Anda di halaman 1dari 10

ANGGAH UNGGUHING BASA BALI

Wirasan Kruna Basa Bali


Malarapan antuk kawéntenan linggih krama Baliné punika, metu kruna-kruna basa Bali sané
taler maderbé wirasa matios-tiosan. Manut wirasannyané, kruna-kruna basa Baliné kapalih dados
pitung soroh, inggih punika: (1) kruna andap, (2) kruna mider, (3) kruna alus mider (Ami), (4)
kruna alus madia (Ama), (5) kruna alus singgih (Asi), (6) kruna alus sor (Aso), lan (7) kruna
kasar.

A.1. Kruna Andap


Duké nguni, kruna andap puniki kawastanin kruna lepas hormat utawi Kruna Kapara,
inggih punika kruna-kruna sané wirasan basannyané andap (éndép), nénten alus miwah nénten
kasar. Kruna-kruna puniki kanggén mabaos antuk anaké sané sesamén wangsa, sesamén linggih
utawi olih sang singgih ring sang sor.

Conto Kruna Andap: ningeh, ngomong, daar, jemak, alih, pules, negak, pesu, miwah
sane lianan.

A.2. Kruna Mider


Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané maderbé wangun wantah asiki,
nénten maderbé wangun alus, nénten maderbé wangun tiosan, mawinan dados maideran
sajeroning bebaosan. Binanipun ring kruna alus mider; alus mider maderbé wangun andap,
nanging kruna mider nénten maderbé wangun andap utawi wangun sané tiosan. Sapunika taler,
Kruna Mider matiosan ring Kruna Andap. Yéning Kruna Mider nénten maderbé wangun tiosan,
nanging Kruna Andap maderbé wangun alus.

Conto Kruna Mider:


- kija
- tembok - gilik
- laptop - akuda
- nyongkok - sendeh
- celana - angkid
- kabel - sepatu
- spidol - bunter
- radio - pulpen
- abulih - miwah sane lianan.
A.3. Kruna Alus Mider (Ami)
Kruna Alus Mider inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané wirasan
basannyané madué wiguna kekalih, dados kanggén nyinggihang sang maraga singgih, sapunika
taler dados kanggén ngasorang sang maraga sor. Tiosan ring punika kruna alus mider taler
madué wangun andap.

Conto Kruna Alus Mider (Ami):


Kruna Andap
- nawang
- teka
- suba
- inget
- meli
- ngadep
- uli
- krana

A.4. Kruna Alus Madia (Ama)


Kruna Alus Madia inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané wirasan
basannyané manengah. Kruna Alus Madia puniki makanten pinaka variasi kruna alus tiosan
(Bagus, 1979: 179). Tiosan ring puniki, kamulan wénten kruna-kruna sané rasa basannyané alus
madia, kruna alus sané kirang becik yéning kanggén mabebaosan sane alus.

Conto Kruna Alus Madia:


Kruna Andap Kruna Ama Kruna Ami
- ene, ento - niki, nika - puniki, punika
- suba - ampun - sampun
- iang - tiang - titiang
- nah - gih - inggih
- miwah sane lianan.

A.5. Kruna Alus Singgih (Asi)


Kruna Alus Singgih inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané kanggén nyinggihang
sang singgih. Kruna alus singgih puniki pinaka panegep Kruna Alus Mider, santukan Kruna Alus
Singgih nénten maderbé wangun Alus Mider.
Conto Kruna Alus Singgih:

- seda
- mobot
- ida, dane
- mapasengan

A.6. Kruna Alus Sor (Aso)


Kruna Alus Sor inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén
ngasorang raga utawi ngasorang anaké tiosan sané linggihnyané sor utawi andap.

Conto Kruna Alus Sor:


Kruna Aso
- padem
- mana
- mabanyu
- ngwehin, ngaturin
- miwah sane lianan.

A.7. Kruna Kasar


Kruna Kasar inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané wirasan basannyané kaon, saha
ketah kanggén ri kalaning brangti, ri kalaning marebat utawi mamisuh.
Conto Kruna Kasar:
Kruna Andap Kruna Kasar
- madaar - ngamah, nidik, ngleklek, mantet
- mati - bangka
- cai/nyai - iba
- sirep - mamelud, medem
- miwah sane lianan.

B. Wirasan Lengkara Basa Bali

Lengkara inggih punika pupulan kruna sané madué teges sampun jangkep. Kawéntenan
lengkara basa Baliné majanten kawangun antuk kruna-kruna sané masor-singgih sakadi sané
sampun kabaos ring ajeng. Duaning asapunika lengkara-lengkara sané metu taler madué wirasa
matios-tiosan manut ring kruna-kruna sané ngwangun lengkara punika. Malarapan antuk rasa
basannyané punika, lengkara sajeroning basa Bali kaepah dados nenem, inggih punika: (1)
lengkara alus singgih, (2) lengkara alus madia, (3) lengkara alus sor, (4) lengkara alus mider, (5)
lengkara andap, miwah (6) lengkara kasar. Mungguing sané kanggén minayang soang-soang
lengkara basa Baliné punika, inggih punika saking kruna pangentos sané kanggén sajeroning
lengkara punika, sakadi:
- Ida, Dané (alus singgih);
- Titiang, ipun (alus sor);
- Tiang, jero (alus madia);
- Iraga, druéné (alus mider);
- Icang, cai/nyai, ia (andap); lan
- Iba, siga, nani, kola, waké (kasar).

E.3.1. Lengkara Alus Singgih


Lengkara alus singgih madué wirasa alus sané kanggén nyinggihang sang singgih,
yadiastun nénten makasami kruna-krunannyané saking kruna alus singgih. Lengkara alus singgih
sering kawangun antuk kruna-kruna: alus singgih, kruna alus mider, miwah kruna mider.
Upami:
a. Ida kari makarya panggul.
(asi, ami, ami, mider)
b. Dané Gusti Patih nénten mireng baos okanné.
(asi, ami, asi, asi, asi)
c. Pak Bupati sampun lunga ka Jakarta.
(asi, ami, ami, mider, mider)
d. Pak Wayan Gama pinaka ketua STKIP.
(asi, ami, mider, mider)

E.3.2. Lengkara Alus Madia


Lengkara alus madia inggih punika lengkara Bali alus sané maderbé wirasa makanten
kirang alus utawi kantun madia. Lengkara alus madia puniki akeh nganggén kruna-kruna alus
madia. Sajaba punika taler maweweh kruna alus mider, kruna alus sor, kruna mider, miwah
kruna andap.
Upami:
a) Tiang nunasang antuk linggih jeroné?
(ama, aso, aso, ami, ama)
b) Tiang ten uning unduké nika.
(ama, ama, ami, andap, ama)
c) Tiang kantun ngalap ron.
(ama, ami, andap, mider)

d) Pak saking Abang, nggih?


(ama, ami, mider, ama)

E.3.3. Lengkara Alus Sor


Lengkara alus sor inggih punika lengkara sané ngwetuang wirasa alus saha kanggén
ngasorang raga utawi ngasorang anaké sané patut kasorang duaning linggihnyané pinaka sang
sor. Lengkara alus sor puniki kawangun antuk kruna-kruna alus sor, alus mider, andap, miwah
kruna mider.
Upami:
a) Titiang manyama sareng lelima.
(aso, andap, ami, mider)
b) Ipun kantun numbas celana ring Hardy’s.
(aso, ami, ami, mider, ami, mider)
c) Bapak titiangé wawu rauh saking bangket.
(aso, ami, ami, ami, ami)
d) Pekak titiange sampun padem.
(aso, ami, aso)

E.3.4. Lengkara Alus Mider


Lengkara alus mider inggih punika lengkara alus sané kanggén mabaos antuk sang
mabaos masarengan sang kairing mabaos. Lengkara alus mider puniki akéhan kawangun antuk
kruna-kruna alus mider maweweh kruna mider. Lengkara alus mider sering nganggén kruna
pangentos (kata ganti) iraga utawi druéné, duaning kanggén maosang indik kawéntenan sang
mabaos miwah sang kairing mabaos (bahasa bersama/mengajak/persuasif).
Upami:
a) Ngiring iraga sareng-sareng ngastiti Ida Sang Hyang Widhi Wasa!
(ami, ami, ami, ami, asi)
b) Ida-dané sareng sami ngiring mangkin kawitin paruman druéné!
(asi, ami, ami, ami, ami, ami, ami, ami)
c) Dumogi iraga sareng sami mangguh karahajengan.
(ami, ami, ami, ami, ami, ami)
d) Parikrama puniki prasida labda karya antuk utsaha druéné.
(ami, ami, ami, ami, ami, ami, ami)
E.3.5. Lengkara Andap
Lengkara andap inggih punika lengkara basa Baliné sané wirasannyané biasa, nénten
kasar taler nénten alus. Lengkara andap puniki kawangun antuk kruna-kruna sané andap miwah
kruna mider.
Upami:
a) Ia mara majalan ngabaang sampinné padang.
(andap, andap, andap, andap, andap, mider)
b) Nyén adan timpal caine?
(andap, andap, andap, andap)
c) Icang lakar mayah montor ka dealer malu.
(andap, andap, andap, mider, mider, mider, andap)
d) Dija tongos mayah listrik jani?
(mider, andap, andap, mider, andap)

E.3.6. Lengkara Kasar


Lengkara kasar inggih punika lengkara sané madué wirasa sané kaon. Yadiastun
asapunika nénten ja makasami kruna-kruna sané ngwangun lengkara kasar punika saking kruna
kasar. Taler maweweh kruna andap miwah kruna mider.
Upami:
a) Yén suba betek basangné pragat suba mamelud di pedemanné.
(andap, andap, kasar, andap, andap, andap, kasar, andap, kasar)
b) Depang suba pang bangka polonné.
(andap, andap, andap, kasar, kasar)
c) Men cai, ngléklék di sanggah ngae WC!
(andap, andap, kasar, andap, andap, andap, mider)
d) Mula bungut ibane galir, data-data petang iba!
(andap, kasar, kasar, mider, andap, kasar, kasar)

C. Wirasan Basa Bali


Sané kabaos basa ring paplajahan puniki inggih punika bebaosan sané kawangun antuk
pupulan kruna-kruna sané panjang, lintangan ring napi sané kabaos lengkara. Yéning mirengang
anak mabaos, bebaosan punika pacang makanten sor-singgih, wénten sané alus, wénten sané
madia, wénten sané andap, taler wénten sané ,mawirasa kasar.
Punika sami wantah sangkaning linggih sang sané mabaos, sapasira sané kairing mabaos
miwah sapasira sané kabaosang. Malarapan ring wirasannyané, basa Baliné kapalih dados: (1)
basa kasar, (2) basa andap, (3) basa basa madia, miwah (4) basa alus.
C.1. Basa Kasar
Basa kasar inggih punika basa Baliné sané wirasannyané kaon, sering kanggén marebat
miwah mamisuh. Kanggén mabaos antuk anaké ri sedek duka, brangti, wiroda (jengah), miwah
kroda. Basa kasar kapalih malih dados kekalih: (1) basa kasar pisan, miwah (2) basa kasar jabag.

C.2. Basa Kasar Pisan


Basa kasar pisan inggih punika basa Baliné sané wirasannyané yukti-yukti kaon, saha sering
kanggén marebat utawi mamisuh.
Conto Basa Kasar Pisan:
“Ih cicing, delikang matan ibané! Apa léklék iba mai ah? Awak beduda pangkah nagih nandingin
geruda. Yén awak beduda, kanggoang to soroh tainé urek! Mai iba nuké anyud, patigrépé polon
ibané mai ngalih somah timpal. Dasar ibi cicing bengil, pongah ngentut. Tuh kelik-kelik matan
ibané, waluya matan buaya, matan sundel. Magedi iba uli dini! Yén sing nyak iba magedi, to
cicing borosané lakar nyétsét clekotokan ibané!”

C.3. Basa Kasar Jabag


Basa kasar jabag inggih punika basa Baliné sané kawangun antuk basa andap, taler ring
asapunapiné maweweh kruna-kruna alus madia, nanging kanggén mabaos ring sang singgih
utawi kanggén maosang indik sang singgih. Dadosnyané, basa andap sané kanggén mabaos ring
sang singgih miwah kanggén maosang sang singgih punika sané kabaos basa kasar jabag. Conto
Basa Kasar Jabag:
“Ih Désak, payu malali bin mani? Yén Sak kal payu milu, ingetang liunang ngaba bekel nah!
Saya sing kal ngaba apa. Désak kar cagerang. Yén Sak sing ngelah pis, Aku kal meliang malu.
Kala ingetang nyen kamu ngulihang nah!”

C.4. Basa Andap


Basa andap inggih punika basa Baliné sané wirasannyané biasa, nénten kasar taler nénten halus.
Basa andapé puniki kanggén mabebaosan antuk anake sané linggihnyané pateh utawi papadan
(sesamén wangsa), miwah antuk anaké sané linggihnyané singgihan ring sang sané soran.
Minakadi:
Ø Reraosan I bapa sareng I mémé,
Ø Bebaosan ida aji sareng Ida biang,
Ø Raos I bapa miwah I mémé ring pianaknyané,
Ø Raos embok/beli ring adinipun,
Ø Raos bapak/ibu guru ring muridnyané,
Ø Baos raja ring patih, panyroan, parekan,
Ø Baos patih ring parekan/panyroan,
Ø Baos majukan ring buruh,
Ø Baos pejabat ring pegawénnyané,
Ø Baos sang triwangsa ring wangsa jaba.

Conto Basa Andap:


“Luh ……. Luh Sunari. Tegarang ja tolih i padang, liglig ia kameranan, angajap-ajap kritisan
ujan ané marupa tresnan luhé. Bedak layah ia ngulatiang sukalegan idep luhé apanga ia sida nu
maurip dini di guminé. Tan péndah ia i tuké anyud, patigrépé ngalih paenjekan. Tulya i tabia
dakep ané nyaratang tungguhan apanga sida nu idup di guminé”.

C.5. Basa Madia


Basa madia inggih punika basa Baliné sané makanten sakadi basa alus, nanging wirasannyané
kantun madia, santukan akéh kawangun antuk kruna-kruna alus madia. Basa madia puniki pinih
akéh katemuang ring bebaosan Bali sajeroning pagubugan maparajana. Sapatutnyané
maosang sampun, kabaos ampun, patutnyané maosang inggih kabaos nggih, patutnyané
maosang nénten kabaos ten, miwah selanturnyané. Sajaba punika, basa madiané puniki sering
kanggén mabebaosan antuk sameton Baliné sané durung pada kenal, sané ketah mabaos matiang-
jero.

C.6. Basa Alus


Basa Bali alus inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus utawi nyinggihang. Manut tata
krama mabaos Bali, basa alusé puniki kanggén mabebaosan antuk anaké sané linggihnyané sor
ring sang singgih.
Minakadi:
atur parekan ring raja,
atur panyroan ring patih,
atur murid ring guru,
atur pegawé ring pejabat,
atur buruh ring majikan , msl.
Basa Baliné sané wirasannyané alus puniki malih kapalih dados tigang soroh, inggih
punika: (1) basa alus singgih, (2) basa alus sor lan (3) basa alus mider.

C.7. Basa Alus Singgih


Basa alus singgih inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus saha kanggén nyinggihang
sang singgih sané kairing mabaos utawi sané sedek kabaosang. Wangsa jaba sané mabaos ring tri
wangsa utawi maosang indik tri wangsa patut nganggén basa alus singgih.
Conto Basa Alus Singgih:
“Ratu déwa agung, makadi pranagata, nadak sara cokoridéwa ngeséngin sikian titiang mangda
titiang pedek tangkil rahinané mangkin. Samaliha sapamedal cokoridéwa makanten ucem
remrem tatwadana druéné, tan péndah kadi sekar pucuké kaulet. Punapi manawi wénten sané
sungsutang cokoridéwa ring sajeroning pikayunan? Inggih durus-durus cokoridéwa mawecana,
mabaos ring panjaké sami!”.
C.8. Basa Alus Sor
Basa alus sor inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga
utawi ngasorang sang sané patut kasorang. Sang sapasira ugi sané sedek mabebaosan ring
bebaosan pakraman (resmi) kapatutang ngasorang raga nganggén basa alus sor.

Conto basa alus sor:


“Ida Dané sané baktinin titiang, sadurung titiang nglantur matur ring Ida Dané sareng sami,
lugrayang riin titiang nyinahang déwék. Mungguing wastan titiang I Wayan Jatiyasa. Titiang wit
saking Banjar Tumingal, Désa Tiyingtali, Kecamatan Abang, Kabupaten Karangasem. Titiang
manyama sareng lelima samaliha durung maderbé somah”.

Ring conto punika, titiang matur ring sang sareng akéh, minakadi pamilet penataran.
Titiang ngasorang raga nganggén basa alus sor. Titiang nénten maosangmapeséngan,
nanging mawasta. Titiang nénten maosang angga, nanging déwék. Titiang nénten
maosang masameton, nanging manyama. Taler nénten maosang durung madué rabi,
nanging durung maderbé somah.

C.9. Basa Alus Mider


Basa alus mider inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, sering kanggén mabebaosan
sajeroning peparuman, matur-atur ring sang sareng akéh. Bebaosan punika ngeninin sang
mabaos miwah sang sané kairing mabaos. Kruna pangentos sané kanggén lumrahnyané
kruna iraga utawi druéné.

Conto basa alus mider kadi ring sor puniki:


“Inggih Ida Dané krama banjar sané dahat wangiang titiang, duaning panamayané sampun
nepek ring sané kacumawisang, ngiring mangkin kawitin paparuman druéné. Sakéwanten
sadéréngé, ngiring sinarengan ngastiti bakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, nunas pasuécan
Ida mangda asung ngicénin iraga karahajengan, gumanti punapa-punapi sané pacang kabaosang
malih ajebos prasida sidaning don miwah labda karya. Ngiring sinarengan nyakupang kara
kalih saha ngojarang pangastungkara, Om Suastiastu”.

1) Wangsa Jaba ri kalaning mabaos utawi maatur-atur ring sang maraga Tri Wangsa kapatutang
nganggén basa Alus.
Upami: I Madé -----> ring Ida Bagus -----> matur (Bs.alus)
I Dolar -----> ring Gusti Patih -----> matur (Bs. Alus)
2) Tri Wangsa ri kalaning mabebaosan ring sang maraga Wangsa Jaba kangkat mabaos Andap
(mabasa biasa, nénten Alus).
Upami: Raja Tua -----> ring I Dadab -----> mabaos (Bs. Andap)
Ida Bagus -----> ring I Madé -----> mabaos (Bs. Andap)
3) Para pegawé utawi jadma sané linggihnyané soran, ri kalaning mabaos ring sang maraga
prakanggé utawi prayayi patut mabaos Alus.
Upami: sopir -----> ring Réktor -----> matur (Bs. Alus)
Pegawai -----> ring Bupati -----> matur (Bs. Alus)
4) Prakanggé utawi prayayi , ri kalaning mabaos ring sang sané soran kangkat mabaos
ngangén basa Andap utawi basa Biasa.
Upami: Diréktur -----> ring karyawan -----> mabaos (Bs. Andap)
Majikan -----> ring buruh -----> mabaos (Bs. Andap)

Anda mungkin juga menyukai