Inggih suksma aturang titiang mantuka ring pangeter baos inggian galah sane kapaica ring
titiang, ngaturang sambrama wacana majeng ring ida dane sareng sami. Sadurung titiang
ngelanturang atur, pinih kapertama lugrayang titiang ngaturang rasa angayu bagya majeng
ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, duaning sangkaning paswecan Ida presida iraga mesadu
OM SWASTYASTU
Mantuka ring para sisia pemilet pacentokan sami sane wangiang titiang,
Ida dane sareng sami sane ten presida ojah titiang siki-siki sane dahat tresna asihin titiang.
Sane mangkin yening cingak kewentenan jagate pamekasne ring jagat Bali sampun
wiakti matiosan ring kewentenan jagat duk e rihin. Sane matiosan punika wenten ring tradisi,
kebudayaan, lingkungan miwah bidang-bidang sane lianan. Yening rereh ring kewentenan
tradisi pastika sampun mecampuh sareng tradisi ring jagat tiosan, punika taler ring
kewentenan kebudayaan nyane. Wenten taler tradisi-tradisi Bali nguni sane sayan nyurupan
sekadi gotong-royong, tradisi briak briuk maka miwah tradisi pesangkepan. Lianan ring
punika parilaksana warga utawi para janane sampun taler ngasoran sekadi “tindak kekerasan”
sane sayan-sayan nincapan. Kewentenan byuta sekadi pesiatan ring desa adat taler sampun
nincap.
Inggih ida dane, duaning kadi asapunika kewentenan byuta ring jagate, ngawit saking
mangkin sepatutnyane iraga mapidabdab nabdabang jagat bali mangda aman tur trepti,
presida raris ngawinang jagat bali ajeg. Pemargi sane presida kautsahayang makeh pisan,
sekadi sane sampun kasuratang ring sastra-sastra agama Hindu ne. punika sane patut
katelebang mangda iraga uning ring pemargi sane patut kalaksanayang. Pemargi sane wenten
ring sastra sane sampun taler kalimbakang inggih punika Tri Hita Karana. Majalaran falsafah
Tri Hita Karana punika jagat Baline prasida ajeg, saantukan falsafahe punika prasida nuntun
para janane ngamecikan sehananin Parhyangan pinaka sarana genah ngaturang bhakti ring
Ida Hyang Parama Kawi. Tri Hita Karanan taler presida nuntun para janane ngemecikang
pawongan sarana ngiket paiketan pasemetonan ring bali. Tri Hita Karana taler presida nuntun
ring palemahan sane pinaka sarana ngemecikang indik kewentenan wewidangan Baline
Duaning kadi asapunika buat kasuksman Tri Hita Karana ne, patut punika kekardinin
kalih kalimbakang pamekasnyane ring jagat Bali. Sinalih tunggil pemargi sane presida
ngewerdiang Tri Hita Karana inggih punika medasar antuk Sad Kertih. Enem kesucian sane
patut keajegan minakadi Atma Kertih, Samudra kertih, Wana Kertih, Danu Kertih, Jagat
Kertih miwah Jana Kertih. Enem pahan kertih puniki patut kemargiang olih para janane sami
Inggih ida dane sami sane dahat wangiang titiang, sane mangkin titiang jaga ngatur
uningayang nanginin indik pah-pahan ring Sad Kertih punika. Kapertama, sane kabaos Atma
kertih inggih punika utsaha sane kalaksanayang mangda sida sang Hyang Atma nenten kaiket
olih awidya. Duanin sang sane sampun kaliput antuk awidya pastika pacang bingung
Yening sampun kadi asapunika pemargin ipun sinah pahan Tri Hita Karana sane ping kalih
sane kebaos pawongan nenten presida memargi. Duaning punika ngiring iraga ngutsahayang
mangda Sang Hyang Atma sane ngurip iraga presida suci. Pemargi sane keanggen nyuciang
raga sekadi ngelakasanayang upacara pebayuhan miwah setata melajah sastra-sastra agama.
Ping kalih sane kebaos samudra kertih nenten ja wenten sios ngelaksanayang utsaha
miara samudera, pasih miwah pesisi. Turmaning patut taler miara kalih ngelestariang
kewentenan satwa sane maurip ring tengah segarane. Upaya sane presida kaanggen
ngemargiang Sad Kertih punika, asiki ngelaksanayang upacara melasti miwah mapekelem ke
tengahing segara, kalih nenten meparilaksana sane ngerusak wewidangan sane wenten ring
segara punika.
Ping tiga indik wana kertih nenten ja wenten tios ngelestariang kewentenan alas sane
pinaka genah para beburon e maurip. Tiosan ring kawigunan ipun dados genah ring para
beburon, kewentenan alas taler pinaka paru-paru bumi sane presida nyaring angin mangda
setata bersih tur akeh medaging oksigen. Utsaha sane presida kemargiang mangda alase asri,
sekadi ngelaksanayang upacara Tumpek Wariga nyabran ngenem sasih. Ring sekala patut
taler ngelaksanayang reboisasi utawi nandur taru ngawit ring pekarangan, telajakan,
panegalan utawi ring alase sane sampun kerusak. Taler para umat Hindune sampun
ngemargiang sinalih tunggil pemargi sane presida ngwangun wana sane asri, sekadi mekarya
Selanturnyane sane kabaos Danu Kertih inggih punika utsaha ngelestaring genah
pewetuan toya utawi “sumber-sumber air” sekadi Pesiraman, Tukad, Danu miwah sane lian-
lianan. Pastika ida dane sampun uning ring kawigunan toya sane presida ngurip sehananin
sane maurip sane wenten ring jagate. Utsaha sane presida kaanggen jalaran mangdane
kewentenan danu setata asri inggih punika nenten ngerusak taru sane wenten, turmaning
ngemargiang upacara melasti miwah ngaturang pekelem ring tengahing danu. Lianan ring
punika patut taler ngewangun parhyangan ring wewidangan danu punika mangda presida
Sane kaping lima kabaos Jagat Kertih. Suksman Jagat Kertih punika utsaha sane
kemargiang mangda presida ngewerdiang sane kebaos keharmonisan ring jagate.
Keharmonisan punika pacang presida kemargiang yening para umat sampun ngemargiang Tri
Hita Karana. Tri Hita Karana inggih punika keharmonisan sane kewangun I manusa sareng
Dewa, I manusa sareng manusa maka miwah manusa sareng jagat genah ipun maurip. Yening
iraga sareng sami sampun presida ngemargiang Tri Hita Karana pastika presida taler ngardi
Jagat Kertih.
Raris sane kaping untat utawi kaping enem, punika kabaos Jana Kertih. Sane kabaos
Jana Kertih inggih punika utsaha nyuciang raga mangda nenten kegoda olih maya. Pemargi
sane keangge nyuciang raga ring niskala wantah ngelaksanyang upacara manusa yadnya
sekadi pebayuhan. Tiosan ring ngelaksanayang upacara taler patut ngerereh keweruhan ring
sekolahan.
Inggih ida dane sane suksmayang titiang, mangdane presida ngewerdiang Pawongan
patut iraga ngemargiang sane kabaos Atma Kertih miwah Jana Kertih. Yening ngaptiang
Parhyangan miwah Palemahan, parilaksana sane patut kemargiang inggih punika antuk
ngelaksanayang samudra kertih, wana kertih, danu kertih miwah jagat kertih.
Inggih ida dane, kadi asapunika presida antuk titiang ngojahang pariindik utsaha
ngewerdiang Tri Hita Karana melarapan antuk ngemargiang Sad Kertih. Kaping untat titiang
ngaturang geng rne sinampura buat ketambetan titiang sane kelintang, tur maning yening
prade wenten atur titiang sane nenten mungguh ring pekayunan ida dane, titiang taler
ngelungsur pengampura. Sane mangkin atur titiang kasineb antuk ngaturang parama santih.