Anda di halaman 1dari 45

Lontar Tattwa Gama Tiga

TEKS

1b. Om Awighnamastu nama siddam. Pwa ki magama tiga, Gria Badulu. “Om
Déwa-déwi Tri déwananem, Tri Murti, Tri Linggatmakem, Tri Purusha,
suddhanityem sarwa jagat jiwatmanem. Om guru déwa guru rupem, guru madya
guru purwa, guru pantarem, Aem (A-ricem) Brahma Iswara déwam Wisnu jiwatma
tri lokem, sarwa jagat prathistanem sarwa wighna winasanem, Shiwa Sadashiwa,
tirthan mrethaning malem, Buddha tirta tatragatam, siwa tirthan cagamanem,
igama Iswara déwem, agama brahma déwatem, ugama wishnudéwanem
mahadéwa krethajnanem. Om guru paduké bhyo namah”. Hana pramangké
wuwusan, iki kala. Paramashiwa mreti, payogan nira Bhatara Mahadéwa, kinon
dé nira Sang Hyang Purusangkara. Téngsun amimiti gumawéaken gama tiga-

TERJEMAHAN

1b. Semoga tidak ada halangan. Inilah ajaran agama tiga dari Gria Badulu. “Om
Déwa-déwi Tri déwananem, Tri Murti, Tri Linggatmakem, Tri Purusha,
suddhanityem sarwa jagat jiwatmanem. Om guru déwa guru rupem, guru madya
guru purwa, guru pantarem, Aem (A-ricem) Brahma Iswara déwam Wisnu jiwatma
tri lokem, sarwa jagat prathistanem sarwa wighna winasanem, Shiwa Sadashiwa,
tirthan mrethaning malem, Buddha tirta tatragatam, siwa tirthan cagamanem,
igama Iswara déwem, agama brahma déwatem, ugama wishnudéwanem mahadéwa
krethajnanem. Om guru paduké bhyo namah”. Demikian kata (mantra) di saat
Paramashiwa berubah wujud, dalam yoganya Bhatara Mahadewa yang diutus oleh
Sang Hyang Purusangkara. Hambalah yang akan menjaga segala bentuk
pelaksanaan dari Gama Tiga-

TEKS

2a. nahan ta lwir nihen, igama, ugama, agama. Pangéstunia, ikang igama
kagelaraning kasukman, ikang agama pakretining jagat mandhala. Ikang ugama
makasima loka caraning jagat. Ika katigania darmaning Sang Hyang Shiwa amaka
rasa kahayuaning jagat. Ika katigania darmaning Sang Hyang Dharma. Amrekata
ning hayuaning jagat, i kala nira badrawada lawan siwa Bhagawan Wrashpati,
parincinaken angiket baca Purwadigama, hana ingaraning Ukir Kawi ring
Jambudwipa, duk saman gumelar jagat raya, tekéng sapwa karania kabéh, maka
nguni manusa kabéh, apan ia i manusa durania mangawruhing laku, maka nguni
ring solahing kamanusan, kari tunggal paambekania lawan sato, mina, paksi,
duran, wruha ring pada rata ning tingkah. Mangka-na
TERJEMAHAN

2a. yang meliputi igama, ugama, agama. Penjelasannya, igama adalah segala yang
berkaitan dengan pikiran (kecerdasan spiritual), sementara agama adalah
pelaksanaan atau tindakan nyata di dunia. Sementara ugama merupakan tata cara
(desa, kala, patra) beragama di dunia. Ketiganya kebenaran dari Sang Hyang
Dharma. Memberkati dunia saat diselamatkan oleh Siwa Bhagawan Wrashpati,
untuk lebih jelasnya bacalah kitab Purwadigama, adalah Gunung Kawi namanya di
jagat Jambudwipa (Jawa), ketika zaman dunia ini diciptakan, beserta segala yang
ada di dalamnya, seperti manusia-manusia, karena manusia di zaman itu selalu
bertindak sesuai esensi hidupnya sebagai manusia, maka masih menyatulah (hidup
harmonis) antara binatang, ikan, burung, sama-sama seimbang dan mengerti cara
bertingkah laku.

TEKS

2b. na ling Sang Hyang Paraméswara, na sakon sarwa sanak ira kabéh watem ké
jawat hana wasanga, sama turun maréng Martya Loka, mangajar ajar ri kang
manusa kabéh, pada anggara niti ikang manusa kabéh, ring solah, ring
lampahnia, maka miwah budi pakrethi, atata, atiti, tutut katatahin. Sira Sang
Hyang Iswara turun maring Martya Loka angajar ikang manusa apolah krama
désa, wem sira angajaraken iki sastra kabéh, swalita, modre, wréhastha, nguniwéh
sastra swara wijnana, mwang basa basita, guru lagu, satwa karania. Sang Hyang
Brahma turun ring Madya Pada maka guruning pandé wesi, agawé sarwa
lalandip, sarwa dumilah, tinuduhakena ri suku nira ring kéri. Sang Hyang Wisnu
turun ring Madya Pada maka guruning kasuksman, kawirbujan-

TERJEMAHAN

2b. Demikianlah kata Sang Hyang Parameswara, yang mengutus semua


pengikutnya untuk bersama-sama turun ke dunia Martya Loka (mercapada atau
dunia fana), untuk mengajarkan kepada manusia, bagaimana cara menjadi
pemimpin dari seluruh manusia, baik itu berperilaku, termasuk juga dalam budi
pekerti, tata cara, ajaran baik, patut dituruti. Beliau Sang Hyang Iswara turun ke
dunia mengajarkan pada manusia tentang menjadi warga yang baik, beliau juga
mengajarkan tentang aksara swalita, modre, dan wrehasta, begitu pula mengajarka
seni suara dan peribahasa, seperti suara berat, suara ringan, dan lain-lain yang
mencangkup di dalamnya. Sang Hyang Brahma turun ke dunia menjadi guru dari
pande besi yang mengerjakan segala bentuk senjata, segala yang terlihat
berkilauan, yang diperintahkan melalui kaki kiri beliau. Sang Hyang Wisnu turun
ke dunia menjadi guru segala bentuk kecerdasan, keagungan,

TEKS
3a. mwang tataning kaprabon, amadegang ratu luwih nyakrawati sarat, mwang
wruhéng danur dara krama. Sang Hyang Mahadéwa turning Madya Pada,
angguruning Mpu Galuh, ngawé sarwa busana raja mulia, payasaning wong,
kanaka mwang pirak. Sang Hyang Shiwa turning Marthya Loka, maka guruning
basma ungkara watek ira sang pandhita, anglaraken puja ring krama, mwah brata
yoga samadi nira déwata kabéh, mwang amajaraken kawruhing wahya dyatmika,
kaputusing aji, ngabakti ring Widhi, lekasning japa mantra kabéh. Bhagawan
Wiswakarma matumurun maring Marthya Loka, angguruning pakrethi ning
kosala-kosali, angadeg aken sarwa wawangunan parhyangan sang ajar pomahan.
Turun Bhatari Sri saking mwang awangka Madya Pada, angajaraken sakaryaning

TERJEMAHAN

3a. dan segala yang berhubungan dengan pemerintahan, menjadi seorang raja yang
hebat dalam memimpin dunia, dan disegani oleh rakyat. Sang Hyang Mahadewa
turun ke dunia, mengajari Mpu Galuh untuk membuat busana raja yang mulia,
perhiasan, seperti emas dan perak. Sang Hyang Shiwa turun ke dunia, menjadi
guru filsafat (keagamaan) dari para pendeta, memimpin doa dari rakyat,
melaksanakan puasa (yoga brata) ke hadapan para dewata, serta mengajarkan
kemampuan menggunakan pikiran, ajaran-ajaran, bakti pada Widhi, dan mantra-
mantra. Bhagawan Wiswakarma juga turun ke dunia mengajarkan tentang tata
letak bangunan, membangun tempat suci dan juga rumah. Sementara Bhatari Sri
turun ke dunia, mengajarkan semua

TEKS

3b. wong wadu, ingiring déning widyadara widyadari kabéh, pada angajaraken
polah anenun, mahias mapeningan, mangantih, dé wruh angaci aci raga sarira,
nguniwéh akreti ring déwasa parikrama. Kunang sawatek widyadara ka Madya
Pada, angajar i manusa mapangrasa, kanti gumanti, sama masukan-sukan ring
samanikang wang, pada sih umasih, mwang aguruwaning rowing naya. Turun
Sang Hyang Smara Ratih, anuksma ring wong, sato, mina, paksi, mantiga,
maharya, mwang rikang sarwa triyaka sarwa mambaken, samaya kinasungan cita
dasénddhriya, lulut woning pada manon ring Sang Hyang Smara Ratih turun kang
astha déwata, Sri turun ring durung, Indra turun ring natar, Guru turun ring
sanggar, Yama turun ring mamoteng, Ludra turun ring kandang, Bhrahma turun
ring pwaregan

TERJEMAHAN

3b. para perempuan, yang diiringi oleh semua bidadari bidadara, mengajarkan
menenun, berhias, mengumpulkan benang, juga ajaran tentang memuja diri sendiri,
memberikan kemakmuran pada masyarakat. Adalah semua para widyadari turun ke
dunia mengajarkan manusia tentang rasa, persahabatan, mencintai orang lain,
saling mengasihi, juga menjadi guru dalam menggunakan ide dan pikiran. Sang
Hyang Smara Ratih memberikan jiwa pada manusia, binatang, ikan, burung, dan
semua yang memiliki jiwa untuk bertindak, disusupi janji sepuluh indria, jatuh
cintalah ketika melihat Sang Hyang Ratih turun ke delapan penjuru angin, Sri turun
(menjiwai) di bawah (tanah), Indra turun di pekarangan, Guru turun di sanggah
(kemulan), Yama turun di kegelapan (kuburan), Ludra turun di kandang (ternak),
Brahma turun di dapur

TEKS

4a. Gan, Kala turun ring lawang. Uma turun ring pasaran. Mangkana ikang
déwata kabéh, samamang turun ikang manusa kabéh, ring jagat mandala, somya
ambek Sang Hyang Paraméswara manon sasolahé manusa jagat mandhala kabéh,
wuwus manuting pada paguruan ngawé dunian ikang jagat raya. Om tirthasyem
tirtha pawitrem gangga ranuh toya ranem, purusha tirtha pawitrem shiwaning
malem pawitrem, endah ta mwah sun [ingsun] mangrincinaken ikang gama tirtha,
den kapratiaksa dening manusa loka kabeh, byakta ki manusa wruh ring awak
sarirania, amet pinet ring aksara tiga. Nihan ta lwirnia aksara tiga, swalalita,
sastra urip, modré aksara wati, wrehastha aksara murya, ika dadi gama tirtha, wit
tiga dalu wlas ké ing agama pamutusnia Tri Kaya Suda-

TERJEMAHAN

4a. Kala turun pada pintu masuk. Uma menjiwai pasar. Demikian gambaran para
dewata yang bersama-sama turun ke dunia menyusup dalam diri manusia, berbaur
pikiran Sang Hyang Parameswara mengutus setiap perbuatan manusia di dunia,
menyusupi jiwa maka terbentuklah dunia jagat raya dengan mantra “Om
tirthasyem tirtha pawitrem gangga ranuh toya ranem, purusha tirtha pawitrem
shiwaning malem pawitrem”. Begitulah aku menciptakan agama air (agama tirta),
yang kemudian dijaga oleh semua manusia yang ada di dunia, kesungguhan ini
membuat manusia sadar akan tubuhnya sendiri yang dijaga oleh tiga aksara. Ketiga
aksara itu terdiri dari swalalita, sastra urip, modre aksara penguasa, wrehasta
aksara pemula, itulah yang kemudian menjadi agama tirta, berasal dari tiga lalu
menyatu ke dalam agama seperti disebutkan dalam Tri Kaya Suda Kala

TEKS

4b. Mala, ika wakya bina sruti, samanut unggaran, sa ika loka caraka, pawretinia
andadi tata titi tuturan, sama béda polah laksania ring loka, maka pamutusnia
tunggal juga sama pangéstinia ring kahayon ring raga sarira nyaring bhuwana
kabéh ikang ring Hyang Amurbong Rat. Kunang ikang agama pinang hana hani
déning Sang Iswara, sira pwa ya maka kawanangania, pamonging kasuksmania,
dén wekéng pamutusnia, sira sang maha pandhita maka wenangia pra-tyaksara
awarah-warah kramania pranakania, kang srusa bakti maguru, aséwaka darma
kaputusan pamutus ing darma ikang agama welu welas kaparituharaken dé sang
nata ratu, wenang linaksanan saparikramania dé nira sang mwang rat, mwah
pradhata ring pata pati patutuh tetéhania agama-

TERJEMAHAN

4b. Yang diucapkan beda dengan yang didengar, seharusnya sejalan dengan
tingkah laku, begitulah caranya di dunia, penggabungannya menjadi ajaran yang
dituturkan, sama maupun beda tingkah laku di dunia, yang memutuskan tetap sama
yaitu pemujaan yang benar-benar datang dari diri sendiri untuk memilah yang ada
di dunia menuju Hyang penguasa jagat. Diceritakan keadaaan agama, tersebutlah
Sang Iswara, beliaulah yang memiliki kewenangan, melindungi jiwa, dan berhak
memutuskan, beliaulah sang maha pendeta maka berhak juga memberikan ajaran-
ajaran tentang bertingkah laku pada pengikutnya, bakti kepada guru, menjalankan
ajaran kebajikan, memberikan keputusan tentang kebenaran agama, tiga belas hal
yang harus dilaksanakan oleh Sang Nata Ratu, sepatutnya dilaksanakan semua hal
tersebut oleh sang penguasa jagat, hukum kematian yang terdapat dalam agama

TEKS

5a. gawé kapagehaning kajagaditan apan sang nata ratu sumendi guru wisésa ri
Bhuh Loka. Ikang ugama sinembaraken ring jagat mandhala kabéh dén sang
manut tunggwan, manut sahéluaning jagat. Katrinia ika tan wénang wyoga,
inrauhaken wenang silih alap, wenang parok prakrethinia, nora wénang
winasahan, tan wurung magawaru gning jagat, apan ing ugama manu ta kasida
nirmala, ikang igama manuta éling. Mangkana dé kawruhakena dé manusa soang-
soang hyawa ala pari katigania ika, ngaran gama. Mangda linia, agama angaran
hana gama tirtha pawitra, ika gina mani déning sarat kabéh, ya ta sahananing
sarwa tumitah ring bhuwana kabéh, sama angemit gama tirtha pawitra maha
mertha, sinengka déning agama, ngaran kasusilan ambek tepat, wi-

TERJEMAHAN

5a. menciptakan kedamaian dan kebahagiaan karena sang penguasa dunia menjadi
pemerintah di dunia. Ugama menyebar di dunia oleh seseorang yang tahu akan
kebenaran patuh pada isi dunia. Keberadaannya tidak perlu diragukan lagi, datang
silih berganti, patut menjadi bagian dalam penciptaan, tidak bisa dipisahkan, tidak
diragukan lagi merupakan guru dari dunia ini, karena ugama seorang manusia akan
melahirkan kesucian, begitu pula pada igama hendaknya selalu diingat. Demikian
juga pengetahuan masing-masing manusia janganlah lupa pada ketiganya, pada
yang namanya tingkah laku. Supaya menyatu, agama adalah agama tirta itu sendiri,
itulah yang menjadi kewajiban di dunia, ia adalah semua yang diperintahkan di
dunia ini, agar bersama menjaga agama air yang mendatangkan banyak
kemakmuran, menjadi bagian dari agama, yaitu tingkah laku yang benar

TEKS

5b. ya tan déning gama, ngaran, kasidaning polah nirmala wara nugraha nira
Sang Hyang Hanéng Madhyapada, apa matalyan inugrahan gama, iki magawé
kaparipurnaning jagat, pamakem ikang jagat. Ikang pangempwaning jagat raya
magawé karahayuning loka nadyata, nihan. Nihan tegesing gama tirtha, ngaran,
kamimitan ikang amurwaning jagat raya. Pangisinia saprakara kabéh, maka awak
ira Sang Hyang Murthi, Prethiwi, Apah, Akasa, Sastra ngaran aji mning ngaran
tirtha, Mretha ngaran urip, ngaran bayu, ngaran idep, ngaran atma, ngaran
adnyana, ngaran angen-angen, ngaran pét, ngaran pinét, ngaran cét, ya ta cétan
ingsun. Ingsun urip ring tan inuripan, wit ingsun tan pawit, cét bayu tan hana
ambayuni, cét teja tan hana-

TERJEMAHAN

5b. tidak ada agama yang tanpa tingkah laku, hanyalah dengan berbuat segala
bentuk kesucian akan mendatangkan anugerah dari Sang Hyang Hanéng
Madhyapada, karena semua yang dianugerahkan oleh agama, inilah yang akan
menyempurnakan dunia, itu sudah menjadi hukum dunia. Itulah yang menjaga
jagat raya ini menciptakan keselamatan di dunia. Inilah yang ditegaskan dalam
agama tirta yaitu menjaga dunia ini. Semua yang terdapat di dalamnya, adalah
bentuk dari Sang Hyang Murthi, Prethiwi, Apah, Akasa, Sastra yang menjadi satu
dalam air, anugerah itu adalah hidup, menjadi tenaga, menjadi pikiran, menjadi
jiwa, menjadi kecerdasan, menjadi angan-angan, menjadi ingin, menjadi keinginan,
menjadi ada, yang ada itulah Aku. Aku hidup dalam yang tak hidup, Aku asal
tanpa asal, Aku tenaga tanpa menguatkan, Aku cahaya

TEKS

6a. néjani, cét sabda tan hana angujari, lah mangkana téngsun, Hyang Guru
Dewa, ingsun tirtha, ingsun amretha, ngamretanin Tri Bhuana, maka uriping
sarwa dadi, ingsun angurip sarwa tumitah anuksma ring Andha Bhuana, lah
mangkana téngsun agama, ngaran agaman. Ya ta pangawak Tri Murthi, ingsun
tumolahakena pramana, magawé raga rupa warna, rasa pati gesang, lah
mangkana ta ingsun wang agama, tan kawasa linukataken déning pramana, ndah
ya ta praketha sama yan ingsun, juga kwasahén, apan ingsun kawasa kinawakasen
dén sun mulaning titah. Iyah mangkana tengsun mayoga kén ikang agama, ugama,
kawastania, kretha mwang sima, kretha biner, lurus ning, nirmala, trang apadang,
smita ngaran cata, cata ngaran sakala ngaran hana, hana ikang igama-

TERJEMAHAN

6a. menerangi, Aku kata tanpa berucap, demikianlah Aku, Hyang Guru Dewa, Aku
Air, Aku kehidupan, yang memberikan kehidupan pada tiga dunia, menjadi jiwa
segala yang hidup, Aku menghidupkan segala yang ada dalam telur dunia,
demikian Aku Agama, bernama tingkah laku. Itulah tubuh dari Tri Murthi, Aku
yang mengolah udara, membuat tubuh menjadi warna, rasa akan kematian yang
hilang, demikian Aku dalam memberi warna Agama, juga berkuasa, karena Aku
penguasa sebab Akulah pusat dari perintah itu. Demikianlah aku beryoga untuk
agama dan ugama yang menjadi peraturan dan tradisi, sungguh suci, tanpa noda,
terang benderang, senyum menjadi harapan, harapan yang ada dalam dunia nyata,
adalah itu disebut Igama

TEKS

6b. agama hana tikang sarwa tiga, pretiwi, akasa, apah wiwit tekéng pangisinia,
ring pretiwi utamania mantiga, mandala, maharya, hana ring apah, agni, bayu.
Utamaning akasa, surya, candra, lintang. Hana irikang catur dasaksara, hana
modré, panuksmania, rwa bineda, tan pasastra, saking niskala. Hana wetu igama,
agama, ugama, kabéh hana wetu saking ugama, ugama. Hana ikang urip, bayu,
sabda, idep, ambek, polah. Hana tarka, hana sipta, hana mirasani. Ika sanadi
urip, urip dadi pati. Hana ikang warga, hana katah. Sarga dadi katah, katah dadi
swarga. Mwah hana sastra swara wianjana. Sastra ngaran, sarira ngaran sabda.
Kya ngaran bayu jnana ngaran. Idhep, ndah mangkana-

TERJEMAHAN

6b. agama yang ada di ketiga dunia, bumi, langit, dan udara adalah asalnya, tanah
(bumi) terdapat alam bawah, alam tengah, alam atas, adalah udara, api, angin.
Sementara keutamaan langit, matahari, bulan, bintang. Adalah bagian dari keempat
dasaksara, meliputi modre yang menjiwai dua yang berbeda, tanpa ajaran dari
dunia yang tidak terlihat. Muncullah igama, agama, ugama, semua yang ada
muncul dari ugama. Kehidupan muncul dari tenaga, pikiran, tingkah laku. Ada
yang diduga, ada tanda, dan ada yang dirasakan. Itulah yang menjadi hidup, hidup
menjadi mati. Ada warga, ada penuh. Berisi menjadi tak berisi, tak berisi menjadi
berisi. Dan ada sastra dengan aksara wianjana. Ajaran adalah segala yang
dikatakan. Ucapan adalah tenaga, pengetahuan adalah pikiran, maka demikianlah

TEKS
7a. juga igama maka purwaning dadi. Ikang agama wekasning dadi, ikang ugama
wekasning tunggal. Ugama awaking wisésa. Wi ngaran luwih. Sesa ngaran kari.
Wanti ya long, nora lwih. Sang Hyang Bayu Saraswati pangempuaning kabéh. Iki
pangastwan. Mantra. “Saraswati kano stubyem wara dé kama rupini, sidir ambak
karaksami sidi bawantu mésadyem. Om Sang pinaka kawulun kabéh, awya sira
karya samar sakumuring ulat, twasning pajatin iki gama, tan rerupa riwekas.
Apan ikang gama suksma dahat, manjing metu nora na katon. Mami Sang Hyang
déwa, dewaning déwa, ngulun ta tan parupa, tan pa warna, ngulun ta rupa,
sarupan ta, ngulun mawarna sarupaning warna. Kunang hulun tikang gama,
ngulun, agama tiga, manama ngulun-

TERJEMAHAN

7a. juga igama itu menjadi ada. Itulah agama yang tercipta, itulah ugama menjadi
satu. Ugama adalah kesaktian. Wi adalah kemasyuran. Sesa berarti masih. Jika
berganti akan menimbulkan keindahan. Sang Hyang Bayu Saraswati yang
menjaganya. Beginilah mantranya “Saraswati kano stubyem wara dé kama rupini,
sidir ambak karaksami sidi bawantu mésadyem Om.” Saraswati menjadi sesuhunan
oleh semua, janganlah kemudian lupa berbuat, karena inilah sejatinya agama itu,
tidak ada bentuknya nanti. Sebab tingkah laku itulah yang nantinya terlihat. Aku
Sang Hyang Dewa, dewa dari dewa, Aku tanpa rupa, tanpa warna, Aku rupa itu
sendiri, serupa, Aku memberi warna sehingga semua memiliki rupa penuh warna.
Demikianlah Aku agama, Aku tiga agama, Aku bernama

TEKS

7b. I, ngaran Shiwa. Ga ngaran Angga. Ma ngaran Mretha. U ngaran udaka. Ga


ngaran Gni. Ma ngaran Maruta. A, ngaran awang-awang. Ga ngaran Gnah. Ma
ngaran malilang apadang, nora na sastra, puja japa mantra ya pwan tutur,
wariga, usada. Kalingania Sang Hyang Tri Atma juga ngadétwaken kabéh.
Nghulun tri tinunggalaken, nghulun Sang Hyang Tiga Wisésa. Nghulun guruning
déwata nawa sanga. Nghulun juga angajar ikang wong, sato, mina, paksi, maidep,
mabayu, masanggama, mambek, mapolah lawan lekang, arep mangan anginum,
nghulun juga angajaraken, ika dén weruh manon, mangrungu, alampah, lumaku,
jagra, swapna, supta. Kunang saparipolahing ageseng, ika sarwa dadi, ya ika tri
ya agama mapan tunggalina kabéh.

TERJEMAHAN

7b. I adalah Shiwa. Ga adalah tubuh. Ma adalah kehidupan. U adalah air. Ga


adalah api. Ma adalah angin. A adalah tak tergambarkan. Ga adalah tempat. Ma
adalah terang benderang, tidak ada sastranya, puja mantra itu bagian dari nasihat,
hari baik, dan pengobatan. Demikian Sang Hyang Tri Atma juga menjadi dewa
dari semua para dewa. Akulah tiga menjadi satu, Akulah Sang Hyang Tiga Wisesa.
Akulah guru dari seluruh dewa penjuru mata angin. Akulah juga yang mengajar
manusia, binatang, ikan, burung, pikiran, tenaga, bercinta, berpikir, bertingkah laku
juga makan minum, Akulah juga yang mengajarkan kemampuan untuk melihat,
memperhatikan langkah, berjalan, begadang, penyebab tidur, tidur. Demikian juga
tingkah laku untuk membakar semua yang menjadi ada, ya itulah tiga agama itu,
sebab semuanya sama.

TEKS

8a. – Hana paitungan, itur kang sarwa hana, mwah hana nora, wastunia Sang
Hyang Amretha Maraga lwih, rikang sarwa dadi, sarwa tumuwuh, mwang sarwa
dadi, mwang sarwa mangurip, wong, sato, mina paksi, taru buku, trena, gulma,
stawaram janggama, mwang sarwa maletik, samuha awak ira Sang Hyang
Gurudéwa, sari nuksma ring Andha Bhuana, sira matemahan Sang Hyang Maya,
rumadegaken sad rasa, gurih, pedes, madura, amla, rpet, tikta. Mangkana hulun
pati uriping Andha Bhuana, anuksma ring rat, matang kang sarwa dadi kabéhania
kang sarwa andha tumitah, sama angulati sa raga karya, kayania tlas gineseng,
liniwet, linebhur, winungkusan tiwakaken wwé pawitra, matemahan pangan
kénum, hana sasih Mrétha Masa. Sira Sang Hyang Prabhu Wibuh, sira
anyakrawrethi jagat kuripan, sinu-

TERJEMAHAN

8a. Begitulah perhitungan, semua yang serba ada, juga yang tidak ada, tiada lain
adalah kemampuan seseorang yang sakti, dalam menciptakan semua menjadi ada,
semua yang tumbuh, juga segala yang ada, juga segala yang hidup, manusia,
binatang, ikan, burung, pohon, pohon berbuku, rumput, gulma, yang menjiwai
tumbuhan, yang menjiwai binatang, juga semua yang hidup, adalah bagian dari
Sang Hyang Gurudewa, sari-sari dari jiwa dalam telur dunia, belian bernama Sang
Hyang Maya, yang menjiwai enam rasa, gurih, pedas, manis, kecut, pahit, asin.
Demikianlah Aku jiwa dari hidup di dunia, menjiwai segala yang ada di dunia,
demikianlah setiap yang ada diberi kehidupan oleh perintahnya, semuanya sama
mengharapkan menyatu dalam pekerjaan, seperti semua habis dibakar, diaduk,
dilebur, menjadi satu dalam ucapan, menjadi apa yang dimakan dan diminum,
dalam bulan penuh berkah. Beliau adalah Sang Hyang Prabhu Wibuh, beliau yang
menguasai kehidupan di dunia

TEKS

8b. sinungsung sira ring jagat mandhala kabéh, para mapinunas, urip kabéhnia
kang sarwa tumuwuh, sama ngulati pangan kénum, sama angungsi mretha, maka
mretaning urip. Matang hyan tan wenang ngalang-alangi apan pada ya maamba
lan pati, apan sanak tunggal Nrepati Daha lawan Sang Prabhu Kuripan.
Matanghyan tan wenang inaku aku, anangga sariranta, tan wenang pasiksaha tan
wenang kanisthaha apan pangastutinia tunggal ri kang agama tirtha, saking ta
manusa jati nirmala, ngaran. Wus galang apadang tan inalangan, ilang kang
sarwa hala, leteh letuhing awak sarirangku, pamuliha purna jati nirmalahaning,
malebur muksah ilang kang sarwa papa klésa mala wigna ning sarira, aman wus
pratyaksa ring awak kang susila, suci nirmala, i manusa jati, ngaran. Ndah kita
mangké séwaka darma, wawa-

TERJEMAHAN

8b. beliau disungsung oleh semua yang ada di dunia, setiap orang memohon hidup,
semua yang tumbuh mengharapkan pangan dan sandang, semua mencari
penghidupan, sebagai penghidupan untuk hidup. Demikianlah tidak berhak
menghalangi satu sama lain untuk bertingkah laku, karena semuanya adalah satu
yaitu seperti pimpinan Daha dan Kauripan. Demikian juga tidak berhak mengaku-
aku, berada dalam tubuhnya, tidak berhak menyiksa, tidak berhak mencela karena
sesungguhnya menjadi satu dalam agama air, di sanalah kemulian manusia itu.
Setelah terang benderang tanpa ada halangan, hilang semua penghalang, kekotoran
yang ada dalam tubuhku, kembali menjadi sempurna tanpa noda, melebur moksa
hilang semua noda dalam diri, karena itu patut dijaga setiap perbuatan baik, agar
selalu suci, menjadi manusia yang sejati. Demikianlah hendaknya melaksanakan
ajaran dharma akan membawa

TEKS

9a. lwih ya akna ikang ujar mami, yan nora wruh kita ring polah tatwaning gama
tirtha, tapwan weruh sira rikang awak ta, tan wenang pwa sira umangkenin raga
pawitra, apan ing hulun adruwé gama tirtha, gama suci, gama lwih utama. Maka
dasarnia ikang gama Tri Kaya Parisudha mala. Ta pwan sira wruh sang séwaka
dharma ri ta ndatan duka ing gama tirtha, durung pwa sira wruh ring tatwatma
ring awak ta. Haywa kita mangken raga suci, kari wiku iweng-iwengan, ngaran.
Apania durung pascat pangweruh ta majong-majong hulun. Ika wang samara,
ngaran. Teher kari awak sumala papa, kari awak salongan. Agulun panca
malanka, nghulun panca wisaya, nghulun uriping panca buta. Lima kwéhing mala
sinangku déning rajah, tamah. Mala ngaran. Maling. Maling kalinga-

TERJEMAHAN

9a. kemuliaan, begitulah yang ucapku, jika engkau tidak tahu bagaimana perilaku
agama air itu, belum tahu beliau ada dalam tubuhmu, tidak berhaklah beliau
mengatakan diri seorang bakta atau penganut, karena setiap penganut agama air
adalah agama suci, agama yang penuh dengan kemuliaan. Maka dasarnya adalah
berperilaku Tri Kaya Parisudha. Itulah beliau yang tahu bagaimana cara
menjalankan ajaran kebenaran tidak akan mengalami penderitaan dalam
menjalankan agama air, belumlah beliau tahu tentang kesejatian dalam diri.
Janganlah engkau mengatakan diri suci, itu namanya mengaku diri menjadi
pendeta yang bijak. Karena belum tahu benar tentang keagunganku. Itulah
namanya orang yang kasmaran. Dengarlah semasih diri penuh noda, tubuh masih
penuh dengan dosa. Akulah Panca Mala, Akulah Panca Wisaya, Akulah yang
menghidupkan Panca Buta. Kelimanya termasuk dalam kemarahan dan kemalasan.
Mala berarti mencuri. Mencuri berarti

TEKS

9b. ning samar, samar pangawruh ta ring gama, apan kahilangan déning mala.
Bima, ngaran panca wisaya, ngaran panca mahabhuta, jugul, lipia, punggung,
lamur, bhuta, samangkana kramaning mala lima déning lali ika ngaran mala,
apan sira lali ring awakta, tan wruh amwa kita ingemit awak sariran ta, mwang
tan weruhang gama tiga, kalingania nghulun gama, ngaran. Awak ira ya awak i
nghulun, kapindoné tan weruharia wakta pra data, kang pradana purusha, ikang
anda kabéh, tan karasa ring hatinta. Sun [ingsun] pradanan ikang rat kabéh,
jatinia tan weruh ring awak ta, maka ambek angkara budi, ning moksa ring
sasamnia janma, mwang sakawirhaning dumadi, saka sapta, patyani, pupuhi, tan
karep inalangan. Samangkana sira karya ajwar, ngaran. Amotoh, tan byakta sira-

TERJEMAHAN

9b. yang tidak terlihat, tidak terlihat itu adalah pedoman, karena kehilangan atas
segala kekotoran. Bima adalah Panca Wisaya, juga merupakan Panca Maha Butha
meliputi gemetaran, lupa, tidak peduli, penglihatan samar-samar, buta demikianlah
tingkah laku dari lima kekotoran yang membuat seseorang itu lupa pada dosanya,
karena bisa saja beliau lupa pada dirinya sendiri, tidak tahu bahwa dirinya sedang
dilindungi oleh-Mu, juga tidak tahu akan agama tiga, itulah yang dikatakan oleh
agama. Tubuhnya adalah tubuhku, keduanya tidak tahu akan hukuman yang
didapat, bahwa maskulin dan feminim adalah pusat semua, tidak juga di hati-Mu.
Aku adalah jiwa perempuan di dunia ini, sesungguhnya tidak tahu akan dirinya
sendiri, setiap tingkah laku dan pikirannya, akan mendapatkan moksa sesama
manusia semasih hidup, juga saat reinkarnasinya, seperti bayang-bayang,
kematian, kehidupan, yang tidak dilupakan. Demikianlah beliau yang berucap dan
bertingkah laku. Amotoh (berjudi), tidak bersungguh-sungguh

TEKS

10a. inemu kretha bener, kasasar pwa sira pangangkusing agama. Kapatia tan
weruh pwa sira, ankaria polah baktha prakosa, angaku aku, amrih
jinungjunganing sasamaning wang. Kita kariya durung tatas ring gama, kari
kmuring kawruhan, nghulun jugul, nghulun weruh, antah brantah, polah nghulun,
apan ira tan wruh ring wekasing dadi, purwaning hana, sangkaning wisésa.
Ingsun imepeking Tri Dramrah tkéng sapa niskarania sajagat kabéh. Wastu pwa
kita amét sinét pati sining bhwana, sakarépta, tan weruh ring kadadinia, tan
weruh, tan lingan ring mawisésania ikang sarat kabéh, krana pakosan rikéng
sdanan ingsun inuksmi Andha bhwana, arep ingsun umulati, kadunian ikang
bhwana. Kalingania, tan weruh ring wekas-

TERJEMAHAN

10a. akan menemukan kebenaran, tidak akan menemukan agamanya. Beliau tidak
tahu akan kematian, bertingkah laku yang kurang baik seperti memperkosa,
mengaku-aku, bersikap pamrih pada sesama manusia. Engkau seharusnya
mengetahui apa yang disebut agama itu, masihkah engkau tahu, Aku ini lupa, Aku
ini tahu, yang tidak terlihat, tingkah laku, apakah beliau tidak tahu bagaimana ia
menjadi ada, akan semua yang ada karena kemampuannya. Akulah yang
memenuhi Tri Dharma juga setiap yang memenuhi dunia ini. Dengan demikian
engkau membawa kematian di dunia ini, di depannya, tidak tahu bagaimana
jadinya, tidak tahu, tidak berkata tentang kemampuan di dunia ini, karena
kemampuan sebenarnya ada dalam pusat dunia, di depanku diperhatikan,
keduniawian itu di dunia. Katanya tidak tahu akan jejak

TEKS

10b. kalingan dén ta utaring hati. Matanghyan pwa salah surup pangéstin ta, dudu
déwa sinangguh déwa, nora hyang inangkéng ta hyang, yan buta yan hala yan
dengen, yan déwaning déwa. Inghulun Hyang Ning Hyang, kita samu hana, kita
samuh nora, apan kaya kita pangawaking buta. Krana sala ancandak, salah
senggu, apan kasamaran ring jeroning atin ta, megawé samar panembah tama
ring ingsun, wiréh kita manembah pagawéanta déwek. Dadi kita tan gawé déwa
déwan, tan pa gawé parhyangan, tan pa hyang, apan ingsun telas muksah nuksma
mulih maring nirbhana sunya, tan pa nangguh iring ingsun, luput ing ngucap tan
kna inangen angen. Mangkana padreting kamu manusa pada, kamu pada tan
weruh ring igama, agama, ugama. Gama tirtha. Tan run kita kadandaka canda-

TERJEMAHAN

10b. kata yang diutarakan oleh hati. Demikianlah kesalahan dalam pemujaan,
kesalahan seseorang yang menyebut dewa, bukan Tuhan tapi mengaku Tuhan,
yang buta, yang penggoda, yang jahat, yang menjadi dewa dari para dewa. Aku
adalah Sang Hyang Ning Hyang, engkau mengada semua yang ada, engkau kadang
juga tiada, karena seperti engkau terkadang bagian dari buta kala. Karena jika salah
mengucapkan maka berbedalah, sebab dibenamkan dalam hati, membuat bakti luar
biasa menyembahku, karena engkau menyembah setiap yang aku kerjakan. Engkau
menjadi dewa-dewa tanpa melakukan pekerjaan, tanpa membuat tempat suci, tanpa
tuhan, karena Aku telah moksa lepas hilang ke dalam dunia yang penuh dengan
kekosongan, tanpa meninggalkan apa pun, luput pada ucapan, luput pada
keinginan. Demikianlah keadaan manusia, demikianlah jika tidak mengetahui
igama, agama, dan ugama. Gama tirtha. Tidak patutlah engkau bermain-main

TEKS

11a. kadéning kasasar. Matanghyan sira dén pratyaksa tapak bumi nget inget
ikang igama, apan makwéh nora sawiji, tan parupa warna, tapwan pradana, nora
ya purusa ya lanang ya wadon. Kalingania kang igama nora kawasa lunga teka,
tan wenang dyoga, tan wenang pinisah. Pawastunia mala lima hana ring sarira,
nahan ta lwirnia, momo, murka, angkara, loda, drawaka. Hana mwah lupa, cidra,
moha. Bangga, élik. Prakretinia, lupa, ngaran. Lali ring sangkan paraning dumadi
janma cidra, ngaran. Tan pa citra sangsaya ring urip. Moha, ngaran. Angulu kawi
cita ning turip. Angkara ngaran. Angaku aku awak weruh, muda apung agung.
Kasengguhan sasamaring pangrasa. Tlas mangkana. Om Jagatwem para kirthi
tama dasa karma para kartem, papa ampata yoga mama abreta-

TERJEMAHAN

11a. itulah yang membuat tersesat. Demikianlah beliau yang selalu ingat menapak
di bumi akan ajaran igama, karena banyak bukan hanya seorang saja, tidak
memiliki wajah, bukan feminim, bukan juga laki atau pun perempuan. Itulah yang
dikatakan oleh igama, bukanlah kekuasaan yang datang, tidak berhak disatukan,
tidak berhak juga dipisahkan. Dalam tubuh ini ada lima dosa namanya, yaitu loba,
marah, malas, dan senang mengusai. Juga termasuk lupa, bingung, suka
memfitnah, bangga, bahkan sombong. Penjelasannya lupa adalah tidak ingat
menjadi manusia. Suka memfitnah tidak memiliki citra positif dalam hidup.
Bingung selalu memakai perasaan dalam hidup. Sombong mengaku diri pandai,
muda, dan penuh keagungan. Disebutkan memiliki perasaan yang sama.
Demikianlah dikatakan. Mantra “Om Jagatwem para kirthi tama dasa karma para
kartem, papa ampata yoga mama abreta- 11b wya jagat patih Om”

TEKS

11b. wya jagat patih Om”. Sira sang igama rikang mandhala, ingemit tang agama
tirtha, tamahania lah kita apwa tata titingkah ning ugama, sayogyania rikeng
igama, wenang linaksana kna anangun tang dasa karma karsa, lamakana
mapagreh tang tri loka, maka mapageh ikang igama, agama, ugama. Pada stunia
pakukuh kahayoning praja mandhala, ri sabhwana kabéh. Palania déwa aredah
lawan manusa, sang wiku sami wiku nirmala, patraping kapandhitan, sang ratu
lana wisésa nyakrawarthi, jagat pramodita. Samangkana lwirnia ikang dasa
karma karta, sayogya maka laksananing wong igama tirtha, madarma sastra,
mwang tapa, apakrethi, iyasa, apunia, asila, aguna, abutha, alaksana. Kunang
ring agama-

TERJEMAHAN

11b. Beliau sang igama yang ada di dunia, menjaga agama air, yang dikatakan juga
menjaga dan bertingkah laku ugama, seharusnya mengetahui tentang keberadaan
igama, berhak untuk melaksanakan kebajikan di dunia ini, yang selanjutnya
menjadi pagar dari Tri Loka, maka disebutlah igama, agama, ugama. Pada
hakikatnya keteguhan hati di dunia, akan membawa kedamaian di dunia. Hasil
ciptaan dewa juga manusia, sang pendeta juga seorang pendeta suci, yang sudah
melaksanakan tapa seorang pendeta, sang ratu yang seharusnya menjadi penguasa
baik, agar jagat bahagia. Demikianlah kata dari Dasa Karma Karta, seharusnya itu
yang dilaksanakan oleh penganut igama tirtha, melaksanakan dharma, tapa, berata,
berderma, tidak jahat, selalu melihat, selalu bertingkah laku baik. Demikianlah
agama

TEKS

12a. gegeman ika kang catur darma, lwirnia, darma kria, darma santosa, darma
jati, darma putus. Darma kria, ngaran. Wruh ring darmaning pagawéan. Darma
santosa, ngaran. Pageh ring darmaning dumadi. Darma jati, ngaran. Sadu tkéng
ati. Darma putus, ngaran. Sabda ambek rahayu, idep suka, satata tan pabalik
duka. Ika ngaran pamageh rahayuning Tri Mandhala, parisudha. Sastra ika don
watasakna, ikang réka aksara. Kalingania sastra maka pangrasa pawastunia.
Yastra, ngaran. Diastra séwala patra. Aksara, ngaran. Sastra ring raga.
Kalingania surati dumadi janma. Aji, ngaran. Pangéstapa titi pranawa jnana.
Saraswati, ngaran. Surating ati suksmaning idep. Samalih ring atapa pawretina,
abrata, ajnana, asamadi. Abrata, ngaran. Akretaning-

TERJEMAHAN

12a. yang patut menjadi panutan dalam melaksanakan catur dharma, yaitu
kebajikan dalam bekerja, kebajikan untuk kedamaian, kebajikan sesungguhnya,
kebajikan untuk moksa. Dharma santosa artinya teguh pada ajaran kebajikan
kehidupan. Dharma jati yaitu baik menuruti kata hati. Dharma putus yaitu setiap
yang baik, pikiran baik, kebahagiaan tanpa kembali pada penderitaan. Itulah yang
dipakai menjaga keteguhan keselamatan Tri Mandhala. Sastra itu menemukan
batasannya, yaitu dalam aksara. Dikatakan sastra maka ada rasa di dalamnya.
Sastra adalah surat. Aksara adalah sastra dalam diri. Begitulah yang dikatakan
dalam kehidupan manusia. Ajaran adalah semua yang berhubungan dengan
kepintaran. Saraswati adalah yang tersurat di hati menjadi inti sari hari pikiran.
Apalagi bisa bertapa, menggunakan kecerdasan, dan melakukan semadi. Bertapa
adalah

TEKS

12b. Tri Kaya Sudamala, lwirnia, pangempuaning tindak kang rahayu. Hawya tiba
ring hala, ami dén ikang laksana, lamakanéndatan né wyoga rikang agama, tan
pasah lawan ikang ugama. Kalingania, den patepata rikang madya juga. Kunang
ikang pakreti, ngaran. Yadnya déwa yadnya, buta yadnya, kunang pakretinia,
angaci aci raga sarira, saking patemoning pawarangan, hana tutug ring jroning
garbha, katekéning pejah tan mari ya Widhi Widanania. Apa lwirnia, pakraban.
Yan bobot mapag dongan. Rauh tkang raré madapetan. Rikepus udel matlah tlah.
Ri asasih pitung dina pabajang colongan, matigang sasih. Maoton, mapetik.
Mapinton. Laju atapa brata, marganing angungsi kanisréyasan. Mangkana
pangaci- acining manusa yadnya-

TERJEMAHAN

12b. Tri Kaya Sudamala yaitu yang menjaga segala tindakan untuk mendapatkan
keselamatan. Janganlah datang pada penderitaan, karena itu bermula dari tingkah
laku, tidak melakukan ajaran agama, tidak bisa dipisahkan dengan ugama.
Dijelaskan, pertapaan yang ada di dunia ini juga. Demikianlah menjadi dasar dari
yadnya, yaitu dewa yadnya dan buta yadnya, demikianlah hal yang harus
dilaksanakan, upacara untuk diri sendiri dari pernikahan, bayi dalam kandungan,
sampai mati itu semua ada upacaranya. Seperti ini contohnya, jika kehamilan akan
lahir, datanglah orang untuk membuatkan upacara Dapetan atau selamat datang.
Jika sudah kepus puser disebut Matelah-telah. Jika satu bulan tujuh hari wajib
upacara macolongan, kemudian tiga bulanan. Otonan, Mapetik, Mapinton. Semua
dilakukan untuk mendapatkan jalan menuju kekosongan. Demikian upacara
manusa yadnya

TEKS

13a. Samalih réhan déwa yadnya, angaturaken puja wali ring sarwa dewata
kabéh, saha Widhi Widana, nista, madya, utama. Samalih ama buta yadnya,
sakalwiraning caru, nista, madya, utama. Rsi Yadnya, ngaran. Angaturaken punia
ring rsi gana, saha bojana, mwang widhi widana kabéh. Mwang ring Pitra
Yadnya, ngaran. Ya tika pramastita ning sawa, saha tarpana pira, lwirnia, saking
dadu pejah kang janma riningkes, inabenan, inupakara sawania déning Panca
Brahma pratista, ya tika sawa pratéka, ngaran. Sawa Wedanan, apranawa,
anyuasia, apitra tarpana, amitra yadnya, ngaran. Samalih riwus puput
samangkana, angasti déwata, ngarorasin, mamukur, maligia, ngalwir Shiwa
yadnya, ngaran. Maka panelasing pinuja pitra. Ika maka panelasing wong mati.
Kunang ikang a Tri-

TERJEMAHAN

13a. demikian juga dengan Dewa Yadnya, menghaturkan upacara pada para
dewata semua, dengan tingkatan nista, madya utama. Demikian pula halnya
dengan buta yadnya, seperti caru nista, madya, utama. Rsi yadnya yaitu
menghaturkan sedekah pada para guru, seperti sandang pangan, juga upacara-
upacara lain. Demikian halnya dengan Pitra Yadnya yaitu bagaimana cara
mengurus jenazah mulai dari saat mati, memandikannya, mengabukannya, upakara
kepada Panca Brahma, itulah yang disebut Sawa Preteka. Sawa wedana meliputi
Apranawa, Anyusia, Apitra Tarpana, Amitra Yadnya adalah upacara setelah sawa
wedana yaitu memuja dewata, ngerorasin, mamukur, maligia, disebut juga Shiwa
Yadnya. Begitulah akhir dari pitra puja. Itulah upacara terakhir yang dilakukan
oleh orang mati. Demikianlah yang disebut Tri Wikrama

TEKS

13b. Wikrama, ngaran. Manusa Yadnya, déwa yadnya, ika ngaran tiga pakreti.
Yasa hayu, ngaran yoga samadhi, amuter tutur pinahayu, anemu aka sakwén,
mwang kagunan, kapradnyanan, ika sinangguh yasa hayu, ngaran. Kuna punia,
ngaran. Salwiring karma makretha lila jnana, hening nirmala ika punia, ngaran.
Silarangan weruha maungguan, kawi wenangan ri tata ing sarira, lwirnia, sang
brahma, ksatriya, waisya, sudra, hana ring pata tanggih ika, sama ngusanan ira
igama. Sang brahmana sira usanéng nghulun, sira nuksma ring igama. Ksatriya
sira sira usanéng bahu kiwa tengen, sira nuksma ring agama. Sang Waisya sira
usanéng garbha wasa, sira nuksma ring ugama. I wong sudra hanéng suku kalih,
anuksma ring anda kabéh. I wong sudra nusup ring pawisya-

TERJEMAHAN

13b. Manusa Yadnya, Dewa Yadnya adalah ketiganya dasar. Bertapa untuk
mendapatkan keselamatan, memutar pikiran untuk mendapatkan hasil yang baik,
menemukan apa yang dimaksudkan dengan wibawa, kepandaian, itulah yang
disebut dengan kebaikan. Berderma adalah segala bentuk karma untuk
menyenangkan hati orang lain, keheningan untuk dalam membagi rasa dermawan
itu. Dilaksanakan pula bagaimana pengetahuan akan tata titi manusia yang disebut
dengan catur warna yang meliputi brahmana, ksatrya, wesya, sudra, hal tersebut
tidak ada dalam urusan beragama. Sang brahmana adalah orang yang memimpin
agama. Ksatrya menetap di bahu kiri dan kanan. Sang Waisya untuk urusan perut
beliau terdapat dalam ugama. Sementara sudra menjiwai kaki kiri dan kanan,
semuanya berada di pusat dunia. Seorang sudra menyusup

TEKS

14a. waisya nusup ring satriya. Satriya ya nusup ring brahmana, Shiwa Budha
wenang angastuti Sanghyang Tri Bhuana, apan sira wenang amadeg
basmangkura, dadi guru loka, dadi guru daksita dharma, pinaka purohita dé sang
guru wisésa sang brahmana Shiwa Budha rumawak igama. Kunang sira sang
ksatriya lwih, sira juga wenang umaca guru saksi ring jagat raya, apan sira
awaking ugama. Ikang sudra wenang ya pinaka kusalia, wenang ya dharma
maniwita ring satriya wangsa, wenang angaduh astiti wiguna. Apan sudra
awaking anda, anugrahan pwa sira Sanghyang Dasa Bayu, wenang aguru ring
Sang Hyang Swakarma, salwir ring karma kartha, ndah mangkana silangarania.
Nihan kang Tri Guna, ngaran. Satelebing idep. Wiguna, ngaran. Tan kapihingan
kaweruhan. Ring sornia hana guna mwah-

TERJEMAHAN

14a. dalam diri waisya, waisya menyusup pada diri ksatrya. Ksatrya menyusup
pada diri brahmana, Shiwa Budha wajib dipuja sebagai Sang Hyang Tri Bhuana,
karena beliau penguasa, guru di dunia, guru dharma, menjadi penasihat dari
pemerintah yaitu Brahmana Siwa dan Budha yang menyatu dalam igama. Seorang
ksatrya yang hebat beliau seharusnya membaca guru saksi atas jagat raya, karena
beliau adalah bagian dari ugama. Seorang sudra berhak berperilaku yang baik,
berhak menjalankan ajaran dharma agar bisa menuntun ke wangsa ksatrya, berhak
juga melakukan puja bakti. Karena sudra adalah orang yang sama, anugerah dari
Sang Hyang Dasa Bayu, berhak berguru pada Sang Hyang Swakarma, yang
menjiwai hasil dari perbuatan, demikianlah yang harus diingat. Inilah yang disebut
dengan Tri Guna yaitu mendalami pikiran. Wiguna yaitu kecerdasan, di bawahnya
ada guna dan

TEKS

14b. Wruh ring salwiring saraja karya pangupa jiwa. Jiwa upadana, ngaran.
Lwirnia, amacul, abudaya, adagang, mwah astha kosala kosali, apandé wesi,
angempu, dén weruhing parama sastrania, mwah aséwaka dharma putus.
Samangkana pangupajiwania ring rahayon. Paknania dén weruh pangempu Sang
Hyang Urip. Guna pacul, magawé mreta ning jagat raya. Nyudagar amencaraken
mreta ning jagat raya. Astha Kosali, ngaran. Weruh agawé praja wesi wangun,
makadi, yasa, wot, patani, sumanggén, sumangkirang, méru, sanggar. Astha
Kosala weruh agawé praja. Apandé wesi weruh agawé sanjata, sarwa lalandep,
makadi sapraboting manusa kabéh. Mpu Galuh, ngaran apandé mas
Paramasastra, ngaran. Weruh ring kali-

TERJEMAHAN

14b. mengetahui segala macam pekerjaan untuk penghidupan. Pekerjaan itu


meliputi bertani, berbudaya, berdagang, juga termasuk arsitek, pande besi yang
tahu akan keutamaan dari sebuah ajaran dan mengabdikan diri untuk mencapai
moksa. Demikianlah penghidupan itu agar mendapatkan keselamatan. Sang Hyang
Urip akan menjaga kehidupan. Menjadi seorang petani adalah memberi kehidupan
kepada jagat raya. Menjadi saudagar adalah menyebarkan kehidupan di jagat raya.
Arsitek adalah seseorang yang menguasai ilmu bangunan seperti rumah, bale untuk
berduka, tempat persembahyangan. Arsitek pandai membuat bangunan. Sementara
pande wesi pandai membuat senjata, segala macam bentuk pengolahan besi, seperti
perabotan yang dipakai oleh semua manusia. Mpu Galuh merupakan junjungan
dari Pande Mas yang menguasai ilmu yaitu tahu akan

TEKS

15a. nganing suksmaning sastra, wruh ring kawiajnyana, pamutering tutur rahayu.
Pragiwaka, ngaran. Prajnyan wicaksana weruh ring wisésaning tatwa suksma
dyatmika. Pratyaksa, ngaran. Tatas ring pangweruh linging aji. Céstakara,
ngaran. Cepeng matarka, ring sasemitan hala hayu, kang kari jroning garbha,
wiwéka ring polah ning sastra sandhi, parama putus ring dharmaning aji kabéh.
Ancur prampanika, ngaran. Wruh magawé unen-unen wewalén matanghyan suka
wirya ning jagat. Cédka dharma putus, ngaran. Ikang ambek kaweruh lumaksana
angambekaken Sanghyang Dharma, ya ta magawé prakretha dikshita. Duh ta
mangkana ika guna, ngaran. Bawa, mabawa, wibawa. Bawa, ngaran. Teja.
Mabawa, ngaran. Lwih suka. Wibawa, ngaran lwih ata saja. Nihan ta lwir ning
bawa, ngaran. Ya tikang Sang Wirbhuja, amreta tatikahing praja mandhala, mi-

TERJEMAHAN

15a. inti sari dari sebuah ajaran, tahu akan esensi dari kecerdasan, tahu akan
bagaimana memutar jalan pikiran. Pragiwaka adalah pandai bijaksana serta tahu
akan kemampuan dari sebuah ajaran khususnya ajaran untuk mencapai kesaktian.
Pratyaksa yaitu cepat dalam menangkap sebuah ajaran. Cestakara yaitu tepat dalam
memprediksi baik buruk walau masih berada di dalam perut, tahu bagaimana
mengolah sebuah ajaran, serta menemukan esensi dari semua ajaran. Ancur
prampanika adalah tahu bagaimana membuat segala bentuk tari- tarian sehingga
membuat jagat raya bersuka ria. Cedaka dharma putus adalah tahu berperilaku
yang baik sesuai dengan Sang Hyang Dharma yang selalu berbuat kebajikan. Nah,
demikianlah gunanya. Bawa, Mabawa, Wibawa. Bawa adalah sinar. Mabawa
adalah senang akan kemuliaan. Wibawa adalah mulia dalam segala hal. Kemudian
diceritakanlah yang disebut Bawa itu. Yaitu Sang Wirbhuja memberikan
kehidupan kepada setiap makhluk yang ada di bumi

TEKS

15b. –lu ring karya Sang Bhupati, lwirnia, patih, punggawa, pramantri, jejeneng,
adeg, adeg, anyaksihin, amancagra, andhana amacaling, amrabekel, anyubak,
anglurah. Mwah salwir kang rumawos ring praja mandhala, ika ngaran abawa.
Alaksana, ngaran. Wruh anglakoni sarwa kawruhan hana muscayaken ring rat,
maka nguni wira dira, suranaya. Ika laksana, ngaran. Dasa karma kartha,
kawenangania ikang manusa kabéh, ring sajeng ira amangku ikang igama tirtha.
Kalingania ika gawéning wang rikalaning maurip. Mangkana krama nira dadi
manusa, matanghyan ginawé tang dasa karsana, pinuji déning éka dasa ludra.
Nihan salwirnia, winastu déning dasa pura krethi, mangastawa ring Sang Hyang
Dasa Ludra, lwirnia, dasa pakrethi, sawah pakrethi, giri pakrethi, danu pakrethi,
samudra pakre-

TERJEMAHAN

15b. turut pula membuat sistem pemerintahan yaitu Sang Bupati yang didukung
oleh para patih, punggawa, bendahara, sekretaris, para saksi, hubungan
masyarakat, pecalang, kepala desa, kelian subak, dan lurah. Serta segala yang
dikatakan di dunia itu memiliki wibawa. Alaksana adalah tahu bagaimana
menjalani hidup yang ada di dunia, menjadi bagian untuk membuat dunia ini
bahagia. Yang wajib dilaksanakan adalah Dasa Karma Kartha yaitu dilaksanakan
oleh setiap manusia untuk dapat menganut serta melaksanakan ajaran igama tirtha.
Dikatakan dapat membuat seseorang itu hidup. Demikian perihal menjadi seorang
manusia, hendaknya selalu berbuat baik, memuja Sang Hyang Dasa Ludra seperti
jiwa dari desa, sawah, gunung, danau, samudra

TEKS

16a. -ti, manusa pakrethi, sato pakrethi, sarwa prani pakrethi, kapandhya
pakrethi, ika gumawé kahayoning wong, sato, mina, paksi, taru, buku, trena,
gulma, stawara, janggama. Tasaken prakethi bumi ring sima nagara. Iti pakem
gama tirtha, ngaran. Krama rahasya temen, lwih utama dahat, maha bara koti
kotamania, tan wenang cinaracal, tan wenang sinarel, tan wenang ginawéniah,
mwah haywa ginawé para rasaning ring sama paraning genah, haywa pati ucapin
ring wong lian gagaduhan, ring agama tirtha. Mangkana ling Sanghyang
Mahadéwa, tan wenang purugan mwah tulukan. Yan sira murug mwah anulak
linging sastra iki wastu tkéng upadrawa dé Bhatara Paraméswara mangkana ling
Bhatara Mahadéwa, dén pratyaksa tatas, atekas juga sira Sang weruh ring jati-
TERJEMAHAN

16a. manusia, binatang, semua yang hidup, pembuat senjata itulah yang kemudian
menciptakan kebahagiaan manusia, binatang, ikan, burung, pohon, bambu, rumput,
hama, jiwa dari binatang, dan jiwa dari pohon. Itulah yang ada di dunia yang
membentuk sebuah negara. Inilah pakem dari agama air, perbuatan rahasia yang
kemudian memiliki kemuliaan, memberikan keutamaan, tidak seharusnya
dipisahkan, tidak seharusnya dilakukan, dan jangan membuat perasaan orang lain
sama seperti yang dirasakan, janganlah juga membuat keributan dalam beragama
air. Demikianlah kata Sang Mahadewa, tidak berhak kita menolaknya apalagi tidak
mendengarkannya. Jika seseorang itu tidak mendengar dan menolak ajaran tersebut
maka akan kena kutuk dari Bhatara Parameswara, demikian yang diucapkan
Bhatara Mahadewa, kemudian perlu diperhatikan setiap kata beliau, sebab beliau
adalah Mahatahu

TEKS

16b. kang igama tirtha, apan sira was putus ring kadharman, lebur sāhing papa,
pataka, lara, wignasabdha, upata, upadrawa, malatraya, tri dasa mala kabéh
mulih ring hining nirmala jati pabaatan manta dhala. Kunang sapa sira juga yan
arep weruh ring jatining igama tirtha, wenang aminta sraya, aguru, susrusa,
aséwaka dharma ring sira, sang mahayogi Dharma Putus, manutaken kramaning
aséwaka guru dharma, tan wenang tiwakan ring wang lén, haywa tiwal. Yan tan
manut samangkana, tan wenang awarah winarahan. Apan iki maka panelas
kautamaning dadi manusa tumitis ka madya pada, inastu swaha déning Sang
Hyang Guru, inugrahaken ring sang sida Yogi Dharma Putus. Mangkana
kalingania haywa pepeka, aja langgana, lemeh ila dahat. Jah ta samahastu astu
swaha. Ndya ta dresti-

TERJEMAHAN

16b. keberadaan igama tirtha, karena beliaulah yang mengajarkan ajaran


kebenaran, melebur semua bentuk dosa, petaka, penderitaan, kata-kata kasar,
kutukan, penderitaan tiada akhir, tiga puluh jenis kemalangan-kemalangan lainnya
akan sirna, dikembalikan ke tempat asalnya yaitu kesucian tiada akhir.
Demikianlah beliau yang tahu akan kesejatian dari ajaran Agama tirtha tersebut
wajib berpuasa, berguru, hormat pada guru, berbuat baik pada beliau, yang tiada
lain seorang petapa Dharma Putus, mematuhi segala yang dikatakannya, tidak baik
jika kita tidak mendengar apalagi menyangkalnya. Jika tidak sesuai, tidak berhak
memberikan pengarahan. Karena ini adalah akhir dari keutamaan sebagai manusia
yang lahir ke dunia, mendapat anugerah dari Sang Hyang Guru, dianugerahkan
juga agar menjadi seorang pendeta yang menguasai Dharma Putus. Demikianlah
yang dikatakan, janganlah menyangkal, jangan melanggar, karena itu berbahaya.
Itulah yang dikatakan perkataan yang utama. Menjadi kewajiban

TEKS

17a. ning pakrethi ning gama, ling ira Sanghyang Suksma licin, ring sawateking
purohita kabéh, maka drestining praja mandhala, wenang winara warah kramania
ring Sang Maha Wisésa ring rat, wenang linaksanan pwa ta ya déning wangsa
praja mandhala kabéh, lama akna sadrestha praja nira Sri Aji, tkéng
kajagaditania. Apania pakretining suksma utama dahat, wini yoga dé nira
Sanghyang Tiga Wisésa, Sanghyang Brahma Wisnu Iswara, pinuja déning sawatek
déwata, mwang rsing langit, winastonan déning Sanghyang Siwadharma. Ndya ta
kalingania, ling bhatara, “Om Panak sang para purohita kabéh, séwa sogata,
rengen pawarah kwa ri kita, araning aji sundari Gama, pakrethining maha
pawitra, pangisining wariga cemet, pacutaning rat buana, pangastuti Sanghyang,
pabuktining wang mahayu raga-

TERJEMAHAN

17a. untuk menjalankan agama, kata beliau Sang Hyang Suksma Licin kepada
semua pendeta, sebagai penuntun dari manusia yang ada di dunia, wajib
menjalankan perintah dari penguasa dunia, wajib melaksanakan kebaikan pada
setiap golongan di dunia, sesuai dengan ajaran di dunia yang mengajarkan akan
kebahagiaan. Karena inti sari dari keutamaan itu adalah memuja Sang Hyang Tiga
Wisesa yaitu Sang Hyang Brahma, Wisnu, Iswara, dipuja oleh semua dewata juga
penguasa langit yang disaksikan oleh Sang Hyang Siwadharma. Beginilah katanya
“Wahai anakku semua pendeta Siwa Budha, dengarkanlah apa yang aku katakan,
inilah yang dinamakan Aji Sundari Gama, inti sari dari kehidupan, berisi tentang
hari baik, juga isi dunia, pemujaan kepada dewa, pembuktian seseorang mendapat
kebahagiaan

TEKS

17b. sarira, apan panugrahan ira Sanghyang Maha Wisésa, tumurun ring buana,
tiba ri kang sarwa dadi, maka sopa hana hayu paripurna ikang praja mandhala,
hayunia anerus ring buana, pamageh ikang sumendi aji, pawitrama hening sang
para purohita kabéh, bahu bala bwah sisya. Apwa ta lwirnia, nihan, ri tekaning
dina pasuwécan ira Sanghyang, iniring déning para watek déwata kabéh, lwirnia,
gandhawa, gandharwi, apsara apsari, tumuta rsi gana kabéh, déwa pitra kang wus
mantuking swarga loka, maneher ikang kari amukti ring pitra loka, ika kabéhania,
anawé utama, déwasa nira araresik, ayoga, asamadi, angésthi jagat para modita,
maka nguni tumurun ring bhwana kosa, anglalang praja mandhala, asusukretha
ring manusa kabéh, mwang ring sarwa
TERJEMAHAN

17b. diri, karena anugerah dari Sang Hyang Maha Wisesa turun ke dunia membuat
semua menjadi ada, maka setiap yang ada akan mendapatkan kesempurnaan dan
kebahagiaan di dunia ini, kebahagiaan itu diteruskan ke dunia, penguat dari segala
ajaran yang ada, ajaran dari semua pendeta yang akan diberikan kepada muridnya.
Ajaran-ajaran itu datang berupa anugerah dari Sanghyang yang dituruti oleh para
dewata yaitu para raksasa raksasi, bidadara bidadari, yang dituruti oleh para rsi,
leluhur yang juga ikut kembali ke sorga, mendengar ada yang masih berada di
alam para leluhur, begitu banyaknya, membuat keutamaan, hari yang baik untuk
membersihkan diri, beryoga, bersemadi, mendoakan dunia, yang menurunkan
Bhuwana Kosa, menerangi setiap manusia di dunia, memberikan kemakmuran
kepada semua manusia, juga kepada yang hidup

TEKS

18a. – tah. Mangkana sayoga nira sajarma kabéh tumuta, asthiti ring sira
Sanghyang, saha widhi widhana aturana ring bhatara mwang bhatari. Kadyang
pa lwir, nihan yan ring pratiti masa, ata ring karthika, purnamania, payogan ira
Bhatara Parameswara, Sanghyang Purusangkara, ngaran. Sad gana lawan
bhatari iniring déning watek déwa kabéh, widyadara widyadari, tumut resi gana
kabéh. Atari samangkana, wenang sang purohita kabéh mangarga puja, amasang
lingga sakrama, tekaning sira anglarana sakramaning candhra séwana, mwang
aturana tarpana ring Sanghyang Kawitan. Widhi widhanania, sarwa pawitra,
tadah pawitri, sakasidania. Mwang ring Sanghyang Wulan aturana penek jenar,
praya sacita lwih, mwang pasucian, iwaknia ayam putih siungan. Ring sor
agenang agung, ngaran. Mangkana-

TERJEMAHAN

18a. demikianlah keutamaan dari keberadaan yoganya sehingga semua


menurutinya, memuja Sang Hyang atau Tuhan, juga melaksanakan pemujaan atau
upacara kepada Bhtara dan Bhatari. Seperti itulah keadaannya, jika sudah masanya
datang, yaitu pada Purnama Kapat adalah yoganya dari Bhatara Parameswara,
Sang Hyang Purusangkara yaitu enam macam cahaya yang dituruti oleh bhatari
juga oleh semua dewa, bidadara-bidadari juga diikuti oleh para rsi. Demikianlah
akhirnya wajib sang pendeta mengadakan pemujaan, mencari posisi tubuh yang
baik, lalu kemudian beliau melaksanakan Candra Sewana yaitu pemujaan kepada
bulan, dan juga menghaturkan pemujaan kepada Sang Hyang Kawitan.
Upakaranya tiada lain adalah semua yang mampu untuk dihaturkan. Juga Sang
Hyang Wulan upacaranya penek, prayascita, pasucian, menggunakan ayam putih
siuangan. Di bawah dihaturkan segehan agung. Demikianlah
TEKS

18b. juga ya janma kabéh sakramania, dulurana sari ning sembah ring hyang,
laksanania ring sanggar mwang sapanadiania, sapa joganing Hyang ring sapraja
mandhala, ring sedening latri, ajnyana samadhi. Teka pwa tilemnia, amupug lara
roga wigna ning sarira. Aturana wangi wangi ring sanggar, ring prayangan ring
luhuring aturu, aturania ring widyadara widyadari, ngaran mantaka wijnyanan
gawé istri, ri sedening latri ayoga geneng, palania lukat kang sarwa letuh ing
satria. Yan ring cétra masa tekaning tilem, samanah ika pasucéning watek déwata
kabéh, hana ring telenging samudra, améta sarining tirtha kamandalu,
matanghyan wenang samanusa kabéh aturaken sakrethi ring prawatek déwata,
apakramania, nihan, ring purwanining tilem kasanga, gaweyakna buta yajna-

TERJEMAHAN

18b. juga kepada manusia semua didahului dengan menghaturkan sembah bakti
kepada Hyang (Dewa), dilaksanakan di sanggah atau pun di tempat suci beliau
yang lainnya yang menjadi tempat beliau untuk beryoga di dunia, jika sudah
tengah malam, wajib bersemadi. Apabila bulan mati datang (Tilem) ini
menandakan untuk membersihkan kemelekatan dalam tubuh. Menghaturkan
canang di sanggah, juga di tempat suci yang berada di hulu tempat manusia itu
berada, dihaturkan kepada bidadara dan bidadari yang membuat pengetahuan
bagaimana seorang perempuan, jika sudah tengah malam patut melakukan semedi,
agar dilebur semua penderitaan di dunia. Jika ada Tilem di Sasih Kaenem
dipikirkan bahwa semua bhatara sedang melakukan pembersihan di dunia, adalah
di tengah samudera, yang membawa segala macam bentuk air kehidupan, itulah
sebabnya manusia wajib menghaturkan sesajen kepada para dewata, seperti yang
dilaksanakan sehari sebelum Tilem Kasanga, yang dibuatkan upacara besar untuk
Bhuta Yadnya

TEKS

19a. ring catur pataning désa, nista manca sata, madya manca sanak, utamania
tawur agung, mayama raja kunang pinuja déning Sang Pandhita Shiwa Budha.
Caruning sakuwu kuwungan kunang, sega manca warna, siya (9) tanding, Iwak
sata brumbun rihancana, saha tabuhan. Genahing acaru, ring dengen, sang buta
raja kang sanimbat, mwah kala raja. Mwah laban ring buta kala, sagehan agung,
siki (1) iwak sajajron mentah. Encangania ring tilem lastia pratima, pajogan ira
Sanghyang Tiga Wisésa, iniring déning sakrama désa, saha widhi widhana
idangan, katur ring Hyang Baruna, amaluku anyuta laraning jagat. Tlas tiningkah
kramania, antukang pratima kabéh, munggah ring balé agung, aturana datengan-

TERJEMAHAN
19a. di perempatan desa, caru nistanya adalah panca sata, madya adalah panca
sanak, utamanya adalah tawur, yang muput upacara puja itu adalah Sang Pandhita
Shiwa Budha. Caru sekurang-kurangnya nasi lima warna sembilan tanding,
dagingnya ayam brumbun, yang diisi arak berem. Taruhlah caru tersebut di tempat-
tempat yang dianggap keramat yang dipuja adalah Sang Buta Raja dan Sang Kala
Raja. Sementara laban untuk butha kala adalah segehan agung satu buah dengan
dagingnya jeroan mentah. Anak buah atau rencangan pada saat tilem tersebut tiada
lain adalah hari dari Sang Hyang Tiga Wisesa yang semua upacara ini diikuti oleh
seluruh warga desa, upakaranya dihaturkan kepada Hyang Baruna untuk
menghayutkan segala lara di dunia. Demikianlah yang harus dilaksanakan,
pulangkanlah pratima dari bale agung, yang dihaturkan adalah datengan

TEKS

19b. péndétan kadi nguni. Sorénia sakuwu-kuwu kunang gelaring caru kadi nguni,
mwang angrupuk ya tika antukakna sang buta kala kabéh, srana, obor-obor gni,
sembar ring maswi mantrania sarwa tutulak, mwang panyengker agung,
sembarakna ider kiwa ring pakarangania soang-soang. Tlas mangkana
pakrethining manusa kabéh, sajalu stri mabyakala ring natar nuli hayu binasa
sasayut pamyakala, lara laradan, mwah prayascita. Matanghyan anyepi amati
geni, tan wenang sajanma anambut karya, salwirnia agni gni saparania tan
wenang. Kalingania, wenang satruh ring tatra manangun samadi tapa yoga,
amatitis kasuniatan. Yan tan linaksanan mangkana, bawur ikang rat, kang wang
kasusupan buta kala, katadah déning Sang Hyang Adikala, amédaméda lakunia-

TERJEMAHAN

19b. pendeta yang muput masih Pendeta Siwa Budha. Sorenya sekurang-
kurangnya juga dihaturkan caru seperti yang sudah disebutkan sebelumya, juga
disaat Pengrupukan kembalikanlah butha kala itu dengan sarana obor, masui yang
disemburkan serta mantra penolak, juga di batas pekarangan, semburkanlah masui
secara berkeliling dari kiri ke kanan di pekarangan masing-masing. Demikianlah
yang harus dikerjakan oleh manusia, sementara perempuannya wajib mabyakala
yang dilakukan di pekarangan dengan upakara sasayut pamyakala, lara laradan,
dan prayascita. Jika kemudian di hari raya Nyepi ada yang namanya amati geni,
tidak boleh menyalakan api, tidak boleh bekerja. Di hari ini seseorang wajib
bertapa untuk mencapai kesunyian. Jika itu tidak dilaksanakan maka dunia ini akan
disusupi kekuatan butha kala, dimakan oleh Sang Hyang Adi Kala, berbeda-beda
tingkah lakunya

TEKS
20a. apan Sang Hyang Adi Kala anadah wang kang tan pakrethi gama, apan tan
lingu ring kalinganing dadi wang, agung dosania. Ya matanghyan ikang wang
ingusak asik déning buta. Méweh kang pratiwi mandhala, rusak kaprabon Sri Aji,
sasab mara nama galak, buta kala mawengis, angisap rah ning manusa kabéh,
inamet pwa mretania dé nira Sang Hyang Aditya Kala. Sapa anadi kala,
kalingania, Bhatara Wisnu mari marupa déwa, matemahan marupa Sang Hyang
Adi Kala. Bhatara Brahma anadi désthi bucari. Bhatara Iswara anadi sasab
mrana. Ika misé sadahan, angrugaken praja mandhala. Mangkana kita haywa
pépéka pwa sira rana kang hulun, ring pawarah bapanta. Apanian telas
linaksanan mangkana, mulih ayu ning praja mandhala kabéh, mwang ring
sajanma kabéh, wastunia haywa ring warna-

TERJEMAHAN

20a. karena Sang Hyang Adi Kala akan memakan siapa saja yang tidak
melaksanakan ajaran agama, karena tidak perhatian dengan keadaan sekitar, itu
besar dosanya. Jika sudah demikian maka akan disusupi oleh butha kala. Ini
menyebabkan penderitaan di dunia, rusak sudah kedudukan Sri Aji, berubah
menjadi galak, para buta kala merajalela, mengisap darah dari manusia, diambil
semua kehidupan oleh Sang Hyang Aditya Kala. Siapa saja yang menjadi kala
beginilah kata dari Bhatara Wisnu yang masih berwujud dewa berubah menjadi
Sang Hyang Adi Kala. Bhatara Brahma menjadi Desthi Bucari. Bhatara Iswara
menjadi segala macam penyakit. Ini yang patut diperhatikan oleh semua manusia.
Demikian engkau jangan acuh pada yang Bapa katakana. Karena sudah habis
dilaksanakan maka dunia ini akan kembali bahagia,

TEKS

20b. galang apadang, waras kang sarwa urip, lanus kang sarwa tumuwuh, sasab
mrana pada mulih ring samudra. Ya ta ring purnamaning wésaka, puja wali nira
Sang Hyang Sunya Mretha, samanah ikang. Purnama sada, kawenangania
manusa kabéh, angastuti kawitania ring sanggar kamulan, yan ring désa ring sad
kahyangan wisésa, widhi widania, suci 1 (siki), daksina 1, pras 1, panyeneng
prangkatan 1, iwak olahan sarwa pawitra. Ajengan 1, canang wangi-wangi, saha
raka, pasucian, mwang saruntunania. Ring sor segehan agung, ngaran nasi sasah
3 tanding, iwak bawang jaé, sang purohita wenang angarga puja anglaraken
sakramania. Mwang hana ring manusa pakrethi, prayascita luwih 1, panyeneng
tehenan. Mwah hana wé utama, para resi kanira Sang Hyang Rwa Bhinedha,
makadi Sang Hyang Surya Candhra-

TERJEMAHAN
20b. terang benderang, pemikiran juga semakin tenang, berjalan lancar semua
kehidupan, segala macam penyakit kembali ke samudera. Jika pada Purnama
Kadasa adalah harinya Sang Hyang Sunya Mreta. Jika Purnama Sada yang patut
dilaksanakan oleh manusia adalah melakukan persembahyangan di merajan
Kemulan, juga di desa atau di sad kahyangan, upakaranya adalah satu buah suci,
daksina, pras, penyeneng, dagingnya semua yang hidup, ajengan (1), canang raka,
pasucian, dan selengkapnya. Di bawah dihaturkan segehan agung, nasi sasah (3)
tanding, dagingnya bawang jahe, sang pendeta wajib menghaturkan puja. Banten
kepada manusianya yaitu prayascita luwih (1), penyeneng, tehenan. Yang dipuja
adalah keutamaan para rsi Sang Hyang Rwa Bhinedha seperti Sang Hyang Surya
Candhra

TEKS

21a. ata tunggal, teka pwang Purnama mwah Tilem. Yan ring Purnama Sang
Hyang Wulan mayoga. Yan ring Tilem Sang Hyang Surya mayoga. Samana sang
para purohita kabéh teka wenang kang wong kabéh yogania mahyang hyang
adnyana awangi-wangi, canang, byasa kna ring sarwa déwa, palakunia ring
sanggar parhyangan, matirtha gécara mwang wangi. Manusania haywa
manumbuk pari, haywa ngadual beras, katémah dé nira Bhatara Sri.
Kawenangania ngastuti Sang Hyang Tri Pramana, angisap sarira ning tattwa
jnana, tan wenang aturu rahina. Ata sabuh mas, ngaran. Pasucén Sang Hyang
Mahadéwa, pakrethi nira ring raja busana, mas, manik, sarwa mule, widhi
widanania, suci 1, daksina 1, pras, sasayut mratha sari, panyeneng, canang burat
wangi, lénga wangi, genahania ring pasambyangan, mwang ring genahing aturu
kunang. Manusa-

TERJEMAHAN

21a. adalah satu atau tunggal, jika datang Purnama dan Tilem. Jika Purnama Sang
Hyang Wulan yang beryoga. Jika Tilem Sang Hyang Surya beryoga. Seorang
pendeta wajib menghaturkan atau melakukan puja untuk keselamatan semua
manusia dengan menghaturkan canang dilakukan di merajan, kemudian
memercikkan tirta. Sementara manusia tidak boleh menumbuk padi, menjual beras,
jika melakukannya manusia akan dikutuk oleh Bhatari Sri. Kewajiban manusia
adalah meresapi semua tutur yang diungkapkan oleh Sang Hyang Tri Pramana.
Jika hari Sabuh Mas merupakan yoganya Sang Hyang Mahadewa, kewajibannya
seperti berbusana raja, mas, manik, dan semua perhiasan, upakaranya suci (1),
daksina (1), pras, sasayut mratha sari, panyeneng, canang, minyak wangi, taruhlah
di tempat persembahyangan, atau di tempat yang patut dihaturkan. Manusia

TEKS
21b. nia anglarakena sulaksana. Aja lali ring raja busana kasukan, mas manik
ring raga sarira juga. Ika pina hayu, aturana ikang pakrethi ika, ri tlasnia wenang
parid, ayangin raga sasira. Buddha kling won pager wesi, ngaran. Payogan ira
Sang Hyang Pramesti Guru, inuring déning prawatek déwata kabéh,
kawenangania Sang Purohita, mangarga apasang lingga, saprakarania, ngastawa
ring Hyang Paraméswara. Widhi widanan, suci 1, daksina 1, pras, panyeneng,
sasayut panca lingga, penek ajuman, mwan raka raka, wangi wangi, saruntutania,
aturakna ring sanggar kamulan. Manusania asasayut pageh urip, mwang
prayascita. Tengahing latri ayoga samadi. Mwang hana labaning Panca Maha
Buta, sega warna nuwut urip, sinasah segania, amanca désa ring natar sanggar,
mwang-

TERJEMAHAN

21b. wajib berperilaku baik. Jangan lupa memakai pakaian yang baik, mas manik
untuk diri sendiri. Itu adalah pemikiran yang baik, juga wajib dihaturkan upakara
yang bisa dilungsur setelah dihaturkan pada diri sendiri. Buddha Kliwon Pagerwesi
adalah hari beryoganya Sang Hyang Pramesti Guru, dipujalah beliau oleh semua
dewata, kewajiban seorang pendeta adalah melakukan puja, memuja Hyang
Parameswara. Upakaranya suci (1), daksina 1, pras, panyeneng, sasayut panca
lingga, penek ajuman, mwan raka raka, wangi wangi, dan selengkapnya dihaturkan
di Kemulan. Untuk manusianya upakaranya sasayut pageh urip dan prayascita. Di
tengah malam wajib melaksanakan yoga. Juga memberikan laban kepada Panca
Maha Butha segehan warna mengikuti urip kelahiran, dibencarkan nasinya sesuai
dengan warna Panca Dewata di pekarangan mrajan, dan

TEKS

22a. segehan agung 1, saha tatabuhan. Ring Saniscara Kliwon Landep, pujawalin
Bhatara Shiwa, mwang payogan ira Sang Hyang Pasupati. Widhi widanania ring
Bhatara Siwa, tumpeng putih kuning adulang, iwak sata [sato] sarupania, gerih,
trasi bang, sedah wah 3, 28. Payogan Bhatara pasupati, widhi widanania, sasayut
pasupati 1, sasayut jayéng perang 1, suci daksina, pras, canang wangi-wangi,
pasucian. Asthawakna ring sarwa sanjata, saha lalandep aperang. Kalingania
ring manusa, ta pasupati lalandeping idep. Sama nika anglarakna sarwaning
mantra wisésa, mwang saraja busananing paprangan, manta kasidian Sang Hyang
pasupati. Redité Umanis Ukir, puja walin Bhatara Guru, widhi widanania,
pangambéyan 1, sedah ingapon 35, canang wangi-wangi. Wenang winuwuhan
pakreti nika, –

TERJEMAHAN
22a. segehan agung (1), lengkap dengan tabuhan. Pada hari Tumpek Landep
adalah hari Bhatara Shiwa, beryoga beliau sebagai Sang Hyang Pasupati.
Upakaranya dipersembahkan kepada Bhatara Siwa, tumpeng putih kuning adulang,
iwak sata [sato], gerih, trasi bang, sedah wah 3, (28 tanding). Pada Bhatara
Pasupati upakaranya sasayut pasupati 1, sasayut jayéng perang 1, suci daksina,
pras, canang wangi-wangi, pasucian. Yang didoakan adalah semua senjata, juga
perlengkapan perang. Sementara untuk manusia yang diupacarai adalah
kemampuan berpikir. Untuk mantranya adalah sama yaitu mantra wisesa agar
mendapat anugerah dari Sang Hyang Pasupati. Redite Umanis Ukir adalah harinya
Bhatara Guru upakaranya pangambéyan 1, sedah ingapon 35, canang wangi-wangi.
Wajib diisi apa pun yang bisa dihaturkan semampunya.

TEKS

22b. sakadidania. Asthawa kna ring sanggar kamulan. Anggara Kliwon Kulantir,
puja walin Bhatara Mahadéwa, bantenia, sarwa kunang, sega kuning pangkonan,
iwak sata putih kuning mabitutu, sdah wah 22, ing pon, asthawa kna ring sanggar,
tunggal laksanania kayong lagi. Saniscara Kliwon Wariga, panguduh pakrethi
ning Sang Hyang Sangkara, sira mredia kna sarwa tumuwuh kayu kayu, bantenia,
pras, tulung, tumpeng, bubur mwang tumpeng agung, iwak guling bawi, itik
wenang, saha raka, panyeneng tatebya. Kalingania anguduh ikang sarwa kayu
asehen sekar, awoh agodong, dadi mrethaning urip. Ring manusania, sasayut
cakra gni, kalingania pamadang ati, anuwuaken adnyana sandhi. Soma Pahing
Warigadéan, puja walin Bhatara Brahma, bantenia sdah woh, mwang saru-

TERJEMAHAN

22b. Memuja di sanggah kemulan. Anggara Kliwon Kulantir adalah harinya


Bhatara Mahadewa bantennya, nasi kuning pangkonan, iwak sata putih kuning
mabitutu, sdah wah 22, melakukan pemujaan di sanggar menjadi satu dalam
keheningan. Saniscara Kliwon Wariga adalah hari Tumpek Uduh yang beryoga
adalah Sang Hyang Sangkara yang menjiwai semua tumbuhan, bantennya pras,
tulung, tumpeng, bubur, dan tumpeng agung, dagingnya babi guling, atau itik juga
dibenarkan, raka, panyeneng. Untuk pohon didoakan agar menjadi bunga yang
baik, buah yang baik sehingga bisa memberikan kehidupan kepada manusia. Untuk
manusianya upakaranya sasayut cakra geni, bertujuan untuk memusatkan hati
untuk sebuah yoga dan menggunakan pikiran. Saniscara Pahing Warigadean
adalah harinya Bhatara Brahma upakaranya sedah woh dan selengkapnya yang
mampu dihaturkan

TEKS
23a. –runtunia sakasida, asthawa kna ring paibon, maka nguni aturakna puspa
wangi kayéng lagi. Wraspati Wagé Sungsang, pasucian watek déwata, kalingania
pramascitan Bhatara kabéh, pakrethi nira ararebon ring sanggar mwah ring
prayangan, dulurin pangraratan, mwang pangresikan bhatara, saha wiku angarga
puja, apan bhatara kabéh turun hanéng Madya Pada, milu sang déwa pitra amukti
banten, pras tekeng galungan, kuningan, sukra kliwon Sugihan Bali ngaran.
Kalingania pamrastita ning raga ta wulan, kawenangania samanusa kabéh atirtha
gocara, sakramania. Redité Pahing Dunggulan, turun Sang Kala Tiga Wisésa
manadi buta galungan, arep amangan anginum rikéng manusa Madya Pada.
Matanghyan sang wiku mwang sang wijnana dén pratyaksahanye ajnani mala,
lama-

TERJEMAHAN

23a. yang dipuja di paibon dengan sarana bunga untuk menguatkan rasa dalam diri.
Wraspati Wage Sungsang adalah penyucian para dewata dikatakan pembersihan
semua bhatara, yang patut dihaturkan adalah banten pengrerebuan di sanggar dan
parahyangan, yang didahului oleh pangraratan dan pembersihan bhatara, yang
wajib melaksanakan puja adalah para wiku, karena semua bhatara turun ke dunia,
disertai oleh para leluhur dalam menyaksikan puja tersebut, yang dilanjutkan
sampai Galungan dan Kuningan, Sukra Kliwon Sungsang disebut Sugihan Bali.
Dikatakan pembersihan untuk diri sendiri, wajib diperciki tirtha. Redite Pahing
Dunggulan adalah hari turunnya Sang Kala Tiga Wisesa yang menjadi Buta
Galungan, yang bisa saja sewaktu-waktu memakan manusia atau mengisap
darahnya di dunia. Demikianlah kiranya sang pendeta memberikan pencerahan

TEKS

23b. –kané tan kasusupan déning ki buta galungan, ika panyekeban, ngaran. Soma
Pon Panyajan, ngaran. Kalingania pangasthawaning sang ngamong yoga
samadhi. Anggara Wagé Panampahan, ngaran. I rika panadahan ira Ki Buta
Galungan, ara pakrethinia ring sadésa désa, ambuta yadnya ring catur pataning
désa, srupaning yadnya wenang, anutaken nistha, madhya, motamania, pinuja
déning sang Pandhita Shiwa Buddha. Sahananing sanjata paprangan kajaya jaya
kna kabéh. Ikang wang kabéh pinrayascita majaya jaya dé nira Sang Maha
Pandhita, kabrataning prakoséng jayang parang. Caruning sakudu kuwungan
kunang, sega warna 3, sinasah, tandingania nuut urip, putih 5 tanding, abang 9
tanding, ireng 4 tanding, iwaknia polahan bawi genep, saha tatabuhan, segehan
agung 1, –

TERJEMAHAN
23b. agar tidak disusupi oleh Ki Buta Galunga. Penyekeban jatuh pada hari Senin
Pon dikatakan wajib melaksanakan yoga samadi. Penampahan jatuh pada hari
Selasa Wage Dunggulan ini adalah hari di mana Ki Buta Galungan akan memakan
manusia di bumi jika manusia itu tidak berbuat baik, wajib kemudian
menghaturkan caru di desa atau perempatan desa baik itu dari tingkat nista, madya,
utama yang dipimpin oleh Pendeta Shiwa Budha. Setiap senjata peperangan
dipasupati untuk mendapatkan kemenangan. Untuk manusianya diupacarai
prayascita oleh Sang Maha Pendeta, agar menang dalam melawan ketidakbenaran.
Carunya sekurang-kurangnya nasi sasah warna tiga, tandinganya mengikuti urip,
putih 5 tanding, merah 9 tanding, hitam 4 tanding, dagingnya olahan lengkap dari
babi, diisi tetabuhan, segehan agung

TEKS

24a. genahang acaru ring natar umah, natar lebuh, sambat sang buta galungan.
Manusania abyakala atatebasan, maprayascita, angragepakén sarwa mantra
pragolan, saha busananing aprang sakala lawan niskala, palania jaya prakoséng
prang. Buddha Kliwon Dungulan, ngaran patitis ikang adnyana sandi, galang
sapadang, marya akna ikang sarwa byapara ning idep, aturana ikang widi
widanan ring sarwa déwa kabéh, ring sanggar parhyangan, paturon, natar,
lumbung, prantenan, tumbal, panguluning sétra, panguluning désa, pangulun
sawah, wana giri, samudra, mwah ring praboting wang umah salwirnia. Ikang
wang kabéh pada binantenan, pakrethi ring sanggar, agung alit, tumpeng
panyajan, wawakulan, canang maraka, penek ajuman, kembang payas, sedah woh,
wangi-wangi, pa-

TERJEMAHAN

24a. taruhlah caru tersebut di pekarangan rumah, atau di lebuh panggillah Sang
Butha Galungan. Sementara manusianya diupacarai dengan pabyakala, prayascita,
mantra, agar menang dalam perang baik secara nyata maupun tidak nyata. Budha
Kliwon Dunggulan adalah hari di mana kemenangan itu didapat, terang benderang,
kemenangan dari segala bentuk pikiran, itu sebabnya patut dipersembahkan
upakara kepada para dewa di parahyangan, rumah, pekarangan, lumbung, dapur,
hulu kuburan, hulu desa, hulu sawah, gunung, samudera, juga perabotan yang ada
di rumah. Ada pun bantennya di sanggah besar maupun kecil, tumpeng panyajan,
wawakulan, canang maraka, penek ajuman, kembang payas, sedah woh, wangi-
wangi, pa

TEKS

24b. –sucian, ika ring pasambyangan, jrimpen pajegan, tumpeng mwang


sadulurnia, iwaknia jajatah mwang gagoréngan, aturanga kala asuk, dulurin
puspa wangi, dipa asthanggi. Ri tlas wininggah mangkana, banten ika kabéh
aderakna sawangi, énjangnia sajanma kabéh asuci laksana kala prabata, améta
sira ning wé pawitra ring béji, saha kumkuman, kaja masakna neher aturakna
puspa wangi, mwah ta pakuluh ring sanggar, asuguhan ring sor. Wenang parid
ikang banten. Sang Purohita mwang mwang para widnyana wanginia ring
galungan apasang yoga gineng, adyus asamadi, angitung Sang Hyang Dharma.
Saniscara Pon Dungulan, ngaran pamaridan guru, paknania umantukaken watek
déwata kabéh, maring swarga, suksma déwa malali saha ninggalaken
kadirgayusan.

TERJEMAHAN

24b. pasucian, itu dihaturkan saat persembahyangan, jrimpen pajegan, tumpeng


dan seterusnya, dagingnya adalah jeroan dan daging goreng, dihaturkan
sebelumnya diawali dengan bunga harum dan dupa. Jika sudah dihaturkan
dihaturkan biarkan saja jangan langsung dilungsur, sebab besoknya adalah hari
untuk ngelungsur dan wajib juga untuk ke pantai, mandi dengan air kembang,
kemudia bersembahyang lagi di sanggah dengan menghaturkan segehan di bawah.
Barulah banten itu dilungsur. Sang pendeta atau semua orang pandai itu, agar
melaksanakan yoga di hari Galungan untuk memuja Sang Hyang Dharma.
Saniscara Pon Dunggulan namanya hari Pamaridan Guru yang bertujuan
mengembalikan para dewata tersebut ke sorga, karena sudah memberikan panjang
umur di dunia.

TEKS

25a. Antenia, anaman, canang maraka, wangi-wangi, matirtha gocara. Redité


Wagé Kuningan ngaran Ulihan. Soma Kliwon ngaran pamacekan agung ngaran
Sandékalania masegehan agung ring dengen, masambléh ayam sama lulung.
Paknania angunduraken sang buta kala galungan, tkéng sabalania. Buddha
Pahing Kuningan Puja Walin Bhatara Wisnu, bantenia, sedah ingapon putih ijo,
tumpeng ireng, jambé 26, saha dulurania sakasidan, asthawakna ring paibon,
dulurin puspa wangi sakramania. Sukra Wagé Kuningan, ngaran panampahan
Kuningan, tan hana pakrethi pangaci, sok kéwala gawéyakna sopakaraning
kuningan, mwah sapuhakna malaning adnyana. Saniscara Kliwon Kuningan,
mwah turun watek déwata kabéh, teka-

TERJEMAHAN

25a. Upakaranya adalah ketupat, canang raka, bunga-bunga, tirtha. Redite Wage
Kuningan disebut dengan Ulihan. Soma Kliwon Kuningan adalah pamacekan
agung, wajib ketika sandikala menghaturkan segehan di tempat yang dianggap
keramat, masambleh ayam sama lulung. Tujuannya tiada lain adalah
mengembalikan Sang Buta Kala Galungan dan juga bala rencangnya ke alam para
buta. Budha Pahing Kuningan adalah harinya Bhatara Wisnu upakaranya adalah
canang buah base berwana dari janur putih dan janur hijau, tumpeng warna hitam,
jambe 26, dan selengkapnya semampunya dihaturkan di paibon, didahului oleh
canang sebelumnya. Sukra Wage Kuningan adalah Panampahan Kuningan tidak
ada upacara hari ini melainkan hanya menyiapkan banten untuk Tumpek
Kuningan, karena hari itu adalah hari turunnya para dewata

TEKS

25b. ning sang déwata pitara, asuci laksana, maneher maneher amukti banten,
widi widanania, sega slanggi, tébog, saha raka dén agenep, pasucian, canang
wangi-wangi, saruntutania, sawentené, mwang gagantungan, haywa amuja widi
widanania kalangka ansurya, ésuk juga kawenangania apania tajeging surya déwa
mur mwah maring swarga. Ikéngetakna tata tingkahnia. Mwang pangaci aci ring
manusa, sasayut prayascita lwih, sasayut sega kuning, iwak itik putih, penyeneng,
laksanakna angeningaken adnyana nirmala. Haywa lupa asamadi. Mwang ring
natar pasuguhan agung. Buddha Kliwon Pahang ngaran. Pegatwakan. Ngaran
pegating warah, ya tika panelasaning amengku brata dyana samadi praline.
Paknania Sang Wiu mwang Sang Widnyana anglaraken yoga samadi,
anunggalakna ka-

TERJEMAHAN

25b. yang diiringi oleh para leluhur, berbuatlah yang baik, dengan memujanya
upakaranya nasi di slanggi, tebog, dengan rakanya, pasucian, canang wangi-wangi
selengkapnya seadaanya, juga gagantungan, janganlah lupa memuja dengan
upakara tersebut agar tidak lewat dari tengah hari, sebab jika sudah tajeg surya,
para dewata akan kembali ke sorga. Yang wajib dilaksanakan adalah bagaimana
bertingkah laku yang baik. Upakara untuk manusianya prayascita, sesayut nasi
kuning, daging bebek putih, penyeneng, lakukan itu untuk mendapatkan kesucian
dalam berpikir. Jangan lupa melaksanakan semadi. Dan di pekarangan hendaknya
dipersembahkan segehan agung. Budha Kliwon Pahang dinamakan Pegatwakan
yaitu akhir dari yoga selama dari Galungan. Sang Pendeta atau Sang Mahatahu,
menggelar yoga, menyatu dengan

TEKS

26a. hananing bapara, saha widi widana, sarwa pawitra mwang wangi-wangi,
asthawakna ring sarwa déwa, mwang sasayut dirgghayusa, katur ring Sang Hyang
Tunggal, dulurana panyeneng mwang tatebus. Sukra Umanis, puja puja walin
Bhatara Rambut Sadana, ngaran. Sang Hyang Rambut Kwala, bantenia, suci,
daksina, pras, penek ajuman, soda putih kunang, asthawakna ring Sang Hyang
Rambut Sadana, rikéng pralinggania, sarwa kanaka, rajata, lwirnia, pakrethinia,
Sang Hyang Kama Jaya. Saniscara Kliwon Uyé ngaran. Tumpek Kandang
pakrethi ring sarwa sato, pati kraning, sarwa pasu. Bantenia yan sampi, kebo,
aswa, asthi, salwiring sato raja, tumpeng tatebasan, mwang pararesikan,
panyeneng, jarimpen. Yan bawi, tumpeng, panyeneng, canang maraka. Yan bawi
ina, anaman blekok, bulayag, tunggal lawan segawon. Yan sarwa pa-

TERJEMAHAN

26a. semesta, upakaranya adalah semua yang berasal dari makhluk hidup beserta
wangi-wangi, memuja para dewa, disertai sasayut dirgayusa dihaturkan di Sang
Hyang Tunggal didahului oleh penyeneng dan tetebus. Sukra Umanis adalah hari
Bhatara Rambut Sadana yang bernama Sang Hyang Rambut Kwala upakaranya
adalah suci, daksina, pras, penek ajuman, soda putih, yang dipuja adalah Bhatara
Rambut Sedana, yang menjiwai emas, perak seperti Sang Hyang Kama Jaya.
Saniscara Kliwon Uye adalah Tumpek Kandang adalah harinya para binatang.
Yang diupacarai adalah sapi, kerbau, kuda, gajah, juga raja dari binatang,
bantennya tumpeng, tetebasan, pasucian, penyeneng, jarimpen. Jika untuk babi
bantennya panyeneng dan canang raka. Jika untuk induk babi ketupat blekok,
bulayag, disatukan dengan segehan. Jika untuk

TEKS

26b. –paksi, ayam, itik, angsa, dolong, titiran, kukur, kunang lwirnia, anaman
marupa manuk, dulurana panyeneng, tatebus, mwang kembang payas. Kalingania
ika widana ning manusa, amarid saking Sang Hyang Raré Angon, wenang ayabin.
Tuhunia ring manusa panuksmaning sato, mina, paksi, ring raga walungan, Sang
Hyang Raré Angon maraga ring raganta, utama dahat. Wayang ngaran. Samanah
ika ika patemun sang wayang lawan sinta, ngaran. Waraning cemeng, tan wenang
sajanma araresik, alange ajungkas, mwang asusuri, teka ring sukrania, kalingania
punah sagunaning awak ta. Sukra Wagé punika ngaran kala paksa, kataman
campur, yogya sajanma kabéh gawéyakna paselat déning apuh, mabener ulun
atinia, mwang asusuk roning pandan maduri, tkéng paturon, ésuknia pakumpu-

TERJEMAHAN

26b. burung, ayam, itik, angsa, dolong, titiran, kukur, yang dihaturkan adalah
anaman manuk, didahului oleh penyeneng, tetebus, dan kembang payas. Dikatakan
manusia boleh melungsurnya karena itu tadi dipersembahkan kepada Sang Hyang
Rare Angon. Sebab Sang Hyang Rare Angon adalah yang utama yang menjiwai
binatang, ikan, burung, juga mamalia. Wayang adalah pertemuan antara Wayang
dan Sinta tidak boleh bersih-bersih, bersenang-senang, karena ini menyebabkan
guna atau taksu dalam diri itu hilang. Sukra Wage Wayang disebut Kala Paksa, ini
hari untuk membentengi diri dari kekuatan buta kala, wajib menaruh pandan yang
telah ditusuk, atau pandan berduri, besoknya

TEKS

27a. –lakna paselat sandan ika, wadahin sidi, dulurin pasegehan, bwang akna ring
dengen, aturin pasegehan gni takep. Saniscara Kliwon ngaran. Tumpek Wayang,
puja walin Bhatara Iswara, pangastawania sarwa tatabuhan, gong, gender,
gambang, gendongan, salwiring tatabuhan maswara, mwang ring prati maringgit.
Bantenia suci 1, pras ajengan, iwak itik putih, sedah woh, canang maraka,
pasucian. Ikang manusania, maka wayangnia, pangastiti ring raga sarira.
Pakrethinia, sasayut tumpeng guru 1, prayascita, panyeneng. Kalingania sarira
wahya ning ringgit. Sang Hyang Iswara pinaka dalang, pakrethi ika pinaka wang
nguntap, kawruhan ta sang dalang, yan tan inguntapan tan hana pwa sira
awawalan. Mangkana maka jatinia, haywa pépéka, haywa tan astiti-

TERJEMAHAN

27a. kumpulkan pandan-pandan itu tarus di atas sidi, yang diisi oleh segehan lalu
ditaruh di tempat keramat yang diisi pula dengan api ditutup. Saniscara Kliwon
namanya Tumpek Wayang adalah hari Bhatara Iswara, pemujaannya dilakukan
pada alat gembelan seperti gong, gender, gambang, semuanya yang menimbulkan
suara. Bantennya suci 1, pras ajengan, iwak itik putih, buah base, canang maraka,
pasucian. Itu dihaturkan untuk manusianya agar tetap ingat pada diri sendiri.
Bantennya adalah tumpeng guru (1), prayascita, panyeneng. Dikatakan bahwa
tubuh ini adalah wayang itu sendiri. Sang Hyang Iswara adalah dalang yang
memainkan segalanga, kemampuan dalang jika tidak dipakai akan membuat
dirinya kena kutuk. Demikianlah sejatinya janganlah tidak mendengar apa lagi
tidak memuja

TEKS

27b. ring Tri Wiradnyana, papa temahania. Saniscara Umanis Watu Gunung, puja
walin Sang Hyang Saraswati, bantenia, sanisthania suci, pras, daksina palinggih,
kembang canang, mwang canang byasa, banten saraswati, sagara gunung,
rayunan prangkatan putih kuning, saha raka, tan sah wangi wangi, sadulurania.
Sahananing pustaka lingganing aksara, pinahayu puja walinan, aturana puspa
wangi. Kalingania, amuja ring Sang Hyang Bayu ikang wang kabéh. Mangkana
juga pada tan wenang angréka aksara, maka laksana mayoga meneng, tan wenang
akidung akakawin. Éjangnia ta banyu pinaruh, kamanania asuci laksana ring béji,
kala prabata, akramas déning toya kumkuman. Asuknania ika aturana palaban,
sega kuning, tamba inum, jam, sarwa mrik, a-
TERJEMAHAN

27b. Tri Wiradnyana, akan kena kutuk. Saniscara Umanis Watu Gunung adalah
hari Sang Hyang Saraswati bantennya yang paling nista suci, pras, daksina
palinggih, kembang canang, canang biasa, banten saraswati, sagara gunung,
rayunan prangkatan putih kuning, saha raka, wangi wangi, dan selengkapnya.
Sementara untuk pustaka sebagai tempat dari aksara itu, dipersembahkan canang
bunga wangi. Dikatakan juga memuja Sang Hyang Bayu. Demikianlah yang
dikatakan tidak boleh menulis pada hari ini, karena hari ini adalah hari beliau
beryoga, tidak baik juga mekidung atau makakawin. Besoknya adalah hari Banyu
Pinaruh, diwajibkan menyucikan diri ke sumber mata air seperti laut, melakukan
brata seperti berkeramas, membersihkan diri dengan air kembang. Persembahkan
laban yaitu nasi kuning, tamba inum, jamu, semua yang harum

TEKS

28a. –aturana maring sanggar, paridania labakna maring janma manusa soang-
soang. Ata ri Buddha Kliwon, samadin Bhatara Shiwa, wenang sajanma kabéh
matirtha yocara ramaning cita, aturana wangi-wangi ring sanggar, mwang
luhuring aturu. Mwah ring natar umah, natar sanggar, areping dengen, masuguh
sega kepelan 3, kepelan matanding iwaknia bawang jaé. Ring natar umah sambat
wang kala bucari. Ring dengen sambat sang Dhurga bucari. Ika pada wéhin laba,
kinén rumaksa umah karangnia, tkéng sadagingnia, dén pada anemu rahayu. Tka
pwa byantara kliwon, pakrethinia tunggal kayéng lagi, kéwala wawehin sega
warna 9, tinanding, saha tatabuhan ring dengen, ring sanggar, samping lawang
mwang canang lenga wangi, burat wangi, mwang yasa, asthawakna ring Hyang
Dhurggha Déwi. Né ring sor sambat sang buta bucari.

TERJEMAHAN

28a. semuanya dihaturkan di sanggar, lungsurannya dimakan oleh masing-masing


orang. Ialah Budha Kliwon yoga dari Bhatara Shiwa, semua orang wajib
memercikkan tirta ke diri mereka, menghaturkan canang di sanggah atau hulu dari
rumah. Di pekarangan rumah, di pekarangan sanggah, di tempat angker, dihaturkan
nasi kepelan tiga buah, kepelan yang diisi iwak bawang jahe. Di pekaranga rumah
sebut Kala Bucari. Di tempat angker sebut Dhurga Bucari. Itu wajib diberikan
laban untuk menjaga rumah dan isinya agar menemukan kebahagiaan. Setiap
kliwon wajib mempersembahkan banten yang sama, tetapi ditambah dengan
segehan warna 9 tanding, tabuhan di tempat keramat, sanggah, samping pintu
masuk dihaturkan canang, minyak wangi, nasi, yang dipuja adalah Hyang Dhurgha
Dewi. Yang di bawah dipersembahkan kepada Sang Buta Bucari.

TEKS
28b. Palania rahayu pari purna sang saumah. Yan tan astiti saika, sang buta tiga,
makadi sang buta bucari, sang kala bucari, Sang Durggha bucari, ngarubéda ring
wang aumah, ngadakaken gring, mwang angundang désti, sasab rana, amasang
pamunah, pangalah ring sang maumah, mur ikang déwata kabéh, kéwehan
manusania katadah dé sang buta tiga. Mangkana pituhu, haywa langganaring
adnyana ning wang. Mwah hana sadnyana wiring kita kabéh. Ata Anggara Kliwon
ngaran. Anggar Kasih. Kalingania pangasih ning angga sarira. Yan kalaning
samangkana kawenangania apuput anglukat sarwa letuhing angga sarira,
apasang yoga. Apan i payogan Bhatara Ludra, amralina alaning jagat,
pakrethinia, wangi wangi, dupa astanggi, matirtha gocara. Buddha Kliwon
pasucian Sang Hyang –

TERJEMAHAN

28b. Tujuannya agar selamat sentosa yang tinggal di rumah itu. Jika itu tidak
dipuja, sang buta tiga seperti Sang Buta Bucari, Kala Bucari, dan Durga Bucari
akan mengganggu seisi rumah, mendatangkan penderitaan, mengundang ilmu
hitam, memasang pemusnahan, agar yang punya rumah kalah, dan dimakan oleh
sang buta tiga ini. Demikianlah nasihat yang diberikan, diharapkan jangan
melanggarnya. Karena begitulah keadaan yang sebenarnya. Jika Anggara Kliwon
adalah Anggara Kasih dikatakan sebagai pangasih-asih diri sendiri. Untuk itu wajib
melaksanakan penglukatan supaya hilang segala kotaran dalam diri, kemudian
lakukanlah yoga. Karena ini adalah hari Bhatara Ludra, yang akan melabur semua
mala di dunia, upacaranya adalah wangi-wangi, dupa, tirtha. Budha Kliwon adalah
pasucian Sang Hyang

TEKS

29a. ayu, kalingania ngastiti Sang Hyang Nirmala Jati, pakrethinia, wangi-wangi,
mwang yasa, kembang payas, aturana ring luhuring aturu, mwang ring sanggar,
laksanania angésti kahayuaning Tri Mandhala, tekaning sarira, mwang
sanaksamaning dumadi. Saniscara Kliwon, ngaran Tumpek, kalingania tkasing
tuduh rikéng janma manusa kabéh, dén haywa lali ring sira Hyang Maha Wisésa,
haywa déh haywa pasah, apan sira turun manugrahin ring rat bwana kabéh,
pangacinia kang kayéng lagi, tan wenang magawéya, kawenangania mahyang
hyang, gléng kang angga malilang, manginget inget Sang Hyang Darma, mwang
kawidnyanan sastra kabéh. Buddha Wagé Buddha Cemeng, ngaran. Payoganira
Sang Hyang Manik Galih, anurunaken Sang Hyang Ongkara mrasta ring
mandhala, pakrethinia aturana wangi wangi, ring sanggar, luhuring aturu-

TERJEMAHAN
29a. ayu, dikatakan memuja Sang Hyang Nirmala Jati, bantennya wangi, yasa,
kembang payas, dihaturkan di sanggar yang dipuja adalah Tri Mandhala, dan juga
ke diri sendiri serta kepada yang menjiwai jiwa. Saniscara Kliwon disebut
Tumpek, dikatakan adalah hari di mana manusia wajib memuja Sang Hyang Maha
Wisesa, hal tersebut tidak bisa dipisahkan, karena beliau turun menganugerahi
manusia di dunia dengan kebaikan, pantangannya adalah tidak boleh bekerja, yang
wajib dilakukan adalah memuja, ingat kepada Sang Hyang Dharma, dan inti sari
dari sastra tersebut. Budha Wage disebut Budha Cemeng adalah hari beryoganya
Sang Hyang Manik Galih, yang menurunkan Ongkara di dunia ini, upakaranya
adalah wangi-wangi di sanggar dan di hulu rumah

TEKS

29b. mwang sakadulurania, asthawakna ring Hyang Sri Nini, ring sedeng latri,
adnyana samadi, kalingania ika ngaran budi suksma gati. Wus mangkana éling
kana, haywa sang wruhing tattwa yéki tan mituhu, mwang alpaka ring mami, tan
manemu rahayu saparaning lakunmu, apan tata pakrethi, tan payasa, tan
pakrama, sama lawan sato, binannia mangan sega. Sang wiku tan mituhu, dudu
pwa sira ranak mami. Mangkana pawekas bapan ta ri kita, hana mwah ri teka
ning candhra grahana, wawu sawulan pinangan kala rawu, kalingania, ika
prawésanga. Karonia patemun Sang Hyang Wulan lawan Raditya. Yan mangkana,
yogya sang para purohita angarga sakabyatan, gelarana kramaning wulan
pinanca désa, dén utpeti stiti Sang Hyang Candhra, bantenia, canang wangi
wangi, saha raka, mwang bubur biaung, dulurin penek putih kuning adanan,

TERJEMAHAN

29b. dan apa saja yang bisa dihaturkan, yang dipuja adalah Hyang Sri Nini, jka
sudah tengah malam, wajib melaksanakan semadi, untuk mengasah kekuatan
pikiran. Setelah demikian maka janganlah lupa pada ajaran sang guru, agar tidak
mengalami kegelapan dalam hidup, jika durhaka pada guru, tidak akan
menemukan kebahagiaan dalan hidup, karena tidak ada beda jadinya antara
manusia dengan binatang yang tidak memiliki pikiran dan tingkah laku. Seorang
pendeta harus memberi tahu, bahwa inilah yang harus dilakukan. Demikian jika
durhaka akan dimakan oleh Kala Rawu pada gerhana bulan, ingat itulah yang
bentuk hukumannya. Keduanya adalah pertemuan Sang Hyang Candra dan
Radithya. Jika demikian, patut sang pendeta menggelar puja dengan menghaturkan
wangi-wangi, raka, bubur biaung, penek putih kuning

TEKS

30a. saha puspa wangi. Kalingania ring manusa loka, sang para widnyana,
apasang yoga samadi, saha wawacan sarwa suksma, mwang sarwa carita ta
uttama, hana ring natar, asthawakna ring Sang Hyang Surya Candhra. Tlas
mangkana, saléka lawasnia dina ika dinemit déning Sang Hyang Wulan, tan
wenang sira janma akarya hayu, amujaning déwa, ring duta, salwiring karya hayu
tan wenang. Yan kalaning surya graha, kalingania surya tinadah déning rawu,
maka atananing samo nira Sang Hyang Paramawisésa amurdéng rat, satahun
lawasnia dina ika dinémeting Sang Hyang, tan kawasa sagawé sarwa hayu,
saparikrama tunggal laksanania lawan candhra graha. Mangkana. Pwa ya ta ning
pwa wésania kabéh, pasuluhakna ring carggha samapta. Mwang hana ajar ajari
tekaning linju, ketug, sakwéhaning prawé-

TERJEMAHAN

30a. dan juga bunga. Diharuskan para manusia di dunia, para wikan, melakukan
yoga samadi, untuk mendapatkan inti sari dari hidup itu, mendengarkan cerita
utama, di pekarangan yang dipuja adalah Sang Hyang Surya Candhra.
Demikianlah di hari setelah gerhana bulan tersebut yang dijaga oleh Sang Hyang
Wulan, tidak dibenarkan seseorang melaksanakan upacara maayu-ayu, seharusnya
yang dipuja adalah dewata. Jika gerhana matahari dikatakan matahari dimakan
oleh Kala Rawu, itulah sebabnya Sang Hyang Paramawisesa sebagai pemimpin
dunia, satu tahun lamanya dijaga oleh beliau, tidak juga diperbolehkan
melaksanakan upacara mahayu-ayu karena semuanya masih dalam keadaan
tunggal atau menyatu. Demikianlah semuanya sudah disiratkan. Jika ada yang
bingung dan berdebar dada, maka

TEKS

30b. –ca, teka puja pakrethinia, tlas pinari dartha rikang widhi sastra, puja
pakrethi ring paduka hyang luhuring akasa, ika linaksanan dén tepat pwa sira,
angempwani kahayuning praja mandhala kalingania, iki haywa pépéka. Nihan
wruhakna dé sang pandhita, lwirnia, pratékaning sawa, haywa salah pasang,
salah surup, salah sastran, salah surup anggawaning Sang Hyang Atma. Yan sira
ngentasakén sang pitara, tattwa yéki tata sakna rumuhun, dén pratiaksa tri
prasira. Haywa kari kumur ring hulun, samar ring hati, haywa salah sukma, dén
tekes juga pwa sira apan dahat sengkania sang pandhita nglepasaken atmaning
wang mati, lamakana nemu swarggha, dunuwut jalan galang apadang. Ndi taya,
nihan, yan amalaku sawa pratéka, ngaran awatang sawa, pa-

TERJEMAHAN

30b. nasihatnya adalah wajib melaksanakan puja seperti yang dikatakan pada
Widhi Sastra, puja beliau Sang Hyang penguasa semesta, itulah yang dilaksanakan
agar benar nantinya, sehingga beliau menjaga dunia ini. Demikianlah pengetahuan
yang dimiliki oleh sang pendeta yaitu preteka jenazah, janganlah sampai salah
pasah, salah masuk, salah ucap antara Sang Hyang Atma. Jika beliau
mengantarkan pitara ajaran yang harus diperhatikan adalah Tri Sarira. Jangan
sampai salah, diam sejenak, camkan di hati, jangan salah memasukkan ke tubuh,
karena memang berat tugasnya seorang pendeta untuk dapat mengantarkan jiwa
dari orang mati tersebut agar nantinya atma pitara tersebut menemukan sorga,
diikuti oleh jalan yang terang benderang. Inilah kemudian yang disebut dengan
sawa pretéka, jenazah

TEKS

31a. pakretinia, awayahania, saha banten tebénia, damar kurung, saha patulanga,
dén manut sayogyania, gnap saprakaraning pratéka, nganut wangsa. Swargghania
daksina, ngaran. Buda laya, kwa hanania gni murub, pangadang adangnia, sang
dora kala, cikra balania watek buta kingkara, widyadarinia gagar mayang,
wikunia rama parasu, déwatania Sang Hyang Brahma, tirthania mretha
kamandalu, wawalénia gambang, pamuputnia anyut ring sétra. Yan nyawa
wédana, palakunia tunggal lawan pratékaning sawa pratéka, saha upakarania
apangawak tahén cendhana, tuwi majegau, wnang. Swargghania pascima,
kadahania banyu wédang, pangadang adangnia Sang Suratma, cikra balania
watek pisaca, widyadarinia Sang Sulasih, wikunia Bhagawan Kakwa, déwatania
Sang Hyang Mahadéwa-

TERJEMAHAN

31a. upakaranya banten teben damar kurung, petulangan, dan yang lain-lain
sepatutnya, genap dengan kremasi menurut wangsanya. Sorganya ada di selatan,
Buda laya, ada juga api yang berkobar, yang mengahalangi, Sang Dora Kala, anak
buahnya semua buta Kingkara, bidadarinya Gagar Mayang, wikunya Rama Parasu,
dewanya Bhatara Brahma, tirtanya kamandalu, wewalennya gambang, pamuputnya
di kuburan. Jika nyawa wedana, pelaksanaannya sama dengan sawa prateka,
tubuhnya dibuat dari kayu cendana, atau majegau. Sorganya ada di barat,
kelembutan air, terang benderang Sang Suratma, bala tentaranya raksasa,
bidadarinya Sang Sulasih, pendetanya Bhagawan Kakwa, dewanya Bhatara
Mahadewa

TEKS

31b. tirthania mretha kundalini, wawalénia gong trompong, pamutut ring sétra.
Yania prawana palakunia, kramania mawadah, saha banten tebén, damar kurung,
tan mapatulangan, mapangawak déning tirtha, puput antuk balé silunglung.
Swargania uttara, kawa hanania bala gada bah, pangadangnia Sang Adi Kala,
cikrabalania watek kingkara widyadarinia Sang Tunjung Biru, wikunia Bhagawan
Wanaka wawalénia saron, tirthania mreta maha utama, pamuputnia ring sétra.
Nyawasta palakunia kramania apangadak kusa 11 (solas) katih, puput ring sétra,
tan pawadah, tan pa damar kurung, tan pa banten tebén, tan patulangan, sakéwala
saji satangkep, mwang nasi angkeb, lawan caru. Swargghania wétan, kawa
hanania duma kétu, andus, ngaran. Pangadangnia Sang Jogor Mani-

TERJEMAHAN

31b. tirtanya kundalini, wewalennya gong trompong, pamuput di kuburan. Jika


Pranawa, wajib menggunakan wadah, banten teben, damar kurung, tanpa
petulangan, tubuhnya adalah air, selesai di bale silunglung. Sorganya di utara,
memawa gada, cahayanya Sang Adi Kala, bala tentaranya Kingkara, bidadarinya
Tunjung Biru, pendetanya Bhagawan Wanaka, wewalennya gong saron, tirtanya
merta mautama, puput di kuburan. Nyawasta dilakukan dengan alang-alang 11
batang, selesai di kuburan, tanpa wadah, tanpa damar kurung, tanpa banten teben,
tanpa patulangan, tetapi sajinya lengkap, dengan nasi angkeb, dan caru. Sorganya
di timur keadaanya penuh dengan asap. Yang menghadang adalah Sang Jogor
Manik

TEKS

32a. -k, cikrabalania watek wil, widyadarinia Supraba, wikunia Bhagawan Bregu,
déwatania Hyang Iswara, tirthania mreta sanjiwani, wawalénia turas, pamuputnia
ring sétra. Yan pitra yadnya, pamalakunia, tanpa wadah, tanpa banten tebén,
tanpa damar kurung, tanpa angenan, kéwala saji, mwang nasi asatangkep, mwang
acaruan. Swargghania ring tengah, kawahnia wéci désa, pangadangnia Sang Buta
Angga Sakti, cikra balania watek danuja, widyadarinia Sang Rupini, wikunia
Bhagawan Wraspati, déwatania Sang Hyang Shiwa, tirthania tirtha pawitra,
wawalénia gending luwang, pangawaknia wenang daksina, pamutusnia wenang
ring sanggar. Yan hana wenang atmania tan inéntasan déning panca wikrama
pitra pratista ika, maneher sira anemu, papa neraka, linebokaken ring dasa
kawah, nga,

TERJEMAHAN

32a. bala tentaranya adalah semua wil, bidadarinya Supraba, pendetanya


Bhagawan Bregu, dewanya Hyang Iswara, tirtanya mreta sanjiwani, wewalennya
turas, selesai di setra. Jika pitra yadnya tanpa wadah, tanpa banten teben, tanpa
damar kurung, tanpa angenan, tetapi saji dilengkapi dengan nasi tangkep dan caru.
Sorganya di tengah kawahnya weci, yang menghadang Sang Buta Angga Sakti,
tentaranya watek danuja, bidadarinya Rupini, pendetanya Bhagawan Wraspati,
dewanya Sang Hyang Shiwa, tirtanya thirta pawitra, wawalennya gending luwang,
tubuhnya daksina, puput di sanggah. Jika atma tidak diantarkan seperti itu maka
tidak akan mendapatkan sorga, mereka akan menukan neraka, jatuh ke dalam
sepuluh kawah

TEKS

32b. kawah buda buk, tan inucapan lawasnia papa, pan la sing kawah ring sor,
mwang hana kawah agung. Genahnia ring luhur, pa nraka ning wang salah laku,
salah ulah, kahili ring kawah agung, anrus maring Panca Wéci, mwah kalilih
anrus maring kawah buda buk. Kawika arca catur muka, kecap sastra widhi
tattwa. Kacarita Bhatara Catur, magenah ring Gunung Jambu Dwipa, jajahan
Bhatara Waras. Ida Bhatara Catur makarya Arca Gopala, manempa warnan, ida
Bhatara. Indik, ida makarya kadi ring sor, kawit wénten wraksa kancana, mwang
wraksa rajata, mentik ring pucak gunung jambu dwipa, genahnia masanding ring
genah nyambu, sané tuktuknya rawuh ka langité. Raris waru kancana mwang taru
rajata, ngamedalang woh, lwiré, ratna, kancana, buah jambu punika. Mwang taru
rajatané, kali-

TERJEMAHAN

32b. kawah buda buk, tidak dikatakan betapa lamanya di sana, karena di atas dan
di bawahnya ada kawah yang besar. Tempatnya di atas, neraka bagi mereka yang
salah laku, bunuh diri, itulah di tempatkan di kawah besar lalu ke kawah Panca
Weci, dan diliputi oleh kawah abu. Begitulah yang diceritakan dalam Widhi
Tattwa ada patung catur muka. Diceritakan Bhatara Catur bertempat di Gunung
Jambu Dwipa, bagian wilayah dari Bhatara Waras. Ida Bhatara Catur makarya arca
Krishna, meniru yang dilakukan dewa, itulah kemudian yang menjadi emas,
menjiwai patung, menjiwai emas, perak, hidup di puncak gunung Jambu Dwipa,
tempatnya bersanding dengan tempat nyambu, yang ujungnya menyentuh langit.
Kemudia pohon kencana dan pohon rajata itu berbuah seperti permata, emas,
begitulah buahnya. Dan pohon rajata

TEKS

33a. –tnyané pérak, gangsa, parunggu, lancung. Raris ida Bhatara Catur, ngaran,
catur déwata, kulit waru punika kakumpulang, kadadosang asiki, raris kaworin
antuk toyan akar mas, toyané kuning, mangda mawarna kuning, sasampuné puput
bresih, wastunin ida lancung rarawon, mangdados arca. Hyang Agni dados
panglibur, Sang Hyang Bayu dadi pangububan, Sang Hyang Parwata dados
lakarya. Sang Hyang Bayu, Iswara mituduhin katrangan sakadi ring sor, lwirnia,
Bhatara Brahma maniru rupan Bhatara Wisnu, Bhatara Wisnu maniru rupan
Bhatara Brahma. Sang Hyang Iswara niru rupan Sang Hyang Mahadéwa. Sang
Hyang Mahadéwa maniru rupan Sang Hyang Iswara. Raris Sang Hyang Catur
manunggal angga, maparab Bhatara Brahma Murthi Ning Rat. Sapunika indik ida
makarya arca Gopala, ka-

TERJEMAHAN

33a. menjadi perak, gangga, perunggu. Kemudian Ida Bhatara Catur yang bernama
catur dewata, kulitnya warunya dikumpulkan, dijadikan satu, lalu dicampurkan
dengan air akar mas, airnya berwarna kuning, agar memang menjadi warna kuning,
sesudah dibersihkan barulah beliau disebut dengan arca. Hyang Agni menjadi
dasar, Sang Hyang Bayu menjadi bagian penutup, Sang Hyang Parwata menjadi
bahannya. Sang Hyang Bayu, Iswara berada di bawahnya, Bhatara Brahma meniru
rupa Bhatara Wisnu, Bhatara Wisnu meniru rupa Bhatara Brahma. Sang Hyang
Iswara meniru rupa Bhatara Mahadewa, Bhatara Mahadewa menitu rupa Sang
Hyang Iswara. Lalu menjadilah mereka Sang Hyang Catur, bernama Bhatara
Brahma Murthi Ning Rat. Begitulah tentang arca Krishna

TEKS

33b. –pastian antuk Ida Sang Hyang Shiwa Pramésthi Guru, karancang dados
maawak. Raris antuk Ida Bhatara, arca punika katuduh ka gumi kabuat antuk
angin, raris ulung ka tanah Bali, mangkihan sampun bakti ring Sang Catur
Déwata lwih palania. Pa arepan catur muka punika sakadi ring sor puniki, muka
sané maarep purwa punika, dados kamoksahan, salwiring papa ilang palania
muka kang marep kidul, dados mangilangang salwiring papa ilang satru mancana.
Sané marep kulon dados kalédangan para déwata, tur ida swéca ring para ratu.
Muka sané marep lor mangicalang saletuhing sarat. Katatwaning sanggar wiadin
pamrajan. Saking indik parhyangan, gedong papolésan makereb duk,
pasimpangan Bhatara Gni Jaya, saking gunung Lampu

TERJEMAHAN

33b. yang diresmikan oleh Ida Sang Hyang Shiwa Pramesthi Guru, yang dijadikan
bagian tubuhnya. Lalu beliau Ida Bhatara membawa arca itu diterbangkan angin,
lalu jatuh di tanah Bali yang sampai saat sekarang disebut dengan Sang Catur
Dewata. Di depannya sang catur muka seperti yang dijelaskan di bawah ini, wajah
yang menghadap ke timur menjadi moksa, segala bentuk penderitaan akan lenyap
jika wajah menghadap ke selatan, yang menghilangkan segala bentuk penderitaan.
Yang menghadap ke barat melenyapkan penderitaan. Ini inti sari dari sanggar atau
mrajan. Jika di gedong dipoles dan beratap ijuk, itu adalah pasimpangan Bhatara
Gni Jaya, dari Gunung Lempu

TEKS
34a. yang. Sanggah maprucut, pasimpangan Bhatara Limas Sari, saking Gunung
Uluwatu. Sanggah matudung pané, pasimpangan Bhatara Limas Catur, saking
Gunung Batukaru, ring Tabanan. Sanggah madaging manjangan, sanggar Sapta
Rsi, ngaran. Pasimpangan Bhatara Mas Pait, awinan, pecak sadu ké lunga ka Bali
manglinggihin manjangan kakalih. Sanggar saka ulu gémpél, pasimpangan déwa
ayu pasarén sari. Taksu, pasimpangan taksu ngantén, saking Gunung Agung.
Sanggar samuan mrepat matumpang kalu, pasimpangan Bhatara Putra Jaya Gni,
saking panarajan, ngaran. Sokwana. Sanggar sakadi tuguné maka klabang apit,
ngaran. Pangapit lawang, pasimpangan sedahan. Sanggar saksat, magenah ring
jaban sanggahé, pasimpangan di lebuh. Méru tumpang lima, pasimpangan
bhatara

TERJEMAHAN

34a. yang. sanggah maprucut pasimpangan Bhatara Limas Sari dari Gunung
Uluwatu. Sanggah matudung pane pasimpangan Bhatara Limas Catur dari Gunung
Batukaru di Tabanan. Sanggah Manjangan adalah sanggah Sapta Rsi. Pasimpangan
Bhatara Maospait karena pernah datang ke Bali mengendarai menjangan. Sanggar
Saka Ulu gempel pasimpangan Dewa Ayu Pasaren Sari. Taksu pasimpangan Taksu
Nganten saking Gunung Agung. Sanggar samuan mrepat adalah pasimpangan dari
Bhatara Putra Jaya Gni dari pemerajan Sokawana sanggar seperti apit lawang
adalah pesimpangan Sedahan. Sanggar Saksat yang letaknya jaba sanggah
pasimpangan Lebih. Meru tumpang lima, pasimpangan Bhatara

TEKS

34b. ring Gunung Agung, mapeséngan Bhatara Jaya. Méru tumpang tiga,
pasimpangan Bhatara ring Gunung Lebah ngaran Batur. Méru tumpang kalih (2),
pasimpangan Gunung Agung, miwah ring Gélgél. Gedong makereb duk,
pasimpangan Dalem Manik, Mas. Malinggih soring basukih, babaturané
madaging palinggan naga, palinggihan Hyang Antaboga ring Sapta Patala. Taksu
panyanding Sapta Patalané sané madaging naga, palinggih panglurah Bhatara
Panyarikan. Sanggar Agung, palinggih bhatara nglangit, Bhatara Gana, miwah
Bhatara Luhuring Akasa. Gedong méru popolosan makereb duk punika,
pasimpangan bhatara sami. Gedong sari tumpang ro, pasimpangan ida i ratu,
masari, saking gunung sari gulian. Sanggar tiga, ngaran. Kamulan, ngaran.
Pasimpangan Brahma,

TERJEMAHAN

34b. dari Gunung Agung bernama Bhatara Jaya. Meru Tumpang Tiga
pasimpangan dari Bhatara Gunung Lebah dari Batur. Meru tumpang dua
pasimpangan Gunung Agung dan Gelgel. Gedong mekered duk pasimpangan
Dalem Manik Mas yang bertempat di Basukihan, bebaturannya berisi naga tempat
Ida Sang Antaboga di Sapta Patala. Taksu Panyanding berisi naga merupakan
pelinggih Bhatara Penyarikan. Sanggar Agung pelinggih Bhatara Nglangit, Bhatara
Gana, dan Bhatara Luhuring Akasa. Gedong meru polos makereb duk itu
pesimpangan semua bhatara. Gedong sari tumpang dua pasimpangan Ida I Ratu
Masari, saking Gunung Sari Gulian. Sanggar tiga adalah Kemulan merupakan
pesimpangan Brahma,

TEKS

35a. Wisnu, Iswara. Gedong Saka Pat, pasimpangan Bhatara Hyang, ngaran.
Bhatari Uma. Sanggar palinggih sakadi tugu, palinggih I Ratu Ngurah, tengening
sagara. Kwéhing palinggih sami 19. Malis sasaring watek déwa bhatara.
Temahania yéki lwirnia, siki (1) sasar Hyang Brahma, Wisnu, Iswara, kurang
yoga, panca rsi temahania kalih (2), panca rsi kurang yoga, sapta rsi temahania
tiga (3), sapta rsi kurang yoga, déwa rsi temahania pat (4), déwa rsi kurang yoga,
déwatania temahania lima (5), déwata kurang yoga, widyadara temahania nem
(6), widyadara kurang yoga, gandharwa temahania pitu (7), gandharwa kurang
yoga, danawa temahania kutus (8), danawa kurang yoga, détya temahania sia (9),
détya kurang yoga, raksasa temahania dasa (10), raksasa kurang yoga, buta-

TERJEMAHAN

35a. Wisnu, Iswara. Gedong Saka Pat pasimpangan Bhatara Hyang dan Bhatari
Uma. Sanggar palinggih yang menyerupai tugu, adalah palinggih I Ratu Ngurah di
tengah samudera. Banyaknya pelinggih semua adalah 19, adalah tempat dari semua
bhatara. Yaitu satu untuk Hyang Brahma, Wisnu, Iswara yang melaksanakan yoga
menjadi Panca Rsi yang jumlahnya dua, melaksanakan yoga menjadi sapta rsi yang
jumlahnya tiga, sapta rsi beryoga menjadi dewa rsi menjadi jumlahnya empat,
dewa rsi melaksanakan yoga menjadi dewata sehingga jumlahnya lima, dewata
beryoga menjadi bidadari yang jumlahnya enam, bidadari beryoga menjadi
gandarwa jumlahnya tujuh, gandarwa beryoga menjadi danawa jumlahnya delapan,
danawa beryoga menjadi detya jumlahnya sembilan, detya beryoga menjadi
raksasa jumlahnya sepuluh, raksasa beryoga menjadi buta

TEKS

35b. yaksa temahania solas (11), buta yaksa kurang yoga, buta dengen temahania
telulas (13), buta dengen kurang yoga, buta kala temahania patbelas (14), buta
kurang yoga, buta pisaca temahania limolas (15), buta pisaca kurang yoga,
manusa temahania nem belas (16), manusa kurang yoga, triyaka temahania,
lwirnia pasu ya dadinia, mrega ya dadi ring alas, paksi ya dadi sarwa mer, mina
adinia ring banyu, mwah wanéhan. Mangkana pwa ésining tatwa pakem gama
tiga, panugrahan ira Sang Hyang Tiga, inastungkara dénira Sang Hyang Parama
Wisésa, ngaran Sang Hyang Suksma Licin, maka kretaning jagat buana agung,
buana alit, kateka tekéng ésinia, linaksanan pakretinia, mapatinia, paripolahnia,
sopakarania, ika kinumpulan dénira Sang Hyang Tiga Wisésa. Ma-

TERJEMAHAN

35b. yaksa jumlahnya sebelas, buta yaksa beryoga menjadi buta dengan jumlahnya
tiga belas, buta dengen beryoga menjadi buta kala jumlahnya empat belas, buta
beryoga menjadi pisaca jumlahnya lima belas, buta pisaca kurang yoga menjadi
manusia jumlahnya enambelas, manusia beryoga menjadi tiga yaitu binatang,
hewan buas, burung udara, ikan di air, dan lainnya. Demikianlah yang disebut
dengan pakem Gama Tiga, anugerah dari Sang Hyang Tiga, yang dipasupati oleh
Sang Hyang Parama Wisesa yaitu Sang Hyang Licin yang tiada lain adalah
pemberi segala kemurahan dan kebahagiaan di dunia dan manusia, semua yang
terdapat di sana patut dilaksanakan di kehidupan ini karena ini adalah kumpulan
ajaran Sang Hyang Tiga Wisesa

TEKS

36a. mangkana haywa rered haywa surud mahayu jagat buana, dulurana
sopakarania. Mangkana subal. Knéngakna.

TERJEMAHAN

36a. demikianlah jangan lupa dan jangan berhenti mendoakan dunia ini, terlebih
lagi dengan menggunakan upacara. Demikianlah. Puput

Anda mungkin juga menyukai