BAB 1

PRINSIP ASAS ALIRAN SALURAN TERBUKA

Hasil Pembelajaran
Bab ini dirangka untuk membantu pelajar mencapai perkara berikut:
1. Membuat perbandingan di antara aliran saluran terbuka dan aliran di dalam
paip.
2. Mentakrif dan menghuraikan jenis-jenis aliran.
3. Membuktikan keadaan dan regim aliran.
Objektif Pembelajaran
Di akhir bab, adalah diharapkan para pelajar dapat:
1. Menyatakan pengkelasan aliran terbuka dan sifat-sifat yang terkandung di
dalam sesuatu bendalir.
2. Menerangkan keadaan aliran di dalam saluran terbuka.
3. Menyatakan takrifan unsur-unsur gemetri di dalam pengiraan aliran saluran
terbuka.
Hidraulik
1.0 PENENALAN
!stilah hidraulik adalah berkaitan dengan penggunaan prinsip mekanik bendalir bagi
struktur kejuruteraan air, kemudahan kejuruteraan a"am dan alam sekitar terutamanya
struktur hidraulik seperti saluran, parit, sungai, empangan dan lji ra"atan air dan air
sisa. Di dalam mdul ini, saluran terbuka mengambil kira pengaliran cecair cnthnya
air dengan permukaan bebas. #nth saluran terbuka ialah sungai dan saluran
semulajadi. $aluran buatan manusia adalah termasuk saluran pengairan, parit,
pembetung dan terusan.
%aktr utama yang perlu diambil kira apabila menganalisis saluran terbuka ialah
kedudukan permukaan bebas yang tidak diketahui. &eningkatan dan penurunan
permukaan bebas akan memberi kesan serta mengganggu aliran terutamanya apabila
melibatkan perubahan kecerunan dan lebar sesuatu saluran. &arameter hidraulik utama
bagi gemetri saluran terdiri daripada lebar, kecerunan dan kekasaran, sifat-sifat
pengaliran cecair seperti ketumpatan dan kepekatan manakala parameter aliran terdiri
daripada halaju dan kedalaman aliran.
1.1 SI!AT"SI!AT BEN#ALIR
'etumpatan, sesuatu bendalir ialah jisim per unit isipadunya. Dalam keadaan sebenar,
bendalir menghalang daya yang cenderung untuk menjadikan satu lapisan bergerak ke
arah kedudukan yang lain. (amun begitu rintangan ini hanya terhasil apabila
pergerakan bendalir "ujud. )intangan terhadap pergerakan suatu lapisan bendalir
adalah merujuk kepada kelikatan bendalir.
'elikatan sesuatu bendalir merupakan pengukuran rintangannya kepada tegasan
yang berlaku secara berserenjang dengan arah daya atau dikenali sebagai ricih. !ni
timbul akibat fenmena yang saling bertindak antara kejelekitan mlekul-mlekul
bendalir. $emua bendalir mempunyai kelikatan "alaupun pada darjah yang berlainan.
*egasan ricih dalam pepejal adalah berkadar dengan keterikan ricih. +leh itu, tegasan
ricih tidak "ujud dalam bendalir yang berada dalam keadaan pegun. Bendalir yang
mempunyai kelikatan yang tinggi akan berubah bentuk dengan lebih perlahan jika
dibandingkan dengan bendalir berkelikatan rendah seperti air.
,mumnya, semua bendalir mempunyai kelikatan. Bendalir (e"tnian
mematuhi hubungan secara linear iaitu:
=
dy
dv
-1.1.
dengan / ialah tegasan ricih, ialah pekali kelikatan dinamik dan dv/dy ialah
kecerunan halaju atau kadar ubah bentuk. $ebaliknya, bendalir yang tidak mematuhi
hukum di atas dinamakan bendalir tak-(e"tnian. &engiraan bendalir (e"tnian
seperti air dan udara tidaklah serumit bendalir tak-(e"tnian. 'elikatan sesuatu cecair
akan berkurangan dengan kenaikan suhu. $ebaliknya bagi gas kelikatannya bertambah
dengan kenaikan suhu.
$
Prinsip Asas Aliran Saluran Terbuka
0ubungan perubahan kelikatan untuk cecair yang sering digunakan ialah:
=
2
1 T t
o
+ +

-1.2.
dengan

, , dan merupakan pemalar dan T adalah suhu untuk bendalir tersebut.

(isbah kelikatan dinamik terhadap ketumpatan dikenali sebagai kelikatan kinematik
iaitu:
=

-1.3.

Dalam sistem $!, unit untuk kelikatan dinamik dan kelikatan kinematik masing-
masing ialah (s1m
2
dan m
2
1s.
1.$ STATIK BEN#ALIR
$tatik Bendalir merupakan kajian tentang tekanan pada bendalir pegun dan daya-daya
tekanan pada permukaan terhingga. +leh kerana bendalir berada dalam keadaan pegun,
maka tegasan ricih tidak "ujud. 'eseimbangan daya hanya terdiri daripada daya gra2iti
dan daya tekanan.
0ukum &ascal menyatakan baha"a tekanan pada satu titik di dalam bendalir
pegun adalah senilai pada semua arah. !ni bermakna baha"a tekanan tidak bergantung
kepada rientasi permukaan di sekeliling titik. &erubahan tekanan dalam bendalir
pegun adalah seperti berikut:

dz
dP
= - -1.3.
dengan P adalah tekanan, z ialah ketinggian menegak, ialah ketumpatan bendalir dan
ialah gra2iti.
Bagi bendalir yang pegun dan mempunyai permukaan bebas cnthnya tasik
yang mempunyai ketumpatan tetap, persamaan perubahan tekanan adalah seperti
berikut:
P!", y, z# = P
a$%
& !z & !z
'
( d## -1.4.
dengan P
a$%
adalah tekanan atmsfera iaitu tekanan udara di atas bendalir permukaan
bebas, z
'
ialah ketinggian paras ba"ah takungan dan d ialah kedalaman dalam takungan
-)ajah 1.1.. -d 5 z
'
. adalah ketinggian permukaan bebas dari datum. &ersamaan 1.4
menggambarkan tekanan adalah bebas pada krdinat mendatar -",y.. (ilai 6- -z 7
-z
'
5 d..8 adalah psitif dalam keadaan bendalir pegun. !a dipanggil tekanan
hidrstatik.
%
Hidraulik
9arisan *ekanan ,dara
&ie:meter P
a$%
&ermukaan bebas

d
;
Bendalir pegun
Datum )


)ajah 1.1: &elbagai tekanan dalam bendalir pegun
Daya tekanan yang bertindak di atas permukaan terhad yang bersentuhan dengan
bendalir akan diagihkan ke seluruh permukaan. *indakbalas daya ini bleh ditentukan
dengan<
*
p
=

PdA
-1.=.
dengan A ialah luas permukaan.
1.% ALIRAN SALURAN TERBUKA
>liran air dalam sesuatu saluran terdiri daripada aliran saluran terbuka atau aliran di
dalam paip. 'edua-dua aliran ini mempunyai beberapa persamaan namun terdapat
beberapa perbe:aan yang penting. >liran saluran terbuka mempunyai permukaan bebas
berbanding aliran dalam paip yang dipenuhi air di keseluruhan ruangnya. >liran saluran
terbuka yang mempunyai permukaan bebas dipengaruhi leh tekanan atmsfera.
Manakala aliran dalam paip yang terkurung di dalam saluran tertutup tidak dipengaruhi
leh tekanan atmsfera dan hanya dipengaruhi leh tekanan hidraulik. )ajah 1.2
menunjukkan pergerakan aliran bendalir di dalam saluran terbuka.
&
?

Prinsip Asas Aliran Saluran Terbuka

>tmsfera
y &ermukaan bebas
>liran air

d

z
'
@
Datum
)ajah 1.2: Aakaran >liran Dalam $aluran *erbuka
1.& 'ENIS"'ENIS ALIRAN
>liran saluran terbuka bleh dikelaskan kepada beberapa jenis berdasarkan kepada
berbagai kriteria seperti masa, jarak, kesan kelikatan, gra2iti dan ketumpatan. (amun
demikian, kriteria utama pengkelasan dibuat berdasarkan kepada perubahan kedalaman
aliran terhadap masa dan ruang.
$ekiranya masa sebagai kriteria, maka jenis aliran adalah tetap atau tak tetap.
>liran dalam saluran terbuka dikatakan tetap apabila kedalaman aliran tidak berubah
dalam temph masa yang tertentu. >liran dikatakan tak tetap apabila kedalaman
berubah atau tidak tetap mengikut masa. >liran tetap dalam terusan pengairan untuk
satu temph yang tertentu ialah cnth aliran tetap manakala banjir dan gelmbang
merupakan cnth khas untuk aliran tak tetap.
$ekiranya ruang sebagai kriteria, maka jenis aliran adalah seragam dan aliran
tidak seragam. >liran saluran terbuka dikatakan seragam apabila kedalaman aliran
adalah sama pada setiap keratan sepanjang saluran. $uatu aliran seragam dapat bersifat
tetap atau tidak tetap bergantung kepada perubahan kedalaman terhadap perubahan
masa.
>liran tidak seragam berlaku dalam saluran terbuka apabila kedalaman aliran
berubah pada setiap keratan di sepanjang saluran. >liran tidak seragam bleh berubah
kepada tetap atau tak tetap bergantung sama ada kedalaman aliran berubah mengikut
masa atau tidak. >liran tidak seragam bleh dibahagikan kepada dua iaitu aliran
berubah cepat dan aliran berubah beransur.
>liran berubah cepat berlaku apabila kedalaman berubah secara mendadak
dalam suatu jarak yang pendek, cnthnya kejadian lmpatan hidraulik dan kejatuhan
hidraulik. >liran berubah beransur berlaku apabila kedalaman aliran berubah secara
(
>gihan halaju
Hidraulik
perlahan dan beransur-ansur dalam suatu jarak yang panjang seperti kejadian airbalik
yang berlaku di hulu empangan dasar atau pintu sluis. )ajah 1.3 menunjukkan jenis-
jenis aliran dalam saluran terbuka. )ajah 1.3 pula menunjukkan cnth beberapa jenis
aliran saluran terbuka.
)ajah 1.3: Benis-jenis >liran Dalam $aluran *erbuka
)
>liran $aluran *erbuka
>liran *etap >liran *ak *etap
>liran $eragam >liran *ak $eragam
>liran Berubah Beransur >liran Berubah #epat
Prinsip Asas Aliran Saluran Terbuka
C-t. y-t.
C

-a. -b.
>B# >BB >B# >BB >B# >BB
Ampatan 0idraulik
-c.
0ujan
C
s
gelmbang
C
1
D
1
D
2
E D
1
-d. -e.
)ajah 1.3: Benis >liran $aluran *erbuka -a. >liran *ak *etap< -b. >liran *etap,
$eragam< -c. >liran Berubah Beransur ->BB. dan >liran Berubah #epat ->B#.<
-d. >liran *ak *etap, Berubah #epat< -e. &erubahan >liran
1.( KEA#AAN ALIRAN
'eadaan atau sifat aliran saluran terbuka dipengaruhi leh kelikatan air, tarikan gra2iti
bumi dan daya inersia aliran. *egangan permukaan air dalam keadaan tertentu akan
mempengaruhi sifat aliran, tetapi ia tidak memainkan peranan penting dalam
kebanyakan aliran saluran terbuka yang dipraktikkan dalam bidang kejuruteraan.
1.(.1 Pen*ar+, Kelikatan
-
Hidraulik
>liran bleh bersifat laminar, gelra atau peralihan bergantung kepada pengaruh
kelikatan. !a berdasarkan kepada magnitud (mbr )eynlds, )e iaitu:
+e =

v,
-1.F.
dengan v ialah halaju purata aliran, , ialah panjang ciri saluran dan - ialah kelikatan
kinematik cecair. Di dalam saluran terbuka, panjang ciri , ialah jejari hidraulik, ), iaitu
nisbah luas air, > terhadap perimeter basah, &.
>liran saluran terbuka adalah laminar apabila )e G 4HH, di mana aliran adalah
perlahan dalam keratan saluran yang kecil dan kelikatan bendalir yang tinggi. 'eadaan
seperti ini jarang berlaku di dalam aliran saluran terbuka biasa. >liran gelra berlaku
apabila )e E 124HH. 'edalaman air yang besar dan bentuk keratan yang tidak sekata
menjadikan aliran di dalam sungai berkeadaan gelra. >pabila nilai )e di antara 4HH
dan 124HH - 4HH G )e G 124HH., maka aliran berada di dalam keadaan peralihan.
1.(.$ Pen*ar+, #a.a ra/iti
'esan daya gra2iti terhadap keadaan aliran dinyatakan sebagai nisbah daya inersia
kepada daya gra2iti. (isbah ini dinyatakan sebagai nmbr %rude, %r ditulis sebagai:
*r =
,
v
-1.I.
Dengan v ialah halaju ciri aliran, , ialah panjang ciri. ,ntuk saluran terbuka, panjang
ciri, , dalam nmbr %rude ialah ukur dalam hidraulik, D iaitu nisbah luas air kepada
lebar permukaan air. >liran dikatakan berada di dalam keadaan genting apabila %r J 1,
subgenting apabila %r G 1.H dan berkeadaan genting lampau apabila %r E 1.H.
1.) REI0 ALIRAN
9abungan pengaruh kelikatan dan daya gra2iti akan me"ujudkan salah satu dari empat
regim aliran pada saluran terbuka iaitu :
a. $ubgenting lamina 7 %r G 1.H, )e G 4HH
b. 9enting lampau lamina 7 %r E 1.H, )e G 4HH
c. $ubgenting gelra 7 %r G 1.H, )e E 124HH
d. 9enting lampau gelra 7 %r E 1.H, )e E 124HH
1.- 'ENIS"'ENIS SALURAN TERBUKA
1
Prinsip Asas Aliran Saluran Terbuka
$aluran terbuka terdiri daripada saluran semulajadi dan saluran buatan. $aluran terbuka
semulajadi ialah sungai, anak sungai atau sebarang saluran yang tidak direka leh
manusia. $ifat-sifat hidraulik bagi saluran terbuka semulajadi tidak tetap dan
berubah-ubah dengan masa dan tempat. $aluran buatan ialah saluran yang direka leh
manusia seperti saluran pengairan, saluran banjir, tali air, parit dan pembetung. $ifat
hidraulik bagi saluran buatan bleh dika"al untuk keadaan yang dikehendaki. $aluran
jenis ini juga bersifat prismatik iaitu bentuk dan sifat hidrauliknya tidak berubah di
sepanjang saluran.
)ajah 1.4: $ungai merupakan saluran terbuka semulajadi
2
Hidraulik
)ajah 1.=: *erusan pengairan untuk prjek pertanian
)ajah 1.F: $istem perparitan
$aluran buatan bleh dibahagikan kepada beberapa jenis iaitu :
10
Prinsip Asas Aliran Saluran Terbuka
a. *erusan : saluran terbuka yang panjang dan mempunyai kecerunan yang
landai. *erusan "ujud dalam keadaan berpermukaan tanah atau dilapit
dengan knkrit, simen, papan atau lapisan buatan yang lain.
b. %lum : saluran terbuka yang dibina di atas permukaan tanah untuk
mengalirkan air berdasarkan kepada perbe:aan ketinggian. Biasanya
diperbuat daripada keluli, papan, knkrit atau bata. %lum juga digunakan
untuk saluran ujikaji di dalam makmal yang dibina untuk tujuan
penyelidikan.
c. &elngsr dan struktur penurun : pelngsr ialah saluran yang mempunyai
kecerunan dasar yang curam. $truktur penurun juga mempunyai kecerunan
dasar yang curam tetapi lebih pendek daripada pelngsr.
d. &embetung : saluran yang tertutup dan memba"a aliran di ba"ah
permukaan tanah tetapi aliran tidak memenuhi keseluruhan luas keratannya.
>liran masih mempunyai permukaan bebas dan terdedah kepada tekanan
atmsfera.
)ajah 1.I: $istem pembetungan
11
Hidraulik
)ajah 1.K: %lum
1.1 UNSUR"UNSUR EO0ETRI SALURAN
,nsur gemetri saluran merupakan ukuran gemetri keratan saluran dan ukur dalam
aliran. ,nsur-unsur ini amat penting dan digunakan di dalam pengiraan sesuatu aliran.
Berikut merupakan takrifan unsur-unsur gemetri yang melibatkan pengiraan aliran
saluran terbuka.
a. ,kur dalam aliran, y : ukuran jarak tegak daripada dasar saluran hingga ke
permukaan air.
b. ,kur dalam rentas, d : ukur dalam aliran yang diambil nrmal dengan arah
aliran. Bagi saluran yang berkecerunan @, ukur dalam y bersamaan dengan
d1ks @. $ekiranya sudut @ adalah kecil maka y J d.
c. >ras, ? : ketinggian atau jarak tegak daripada permukaan air ke suatu
datum yang dinyatakan.
d. Aebar permukaan air, * : ukuran lebar permukaan rentas saluran pada
permukaan air.
e. Auas air, > : Auas keratan rentas air yang nrmal kepada arah aliran.
f. Aebar saluran, B : ukuran dari tebing ke tebing pada dasar saluran.
g. ,kurlilit basah, & : panjang garisan sentuhan di antara air dengan sempadan
saluran dalam arah aliran.
1$
Prinsip Asas Aliran Saluran Terbuka
h. ,kur dalam hidraulik, D : nisbah luas air dengan lebar permukaan air iaitu
D J >1*
i. Bejari hidraulik, ) : nisbah luas air dengan perimeter basah iaitu ) J >1&
j. #erun tebing saluran, : : unit ufuk cerun tebing jika unit tegaknya ialah 1.
k. #erun dasar saluran, $ : Bika dasar saluran mempunyai sudut @ dengan
ufuk, maka cerun dasar saluran, $ J tan @.
)ajah 1.K menunjukkan berbagai bentuk gemetri saluran terbuka beserta dengan
unsur-unsur gemetri.
Bentuk > * &
*
y


B
By B B 5 2y
*
1 1 y
: :
:y
2
2:y
2y
2
1 z +
*
1 y
:


B
By 5 :y
2
B 5 2:y
B 5 2y
2
1 z +
*
D @ y
I
2
.
-/ 7 sin /.
/ dalam radian
.-sin
2

.
atau
2
. - y . y
2
.
/ dalam radian
)ajah 1.K ,nsur-unsur gemetri keratan saluran
1%
Hidraulik
LATIHAN
1. 'etumpatan minyak pada 2HL# ialah K4H kg1m
3
. *entukan kelikatan kinematik
jika kelikatan dinamik ialah = M 1H
-3
kg1ms.
2. Bika agihan halaju sesuatu cecair likat -0 J H.K (s1m
2
. terhadap suatu sempadan
tetap diberikan leh u J H.=Iy 7 y
2
dengan u sebagai halaju dalam m1s pada
jarak y meter di atas permukaan sempadan, tentukan tegasan ricih pada
permukaan dan pada y J H.33 m.
3. 'adaralir di hulu saluran ialah 14HH m
3
1s manakala pada masa yang sama,
kadaralir di hilir saluran yang berjarak 3 km dari hulu saluran ialah F4H m
3
1s.
$ekiranya saluran tersebut mempunyai keratan seragam dengan lebar 3HH m,
kira kadar perubahan kedalaman paras air dalam meter per jam. >dakah ia
meningkat atau menurunN
3. $ebuah saluran berbentuk trape:id yang mempunyai lebar dasar 3 m,
kedalaman 3 m, ruang kelegaan O1reeb'ardP ialah 1m dan nisbah kecndngan
1:3, tentukan nilai-nilai *, >, & dan ). Bika ks menyimen saluran ialah )M1.4H
r1m
2
, kira harga untuk menyimen saluran ini jika panjang saluran ialah 14H m.
4. $ebuah saluran separuh bulat bergaris pusat 2.4 m memba"a air dengan ukur
dalam H.4 m. 'ira nilai-nilai *, >, & dan ). Bika ks mengrek ialah )M 3 r1m
3
dan ks menyimen saluran ialah )M 2 r1m
2
, kira harga keseluruhan jika panjang
saluran ialah IH m.
=. 'etinggian dasar di hilir satu saluran ialah H.2 m di atas aras laut, manakala di
hulunya ialah H.I m di atas aras laut. Barak mendatar di antara dua titik ini ialah
4 km. *entukan cerun dasar saluran ini.
1&