Campur Tangan British di Perak 1874

Pengenalan
Seperti Negeri-negeri Melayu yang lain, kekacauan-kekacauan di Perak juga berlaku pada tahun 1860-an dan 1870-an.
Kekacauan-kekacauan terebut ialah lanjutan dari kekacauan yang berlaku ebelu!nya. "i antara kekacauan-kekacauan
itu ialah perebutan takhta, pergaduhan di antara pe!bear dan pergaduhan di antara pel#!b#ng $ina. Pada !ulanya,
%ritih tidak !enga!bil langkah untuk !ena!atkan kekacauan-kekacauan terebut kerana ebelu! tahun 187&, %ritih
tidak !enga!alkan daar ca!pur tangan dala! hal-hal Negeri-negeri Melayu. 'alau bagai!anapun, kekacauan-
kekacauan berikut dijadikan alaan #leh %ritih untuk ca!pur tangan di Perak elepa tahun 187&. Selepa tahun 187&,
berlaku lagi atu kekacauan iaitu Perang Perak 187(.

Perebutan takhta kerajaan di Perak 1871-1874
Site! !e)arii takhta di Perak adalah berbe*a dari negeri-negeri lain di +anah Melayu. Sebelu! dilantik !enjadi Sultan,
ee#rang itu perlu !enjadi ,aja di -ilir, ,aja %endahara dan ,aja Muda. Selepa ke!angkatan Sultan, ,aja Muda
dilantik ebagai Sultan, ,aja %endahara ebagai ,aja Muda, ,aja di -ilir ebagai ,aja %endahara dan putera Sultan yang
edang !e!erintah akan dilantik ebagai ,aja di -ilir. Sejak tahun 18(0-an, ite! ini !ula tidak diikuti epenuhnya
ehingga !ele!ahkan keultanan dan ha!pir-ha!pir !encetukan Perang Saudara. +erdapat juga pe!bear-pe!bear
yang a!at berpengaruh kerana kekayaan !ereka akibat penglibatan !ereka dala! perl#!b#ngan bijih ti!ah. Sebagai
c#nt#h, Ngah .brahi! yang dilantik ebagai Menteri /arut.
Kedudukan dala! pe!erintahan Perak 18(0-an adalah eperti berikut0
1 Sultan 2bdullah Muha!!ad Syah ebagai Sultan
1 ,aja 3aa4ar ebagai ,aja Muda
1 ,aja 2li ebagai ,aja %endahara
1 ,aja 5u#4 ebagai ,aja di -ilir
Selepa ke!angkatan Sultan 2bdullah Muha!!ad Syah pada tahun 18(7, ,aja 3aa4ar dilantik ebagai Sultan dan ,aja
2li ebagai ,aja Muda. ,aja 5u#4 dikekalkan ebagai ,aja di -ilir kerana Sultan 3aa4ar telah !elantik ,aja .!ail
ebagai ,aja %endahara. Perlantikan ,aja .!ail bukan ahaja !endapat tentangan ,aja 5u#4, tetapi juga pe!bear-
pe!bear Perak kerana ,aja .!ail beraal dari keturunan Siak 6Su!atera7. 8ntuk !engelakkan berlakunya kekacauan,
,aja 3aa4ar berjanji baha)a kedudukan ,aja .!ail akan dikekalkan ebagai ,aja %endahara. %aginda tidak akan dilantik
ebagai ,aja Muda atau Sultan. Selepa ke!angkatan Sultan 3aa4ar pada tahun 186(, ,aja 2li dilantik ebagai Sultan.
%aginda telah !elantik putera Sultan 3aa4ar, iaitu ,aja 2bdullah ebagai ,aja Muda dengan !engekalkan ,aja .!ail
ebagai ,aja %endahara dan ,aja 5u#4 ebagai ,aja di -ilir. Perlantikan ,aja 2bdullah ebagai ,aja Muda telah
!endapat tentangan ,aja 5u#4, ,aja .!ail dan pe!bear-pe!bear Perak. Keadaan di Perak e!akin runcing apabila
Sultan 2li !angkat pada tahun 1871 kerana ,aja 2bdullah, ,aja .!ail dan ,aja 5u#4 !enuntut takhta Perak dan
!aing-!aing !enganggap berhak ke ata takhta terebut. "ala! upacara pengebu!ian Sultan 2li di Say#ng pada tahun
1871, pe!bear-pe!bear Perak telah !elantik ,aja .!ail ebagai Sultan kerana ,aja 2bdullah 6,aja Muda7 tidak
!enghadiri upacara terebut. "i antara pe!bear yang !e!ainkan peranan penting di ata perlantikan ,aja .!ail ebagai
Sultan ialah Ngah .brahi! kerana beliau !engharapkan ,aja .!ail akan !elantiknya ebagai ,aja %endahara, ebagai
anak tangga ke arah takhta Perak.

Perlantikan ,aja .!ail ebagai Sultan telah !endapat tentangan dari ,aja 2bdullah, ,aja 5u#4 dan pe!bear-pe!bear
-ilir Perak. ,aja 2bdullah telah !engiytiharkan dirinya ebagai Sultan dan !elantik ,aja 5u#4 ebagai ,aja Muda
dala! uaha !endapatkan #k#ngan. Setelah uahanya untuk !endapatkan takhta Perak gagal, ,aja 2bdullah !enuli
urat kepada 9aben#r Negeri-negeri Selat, iaitu Sir 2ndre) $larke pada :1 "ie!ber 187: dan ; 3anuari 1;7& !e!#h#n
bantuan %ritih dala! uaha !endapatkan takhta Perak.

1
Pertelingkahan antara kongsi-kongsi gelap
/arut ialah daerah yang terpencil. .a tidak !e!punyai ketua daerah, hanya e#rang pe!i!pin berna!a Pangli!a %ukit
9antang. Pada tahun 18&8, bijih ti!ah diju!pai di /arut. /#ng 3aa4ar, e#rang pe!i!pin kecil keturunan Pangli!a %ukit
9antang telah !engurukan endiri peruahaan bijih ti!ah. /#!b#ng bijih ti!ah telah dibuka. 8ntuk !engurukan
l#!b#ng bijih ti!ah itu, !aka /#ng 3aa4ar telah !enga!bil #rang-#rang $ina untuk bekerja ebagai buruh. 2khirnya,
/#ng 3aa4ar !enjadi kaya raya hail dari cukai bijih ti!ah.
"engan adanya pe!bukaan l#!b#ng bijih ti!ah dan galakan dari /#ng 3aa4ar, ra!ai #rang $ina dari Pulau Pinang
telah datang ke /arut. <rang-#rang $ina yang datang ke /arut terdiri daripada uku Khek dan ke!udiannya diikuti #leh
uku K#ng4u.
Kehadiran !ereka !enyebabkan !unculnya k#ngi gelap $ina eperti uku Khek yang tinggal di Kelian Pauh
!e!bentuk ku!pulan 9# K)an 6( daerah7 e!entara uku K#ng4u yang tinggal di Kelian %aharu 6Ka!unting7
!e!bentuk ku!pulan Si K)an 6& daerah7. Ku!pulan 9# K)an telah bergabung dengan K#ngi -ai San e!entara Si
K)an bergabung dengan 9hee -in. Kedua-dua ku!pulan ini ering !elakukan perte!puran kerana ingin !enguaai
ka)aan-ka)aan penting dari egi ek#n#!i eperti ka)aan l#!b#ng bijih.
1. Perang Larut Pertama 1861
Perte!puran yang perta!a ini berpunca ata perkara pengaliran air ke ka)aan l#!b#ng kepunyaan k#ngi 9hee
-in. Mereka telah berju!pa dengan ka)aan tanah yang kaya dengan bijih ti!ah dan telah !enguahakannya.
Keadaan ini telah !eni!bulkan raa iri hati kepada k#ngi -ai San. 2kibatnya, !ereka !enyekat pengaliran air yang
diperlukan #leh 9hee -in untuk ka)aan perl#!b#ngan bijih ti!ah itu. 9hee -in telah !e!bantah terhadap -ai
San dan akhirnya telah !encetukan atu perte!puran yang hebat. Puak -ai San yang bilangannya lebih ra!ai
!enyerang 9hee -in di Kelian %haru. K#ngi 9hee -in telah dikalahkan dengan !engala!i kehilangan nya)a dan
harta benda yang bear. Mereka telah berundur ke Per!atang dan etengahnya ke Pulau Pinang. Me!andangkan
kejayaan -ai San, Ngah .brahi! telah !enyebelah !ereka.
K#ngi 9hee -in yang kebanyakannya adalah rakyat .nggeri telah !e!buat aduan kepada 9aben#r.
Seterunya, 9aben#r telah ca!pur tangan. -ail dari kajian yang dibuat, 9aben#r !enyalahkan Sultan 3aa4ar. Sebab
itulah baginda dikehendaki !e!bayar ke!bali e!ua ganti rugi ebanyak =17000. Malangnya, Sultan tidak
berupaya untuk !e!bayarnya. Setelah diadakan perundingan, Ngah .brahi! anggup !enyeleaikannya. Sebagai
!e!balah jaa Ngah .brahi!, !aka beliau telah diberi gelaran ><rang Kaya Menteri Seri Paduka +uan? pada tahun
186:.
2. Perang Larut Kedua 1865
Perte!puran yang kedua berpunca daripada pereliihan akibat judi yang terjadi di Kelian Pauh pada bulan 3un 186(.
2kibatnya k#ngi -ai San telah !era!pa kedai-kedai kepunyaan 9hee -in dan !e!bunuh beberapa #rang tahanan
9hee -in. Periti)a ini !enyebabkan 9hee -in ingin !e!bala denda!. Pada !ulanya !ereka berjaya
!engalahkan -ai San tetapi elepa !eneri!a bantuan dari Ngah .brahi!, -ai San telah berjaya !enyerang bala.
%eberapa #rang angg#ta 9hee -in telah !elarikan diri ke Pulau Pinang untuk !endapatkan bantuan. Ketua 9hee
-in iaitu S# 2h $hiang telah ditangkap dan dibunuh dala! percubaan !elarikan diri itu. "ikatakan hanya 1000
#rang dari @000 #rang angg#ta 9hee -in telah cuba !elarikan diri.
-ai San juga telah !e!inta bantuan dari Pulau Pinang dan ini !enyebabkan perte!puran !erebak ke ana.
Perte!puran telah !enjadi ela!a 10 hari dala! bulan <g#. "i Pulau Pinang, -ai San telah !endapat bantuan dari
k#ngi +#h P#h K#ng yang !enjadi !uuh 9hee -in.<leh ebab perte!puran telah !enjadi e!akin eriu kerana
penglibatan #rang-#rang Melayu, 9aben#r terpaka ca!pur tangan. Kedua-dua pihak dikenakan denda ebanyak
=(000.
3. Perang Larut Ketiga 1872-1873
Sungguhpun perte!puran telah reda, na!un ikap per!uuhan kedua-duanya !aih teru !enjadi. K#ngi 9hee -in
ecara bere!bunyi telah !elakukan periapan untuk !enentang k#ngi -ai San. 2khirnya perte!puran tidak dapat
dielakkan.Pereliihan telah terjadi berpunca adanya hubungan ulit antara ketua 9hee -in dengan iteri kepada
ketua -ai San. Kedua-duanya ditangkap #leh angg#ta -ai San lalu dibunuh. Menggunakan peluang ini, 9hee -in
@
yang telah !e!periapkan diri ingin !enuntut bela. 9hee -in telah !elakukan erangan !engejut ke ata -ai San
!enyebabkan -ai San dapat dikalahkan. +etapi elepa !elengkapkan diri !ereka !aka dala! bulan Septe!ber
187@, -ai San telah !elakukan erangan bala. -ai San telah !endapat bantuan dari Ngah .brahi!. Perte!puran
yang berlaku telah !enyebabkan kira-kira :000 #rang $ina !ati terbunuh dan ra!ai lagi yang cedera.2ngg#ta 9hee
-in yang telah dikalahkan telah bera*a! untuk !enebu ke!bali !alu !ereka. Mereka telah !e!bina kubu
pertahanan di Si!pang yang dianggap penting untuk !engepung /arut.
"engan !enggunakanb#t-b#t r#nda, 9hee -in telah !elakukan erangan dan r#!pakan euka hati. +ujuan !ereka
adalah untuk !enjejakan kedudukan -ai San. +indakan 9hee -in itu telah !eni!bulkan kebi!bangan kepada .nggeri.
Pihak .nggeri telah !enghantar @ kapal perang ke Sungai /arut iaitu -.M.S. +halia dan Midge.
9aben#r Sir -arry <rd telah !enga!bil keputuan !e!bantu Ngah .brahi! untuk !engatai kekacauan di /arut. ,aja
.!ail gagal untuk berbuat de!ikian. Ketika kapal perang +halia dan Midge !enjalankan r#ndaan, kedua-duanya telah
dibedil. 2kibatnya, +halia dan Midge bertindak bala tetapi 9hee -in !aih teru !engadakan perte!puran. <leh ebab
ingin !e!bala denda! terhadap Ngah .brahi!, 9hee -in telah !enyerang ru!ah beliau di Pulau Pinang. 8ntuk
!enentang 9hee -in elanjutnya, !aka Kapten Speedy bera!a-a!a dengan kira-kira 100 akar ep#i tiba di /arut.
Kapten Speedy telah dia!bil bertuga di /arut #leh Ngah .brahi!. Pada penghujung bulan N#Ae!ber 187:, Speedy
!e!ulakan erangan ke ata Matang, kubu pertahanan 9hee -in. +etapi 9hee -in telah !e!pertahankannya dengan
berani ehingga di akhir peperangan. Perang /arut ini telah !enjejakan kegiatan !el#!b#ng bijih ti!ah dan
perdagangan ti!ah dengan Negeri-negeri Selat. Keadaan ini telah !end#r#ng %ritih ca!pur tangan bagi !enyeleaikan
kekacauan ini.

Peranan Sir Andrew Clarke
Pada & N#Ae!ber 187:, Sir 2ndre) $larke telah !enga!bil alih ja)atan 9aben#r Negeri-negeri Selat dari Sir -arry <rd.
"ari egi u!ur, beliau lebih !uda dari <rd tetapi beliau !e!punyai pandangan dan berikap agrei4. "engan lain
perkataan, beliau uka bertindak egera dari !e!buat kajian dan tinjauan yang berlarut-larutan.

Mengenai periti)a di /arut, $larke tidak etuju ikap pega)ai-pega)ai .nggeri yang lebih !eny#k#ng k#ngi -ai San.
%agi beliau, ikap ini hendaklah diubah !e!andangkan perte!puran yang terjadi adalah !elibatkan kedua-dua ku!pulan
dan juga pe!bear-pe!bear Melayu. <leh itu, penyeleaian hendaklah dibuat dengan !elibatkan e!ua pihak.

+indakan $larke tanpa berunding dengan Pejabat +anah 3ajahan !engenai daar untuk ca!pur tangan di Perak dan
Negeri-negeri Melayu lainnya !e!andangkan adanya berita-berita yang !engatakan kedua-dua ku!pulan yang terlibat
anggup !ena!atkan pergaduhan !ereka. Selain itu, $larke !e!ang edar adanya perubahan ikap Kerajaan .nggeri
terhadap Negeri-negeri Melayu diebabkan adanya anca!an dari 3er!an.

Keyakinan $larke baha)a perte!puran 9hee -in dan -ai San akan dapat dieleaikan adalah berdaarkan keterangan
yang diper#lehi dari '.2. Pickering. Pada @ atau : 3anuati 187&, Pickering yang 4aih dala! pelbagai l#ghat $ina pergi ke
Pulau Pinang untuk !encari jalan penyeleaian. "ua hari ke!udian, Pickering !endapat peretujuan dari kedua-dua
pihak untuk !ena!atkan perte!puran. "i a!ping itu, Brank S)ettenha! juga dia!anahkan dengan tuga !endapatkan
pe!bear-pe!bear Melayu Perak upaya !enghadiri peridangan di Pangk#r pada 1& 3anuari 187&.

Pada 7 3anuari 187&, $larke !engarahkan pula Kapten "unl#p upaya !engaturkan perte!uan pe!bear-pe!bear
Melayu yang terlibat. "ala! perte!uan terebut, ,aja .!ail dan ,aja 5u#4 tidak hadir. 5ang hadir ialah ,aja 2bdullah,
pe!bear -ilir Perak, pe!i!pin 9hee -in dan -ai San. Peridangan ini berada di kapal $larke yang berna!a -.M.S.
Plut#. "engan ini, peridangan ini !enghailkan @ d#ku!en yang berlainan dengan pe!i!pin $ina dan pe!bear
Melayu, iaitu Perjanjian Pangk#r da! Perjanjian <rang $ina pada @0 3anuari 187&.

:
Perjanjian Pangkor 1874
Perjanjian Pangk#r telah ditandatangani pada @0 3anuari 187&. .i kandunagn perjanjian ini ini dapat dibahagikan kepada
@ ku!pulan iaitu !engenai takhta Kerajaan Perak dan !engenai #rang $ina.
1. Mengenai takhta Kerajaan Perak
a. ,aja 2bdullah diakui ebagai Sultan Perak.
b. ,aja .!ail dilantik !enjadi ,aja Muda. %eliau diberi ebuah )ilayah dan )ang berara ebanyak =1000
ebulan.
c. Segala perlantikan yang diertai dengan alat-alat kerajaan yang dibuat e!aa %endahara .!ail !enjadi
Pe!angku Sultan yang ah.
d. Sultan akan !eneri!a e#rang ,eiden .nggeri yang naihatnya !eti di!inta dan diikuti dala! etiap
perkara kecuali perkara-perkara yang berkaitan dengan aga!a dan adat itiadat #rang-#rang Melayu.
e. Se!ua pungutan dan ka)alan cukai erta pertandingan a! !etilah dijalankan di ata na!a Sultan.
4. Pungutan dan penga)alan terhadap e!ua cukai-cukai dan pentadbiran negeri dijalankan dengan
berpandukan kepada naihat-naihat ,eiden dan pen#l#ngnya.
g. Menteri akan teru berkuaa tetapi beliau tidaklah diakui ebagai pe!erintah yang !erdeka di /arut.
h. Menteri /arut ini juga dikehendaki !eneri!a e#rang Pen#l#ng ,eiden untuk !enaihati beliau dala!
uruan pentadbiran /arut.
i. 9aji ,eiden dan pen#l#ngnya ditentukan #leh Kerajaan Negeri-negeri Selat dan dibayar #leh Sultan.
j. 9aji-gaji ,eiden, Pen#l#ng ,eiden, Sultan, %endahara, Menteri /arut dan pe!bear-pe!bear atau
pega)ai-pega)ai lain ditetapkan #leh atu enarai a)a! 6ciAil tet7.
k. Perjanjian !engenai penyerahan )ilayah "inding dan Pulau Pangk#r kepada .nggeri yang telah
!eni!bulkan kekeliruan itu diperbetulkan.
l. 2pabila kea!anan dapat dipulihkan e!ula di Perak, kegiatan-kegiatan !el#!b#ng hendaklah di!ulakan
e!ula. 9anti rugi !engenai ker#akan jentera dan lain-lain akan dibayar dan ta4iran-ta4iran yang dibuat #leh
pega)ai-pega)ai .nggeri adalah !ukta!ad.
2. Mengenai orang Cina
a. %aha)a kedua-dua pihak hendaklah !eletakkan enjata dan !e!unahkan kubu-kubu !ereka.
b. %aha)a atu uruhanjaya yang terdiri daripada pega)ai-pega)ai %ritih dan @ #rang )akil $ina, akan
!enyeleaikan e!ua tuntutan terhadap l#!b#ng-l#!b#ng itu dan uruan-uruan di /arut pada !aa akan
datang akan dijaga #leh e#rang ,eiden .nggeri.
c. %aha)a !ereka hendaklah !engikut janji ebanyak =(0000 untuk !enjaga kea!anan dan !enuruti yarat-
yarat perjanjian itu.

Penentangan

Pengenalan
Kekacauan yang berlaku di Perak !e!bi!bangkan %ritih terhadap ca!pur tangan aing. 2kibatnya, 9aben#r Negeri-
negeri Selat, 2ndre) $larke telah !enga!bil langkah ca!pur tangan di Perak. -ail uaha beliau, atu rundingan telah
diadakan ejak 17 3anuari 187& dan hail rundingan terebut, Perjanjian Pangk#r ditandatangani pada @0 3anuari 187&.
Mengikut Perjanjian Pangk#r, Sultan 2bdullah diiktira4 ebagai Sultan. %aginda beretuju !eneri!a e#rang ,eiden
ebagai penaihat dala! e!ua hal pentadbiran kecuali adat rea! #rang Melayu dan hal eh)al aga!a .la!. /ebih
kurang 10 bulan ke!udian, 3.'.'. %irch telah dihantar ebagai ,eiden yang perta!a pada 1 N#Ae!ber 187&. Kehadiran
%irch telah !enjejakan kekuaaan dan ke)iba)aan Sultan dan pe!bear dari egi p#litik, ek#n#!i dan #ial.
2kibatnya, %irch telah dibunuh di Pair Salak pada @ N#Ae!ber 187( elepa berada di Perak hanya ela!a 1@ bulan.

&
Sebab-sebab berlaku Penentangan di Perak
1. Kelemahan Perjanjian Pangkor
2hli-ahli Sejarah eperti Kennedy, +reg#nning dan $.". $#)an !enganggap kele!ahan Perjanjian Pangk#r adalah
ebab uta!a !e!ba)a kepada pe!bunuhan %irch pada tahun 187(. Perjanjian Pangk#r tidak !enyeleaikan
!aalah tentang perebutan takhta Perak antara ,aja 2bdullah, ,aja .!ail dan ,aj 5u#4. Pe!bear Perak dan ra!ai
rakyat Perak tidak !engiktira4 ,aja 2bdullah ebagai Sultan kerana baginda tidak dilantik !engikut adat rea!. "i
a!ping itu, ,aja 2bdullah tidak !e!punyai alat-alat kebearan yang diperlukan dala! perlantikan Sultan. ,a!ai
pe!bear dan rakyat Perak !aih !enganggap ,aja .!ail ebagai Sultan kerana baginda dilantik ebagai Sultan
Perak pada tahun 1871 elepa ke!angkatan Sultan 2li. Selain itu, ,aja .!ail !aih lagi !enyi!pan alat-alat
kebearan diraja yang diteri!a e!aa perlantikannya pada tahun 1871.
'alaupun Perjanjian Pangk#r ditandatangani pada @0 3anuari 187&, tetapi %irch dilantik ebagai ,eiden
yang perta!a pada 1 N#Ae!ber 187&, iaitu 10 bulan ke!udian. "ala! te!p#h terebut, Sultan 2bdullah dan
pe!bear-pe!bear !e!punyai kuaa penuh dala! pentadbiran Perak. Kehadiran %irch diraai #leh Sultan dan
pe!bear-pe!bear yang %ritih cuba !enga!bil alih e!ua kuaa pentadbiran Perak. Perlakanaan ite! ,eiden
juga !endapat tentangan dari Menteri /arut 6Ngah .brahi!7. %eliau tidak lagi beba !entadbir /arut eperti
ebelu!nya. Se!ua uruan pentadbiran terpaka !erujuk kepada Kapten Speedy yang dilantik ebagai Pen#l#ng
,eiden.
%agi %ritih, perlantikan ,aja 2bdullah ebagai Sultan dianggap ebagai atu keilapan kerana ,aja
2bdullah dikatakan tidak !engetahui hal pentadbiran !#den. ,aja 2bdullah dianggap tidak !eneri!a pe!baharuan
yang cuba dilakanakan di Perak. Kele!ahan Perjanjian Pangk#r juga terbukti kerana perjanjian ini tidak !engiktira4
Sultan .!ail kerana beliau a!at berpengaruh ketika itu.
2. Kelemahan Birh
Kele!ahan %irch juga !erupakan 4akt#r yang penting yang !e!ba)a kepada berlakunya Perang Perak pada 187&-
187(. %ritih !enganggap perlantikan %irch ebagai ,eiden lebih-lebih lagi ebagai ,eiden Perta!a ebagai atu
keilapan. %irch tidak dapat bertutur dala! %ahaa Melayu erta tidak !e!aha!i dan !engh#r!ati adat rea!
#rang Melayu. %irch !erupakan e#rang yang degil dan tidak berganjak dari ke!ahuannya. %eliau tidak
berdipl#!ai dan tidak bert#lak-anur. %irch !ahu !elakanakan pe!baharuan ecara tergea-gea tanpa
!e!ikirkan kepentingan Sultan dan pe!bear. Kele!ahan peribadi %irch ternyata dari periti)a <g# 187( bila
Sultan 2bdullah erta pe!bear-pe!bear !engunjungi te!pat kedia!an dengan tujuan untuk !endapat ganti rugi
akibat penghapuan beberapa keiti!e)aan. %irch dengan biadap !enegakan ganti rugi akan dibayar ekiranya
Sultan dan pe!bear berhenti !e!ungut cukai di ka)aan !aing-!aing. Kele!ahan peribadi %irch lebih ternyata
pada "ie!ber 187& bila beliau !e!bakar ru!ah ,aja Ngah dan +engku Pangli!a %ear kerana !ereka teru
!e!ungut cukai )alaupun ditegah #leh %irch. Kennedy dala! bukunya0 -it#ry #4 Malaya !enganggap %irch
ebagai >an idealit in a hurry? kerana !ahu !elakanakan pe!baharuan ecara terburu-buru tanpa !e!ikirkan itu
dianggap radikal #leh Sultan dan para pe!bear.
3. Pem!aharuan-"em!aharuan Birh
Pe!baharuan-pe!baharuan yang cuba dilakanakan #leh %irch telah !enjejakan kepentingan Sultan dan pe!bear
a!a ada dari egi p#litik, ek#n#!i !ahupun #ial.
a. Politik
"ari egi p#litik, Sultan dan pe!bear kehilangan kuaa kerana e!ua uruan pentadbiran dijalankan ata
arahan %irch. Keadaan ini !enunjukkan ,eiden lebih berkuaa dari Sultan. Sultan 2bdullah yang !enganggap
kehadiran %irch ebagai Penaihat !endapati %irch bukan !enaihatinya tetapi !engeluarkan arahan-arahan
yang perlu dipatuhi #leh Sultan dan pe!bear-pe!bear. Sultan 2bdullah yang tidak berpua hati dengan
tindakan %irch telah !enuli urat kepada 9aben#r Negeri-negeri Selat iaitu Sir 2ndre) $larke !e!inta kuaa
,eiden dihadkan ataupun ditukar. 3a)apan yang diteri!a a!at !engece)akan Sultan 2bdullah kerana bukan
ahaja uratnya tidak !endapat layanan, !alah 2ndre) $larke telah arahkan baha)a hubungan antara Sultan
(
dan pe!bear dengan 9aben#r !eti dibuat !elalui ,eiden. Keadaan ini !enunjukkan baha)a ,eiden lebih
berkuaa dari Sultan. Kehadiran %irch !enjejakan kuaa-kuaa pe!bear daerah kerana %irch telah !elantik
pega)ai-pega)ai %ritih untuk !enjalankan pentadbiran daerah. Selain itu, Sultan dan pe!bear dilarang
!enjatuhkan huku!an, lebih-lebih lagi huku!an !ati, lebih-lebih lagi kepada #rang-#rang Melayu. 2rahan ini
!endapat bantahan Sultan dan pe!bear-pe!bear kerana ini !enjejakan kekuaaan dan ke)iba)aan !ereka
erta kuaa tradii#nal. Kerajaan %ritih telah !engarahkan baha)a huku!an hanya b#leh dijatuhkan #leh
haki!-haki! yang dilantik #leh %ritih.
b. Ekonomi
"ari egi ek#n#!i, pe!baharuan %ritih juga telah !enjejakan kepentingan Sultan dan pe!bear. Sultan dan
pe!bear dilarang !e!ungut cukai eperti ebelu!nya. 2rahan ini !enjejakan pendapatan Sultan dan
pe!bear kerana %irch tidak !e!bayar ganti rugi akibat penghapuan keiti!e)aan terebut. "ala!
!ayarakat tradii#nal Melayu, cukai adalah penting bagi Sultan dan pe!bear-pe!bear. %irch telah
!engarahkan baha)a kutipan cukai hanya b#leh dijalankan #leh pega)ai-pega)ai yang dilantik #leh ,eiden.
Ke!arahan Sultan 2bdullah berta!bah apabila %irch !e!batalkan pajakan !e!ungut cukai kata! bernilai
=@6 ribu etahun yang diberikan #leh Sultan 2bdullah kepada e#rang audagar $ina dari Singapura iaitu /ee
$heng +ee. Sebaliknya, %irch telah !e!berikan pajakan baru ke ata !inu!an kera dan candu bernilai =6 ribu
ebulan kepada /ee $heng +ee dan rakan-rakannya kerana alah e#rang rakannya telah !e!beri hutang
dengan ju!lah yang bear kepada %irch. +indakan %irch bukan ahaja !endapat tentangan Sultan dan
pe!bear, tetapi juga gaben#r dan pedagang-pedagang Negeri-negeri Selat kerana ia bertentangan dengan
arahan.
c. Sosial
"ari egi #ial, %irch telah ca!pur tangan dala! adat rea! #rang Melayu. 2pabila beliau cuba !enghapukan
perha!baan yang !erupakan adat tradii#nal #rang Melayu. "ala! !ayarakat Melayu tradii#nal, perha!baan
!erupakan la!bing tatu yang !enentukan kekuaaan dn ke)iba)aan Sultan dan pe!bear dari egi p#litik,
ek#n#!i dan #ial. %irch hanya !e!bebakan ha!ba-ha!ba pere!puan ahaja. +indakan beliau !elindungi
ha!ba-ha!ba pere!puan di ke!udiannya yang terdapat ra!ai tentera telah !encurigakan Sultan dan para
pe!bear. Peraaan curiga !ereka berta!bah apabila %irch !enyeludup @ #rang ha!ba pere!puan
berketurunan Melayu, berpakaian $ina ke Pulau Pangk#r. -ubungan Sultan 2bdullah dan %irch berta!bah
runcing apabila %irch enggan !e!ulangkan @ #rang ha!ba pere!puan Sultan 2bdullah yang !alarikan diri ke
kedia!an %irch pada <kt#ber 187(. Ke!arahan Sultan terhadap tindakan %irch bukan ahaja kerana !ereka
!enjadi tuan kepada ha!ba tetapi kerana tindakan %irch bertentangan dengan yarat Perjanjian Pangk#r yang
berkaiatan dengan adat rea! #rang Melayu.
#. $indakan %ir &illiam 'er(ai)
+indakan Sir 'illia! 3erAai yang !enggantikan 2ndre) $larke ebagai 9aben#r Negeri-negeri Selat pada Mei
187( juga !e!ba)a kepada berlakunya Perang Perak 187(. Selepa !ela)at Perak, 'illia! 3erA#i tidak pua hati
terhadap pentadbiran %irch ecara tidak langung di Perak. %eliau !ahukan pentadbiran %ritih dijalankan ecara
langung di Perak di !ana pentadbiran dijalankan #leh pega)ai-pega)ai %ritih. %eliau !ahukan Sultan dan
pe!bear dibayar )ang peraraan upaya !enyerahkan kekuaaan kepada %ritih. Pada @ <kt#ber 187(, Sultan
2bdullah telah dipaka untuk !enandatangani perjanjian !enyerahkan pentadbiran kepada %ritih. %eliau telah
!engugut ekiranya beliau enggan !enandatangani perjanjian terebut, Sultan 2bdullah akan diingkirkan dan ,aja
5u#4 akan dilantik ebagai Sultan. 2kibatnya, Sultan 2bdullah terpaka !enandatangani peretujuan terebut.

Peristiwa Pembunuhan J.. !ir"h
Ke!arahan Sultan 2bdullah dan pe!bear-pe!bear a!pai ke!uncaknya !enjelang akhir tahun 187( dan keputuan
dia!bil untuk !e!bunuh %irch. Pada @0 3ulai 187(, atu perju!paan telah diadakan di "urian Sebatang yang dihadiri
#leh pe!bear-pe!bear Perak atau )akilnya kecuali ,aja 5u#4. "ala! perte!uan itu, "at#C Maharaja /ela
dipertanggungja)abkan untuk !elakanakan tuga terebut. ,aja .!ail !enyatakan peretujuannya untuk !e!bantu
6
"at#C Maharaja /ela. Sebagai periapan, ,aja 2bdullah dan ,aja .!ail telah !enyediakan alat-alat enjata yang dibeli
dari Pulau Pinang.

Selepa beberapa hari dari periti)a perju!paan di "urian Sebatang, hubungan Sultan 2bdullah dengan %ritih !enjadi
genting. Pada @& 3ulai 187(, pihak %ritih !engugut ,aja 2bdullah jika baginda tidak !engikut arahan !ereka. Pada @
<kt#ber 187(, Sultan 2bdullah dipaka untuk !enyerahkan kuaa pentadbiran kepada %ritih. %irch ditugakan untuk
!engu!u!kan perubahan ite! pentadbiran terebut. %eberapa hari elepa peretujuan itu, Sultan 2bdullah
!e!erintah "at#C Maharaja /ela !e!bunuh %irch.

Sungguhpun telah diketahui adanya k#!pl#t !e!bunuh %irch, na!un rancangan tetap dilakanakan. S)ettenha!
ditugakan untuk !e!bantu %irch dan beliau bert#lak dari Singapura pada @: <kt#ber 187(. S)ettenha! ditugakan di
bahagian -ulu Perak e!entara %irch di -ilir Perak. Mereka bert#lak dari %andar %ahru dan akan berte!u di Pair Salak
pada :0 N#Ae!ber 187(.

Pada @7 <kt#ber 187(, %irch telah !ena!pal pengiytiharaan itu di ru!ah dan ke!udian belayar ke Pair Salak. Pada 1
N#Ae!ber 187(, %irch bera!a keraninya Mat 2rhad telah tiba di Pair Salak. Ketibaan beliau !endapat tentangan
hebat daripada "at#C Maharaja /ela. Pada @ N#Ae!ber 187(, %irch ditika! #leh #rang uruhan "at#C Maharaja /ela, iaitu
Pandak .nduk dan Seputu! ketika %irch !andi di Sungai Pair Salak. & N#Ae!ber 187(, S)enttenha! di %lanja
!eneri!a periti)a pe!bunuhan. "engan pert#l#ngan beberapa #rang Melayu, beliau berjaya !enyela!atkan diri.

Perang Perak 187#-187$
Pembunuhan Birch telah mengemparkan pihak British.

1( N#Ae!ber 187(, tentera %ritih dari Pulau Pinang !enyerang Pair Salak. "at#C Maharaja /ela !engundurkan diri ke
%lanja. Ke!udian, tentera ta!bahan %ritih dari -#ng K#ng di ba)ah perintah Maj#r 3eneral $alalb#rne !ena)an Pair
Salak. "ari .ndia, tentera di ba)ah %rig. 3eneral 3. ,#e !ena)an Kuala Kangar.
Sebelu! tentera %ritih !ena)an %lanja, "at#C Maharaja /ela dan ,aja .!ail berundur ke Kinta. "ari Kinta
!ereka bergerak !enuju K#ta /a!a. %ritih !ena)arkan hadiah kepada eiapa yang !enangkap #rang yang
dikehendaki iaitu =6 ribu untuk Maharaja /ela dan =: ribu untuk "at#C Sag#r dan Pandak .nduk.
Pada pertengahan 3anuari 1876, ,aja .!ail !e!inta bantuan dari Kedah. Pada akhir bulan Mac, baginda
!enyerah diri dan dihantar ke Singapura ke!udian 3#h#r. "ala! bulan yang a!a, "at#C Sag#r dita)an di %andar %ahru
e!entara pada 3ulai 1876, "at#C Maharaja /ela !enyerah diri. "engan ini e!ua #rang yang terlibat dala! pe!bunuhan
%irch ditangkap.
"engan itu, uatu perbicaraan diadakan dan keputuannya ialah0
a. "at#C Maharaja /ela, "at#C Sag#r, Pandak .nduk dan Seputu! dihuku! gantung a!pai !ati di Matang pada @0
3anuari 1877.
b. $ik 9#nd#h, Ngah 2h!ad Ngah 3abbar, Panjang Nur dan $ik 2li dijatuhkan huku!an penjara eu!ur hidup.
c. Sultan 2bdullah, Ngah .brahi!, "at#C /aka!ana dan "at#C Syahbandar dibuang ke Pulau Seychelle di /autan
-indi.
d. ,aja .!ail dipindah ke 3#h#r.
e. ,aja 5u#4 dilantik ebagai Sultan.
Perang Perak ini akhirnya berkeudahan dengan ke!enangan %ritih. Ke!enangan ini !e!b#lehkan %ritih !enerukan
ite! ,eiden dan !e!ajukan ek#n#!i Perak tanpa halangan.
7
Penentangan di Pahang

Pengenalan
3.P. ,#dger !e!egang ja)atan ,eiden %ritih di Pahang pada bulan <kt#ber 1888. Seperti di Perak, pengenalan ite!
,eiden di Pahang ditentang #leh pe!bear-pe!bear Melayu yang kehilangan kuaa dan keiti!e)aan !ereka.
Penentangan ite! ,eiden #leh #rang Melayu di Pahang berkeudahan dengan atu pe!ber#ntakan yang !eletu pada
tahun 18;1 di ba)ah pi!pinan "at#C %aha!an dari Se!antan, +#k 9ajah dan anaknya Mat kilau.

Sebab-sebab berlaku penentangan di Pahang
1. Pera)aan tidak "ua) hati %ultan
-ubungan Sultan 2h!ad dengan %ritih e!e!angnya tidak !e!uakan ejak la!a lagi. -al ini diebabkan Sultan
2h!ad !aih !enyi!pan peraaan benci terhadap %ritih kerana !e!beri bantuan ketika !enentang audaranya 'an
Mutahir dala! Perang Saudara di Pahang. <leh ebab itu, 'an 2h!ad enggan !eneri!a ,eiden %ritih, tetapi dengan
adanya tekanan dari %ritih, 'an 2h!ad terpaka !engalah dan !eneri!a ,eiden pada bulan <kt#ber 1888 iaitu 3.P.
,#dger.
Sultan 2h!ad beraa kece)a apabila baginda edar baha)a kekuaaannya e!akin berkurangan. Kedudukan baginda
dala! Majli Meyuarat Negeri tidak ber4ungi kerana keputuan adalah diputukan #leh ,eiden. Kekuaaannya e!akin
tercabar apabila pihak %ritih !enunjukkan ikap lebih !e!percayai putera baginda iaitu +engku Mah!ud.
2kibatnya, Sultan 2h!ad !enga!bil keputuan !eninggalkan Pekan dala! bulan "ie!ber 188; dan berangkat ke
Pulau +a)ar. +engku Mah!ud telah dilantik ebagai )akil ,aja.
'alaupun penglibatan Sultan 2h!ad dala! penentangan tidak dapat ditentukan dengan jela, na!un ikap anti-.nggeri
baginda udah !enjadi pend#r#ng kepada g#l#ngan yang !enentang %ritih. <leh ebab itu, tidaklah !enghairankan jika
terdapat berita yang !engatakan 'an 2ha!d !e!punyai hubungan ulit dengan g#l#ngan penentang.
2. Pera)aan tidak "ua) hati "em!e)ar-"em!e)ar
/angkah-langkah yang dia!bil #leh 3.P. ,#dger untuk !e!perkenalkan peraturan-peraturan baru telah !e!bangkitkan
peraaan tidak pua hati di kalangan pe!bear Pahang. Para pe!bear telah kehilangan hak !ereka untuk !engutip cukai,
!enyi!pan ha!ba abdi, pentadbir keadilan dan ebagainya. "aerah-daerah di)ujudkan dan diletak di ba)ah penga)al
%ritih yang dipanggil pe!ungut cukai dan !ajitret, !ialnya "aerah Pekan #leh B. %el4ield, Kuantan #leh 2.-. 'all.
,eiden pula !enga!bilalih peranan pe!bear ebagai penaihat Sultan. Mereka juga tidak !e!punyai kuaa dala!
Majli Meyuarat Negeri. 'alaupun para pe!bear dibayar elaun ebagai ganti rugi tetapi ju!lahnya adalah kecil,
!ialnya, <rang %ear %ere!pat !eneri!a =100 ebulan, <rang Kaya Se!antan =70 ebulan dan #rang Kaya %erlapan
=@0 ebulan. Keadaan ini !eni!bulkan peraaan tidak pua hati di kalangan pe!bear. Pada tahun 18;1, !ereka bangkit
!enentang pentadbiran %ritih.
3. Pera)aan tidak "ua) hati *ato+ Bahaman
"at#C %aha!an !enentang pihak %ritih kerana beliau tidak dibenarkan !e!ungut cukai dan tidak diberi elaun yang
etanding dengan elaun <rang %ear %ere!pat, iaitu ebanyak =100 ebulan. %eliau dita)arkan elaun ebanyak =70
ebulan ahaja. "at#C %aha!an juga beraa !arah apabila %ritih !e!bina ebuah balai p#li di /ubuk +rua di daerah
Se!antan, aiitu daerah di ba)ah jagaanya tanpa kebenaran daripada beliau. %eliau telah !enuli epucuk urat bantahan
kepada !ajitret di +e!erl#h, iaitu D.2. 'ie tetapi beliau gagal !endapat keadilan daripada !ajitret +e!erl#h.
Sebaliknya, "at#C %aha!an diberi a!aran kerana tindakannya itu.
8
#. Pera)aan tidak "ua) hati $ok ,ajah
+#k 9ajah ialah e#rang pe!bear dari Pulau +a)ar. 2ta jaanya kepada Sultan 2h!ad dala! Perang Saudara 618(7-
186:7, beliau dianugerahi gelaran <rang %ear ,aja. +#k 9ajah pula berperaaan anti-.nggeri apabila rayuannya untuk
perta!bahan elaun dit#lak #leh pihak %ritih pada 3anuari 18;0. per!intaan +#k 9ajah untuk !enangguhkan pe!bayaran
cukai tanah ke ata #rang Melayu juga dit#lak #leh Majli Meyuarat Kerajaan pada bulan "ie!ber 18;0. %eliau
di#k#ng #leh anaknya dala! penentangannya terhadap %ritih.
5. Pera)aan tidak "ua) hati rak-at Pahang
Pengenalan beberapa perubahan #leh %ritih eperti ite! leen dan per!it telah !engakibatkan ketidakpuaan hati
rakyat Pahang. Sebagai c#nt#h, !ereka terpaka !e!per#lehi leen atau per!it bagi !endapatkan hail hutan eperti
kayu dan daun re!bia. ,akyat juga tidak dibenarkan !e!akai keri yang ela!a ini !erupakan ebahagian daripada
pakaian tradii#nal !ereka. Mulai 1 3anuari 18;1, %ritih !engenakan cukai ke ata tanah yang diper#lehi 6kecuali tanah
)arian7. Kadar cukai adalah tertakluk kepada kateg#ri tanah. ,akyat juga !e!bantah terhadap ite! kerah yang
dilakanakan #leh %ritih bagi pr#jek-pr#jek a)a!.
6. Pera)aan !ani orang a)ing
Mengikut 3ang 2ijah, peraaan benci #rang aing 6Een#ph#bia7 juga bertanggungja)ab bagi peletuan pe!ber#ntakan
Pahang. ,akyat Pahang tidak pua hati dengan kehadiran #rang aing, teruta!anya paukan p#li yang terdiri daripada
#rang Sikh. "i Pahang, terdapat juga ra!ai #rang Dr#pah dan $ina yang terlibat dala! peruahaan perl#!b#ngan. Sikap
ke#!b#ngan erta kejahilan !ereka terhadap adat rea! te!patan telah !enyinggung peraaan #rang Melayu. Peraaan
anti-#rang aing jela kelihatan apabila "at#C %aha!an dan Mat Kilau Seringkali !enyerang pedagang-pedagang $ina di
Pahang.

Proses pemberontakan
Periti)a yang !e!ba)a kepada !eletunya pe!ber#ntakan ialah tindakan tidak )ajar %ritih di /ubuk +rua. Ketika
!elakukan penyiaatan di te!pat itu, Pe!angku Pe!ungut -ail dari Se!antan telah !enangkap : #rang pengikut "at#C
%aha!an kerana dituduh !enga!bil hail-hail hutan tanpa kebenaran. Ketiga-tiga #rang yang tertuduh telah dibicarakan
di /ubuk +rua. +indakan ini !erupakan atu penyele)engan kerana kebiaaannya perbicaraan dijalankan di .bu Pejabat
"aerah di +e!erl#h. -al ini juga !enunjukkan pihak %ritih !eraa !ereka lebih berkuaa.

"at#C %aha!an bertindak untuk !e!bebakan #rang-#rang ta)anan itu dengan !enyerang hendap ke ata paukan
kerajaan dan ke!udian !enyerang balai p#li /ubuk +rua. Pada @1 "ie!ber 18;1, +e!erl#h pula dierang dan dita)an.
Pihak %ritih telah bertindak bala beberapa hari elepa periti)a itu berlaku. Satu paukan yang dipi!pin #leh -ugh
$li44#rd telah !ara ke Se!antan tetapi terpaka berundur ke +e!erl#h kerana banjir.

Pihak %ritih !endeak Sultan 2h!ad upaya !e!beri kerjaa!a kepada pe!erintah dala! !enhadapi anca!an "at#C
%aha!an. <leh ebab adanya deakan dan ecara kebetulan hubungannya dengan "at#C %aha!an tidak begitu baik,
Sultan 2h!ad telah beretuju. Sultan 2h!ad dan puteranya keduanya iaitu +engku 2li telah !enyerang Se!antan pada
1& 3anuari 18;@ tetapi "at#C %aha!an telah !engundurkan diri terlebih dahulu. Sultan 2h!ad telah !engu!u!kan
penga!punan dan !e!inta g#l#ngan penentang pulang ke ru!ah !aing-!aing.

+engku 2li telah diarahkan !enga)al te!pat itu tetapi tidak berupaya untuk !enyekat ke!araan "at#C %aha!an kerana
#rang-#rang Melayu !eny#k#ngnya. "at#C %aha!an telah !ena)an e!ula /ubuk +rua pada a)al bulan Mac 18;@.
Periti)a itu !enyebabkan $li44#rd dan )akil ,aja !enyerang Se!antan dan ekali lagi "at#C %aha!an telah berundur.
%#l# dan $e!paka di!unahkan. $li44#rd telah cuba !enerukan tindakan ke ata g#l#ngan penentang tetapi Sultan
2h!ad !encegahnya !e!andangkan ber!ulanya bulan puaa iaitu pada akhir bulan Mac 18;@.

;
Keberanian "at#C %aha!an telah !e!beri e!angat kepada pe!bear-pe!bear Melayu yang lain untuk turut
!enentang %ritih. 2ta uaha +#k 9ajah, perte!uan telah diadakan dan dala! perte!uan itu, e!ua pe!bear telah
beru!pah !enyatakan taat etia kepada Sultan 2h!ad. Selanjutnya, ata cadangan +#k 9ajah, keputuan telah dia!bil
untuk !enentang %ritih ecara bear-bearan. Mengikut cadangan +#k 9ajah, erangan akan dilakanakan ecara
erentak. "at#C %aha!an akan !enga!bil Se!antan, Sultan 2h!ad dikehendaki !e!pertahankan $hen#r, Pangli!a
Muda dari 3e!pul !ena)an Pekan, Mat Kilau dan +#k ,aja akan !ena)an Kuala /ipi dan ,aub e!entara +#k 9ajah
endiri akan ke +e!beling.

,ancangan terebut di!ulakan dengan erangan #leh Pangli!a Muda pada ( 2pril 18;@. "ua #rang banga %ritih
daripada Syarikat Penyelidikan Pahang telah dibunuh dan ke!udian paukan Pangli!a Muda !ara ke Pekan. <rang-
#rang Melayu telah !e!beri #k#ngan kepadanya dan ini !enyulitkan pihak %ritih. 9erakan penentang %ritih ternyata
telah terjeja kerana di !edan perjuangan yang lain, keadaan telah berubah. 'an 2h!ad yang berada di Pulau +a)ar telah
!engubah 4ikiran dan !e!ujuk +#k ,aja yang datang !engadapnya upaya tidak !enyertai penentangan itu. +#k 9ajah
juga telah !enyertai Sultan 2h!ad dan yang !enyedihkan, kedua-duanya bertindak ke ata "at#C %aha!an
ke!udiannya.

"at#C %aha!an telah berjaya !ena)an Se!antan. Sekali lagi pihak %ritih !e!inta 'an 2h!ad !enyertai pe!erintah
untuk !enentang "at#C %aha!an. Paukan Sultan 2h!ad dan +#k 9ajah telah berjaya !enguir "at#C %aha!an. Paukan
Sultan 2h!ad dan +#k 9ajah telah berjaya !enguir "at#C %aha!an pada 8 Mei 18;@. Se!entara itu, paukan $li44#rd
dan /e4tenan K#l#nel 'alker, teru bertindak !enyerang %udu pada @1 Mei 18;@ tetapi Mat Kilau berjaya !elepakan
diri lalu beratu dengan "at#C %aha!an yang berada di $heka.

"ala! bulan 3un 18;@, %ritih !enyerang 3e!pul dan !ena)annya. Keadaan ini !enyebabkan Sultan 2h!ad
!enaihatkan +#k 9ajah upaya !elarikan diri kerana bi!bang %ritih akan !enga!bil tindakan ke atanya. <leh itu,
dala! bulan <g# 18;@, +#k 9ajah !elarikan diri untuk !enyertai Mat Kilau dan "at#C %aha!an yang berada di
+e!beling. <leh ebab tekanan-tekanan eterunya, !ereka terpaka berundur ke Se!padan Kelantan dala! bulan
Septe!ber 18;@. Malangnya, Pangli!a telah terbunuh dala! bulan <kt#ber 18;@. Melalui +#k ,aja yang bertuga
ebagai #rang perantaraan, uaha telah dia!bil untuk !enghentikan penentangan. Perundingan telah di!ulakan dala!
bulan "ie!ber 18;: tetapi Mat Kilau dan Mat /ela, putera "at#C %aha!an, enggan !enga!bil bahagian. Perundingan
yang berjalan ehingga bulan 2pril 18;& tidak !e!beri ebarang hail.

Selepa perundingan !engala!i kegagalan, perjuangan #rang-#rang Melayu e!akin bere!angat. -al ini diebabkan
peranan yang di!ainkan #leh Dngku Syed dari Pal#h. Ketika ini "at#C %aha!an telah berjaya !engu!pulkan pengikut-
pengikutnya dari %eut dan 8lu /ebir. Pada 1@ 3un 18;&, penentangan !eletu ke!bali apabila g#l#ngan penentang
!enyerang Kuala +e!beling. Se#rang angg#ta p#li iaitu ,a! Singh yang !endapat luka parah akibat ditika! telah
dapat !elepakan diri !enaiki a!pan ke Pulau +a)ar. 9#l#ngan penentang telah cuba !endapatkan bantuan dari +#k
,aja dari Pulau +a)ar tetapi gagal. -al ini !enyebabkan penentang telah cuba !e!bina kubu pertahanan di 3era!
2!pai. Satu angkatan tentera %ritih yang bear telah !enyerang 3era! 2!pai dan !ena)annya pada @; 3un 18;&.
2khirnya g#l#ngan penentang telah berundur ke Kelantan dan +erengganu.

Pihak %ritih telah !e!inta Kerajaan Sia! upaya ca!pur tangan. 2khirnya, dala! bulan N#Ae!ber 18;(, "at#C
%aha!an dan Mat Kilau erta & #rang pengikutnya telah !enyerah diri kepada pihak Sia! dan ke!udian dihantar ke
Sia!. Se!entara +#k 9ajah dan Mat Kilau teru !enetap di +erengganu dan dikatakan !eninggal dunia di ana.
10
PENGUASAAN INGGERIS DI TANA !E"A#U TE"A !E$U%UD&AN PE"BAGAI &ESAN.
BIN'ANG&AN DARI SUDUT(
a) &esan politik* ekonomi +an sosial
b) &e,u-u+an mas.arakat ma-muk +an +asar .ang telah +i-alankan
c) Penentangan .ang +ilakukan oleh mas.arakat !ala.sia


Site! p#litik, ek#n#!i dan #ial di +anah Melayu telah berubah kean daripada ke!aukan kuaa .nggeri
di +anah Melayu ejak abad ke-18. Penguaaan .nggeri ini juga telah !engakibatkan ke)ujudan !ayarakat !aj!uk di
+anah Melayu ek#ran daripada penghijrahan i!igran $hina dan .ndia yang bertujuan untuk !eningkatkan tara4 hidup
!ereka. -al ini juga telah !e!bangkitkan ke!arahan di kalangan !ayarakat Malayia . 2kibatnya, ti!bullah
penentangan !ayarakat Malayia terhadap #rang .nggeri kerana telah !e!ba)a pelbagai perubahan di +anah Melayu.
Kean yang paling ketara akibat penguaaan .nggeri di +anah Melayu ialah dari egi p#litik. Sebelu!
ca!purtangan .nggeri di +anah Melayu, ultan berkuaa !utlak untuk !e!erintah dan !engurukan hal-hal pentadbiran
negara dan para pe!bear berkuaa untuk !e!ungut cukai daripada rakyat. +etapi etelah kedatangan .nggeri di +anah
Melayu, kuaa-kuaa raja dan ultan telah terjeja. Kuaa raja !enjadi terhad dan raja hanya b#leh !enyentuh hal-hal
!engenai adat itiadat !elayu dan hal-hal keaga!aan ahaja. .ni adalah ek#ran daripada ite! c#rak pentadbiran baru
yang telah diperkenalkan #leh pihak .nggeri iaitu Site! ,eiden. Site! ,eiden ini telah diperkenalkan #leh .nggeri
di Perak pada tahun 187& berikutan dengan Perjanjian Pangk#r. Site! ini ke!udiannya diperkenalkan pula di Selang#r
pada tahun 187(, di Pahang 1888 dan Negeri Se!bilan 188;. Site! ,eiden ini adalah atu bentuk pentadbiran .nggeri
yang dina!akan ebagai ite! pe!erintahan tidak langung di negeri-negeri Melayu.
11
<leh yang de!ikian, Sultan terpaka !eneri!a e#rang reiden .nggeri yang dilantik bagi etiap negeri
untuk !enaihatinya dala! e!ua uruan pentabiran kecuali perkara-perkara yang berkaitan dengan adat itiadat dan
huku! haka! aga!a .la!. Kuaa pentadbiran negeri ebenarnya terletak di tangan reiden .nggeri tetapi !ereka
bertindak di ata na!a ultan-ultan Melayu. .ni kerana, naihat-naihat yang diberikan #leh reiden .nggeri hendaklah
diteri!a #leh ultan-ultan Melayu c#nt#hnya ite! reiden yang diperkenalkan di Selang#r iaitu ia adalah diebabkan
aleh kegiatan lanun dan r#!pakan yang ering berlaku diepanjang pantai negeri Selang#r. Pada !aa terebut Sir 2ndre)
$larke iaitu 9aben#r negeri@ elat telah !enga!bil kee!patan untuk ca!pur tangan dala! hal pentadbiran di Selang#r
berikutan atu r#!pakan di Kuala /abu iaitu kira@ :0 batu dari langat. 2kibat periti)a yang berlaku itu, $larke teah
pergi ke Selang#r pada bulan <g# 187& dan !engadakan rundingan bera!a Sultan 2bdul Sa!ad. Menerui rundingan
itu, $larke telah !eninggalkan e#rang pega)ainya iaitu Brank S)ettenha! bera!a @0 #rang ep#i untuk !enjaga
Sultan. Keb#lehan yang di!iliki #leh S)ettenha! telah !enarik perhatian Sultan dan !enyuruh $larke !elantiknya
!enjadi penaihat Sultan erta Sultan turut !ena)arkan upaya negeri elang#r diletakkan diba)ah naungan %ritih. Pada
"ie!ber 187&, $larke telah !e!beri cadangan untuk !elantik S)ettenha! ebagai ,eiden Selang#r tetapi cadangan
itu tidak diperetujui dan ke!udiannya 9aben#r telah !elantik 3.9 "a)id#n ebagai ,eiden %ritih perta!a di
Selang#r.
Kean yang kedua ialah kean terhadap ek#n#!i . Perluaan kuaa .nggeri telah !enyebabkan berlakunya
perubahan ite! ek#n#!i di +anah Melayu. Sebelu! ca!purtangan .nggeri, !ayarakat Melayu !enga!alkan ite!
ek#n#!i ara diri dan apabila berlakunya perluaan kuaa .nggeri, ite! ek#n#!i k#!eril pula diperkenalkan. Site!
ek#n#!i k#!erial !erujuk kepada lebihan hail ecara bear-bearan dan !elibatkan banyak pihak yang !e!erlukan
barang ek#n#!i yang berbe*a antara atu a!a lain. Site! ek#n#!i ini ber!ula pada abad ke-1; dan @0 teruta!anya
elepa ke!aukan .nggeri. .ni kerana .nggeri lebih !enu!pukan kegiatan ek#n#!i yang ber#rientaikan ekp#rt. .ni
telah !end#r#ng pelabur@ aing ke +anah Melayu dan !e!ba)a tekn#l#gi erta yte! penguruan ek#n#!i.
Penggunaan kapal k#rek dan pa! kelikir telah digunakan bagi !enggantikan teknik la!a iaitu !endulang yang agak
!erugikan . Melalui tekn#l#gi baru yang diba)a #leh .nggeri !enjadikan hail pengeluaran bijih ti!ah yang diper#lehi
lebih banyak dan cepat erta tidak perlu !enggunakan tenaga buruh yang ra!ai. Pe!binaan jalan raya yang !erentai
daerah pedala!an telah !e)ujudkan ka)aan baru erta !e)ujudkan pe!bukaan bandar@ baru. Peruahaan getah
diperkenalkan bagi !enggantikan k#pi. +eknik pen#rehan getah yang !enggunakan tekn#l#gi yang lebih !#den dan
canggih tlah !e!ba)a kepeatan kepada pengeluaran hail getah. Perke!bangan ek#n#!i diei!bangkan #leh
ke)ujudan yte! pengangkutan darat.
Perubahan ite! ek#n#!i di +anah Melayu berlaku daripada : apek iaitu p#litik, ek#n#!i dan #ial. "ari
apek p#litik, Sultan dan pe!bear tidak !e!punyai kuaa ke ata tanah jajahan dan juga adat Melayu. .ni kerana
.nggeri telah !enghapukan beberapa a!alan dala! adat Melayu. $#nt#hnya eperti !enghapukan ite! kerah dan
erah #leh para pe!bear. Site! ha!ba abdi juga dihapukan dan rakyat b#leh !e!iliki tanah bagi !enjalankan erta
!eningkatkan hail pertanian tanpa !enyerahkan ebahagian hail !ereka kepada Sultan atau pe!bear.
"ala! ite! ek#n#!i k#!eril juga , .nggeri telah !enghapukan a!alan pungutan cukai yang dilakukan
#leh Sultan dan pe!bear. .anya terbukti apabila penyuunan ite! kutipan cukai dilakukan #leh 3'' %irch di !ana
pe!bear dilarang untuk !e!ungut cukai dan egala ite! pungutan cukai perlu dipuatkan di ba)ah kel#laannya.
+indakan 3'' %irch telah !enyebabkan pe!bear kehilangan kuaa dan pendapatan yang !ereka per#lehi daripada
hail cukai yang dipungut terjeja dan ini telah bercanggah dengan nilai@ tradii dan adat itiadat Melayu. Pada
pertengahan 2pril 187&, %irch telah !e!buat la)atan ke %id#r dan %irch telah !e!bakar ru!ah ,aja Ngah dan +engku
Pangli!a %ear yang !erupakan epupu Sultan .!ail kerana didapati telah !engutip cukai daripada pel#!b#ng di itu.
Perubahan #ial yang dibuat #leh .nggeri ialah perubahan dala! ite! pendidikan. Sebelu! kedatangan
.nggeri ke +anah Melayu, pendidikan di +anah Melayu beri4at tidak 4#r!al iaitu hanya terhad kepada pengajian 2l-
Furan dan keaga!aan. Na!un elepa kedatangan .nggeri, teruta!anya pada pertengahan abad ke-1; , ite!
pendidikan di +anah Melayu telah banyak berlaku perubahan dan ianya lebih beri4at perkau!an G Aernakular kerana
.nggeri tidak !enyeraga!kan ukatan pendidikan dengan pendidikan guru dan ini !e!ba)a kepada perbe*aan ukatan
pelajaran antara kau!. Mayarakat Melayu tidak !endapat pendidikan akade!ik yang e!purna eperti !ana kau!@
laindan !ereka hanya !endapat il!u ke!ahiran ahaja.
+erdapat & jeni ek#lah di +anah Melayu iaitu ek#lah Melayu, ek#lah $ina, ek#lah +a!il dan ek#lah
.nggeri. "i ek#lah Melayu , terdapat @ bentuk perek#lahan iaitu ek#lah berbentuk keaga!aan dan ekular. Sek#lah
1@
berbentuk keaga!aan telah la!a )ujud ebelu! kedatangan .nggeri. Sek#lah ini !engajar tentang hal keaga!aan dan
!engaji. Sek#lah ini juga kurang !endapat tu!puan daripada pihak .nggeri kerana pihak .nggeri !ahu !engekalkan
ketabilan dan !e!atikan kau! Melayu teru tinggal di ka!pung ebagai petani. Manakala ek#lah Melayu yang
beri4at ekular pula diperkenalkan #leh .nggeri !elalui !ubaligh Kritian. Sek#lah ini kurang !endapat a!butan
daripada #rang Melayu kerana !ereka takut terpengaruh dengan aga!a Kritian #leh !ubaligh.
Selain itu, perluaan .nggeri juga telah !enyebabkan berlakunya ke)ujudan !ayarakat !aj!uk G
!ayarakat berbilang kau! . +erdapat : kau! uta!a di +anah Melayu iaitu %u!iputera G Melayu, $ina dan .ndia.
Ke)ujudan !ayarakat !aj!uk dapat dibahagikan kepada apek p#litik,ek#n#!i dan #ial. "ari apek p#litik
!ayarakat!aj!uk dikuaai #leh uatu kel#!p#k !in#riti yang !e!punyai kebudayaan terendiri. Ke)ujudan
!ayarakat !aj!uk ini adalah diebabkan #leh daar terbuka inggeri terhadap ke!aukan buruh aing bagi !e!enuhi
kepentingan !ereka. "ari apek ek#n#!i,ke)ujudan !ayarakat !aj!uk adalah babi !e!enuhi tenaga buruh yang
diperlukan #lrh pihak %ritih dala! ek#n#!i perl#!b#ngan dan perladangan iaitu buruh $ina dite!patkan dika)aan
perl#!b#ngan !anakala buruh@ .ndia pula bekerja di etet@ atau di ladang@."alai apek #ial pula, ke)ujudan
!ayarakat !aj!uk adalah bagi !eraih keuntungan ek#n#!i pihak .nggeri iaitu apabila e!akin ra!ai buruh@ aing
datang ke +anah Melayu, pengeluaran ek#n#!i +. Melayu akan berta!bah dan ini !eningkatkan keuntungan para
penjajah yang e!e!angnya ingin !eraih keuntungan di +. Melayu.
Mayarakat !aj!uk ini )ujud akibat daripada ke!aukan i!igran pada pertengahan abad ke-1; dan telah
!elahirkan atu !ayarakat !aj!uk, #rganiai #ial dan budaya yang berbe*a. Ke)ujudan !ayarakat !aj!uk juga
berlaku ketika peruahaan bijih ti!ah di +anah Melayu berke!bang peat dan telah !enyebabkan .nggeri !e!ba)a
!auk buruh-buruh $ina dan .ndia bagi !ena!bah tenaga buruh di l#!b#ng. %uruh .ndia juga digunakan dala!
peruahaan getah erta pr#jek-pr#jek pe!bangunan eperti jalanraya dan keretapi.
Ke)ujudan !ayarakat !aj!uk telah !enyebabkan kehidupan !ayarakat !enjadi pelbagai. -al ini berlaku
kerana !ereka hidup ecara indiAidualitik erta hidup dengan cara kehidupan yang berbe*a-be*a a!ada dari egi aga!a,
kepercayaan, kebudayaan, adat, bahaa, kegiatan ek#n#!i dan pete!patan. .a juga berlaku akibat daripada daar yang
diperkenalkan #leh .nggeri iaitu daar HPecahC dan HPerintahC yang ber!akud pengaingan !ayarakat yang terdapat di
+anah Melayu. .ni dapat dilihat daripada #rang Melayu yang hidup di ka)aan luar bandar eperti ka!pung dan dea.
Mereka juga !aih !enga!alkan ite! ek#n#!i ara diri eperti nelayan, kegiatan pertanian ecara kecil-kecilan dan
pega)ai-pega)ai rendah. Manakala #rang $ina tertu!pu di ka)aan bandar dan !enjalankan kegiatan perdagangan dan
perl#!b#ngan. <rang .ndia pula tinggal di ka)aan-ka)aan etet dan ladang getah bagi !enjalankan kegiatan
perladangan.
"aar yang telah dijalankan #leh pihak inggeri terhadap +anah Melayu dapat dibahagikan kepada : iaitu dari
egi p#litik, ek#n#!i dan #ial. "aar p#litik di tanah !elayu adalah !engenai daar i!igrai , 3abatan Perlindungan
<rang 2ing dan 8ndang-undang buruh. "aar i!igrai ialah berbentuk beba iaitu tidak !e!punyai ekatan terhadap
ke!aukan #rang aing !elalui ite!@ ke!aukan eperti indenture , kangany , k#ntrak dan beba. Pada tahun 1;:0,
inggeri telah !e!perketatkan daar i!igrai dengan bertindak !enghantar pulang #rang-#rang i!igran ke negara aal
!ereka. 8ndang@ i!igrai pada tahun 1;:0 juga telah !enghalang ke!aukan #rang aing ke tanah !elayu. Sebelu!
tahun 1;:0 #rang inggeri telah !endapatkan tenaga buruh tanpa ekatan kerana pada !aa terebut tenaga buruh penting
bagi pe!bangunan ek#n#!i perl#!b#ngan dan perladangan elain !elakanakan pe!binaan praarana baru eperti
pe!binaan jalan keretapi dan jalan raya. 3abatan perlindungan <rang 2ing telah ditubuhkan bagi !elindungi para buruh
i!igran daripada ditinda #leh para k#ni gelap atau !ajikan. Ke)ujudan jabatan perlindungan #rang aing ini ber!akna
buruh@ dilindungi pe!erintah inggeri dan !enunjukkan baha)a kerajaan inggeri !enggalakan ke!aukan buruh aing
di tanah !elayu.
Pihak inggeri juga telah !elakanakan daar ek#n#!i ditanah !elayu iaitu daar ek#n#!i k#!erial,
kapitali!e dan beba. "aar ek#n#!i k#!erial telah !e!ba)a perubahan kepada ite! ara diri yang telah dijalankan
ecara tradii #leh !ayarakat !elayu. .a juga telah !e!ba)a kean terhadap pe!bukaan tanah dan ladang erta
!eningkatkan pengeluaran perl#!b#ngan bijih ti!ah. "aar ek#n#!i yang dijalankan #leh pihak inggeri juga telah
!e)ujudkan ite! ek#n#!i !#den yang beraakan tenaga buruh.
"aar #ial yang telah dijalankan #leh inggeri lebih tertu!pu kepada daar pendidikan pe!erintahan
inggeri. "aar ini !erupakan tunggak uta!a yang !enyebabkan )ujudnya !ayarakat !elayu. "aar ini tidak
1:
!e!ba)a kepada perpaduan kau! bahkan daar terebut telah !e)ujudkan jurang antara kau! kerana inggeri tidak
!enyeraga!kan ukatan pendidikan dan pendidikan guru. .ni ber!akud ukatan pendidikan antara ek#lah@ !elayu.cina
dan india adalah berbe*a dan bagi !ayarakat cina dan india , guru dia!bil dari negara aal.Pada !aa terebut #rang@
!elayu tidak !endapat ke!ahiran dan pendidikan yang tinggitetapi #rang@ !elayu hanya !endapat ke!ahiran bagi
!e!buat kerja@ara diri ahaja. "aar yang telah dijalankan #leh #rang inggeri ini ebenarnya telah !enggalakkan
ke!aukan #rang aing di tanah !elayu. +ujuan .nggeri !enggalakkan ke!aukan #rang aing di tanah !elayu adalah
bagi !enjaga kebajikan !ereka dan bagi !eraih keuntungan ek#n#!i di tanah !elayu.
Kedatangan .nggeri ke +anah Melayu telah !enyebabkan berlakunya ca!pur tangan dala! halIeh)al dan
pentadbiran di negeri-negeri terebut. "engan berlakunya ca!pur tangan .nggeri,telah banyak !eni!bulkan
ketidakpuaan hati #rang-#rang !elayu terhadap truktur pentadbiran dan pelakanaan hal-eh)al di +anah Melayu. <leh
yang de!ikian, berlaku penentangan di +anah Melayu untuk !enentang .nggeri daripada teru berleluaa dan
!engukuhkan kuaanya. +erdapat pelbagai penentangan yang telah dilakukan #leh !ayarakat !elayu yang !elibatkan
perbuatan dan pe!ikiran !ayarakat !elayu ete!pat.
Penentangan perta!a yang dilakukan ialah dengan !elakukan pe!bunuhan pega)ai .nggeri iaitu 3.'.'
%irch dala! periti)a Pair Salak di Perak hail !ua4akat daripada beberapa pihak.+indakan !ela!paui bata %irch yang
berla)anan dengan ite! pe!erintahan tradii#nal dan !elanggar adat-itiadat #rang !elayu telah !eni!bulkan
ke!arahan di kalangan pe!bear dan pengikut !ereka. Sultan 2bdullah !engarahkan "at#C Maharaja /ela !e!bunuh
%irch dan cadangan terebut di#k#ng #leh ,aja .!ail. Sultan 2bdullah dan ,aja .!ail telah !enghantar enjata-enjata
dan keri ra!i pe!bunuhan kepada "at#C Maharaja /ela dan !e!erintah #rang-#rang ka!pung beratu dala!
perjuangan !ereka ebagai !enunjukkan penentangan #rang !elayu terhadap .nggeri. Pe!bunuhan itu
dipertanggungja)abkan kepada "at#C Maharaja /ela yang telah !enga!bil keputuan nekad untuk !e!bunuh %irch
)alaupun pe!bunuhan terebut dilakukan #leh pe!bunuh upahan iaitu Pandak .ndut dan Seputu!.Periti)a pe!bunuhan
ini !enjelakan kepada kita betapa !arah dan kece)anya #rang !elayu di Perak kepada pihak .nggeri ehingga anggup
!elakukan pe!bunuhan.
Pe!bunuhan %irch telah !enyebabkan e!angat nai#nali!e kepada !ayarakat !elayu. <rang-#rang
!elayu juga telah bertindak bala terhadap ca!pur tangan .nggeri dengan !engangkat enjata.Perkara eperti ini bukan
ahaja berlaku di ka)aan Perak tetapi di negeri lain apabilanya adanya kebangkitan penentang-penentang .nggeri yang
lain eperti Mat Kilau dan "at#C %aha!an di Pahang ,+#k 3anggut di Kelantan dan -j 2bdul ,ah!an /i!b#ng di
+erengganu.
Penentangan kedua ialah dengan !enjalankan ke!pen !enggea #rang ra!ai upaya tidak !e!bayar cukai
dan !e!atuhi peraturan baru yang diperkenalkan #leh pihak .nggeri. -al ini terjadi di negeri Kelantan. Pengenalan
ite! cukai baru yang di perkenalkan #leh pihak .nggeri bukan ahaja !eni!bulkan raa tidak pua hati rakyat
te!patan , tetapi turut !e!bebankan !ereka. Site! cukai baru yang di perkenalkan #leh .nggeri !erupakan uatu yang
aing kepada penduduk te!patan kerana !ereka di)ajibkan !e!bayar cukai tanah tanpa !enga!bil kira a!a ada tanah
itu di uahakan atau ebaliknya. Mereka juga !enghadapi !aalah untuk !e!bayar cukai kerana pejabat bayaran cukai
terletak jauh dan berada di daerah-daerah tertentu. Selain itu ketegaan dan ikap kaar pega)ai yang bertuga
!eni!bulkan ke!arahan rakyat. Mereka yang tidak !e!bayar cukai ditangkap atau didenda dan ada antara !ereka yang
di!aki ha!un #leh para pega)ai berkenaan dengan kata-kata keat. Keadaan iniakhirnya !end#r#ng +#k 3anggut dan
para pengikutnya !enjalankan ke!pen dan uaha ini !endapat #k#ngan yang !enggalakkan daripada !ayarakat
ete!pat.
Penentangan lain ialah penentangan terhadap pengenalan berbagai-bagai peraturan baru yang bercanggah
dengan a!alan tradii yang diperkenalkan #leh .nggeri. -al ini berlaku di +erengganu.Pengenalan peraturan baru yang
diperkenalkan ter!auklah penguatkuaaan beberapa jenicukai eperti cukai hail,cukai tanah dan cukai binatang
ternakan. Kebangkitan perta!a ber!ula pada tahun 1;@@ apabila eku!pulan !ayarakat pedala!an di +ele!#ng yang di
ketuai #leh -j 2bdul ,ah!an /i!b#ng dengan dibantu #leh Mat Jin bin Mat Min,-j Kia dan /ebai "era!an !enentang
pengenalan berbagai-bagai peraturan baru ini. Mereka bertindak !e!berihkan tanah dan !enga!bil hail hutan tanpa
!endapatkan urat kebenaran terlebih dahulu.Kerajaan !enga!bil tindakan tega ke ata !ereka dan era!ai &: #rang
telah ditangkap. Mereka didak)a di !ahka!ah ata tuduhan !e!buka tanah dan !eneba hutan tanpa kebenaran. -al ini
!enyebabkan #rang-#rang !elayu bertindak bala dengan !e!pr#te pihak .nggeri ecara intelektual. -j 2bdul ,ah!an
1&
/i!b#ng telah !e!bela #rang-#rang !elayu dan !ereka telah dibebakan kerana .nggeri gagal !e!buktikan kealahan
dan !e!beri keputuan yang !ukta!ad.
Penentangan yang berlaku di Pahang adalah berpunca daripada peraaan tidak pua hati para pe!bear eperti
dat#, %aha!an, +#k 9ajah dan Mat Kilau terhadap pelbagai perubahan baru yang diperkenalkan #leh .nggeri yang
ternyata bercanggah dengan nilai-nilai te!petan dan !enggugat kekuaaan para pe!bear. 8ndang@ yang !elarang
pe!bear !engutip cukai , !enga)al ha!ba abdi dan !e!batakan kerja@ kerahan dan !engadili ke@ jenayah dan iAil
di ka)aan@ !aing@ dilihat ebagai !engugat kekuaaan tradii para pe!bear.dat#Cbaha!an !e!ulakan dan beberapa
pe!bear yang lain !e!ulakan penentangan ecara kekeraan dengan !elancarkan erangan ke ata /ubuk +erua dan
berjaya !ena)an +e!erl#h. Penentangan e!akin hebat apabila !endapat #k#ngan daripada e#rang t#k#h aga!a yang
!enyi4atkan perjuangan !ereka ebagai perang jihad. "at#C %aha!an dan pengikutnya telah !enyerang Kuala +e!beling
etelah berjaya !ena)an kubu 3era! 2!pai pada bulan 3un 18;&. Kebangkitan rakyat Pahang !enentang penguaaan
inggeri !enga!bil !aa yang panjang dan berlarutan ela!a & tahun.
Penentangan yang berlaku di Sara)ak pula !elibatkan tentangan daripada para pe!bear te!patan eperti
,entap ,Syari4 Maah#r dan "atu Pattinggi 2bdul 9apur. Kebangkitan ,entap did#r#ng #leh ke!araan %r##ke ke
ka)aan #rang .ban dan ebagai perediaan a)al, ,entap telah !e!bina kubu pertahanan di Sungai Skrang, Kan#)it ,
/ingga Sarikeidan %intulu. Pe!binaan kubu@ ini !enggangu kebebaan dan !encer#b#h ka)aan #rang .ban. ,entap
dan pengikutnya !enerukan penentangan !enentang pentadbiran %r##ke. Pada tahun 18(:, ,entap !enyerang kubu
%r##ke di Kuala Skrang danberjaya !e!bunuh e#rang pega)ai paukan br##ke berna!a 2lan /ee. Kebangkitan Syari4
Maah#r dan "atu Patinggi 2li 2bdul 9apur pula did#r#ng #leh tindakan %r##ke yang !eluakan ka)aan
pentadbirannya dengan !enga!bil alih beberapa daerah di ba)ah kuaa keultanan %runei. Sebagai penentangan, beliau
telah !e!buat pakatan ulit dengan "atu Patinggi 2bdul 9apur untuk !enyerang kubu %r##ke dan !enguirnya keluar
dari Sara)ak. Mereka ke!udiannya !e!buat pakatan ulit untuk !enyerang Kuching dan !enggulinkan pentadbiran
%r##ke.
Penentangan terakhir berlaku di Sabah yang !elibatkan tentangan para pe!i!pin te!patan epeti Mat
Salleh. .anya ber!ula apabila pentadbiran k#!peni telah ca!pur tangan dan !e!auki )ilayah di ba)ah kekuaaan
beliau. 2ntara tindakan pihak k#!peni yang !e!bangkitkan ke!arahan !at Salleh ialah !enyerang dan !e!bakar
ka!pung beliau . pada tahun 18;&, para pengikut Mat Salleh !e!bunuh @ #rang peniaga kau! "ayak dan beliau enggan
!enyerahkan & #rang pengikutnya yang terlibat dan !e!beri perlindungan kepada !ereka. Mat Salleh dan pengikutnya
juga !elancarkan erangan ke ata Pulau 9aya dan !e!unahkan bangunan kerajaan ebagai !enunjukkan penentangan
!ereka terhadap penguaaan kuaa .nggeri. Peraaan tidak pua hati terhadap pentadbiran k#!peni yang teru
!e!perkenalkan beberapa perubahan yang bercanggah dengan nilai-nilai tradii !end#r#ng e#rang pe!i!pin berna!a
2ntanu! ta!pil !enentang pentadbiran k#!peni. 2ntanu! !enyerang Periangan dan pejabat pega)ai "aerah ,undu!
ebagai !enunjukkan penentangan terhadap penguaaan pihak .nggeri di negeri itu.
Kei!pulannya, perluaan kuaa .nggeri di tanah !elayu telah !e!ba)a pelbagai perubahan teruta!anya
dari egi p#litik, ek#n#!i dan #ial.
1(
GERA&AN PENENTANGAN TERADAP PENTABIRAN S#ARI&AT BERPIAGA!
B/RNE/ UTARA PADA TAUN 012340203

Syarikat %#rne# 8tara terdiri daripada )ilayah-)ilayah yang dierahkan #leh ultan %runei dan ultan Sulu
kepada 9utaA %ar#nK#n <Aerback 6e#rang pedagang kaya7 dan 2l4red "ent 6ketua ebuah 4ir!a yang
berna!a "ent %r#ther7. ultan %runei telah !enyerahkan ka)aan-ka)aan diantara ungai Ki!ani dan
ungai Sebuku pada tahun 1877 dengan bayaran tahunan ebanyak =:000. ultan Sulu pula !enyerahkan
ka)aan-ka)aannya pada tahun 1878 untuk diuahakan u!ber-u!ber dikaaan terebut. ultan Sulu
!enyerahkan ka)aan-ka)aan itu dengan bayaran =(000. )ilayah-)ilayah yang berkaitan adalah yang
ber!ula dari ungai pandaan di pantai barat laut dan !elua epanjang eluruh pantai ti!ur hingga ungai
Sebuku di elatan617. diantara ka)aan-ka)aan terebut ialah negeri-negeri Pitan, ugut, bangaya, /abuk,
Kinabatangan dan Mu!iang.
Syarikat %#rne# 8tara dikendalikan #leh !ajli pengarah di /#nd#n dan diketuai #leh e#rang pengerui.
pengerui yang perta!a ialah Sir ,uther4#rd 2lc#ck. pada bulan Mac 1881, ebuah peratuan berna!a L%ritih
N#rth Pr#Aii#nal 2i#ciati#n /i!itedL telah ditubuhkan dengan ahlinya era!ai lapan puluh #rang, ter!auk
2l4red "ent, Sir ,uther4#rd alc#ck dan '.-. ,ead. pada bulan N#Ae!ber 1881, kerajaan britih dengan
16
ra!inya telah !e!berikan urat piaga! kepada peratuan ini untuk !e!erintah %#rne# 8tara 6@7. ejak dari
itu Syarikat %erpiaga! %#rne# 8tara telah ditubuhkan dan !ula !enjalankan pentadbirannya di %#rne# 8tara.
Sir ,uther4#rd 2lc#ck telah dilantik !enadi preiden k#!peni yang perta!a. 2l4red "ent !enjadi pengarah
8ruan. urat piaga! yang telah diberikan #leh pihak %ritih telah !e!beri kuaa !engenai pentadbiran di
%#rne# 8tara. Na!un Syarikat %erpiaga! %#rne# 8tara hendaklah tetap !enjadi k#!peni %ritih. K#!peni
juga tidak b#leh ekali ekala !enca!puri hal eh)al aga!a dan adat itiadat bu!iputera.
2pabilaSyarikat %erpiaga! %#rne# 8tara !e!erintah negeri itu, beberapa #rang ketua Sabah !enrungut dan
!negatakan adakah !ereka patut diperintah #leh egelintir #rang putih yang telah !e!buat urat perjanjian
dengan ultan. +a!bahan pula, K#!peni beruaha !e!ungut cukai daripaa penduduk te!patan. antaranya
cukai tanah, cukai tana!an, cukai kepala, dan cukai perjalanan 6:7. 2da pula bu!iputera yang !e!punyai
pertalian tali peraudaraan dengan ultan, !e!beri penentangan akibat kehilangan hak !e!ungut cukai
!ereka. terdaat juga penentangan akibat pihak k#!peni ca!pur tangan dala! adat itiadat pribu!i. dengan itu
ber!ulalah beberapa aktiAiti penentangan #leh bu!iputera terhadap Syarikat %erpiaga! %#rne# 8tara.
atu-atunya petunjuk !engenai gerakan berpadu !enentang k#!peni ialah penentangan #leh Mat
6!iha!!ed7 Salleh yang telah ber!ula le)at 18;& dan hanya dapat dipatahkan pada tahun 1;0(. Mat Salleh
dalah kelahiran ca!puran %ajau dan Sulu yang !enggabungkan unur .la! dan anak negeri ebagai Si!b#l
kekuaaannya6&7. Kebanyakan #rang .la! !enganggapnya .!a! -ahdi yang !uncul e!ula untuk
!enyela!atkan !anuia. %eliau !enggunakan bendera aiaitu panji-panji .la! dan payung kuning di,aja
untuk !e!berikannya !artabat erta kekera!atan yang biaanya tidak terdapat dala! penentangan yang
berupa te!patan. Mat Salleh !e!punyai tali peraudaraan dengan ultan akibat perkah)inan dengan puteri
Sulu.
pada le)at tahun 18;&, 'illia! $larke $#)ie 6e#rang daripada pengarah k#!peni7 dan 9aben#r $reagh
telah !enghadapai kekacauan di %#rne# utara. pada !aa itulah k#!peni telah !ula-!ula !endengar Mat
Sallah 6(7. e#rang kerani yang telah ditugakan !e!ungut cukai, berna!a -aji <nang pulang dari pulau
3a!b#ngan !engadu kepada k#!peni !engatakan Mat Salleh !e!ungut cukai daripada #rang yang hilir-
!udik ungai Sugut. 2duan juga dibuat !engataka pengikut-pengikut Mat alleh telah !e!bunuh dua #rang
peniaga r#tan berbanga "ayak di perka!pungan Mat alleh ungai Sugut iaalah ka)aan pe!erintahan
keluarga Mat Salleh ebelu! Sultan Sulu !enyerahkan ka)aan tanahnya kepada pihak k#!peni. Mat Salleh
tidak !engaku beralah ata tuduhan-tuduhan terebut.
pada bula <g# 18;(, Mat alleh !e!ba)a atu paukan #rangnya yang lengkap beenjataerta eku!pulan
datuk-datuk berku!pul di %uli Si!-Si! dekat andakan engan tujuan hendak berju!pa dengan 9aben#r $regh,
tetapi gaben#r telah pergi ke +eluk "arAel. Mat alleh berju!pa dengan pega)ai-pega)ai yang !enjaga bndar
andakan. %eliau !e!bantah lap#ran kerani dari Pulau ja!b#ngan yang !engatakan Mat alleh !e!ungut
cukai daripada #rang hilir !udik ungai Sugut erta pegikutnya-pengikutnya yang !e!bunuh dua #rang dayak.
17
"atuk-datuk yang !engikutnya pula !e!bantah tentang cukai dan leen perahu yang dikenakan ke ata
!ereka. pega)ai-pega)ai k#!peni tidak !e!perdulikan aduan Mat Salleh. beliau dituduh beralah kerana
!e!ba)a paukan berenjata.
9aben#r %arraut telah pergi ke pulau 3a!b#ngan dan !enyuruh Mat Salleh !enyerahkan #rang yang
!e!bunuh #rang dayak %eliau juga !e!inta Mat Salleh berte!u 9aben#r di Sandakan untuk !enja)ab
tuduhan yang dikenakan ke atanya. Mat alleh !en#lak ruhan terebut. "engan itu ka!pung Mat alleh
dierang #leh kerajaan, tetapi Mat alleh dapat !elepakan diri. %eliau !e!bantah kera tindakan kerajaan.
Pada %ulan <g# 18;6, Mat allah diitiharkan ebagai e#rang pelanggar undang-undang. Kerajaan telah
!enghantar atu angkatan yang dipi!pin #leh ra44le Blint untuk !enangkap Mat Salleh 667.
paukan p#li terebut dierang hendap #leh Mat Salleh dekat te!pat berna!a Perancangan. Kerajaan %riti
%#rne# 8tara telah !elancarkan tindakan bear-bearan hendak !e!bunuh Mat Salleh. Satu paukan telah
dihantar ke 8lu Sungai Sugut, tetapi paukan terebut kalah dan ra!ai pengikut-pengikutnya terbunuh dan
cedera. Mat Salleh dan pengikut-pengikutnya telah !enghilir ke Muara Sungai Sugut dan berpindah ke 8lu
Sungai /abuk dekat Sandakan.
Pada bulan 3ulai 18;7, Mat alleh dengan angkatan perangnya !enyerang Pulau 9aya 677. dan !e!bakar
pulau itu erta !e!bunuh e#rang !ata-!ata Sikh dan e#rang banduan, !elukakan eberapa #rang dan
!enangkap e#rang %ritih berna!a Neubr#nner 687. Neu%r#nner ialah kerani pejabat perbendaharaan Pulau
9aya. Mat Salleh telah !nega!bil e!ua )ang, enapang dan peluru yang ada dipulau itu dan !enuju ungai
.nana!. erangan !at Salleh ek ata Pulau 9aya telah !enyebabkan k#!peni dan taukeh-taukeh cina di Pulau
itu kehilangan )ang yang dianggarkan ebanyak =100000.
pe!angku ,eiden pantai barat berna!a -e)ett telah !enyerang ka!pung kedia!an Mat Salleh di ungai
.nana!. Mat Salleh dan pengikut-pengikutnya !e!beri tentangan hebat dan bertahan di kubu !ereka yang
kuat6;7. akhirnya Mat alleh dapat dikalahkan dan beliau telah berundur dan !endirikan puat kekuatannya
dekat ,anau. Kubu itu panjangnya 1@0 ela dan lebarnya 70 ela, erta dikelilingi #leh buluh yang ditaja!kan dan
dijadikan pagar berna!a LudahL.
pada die!ber 18;7, kubu Mat Salleh di ,anau di kepung. aluran air dip#t#ng. berlaku perte!puran. pihak
kerajaan dipi!pin #leh 3#ne dan 'ie. !ereka dapat !auk ke dala! kubu Mat Salleh dan !e!bakar ru!ah-
ru!ah diitu. dala! perte!puran itu 3#ne dan e!pat #rang p#li terbunuh dan e!bilan #rang telah luka6107.
k#!peni kalah lalu berundur dengan kerugian nya)a dan enjata. Mat Salleh !engu!u!kn baha)a beliau
akan teru !enentang k#!peni dan bertekad !e!unahkan e!ua bangunan dan harta benda k#!peni. beliau
juga !engu!u!kan cita-citanya untuk !enebu ke!erdekaan pribu!i dan !e!bentuk kerajaan peribu!i6117.
kenyataan ini !enyebabkan k#!peni !enjadi geliah.kepentingan perdagangan dan p#litik !ereka !ula
tergugat. kubu Mat Salleh telah dierang ekali lagi pada 8 3anuari 18;8. Mat Salleh dapat !enyela!atkan diri.
pihak k#!peni !encari jalan lain. !ereka !e!ujuk !at allah upaya berda!ai. 'illia! $#)ie berpendapat
18
atu-atunya cara terbaik untuk !engelakkan kerugian k#!peni ialah !elalui perundingan. Mat Salleh
!enyetujui cadangan terebut.kedua-dua pihak telah berte!u di Ka!pung Pulutan dekat Menggatal pada 1;
2pril 18;8. $#)ie !enjanjikan penga!punan terhadap Mat Salleh dan pengikut-pengikutnya. Mat Salleh juga
dibenarkan !enduduki +a!bunan. Setelah berunding ela!a e!pat hari, pada @: 2pril 18;8, d#ku!en
perjanjia da!ai telah ditandatangani di antara kedua-dua pihak. perjanjian terebut tidak dienangi #leh
beberapa pega)ai k#!peni eperti -e)ett 6reiden Sandakan7, 'ie dan <r!by 6kedua-duanya pega)ai
daerah7 da ,eddie 6k#!anden p#li7. !ereka !eletakkan ja)atan. Mat Salleh pula tidak berpua hati dengan ii
perjanjian terebut kerana banyak perkara yang udah diperetujui #leh $#)ie tidak di!aukkan dala!
perjanjian. na!un Mat Salleh pergi juga ke+a!bunan, euai dengan kehendk perja njian dan !a!buat
perka!pungan di +#b#h61@7.
diekitar perka!pungan terebut, penduduk Ka!pung +ega bergabung dengan penduduk +ia)an dan
ber!uhan dengan penduduk k!apung Senuran ela!a dua keturunan. keadaan ini digunakan #leh pega)ai-
pega)ai yang telah !eletakkan ja)atan tadi. !ereka !enghaut #rrang +ia)an dan Senuran upaya
!enentang Mat Salleh kerana beliau !e!bantu #rang +egaa. pega)ai-pega)ai terebut juga !enekankan
baha)a +a!bunan akan dikuaai #leh #rang %ajau jika !ereka tidak bertindak. ini !enjadikan kedudukan Mat
Salleh tidak tentera! di +a!bunan.
pada uatu ketika #rang +ia)an telah !ene!ui pega)ai k#!peni di Keningau dan !e!inta kebenaran untuk
!e!bina ebuah balai di le!bah +a!bunan. per!#h#nan terebut telah dilulukan. Mat Salleh !e!bantah
keran k#!peni ca!pur tangan dika)aan pe!erintahnannya. bantahan itu tidak diendahkan #leh 9aben#r
%eau4#rt. daerah !enggatal yang telah dierahkan kepada Mat Salleh juga telah di!auki #leh pihak k#!peni.
keadaan berta!bah buruk apabila dua #rang pengikut Mat Salleh berna!a 2bdul ,ah!an dan Khalid telah
!elarikan diri dan !e!inta bantuan daripada #rang +ia)an dan Senuran. Mat Salleh !enuntut !ereka
dierahkan tetapi tuntutan terebut tidak berhail. ini !ena!bahkan ke!arah Mat Salleh. Mat Salleh
!engarahkan #rangnya !enerang perka!pungan #rang +ia)an dan Senuran dengan bantuan #rang +egaa.
tiga puluh #rang +ia)an dan Senuran telah dibunuh dan lapan puluh ek#r kerbau dan le!bu telah dia!bil.
pihak k#!peni beraa ce!a dan !ula bertindak. B.'. Braer 6 pega)ai daerah keningau7 !ene!ui Mat
Salleh untuk !e!intanya berda!ai dengan #rang +ia)an dan Senuran. ketentera!an dapat dipulihkan.
Syarikat %erpiaga! %#rne# 8tara telah !endirikan ebuah balai di +a!bunan )alaupun dibantah #leh Mat
Salleh. Mat Salleh !enuli urat kepada Braer !engatakan jika pihak k#!peni !enga!bil +a!buna !aka
beliau akan !enga!bil Sandakan dan Pulau /abuan.
Pada die!ber 18;;, Majli Meyuarat 9aben#r %#rne# 8tara telah ber!eyuarat di buat keputuan untuk
!e!erangi Mat Salleh dan beliau haru ditangkap atau dibunuh. Kpte dipilih !engetuai eMpedii. pada :1
"ie!ber 18;; dia tiba di +a!bunan dengan eratu e!pat puluh #rang dan ebuah !eria! bear. "ala!
erangan terebut -arringt#n dapat !ena)an e!ua ka!pung yang ada di ekitar kubu Mat Salleh. Sera!ai
1;
ena! puluh #rang pengikut Mat Salleh telah dibunuh.
Pada 3anuari 1;00, Ka!pung +#b#h dierang #leh pihak k#!peni. kubu Mat Salleh di t#b#h dita)an dan
dijadikan pengkalan !enyerang kubu uta!a Mat Salleh di +ibabar. e!inggu elepa itu beuah kubu Mat Sat#r
6pen#l#ng Mat Salleh7 dierang dan dibakar #leh k#!peni. Mulai @0 3nauari kubu-kubu Mat Salleh dite!bak
#leh k#!peni. Pada :1 3anuari 1;00, ketika Mat Salleh keluar daripada lubang dala! kubunya, beliau telah
dite!bak !ati. Mayat Mat Salleh dikebu!ikan dite!pat itu juga dengan aturan .la!. berakhirlah perjuangan
Mat Salleh !enentang Syarikat %erpiaga! %#rne# 8tara.
Na!un de!ikian, perjuangan Mat Salleh !aih diterukan #leh te!an-te!an eperjuangannya. diantara
!ereka ialah Mat Sat#r, Mat "aud, Ka!unta, Santara dan /angkap. pada @8 2pril Mat at#r telah !e!ba)a
era!ai lebih kurang e!pat ratu #rang bajau, .llanun dan duun !enyerang bandar Kudat. !ata -!ata kerajaan
yang terdiri daripada #rang dayak dan Sikh berte!pur dengan pejuang-pejuang terebut. 2khirnya, Mat Sat#r
dan Mat "aud dibunuh.
pada bulan Mei 1;00, Ka!unta, e#rang pen#l#ng Mat Salleh telah !enyerang e#rang peniaga cina di
+e!pauk dan !e!bakar ebuah ka!pung di daerah Menggatal. pada 3un 1;00, e#rang pega)ai k#!peni
berna!a -ayne telah !ati dibunuh. pada bulan berikutnya, kedai-kedai #rang cina di+e!pauk dan 8lu
tuaran telah dibakar. pejabat kerajaan di2bai telah dierang ebanyak tiga kali. %u!i putera yang !ela)an pihak
k#!peni tidak berhneti-henti !e!berikan penentangan kepada k#!peni.
Pada pertengahan tahun 1;01, pihak k#!peni telah !endirikan dan !e!bangunkan K#ta %elud. K#ta %elud
terletak ditengah-tengah perke!pungan !ayarakat %ajau, illanun dan duun. K#ta terebut didirikan e!ata-
!ata untuk !enyekat peny#k#ng-peny#k#ng yang !e!bantu para pejuang. !enjelang tahun 1;01, r#!b#ngan
#rang yang !elakukan pe!bunuhan telah beranur-anur berkurangan akibat tindakan paukan per#nda
kerajaan. ena! bela #rang telah !enyerah diri. di antara !ereka ialah +i!u, Santara dan Sarah. +i!u dan
antara di anggap angat berbahaya lanta dibicarakan dan dihuku! bunuh di khalayak ra!ai.
Se#rang pega)ai k#!peni berna!a "unl#p telah !enyerang pihak Ka!unta. pihak k#!peni telah !e!bunuh
tiga #rang, ter!auk iteri K!aunta. Ka!unta dapat !elepakan diri dan cuba !enyerang Steen di 2!b#ng
tetapi tidak berjaya. Se!angatnya, elepa ke!atian iterinya e!aikn !enurun. Pada bulan Mei 1;0@,
Ka!unta telah !enyerah diri. beliau telah dihuku! bunuh #leh k#!peni. +idak la!a ke!udia /angkap juga
terbunuh dala! atu perte!puran. dengan ke!atian rakan-rakan eperjuangan Mat Salleh, !aka ta!atlah
perjuangan yang dipel#p#ri #leh Mat Salleh.
perjuangan #leh Si 9unting 6puak duun7 dari Mu!u telah ber!ula pada tahun 18;&. !aalah ber!ula
apabila e#rang kerani di pejabat daerah 6pega)ai k#!peni7 ingin berkah)in dengan )anita rungu tanpa
!e!bayar beriannya. dia ingin !e!iliki gadi terebut dengan percu!a. 2duan Si 9unting telah dia!paikan
#leh ketua anak negeri "at# 8nd#k kepda pihak k#!peni. k#!peni tia !elayan aduan terebut. Si 9unting
!arah lalu !enyerang blai p#li Mu!u. +ujuh #rang p#li Sikh dan keranai yang ungin berkah)in telah
@0
dibunuh. Si 9unting diburu. beliau !elancarkan perang gerila. paukan yang diketuai #leh 2., "unl#p
ditugakan !enagkap Si 9unting. Si 9unting !e!perkuatkan kubunya di ata bukit di Sayap. apabila kubunya
dierang, Si 9unting dan pengikut-pengikutnya !enugundurkan diri ke kaki gunung +e!buyukan dan !auk ke
ka)aan pedala!an. Si 9unting teru berjuang ela!a ebela tahun. pihak k#!peni ke!udiannya !ena)arkan
penga!punan kepada Si 9unting. !eraakan dirinya e!aik u*ur beliau !en yetujui niat perda!aian itu. pada
tahun 1;0( Si 9unting !enyerah diri. dengan itu ta!atlah perjuangan Si 9unting.
Penentangan #leh #ang dayak pula telah ber!ula di ,undu!. penentangan di rundu! ini !erupakan atu-
atunya penentangan yang dirancang agak ite!atik elepa penetangan #leh Mat Salleh. penentanga terebut
telah ber!ula akibat daripada a!alan Ngayau. 2!alan Ngayau 6kkegiatan !e!enggal kepala7 di anuti #leh
!ayarakat "ayak di e!padan kali!antan .nd#neia dengan Sabah, teruta!anya di "aerah Peniangan,
,undu!, +#!ani dan diepanjang tebing ungai +ag#l. kegiatan ini !erupakan anca!an kepada pihak
k#!peni.
Pada tahun 1;08, #rang "ayak telah !elakanakan a!alan Ngayau dan di dala! gerakan ii era!ai tujuh
bela #rang Murut telah terbunuh. Pihak k#!peni tidak dapat !enyekat kegiatan ini. <rang Murut pula telah
!erancang !elakukan at erangan bala ke ata #rang "ayak di e!padan )ilayah Kali!antan .nd#neia.
8ntuk !enyekat rancangan !ereka pihak k#!peni telah !e!bina ebuah p# p#li di ,undu!.
,ang undang-undang yang !enhara!kan a!alan Ngayau telah dikuatkuaakan #leh k#!peni. <rang Murut
dengan itu tidak dapat !e!bala ke ata #rang "ayak. Sebaliknya !ereka !elepakan denda! terhadap pihak
k#!peni. atu gerakan ulit dirancang untuk !enentang undang-undang ini, yang dipi!pin #leh 2ntanu!.
2ntanu! !enyatupadukan kau!nya. Menuru 2ntanu!, perjuangan #rang Murut adalah untuk !enebu !arah
!ereka. Mereka !enentang k#!peni kerana pada pendapat !ereka k#!peni !enghalang !ereka daripada
!enebu !alu yang telah diakibatkan #leh #rang "ayak.
Serangan perta!a dilakukan terhadap r#!b##ngan %ab#neau 6pega)ai daerah k#!peni7 yang bertukar dari
,unduk ke Peniangan. dala! erangan ini %ab#neau telah terela!at, lalu beliau !e!inta bantuan k#!peni.
2ntanu! ke!udiannya !enyerang puat pentadbiran k#!peni di Meap#l dan Peniangan, !engakibatkan
ker#akan bangunan dan harta benda.
Pada tahun 1;1(, #rang 2ntanu! !enyerang Steen ,undu!. beberapa #rang "ayak ara)ak telah dita)an
dan dieka ebelu! dibunuh. Selepa berjaya di ,undu!, 2ntanu! dan pengikut-pengikutnya telah berundur
ke Selangit dan !e!bina kubu diitu. 'alaubagai!ana pun, pihak k#!peni telah dapat !ena)an kubu terebut
dengan erangan !endadak. 2ntanu! dan beberapa #rang pengikutnya telah terbunuh. %arraut dan P. 'ie,
elaku ketua paukan k#!peni telah !enghuku! pengikut-pengikut 2ntanu! yang tertangkap. Mereka diuruh
berju!pah taat etia kepada k#!peni dengan !enye!bah darah kerbau dan !enguburkan kepalanya di batu
peru!pahan. ejak itu tiada penentangan #rang Murut terhadap pihak k#!peni.
Kei!pulannya, gerakan penentanagn terhadap Syarikat %erpiaga! %#rne# 8tara yang telah !ula rancak
@1
ejak ke!unculan Mat Salleh 6akhir 18;&7 !erupakan atu !aalah yang !enggugat kedudukan pihak k#!peni
di %#rne# 8tara. Na!un de!ikian taktik gerila yang dikenakan #leh pejuang peribu!i dapat diatai #leh pihak
k#!peni. Selepa penentangan ,undu!, yang ta!at pada tahun 1;1(, atu keadaan yang a!an dapat
dike!balikan di %#rne# 8tara di!an penentangan terhadap Syarikat %erpiaga! %#rne# 8tara e!akin pudar di
kalangan rakyat peribu!i.
PEJUANG kebangsaan Sabah, Mat Salleh dikatakan memiliki ilmu kebatinan yang tinggi sehingga menyebabkan British
gagal membunuhnya walaupun beberapa kali serangan hebat termasuk menggunakan meriam, dilancar terhadap
tkh itu!
Beliau "uga dikatakan memiliki ilmu kebal menerusi ba"u "aket yang dipakainya menyebabkan "asad pahlawan itu tidak
cedera serta memblehkannya mellskan diri ketika serbuan British dilakukan terhadap kubunya!
Selain diri t#k#h pahla)an itu, cerita aneh dan ganjil turut dikaitkan dengan iterinya iaitu "ayang %andang apabila
)anita itu dikatakan tidak b#leh !enjejak kaki ke tanah. "ayang yang juga audara kepada Sultan Sulu, hanya
bergerak ke euatu te!pat dengan diuung.
Na!a ebenar t#k#h itu adalah "atu M#ha!ed Salleh "atu %alu dan dilahirkan di Ka!pung .nana!. %apanya e#rang
pe!bear Sulu dan pe!erintah daerah Sungai Sugut !anakala ibunya e#rang )anita %ajau. %eliau !e)arii ja)atan
bapanya ebagai pe!bear Sulu di Sungai Subuk dan /abuk.
Sejarah perjuangan Mat Salleh !enentang %ritih atau Syarikat %#rne# 8tara %ritih 6S%8%7 ber!ula pada 18;& apabila
banga aing yang !enduduki Sabah itu !ula !e!perkenalkan peraturan dan yarat yang !e!bebankan
penduduk.
%ritih !e!perkenalkan peraturan baru eperti penga!alan buruh paka erta !engenakan cukai bera dan perahu. +uga
!engutip cukai pula dia!bil alih #leh pega)ai %ritih !enyebabkan kekuaaan pe!bear negeri e!akin
teranca!.
Selain itu, kebangkitan Mat Salleh !enentang %ritih berpunca daripada e!angat perjuangan jihad #rang Sulu yang
!enentang Sepany#l di Bilipina.
%abak per!ulaan kepada perjuangan Mat Salleh ber!ula apabila dua peniaga "ayak dibunuh beberapa penduduk.
Se#rang kerani di Pulau 3a!b#ngan iaitu -aji <tang !engadu kepada %ritih k#n#nnya penduduk yang !e!bunuh
peniaga "ayak itu adalah pengikut pe!bear berkenaan. +urut diadukan adalah ikap Mat Salleh yang e#lah-#lah
!enentang %ritih apabila !aih !e!ungut cukai daripada #rang belayar di Sungai Sugut )alaupun tuga itu udah
dia!bil alih %ritih.
2duan itu !enyebabkan %ritih !engeluarkan arahan upaya Mat Salleh ditangkap. Mat Salleh ebaliknya ta!pil
!enyerah diri dan !e!bela dirinya !enyebabkan %ritih terpaka !e!bebakannya.
Pada 17 <g# 18;(, Mat Salleh bera!a beberapa ketua te!patan dari Sugut pergi ke %uli Si!-i! berha!piran
Sandakan untuk berunding dengan 9aben#r %#rne# 8tara %ritih, $K $reagh !engenai !aalah cukai dan leen yang
diperkenalkan %ritih elain tindakan biadap pega)ai S%8% terhadap penduduk te!patan.
%agai!anapun, $reagh ketika itu tiada di ka)aan berkenaan kerana edang !ela)at +eluk "arAel. Ketiadaan ketua
!ereka !enyebabkan pega)ai %ritih bertindak biadap apabila tidak !elayan kehadiran r#!b#ngan Mat Salleh
!enyebabkan r#!b#ngan Mat Salleh terpaka !enunggu di !uara ela!a dua hari.
@@
2khirnya !ereka !eninggalkan ka)aan itu bera!a peraaan a!arah dan beraa terhina dengan perlakuan dan layanan
%ritih.
Sebaik $reagh ke!bali, pega)ai %ritih terbabit dipercayai !e!4itnah k#n#nnya Mat Salleh bera!a r#!b#ngannya,
datang !enganca! %ritih !enyebabkan lelaki aing itu !e!buta tuli !engarahkan Mat Salleh ditangkap.
Satu paukan egera dihantar untuk !enangkap pahla)an itu tetapi paukan itu gagal !engean kedudukan Mat Salleh.
%erang dengan kegagalan !ereka, paukan %ritih bertindak !e!bakar dan !e!unahkan ka!pung Mat Salleh erta
!era!pa harta bendanya.
%ritih juga !engiytiharkan Mat Salleh ebagai #rang buruan dan ganjaran (00 ringgit diberikan kepada eiapa yang
berjaya !enangkapnya.
+indakan %ritih itu yang cuba !enjadikannya ebagai Hka!bing hita!C !enyebabkan Mat Salleh tidak lagi percaya akan
keteluan %ritih. +anpa !elakukan apa-apa angkara, %ritih !enuduhnya !endatangkan anca!an !alah !e!unahkan
ka!pung dan ingin !enangkap dirinya.
%agi !e!pertahankan diri bererta e!angat jihad untuk !enguir penjajah, Mat Salleh ke!udian !engangkat enjata
dan !engiytiharkan peperangan dengan banga aing itu.
Serangan de!i erangan berteruan dilancarkan kepada %ritih. Mat Salleh turut !e!bina beberapa kubu di Sungai Sugut
dan /abuk bagi !enangani erangan bala penjajah.
Menyedari yang Mat Salleh !ula !elancarkan erangan berenjata, %ritih !elancarkan gerakan bear-bearan untuk
!enangkap pahla)an itu. Mereka !engutukan atu paukan diketuai ,a44le Blint untuk !enangkapnya tetapi gagal.
Pada ; 3ulai 18;7, Mat Salleh bera!a pengikutnya dari .nana! dan Mengkabang bertindak !enyerang dan
!e!unahkan balai p#li dan bangunan kerajaan di Pulau 9aya.
Serangan itu berjaya !engalahkan %ritih erta !enaikkan e!angat pejuang te!patan untuk !enguir penjajah dari
bu!i !erdeka !ereka. Selepa itu, Mat Salleh dan pengikutnya berundur ke ,anau dan di ana, beliau !e!bina kubu
yang kuat bagi !enerukan penentangan terhadap %ritih.
Menyedari Mat Salleh berungguh-ungguh untuk !enguir !ereka dari bu!i %#rne#, %ritih !ula !erancang trategi
untuk !enyerang bala dan !e!unahkan kubu Mat Salleh.
Seterunya angkatan perang penjajah itu dihantar !enyerang kubu Mat Salleh pada 1: "ie!ber 18;7. Peperangan engit
tercetu !enggegarkan bu!i ,anau pada hari itu. Serangan de!i erangan bagai!anapun !enyebabkan %ritih !aih
belu! dapat !e!ecah !auk ke dala! kubu berkenaan.
%agai!anapun, %ritih akhirnya !e!#t#ng bekalan air !enyebabkan pengikut Mat Salleh yang terkepung di dala! kubu
kehauan dan tidak bertenaga untuk !enentang akar %ritih. %ritih ke!udian !enyerbu !auk dan berjaya !ena)an
kubu berkenaan.
"ala! erangan itu, bapa Mat Salleh terbunuh tetapi Mat Salleh berjaya !engundurkan diri. Ke!atian ayahnya
!enyebabkan ke!arahan dan denda! Mat Salleh terhadap %ritih e!akin !e!bara. %eliau teru !elancarkan erangan
de!i erangan ehingga !enyebabkan e!akin ra!ai akar %ritih terk#rban.
%ritih pula e!akin tertekan dan gentar !e!ikirkan kekuatan dan kehebatan Mat Salleh. Kegagalan untuk !enangkap
t#k#h pahla)an itu !enyebabkan !ereka e!akin tidak enang duduk. Pengaruh dan !aruah !ereka di Sabah juga
e!akin tercalar.
2khirnya, ketakutan terhadap pahla)an itu !enyebabkan %ritih !enga!bil keputuan untuk berda!ai dengan Mat
Salleh pada 2pril 18;8. Satu rundingan diadakan dan antara ii perjanjian da!ai itu ialah %ritih beretuju !e!beri kuaa
@:
kepada Mat Salleh untuk !entadbir +a!bunan ecara beba dan !ereka tidak akan !engganggu pe!erintahan pahla)an
itu.
Pe-uang kemer+ekaan +itembak +i Tambunan
8MP2M2 bia)ak yang !e!iliki lidah bercabang, %ritih akhirnya tidak !e!atuhi perjanjian da!ai yang di!eterai
dengan Mat Salleh. Mereka ke!udian berharat !enduduki +a!bunan yang udah dierah kepada Mat Salleh !enerui
perjanjian berkenaan.
Pencabulan perjanjian itu !enyebabkan Mat Salleh tidak lagi !e!percayai %ritih. Mat Salleh !e!pertikaikan tindakan
%ritih dan !engugut akan !e!bebakan Sandakan dan /abuan daripada penjajahan banga aing itu jika !ereka ingin
!enyerang +a!bunan.
Pada :1 "ie!ber 18;;, kubu Mat Salleh di +a!bunan dige!pur habi-habian #leh %ritih yang ingin !era!pa dan
!enjajah ka)aan itu.
Satu paukan terdiri daripada 1&0 akar diketuai Kapten -arringt#n bera!a ebuah !eria! bear !enyerang
perka!pungan Mat Salleh ehingga perte!puran itu berlarutan ela!a ebulan.
Serangan teruta!a !enerui ledakan !eria! itu !enyebabkan beberapa ka!pung ekitar kubu Mat Salleh di +ibaba,
!unah dan berjaya dita)an banga aing itu.
Pada 1( 3anuari 1;00, kubu kuat !ilik #rang Murut +egaCa dan kubu Mat Sat#r iaitu pen#l#ng Mat Salleh berjaya
di!unahkan %ritih !enyebabkan aki baki pahla)an hanya tinggal ku!pulan Mat Salleh bera!a pengikutnya yang
terdiri daripada #rang %ajau erta dua kubunya aja.
Pada :1 3anuari 1;00, %ritih !elepakan te!bakan !eria! ke arah kubu Mat Salleh tanpa henti. Serangan bertali aru
itu !enyebabkan Mat Salleh terbunuh apabila dite!bak ketika keluar dari ebuah lubang dala! kubu pertahanannya.
Mengikut cerita, Mat Salleh !ati dite!bak +a!bunan ketika pahla)an itu tidak !e!akai baju kebalnya kerana ingin
!enga!bil air )uduk bagi periapan untuk !enunaikan #lat.
-ari itu, !atinya e#rang pahla)an yang gigih beruaha !e!bela banga dan tanah air daripada dijajah banga aing.
3aanya teru dikenang ehingga kini ebagai ebahagian daripada ejarah Sabah dan beberapa tugu antaranya di
Ka!pung +ibaba, +a!bunan dibina e!pena !e!peringati perte!puran terakhir Mat Salleh dengan %ritih.
Mu*iu! Sabah juga !e!bina ebuah !e!#rial di ka!pung itu yang antara lain, ii kandungan pa!eran di !e!#rial itu
!eliputi ejarah perjuangan Mat Salleh erta peralatan yang pernah digunakan pahla)an itu eperti enjata, batu aah,
ga!bar, ilutrai, catatan berkaitan erta erpihan te!bikar.
'alaupun perjuangannya berakhir dengan ke!atian, na!a dan peng#rbanannya teru diingati penduduk negara ini
u!u!nya dan !ayarakat Sabah khuunya, ehingga apabila ditanya iapakah pejuang ke!erdekaan negara di Sabah,
pati !ereka akan !enja)ab0 >Mat Salleh.?
Penentangan di Terengganu

Pengenalan
8aha %ritih !eluakan kuaanya di +erengganu !enyebabkan rakyat bangkit !enentang %ritih antara tahun 1;@@-
1;@8. Kebangkitan itu berlaku pada *a!an pe!erintahan Sultan Sulai!an %adrul 2la! Syah. Punca kebangkitan rakyat
+erengganu adalah pelakanaan ite! pentadbiran dan undang-undang berc#rak %arat dan cukai-cukai baru yang
!e!bebankan rakyat eperti cukai tanah dan pa kerajaan untuk !e!buka tanah dan !enga!bil hail hutan. Pe!i!pin
@&
ula!a penentangan ini ialah e#rang ula!a yang berna!a -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng. Penentangan ini bertu!pu di
-ulu +ele!#ng, Kuala +ele!#ng, Kuala %erang, 2l#r /i!bat dan +erat.

%ebangkitan tahun 1&'' dan 1&'#
Penentangan terhadap %ritih yang perta!a berlaku pada tahun 1;@@ di -ulu +ele!#ng. Penentangan ini ber!ula apabila
&: #rang rakyat ditangkap dan dihadapkan ke !ahka!ah ata tuduhan !e!berihkan tanah dan bercucuk tana! tanpa
!endapatkan pa kebenaran daripada Kerajaan %ritih. Mereka dibela #leh -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng. %eliau berjaya
!e!bebakan !ereka dari tuduhan dengan !enitikberatkan undang-undang .la!.
Pada tahun 1;@(, atu lagi kebangkitan !enentang undang-undang %ritih berlaku di Kuala +ele!#ng.
Kebangkitan ini diebabkan #leh beberapa #rang telah !e!berihkan tanah ka)aan Kuala +ele!#ng untuk bercucuk
tana!. +anah itu adalah kepunyaan +engku -aji Nik 6@00 ekar7 dan tanah kerajaan yang terbiar 6&00 ekar7. Mereka
!e!berihkan tanah itu tanpa !e!inta pa kebenaran daripada kerajaan kerana +engku -aji Nik endiri yang !e!inta
!ereka !engerjakan tanah itu. Kebangkitan ini !endapat #k#ngan yang kuat daripada ra!ai rakyat +erengganu. 'alau
bagai!anapun, tidak berlaku ebarang kejadian buruk dala! kebangkitan terebut.

%ebangkitan tahun 1&'8
Periti)a-periti)a kebangkitan rakyat +erengganu di -ulu +ele!#ng dan Kuala +ele!#ng pada tahun 1;@@ dan 1;@(
telah !ena!bahkan kebencian rakyat terhadap %ritih. Se!angat kebangkitan rakyat +erengganu a!pai ke
ke!uncaknya pada tahun 1;@8 di Kuala %erang.
Penduduk Kuala %erang, Ka!pung Pela! 6+ele!#ng7, +erat dan "ungun telah !e!buka tanah untuk bercucuk
tana! tanpa !enga!bil pa kebenaran dari pihak %ritih. %ritih !enganca! hendak !enga!bil tindakan ke ata
penduduk yang terlibat. %erikutan dengan anca!an itu, penduduk dari ka)aan-ka)aan terebut telah berhi!pun
bera!ai-ra!ai untuk bangkit !enentang %ritih. Menurut buku >Pe!ber#ntakan +ani 1;@8 di +erengganu?, karangan
+i!ah -a!*ah, kira-kira 1000 #rang penduduk berku!pul di +erat, -ulu +ele!#ng pada @1 Mei 1;@8 dengan tujuan
untuk !e!ulakan peperangan terhadap #rang ka4ir.
Pada @: Mei 1;@8, penduduk yang berhi!pun di Kuala %erang telah !enduduki pejabat kerajaan dan
!e!unahkan balai p#li di itu. Pega)ai-pega)ai %ritih di Kuala %erang terpaka berundur ke Kuala +erengganu.
Setelah ke!enangan a)al itu, pejuang-pejuang itu telah !enuju ke arah Kuala +erengganu untuk !engadu
!aalah !ereka kepada Sultan Sulai!an. Pada !aa itu, Kerajaan %ritih telah !enghantar epaukan p#li di ba)ah
pi!pinan "at#C Seri /ela "iraja dari Kuala +erengganu ke Kuala %erang untuk !enga)al keadaan. Paukan p#li itu
telah berte!pur dengan rakyat yang edang !ara di Padang Kach#ng. "i itu, "at#C Seri /ela "iraja telah !e!beri
a!aran kepada rakyat upaya berhenti dan tidak !enerukan pergerakan. 'alau bagai!anapun, kebanyakan tidak
!enghiraukan a!aran terebut. 2kibatnya, paukan p#li telah !elepakan te!bakan.
"engan bantuan p#li ta!bahan dari Negeri-negeri Melayu %erekutu, %ritih dapat !e!ada!kan kebangkitan
rakyat +erengganu. Se!ua pe!i!pin yang terlibat ditangkap dan dipenjarakan iaitu -aji Jakaria 7 tahunN 2bu %akar
$hinting 10 tahunN 2bdullah 3urukka 10 tahunN Mat +#k Pita ( tahun dan /ebai -aan ( tahun. Penghulu Salleh Pair
Nyi#r pula telah dibebakan. -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng juga didapati beralah tetapi beliau tidak dihuku! penjara.
%eliau dibuang negeri ke Makkah.
Sebab -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng tidak dipenjarakan ialah beliau dianggap ebagai pe!i!pin yang angat
berpengaruh dan kehadirannya akan !eningkatkan lagi e!angat kebangkitan terhadap %ritih. Selain itu, %ritih juga
tidak !ahu !eni!bulkan lagi ke!arahan peny#k#ng-peny#k#ng beliau ekiranya beliau dihuku! penjara. %eliau
dihantar ke Makkah juga diebabkan beliau berharat pergi ke tanah uci untuk !endala!i dan !engajar aga!a .la!.
-aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng !eninggal dunia di Makkah pada 16 N#Ae!ber 1;@;.
@(
a-i Ab+ul Rahman "imbong* Ulama #ang $arak 5 Pe-uang Bangsa Se-ati
-aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng !erupakan e#rang ula!a !e!iliki peribadi yang angat !enarik dan )arak. %eliau juga
e#rang ula!a pejuang !enentang penjajah di +erengganu yang angat diegani. Na!a ebenarnya ialah -aji 2bdul
,ah!an bin -aji 2bdul -a!id bin 2bdul Fadir. Su!ber ejarah !enerangkan baha)a ayahanda beliau beraal dari
keturunan Patani. +arikh kelahiran -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng ebenarnya tidak dapat dipatikan. +api dari ekian
banyak !aklu!at dan rujukan dapat dipatikan beliau dilahirkan ekitar tahun 1@8(-O1868M.
Se!aa kecilnya, eperti kanak-kanak lain, beliau dihantar #leh ayahandanya untuk !endala!i pengajian aga!a "an
e!e!angnya di *a!annya, perke!bangan .la! cukup peat. <leh kerana itu tidak hairanlah jika beliau ejak kecil lagi
udah !eneri!a pendidikan aga!a. 2da u!ber-u!ber yang !enjelakan baha)a ejak kecil lagi beliau !enghabikan
!aa bera!a-a!a bapa audara beliau iaitu -aji +un Muha!!ad Jain di Makkah. Setelah de)aa, beliau diba)a
e!ula ke!bali ke +erengganu. Kepeatan perke!bangan p#nd#k-p#nd#k pengajian yang begitu banyak di *a!an itu
!end#r#ng beliau untuk !endala!i lagi pengajian aga!a. "i antara p#nd#k-p#nd#k yang terdapat di jajahan +erengganu,
p#nd#k +#kku Pal#hlah yang terkenal erta !enjadi tu!puan para pelajar. +i!bullah keinganan beliau untuk !engaji di
p#nd#k +#kku Pal#h. Sebelu! itu, ebagai periapan ke p#nd#k +#kku Pal#h, beliau terlebih dahulu berguru kepada +uan
9uru -aji 5aak#b Paya %unga
dala! pelajaran nahu ara4 dan 4ePah. "an beliau dikatakan hanya !enga!bil !aa ela!a kira-kira dua bulan ahaja
untuk !enguaai pelajaran terebut.
"ikatakan juga baha)a -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng ebagai e#rang !urid yang agak luar biaa kecerdaan akalnya.
Sehingga dengan itu beliau !a!pu untuk !engajar !urid-!urid -aji 5aak#b Paya %unga yang lain. "an e!e!angnya
ejak kecil lagi telah terlihat pada diri beliau tanda-tanda yang beliau akan !enjadi e#rang t#k#h yang terkenal dala!
ejarah.
Setelah ta!at !engaji kepada -aji 5aak#b Paya %unga, beliau !engaji pula kepada -aji 'an Mua. "engan il!u yang
telah diper#lehi dari -aji 5aak#b Paya %unga dan -aji 'an Mua, barulah beliau !ula untuk !erapatkan diri dengan
p#nd#k pengajian +#kku Pal#h. 8ntuk pergi ke p#nd#k pengajian +#kku Pal#h dari te!pat kedia!an beliau, terpakalah
beliau berulang alik !enaiki perahu. Se!uanya ini dilakukan dengan penuh keabaran dan ketabahan de!i !endala!i
lagi pengetahuan aga!a. -al yang e!aca! inilah yang dilalui #leh para ula!a di *a!an beliau ebelu! !ereka terkenal
ebagai e#rang ula!a terke!uka.
Pada peringkat a)al pengajian beliau dengan +#kku Pal#h, beliau hanya !enjadi khada! kepada +#kku Pal#h. %eliau
bertuga ebagai !enyapu hala!an ru!ah, !e!berihkan urau, !enyediakan kayu api, !engii air di k#lah urau dan
ebagainya. "an e!e!angnya cara ede!ikian dilalui #leh kebanyakan para ula!a u4i de!i peningkatan r#hani.
Melalui pendidikan eperti inilah akhirnya !ereka !enjadi t#k#h-t#k#h terke!uka di *a!an !ereka. "an ini juga
!erupakan alah atu pr#e pendidikan taau4 de!i untuk !elahirkan !anuia yang benar-benar bertaP)a.
/a!a kela!aan, kelakuan beliau akhirnya diketahui #leh +#kku Pal#h. +i!bul raa kaih +#kku Pal#h terhadap beliau
kerana keungguhannya untuk belajar. "an akhirnya beliau diteri!a !enjadi !urid kepada +#kku Pal#h dan belajar
bera!a-a!a pelajar-pelajar lain.
-aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng !e!punyai kecekapan yang agak luar biaa. "ala! !aa yang ingkat ahaja beliau dapat
telah !enguaai egala pelajaran yang diajarkan. "i a!ping itu beliau terkenal ebagai e#rang yang angat
!engh#r!ati guru. Segala uruhan erta arahan guru-gurunya, dilakanakan erta dipatuhi dengan egera. 2pabila
berhadapan dengan tuan gurunya, +#kku Pal#h, beliau tidak pernah untuk !engangkat !uka, betapalah pula untuk
bertentangan !ata. Kerana e!uanya ini !erupakan adab-adab dala! berguru ebagai!ana yang telah diterangkan
dengan panjang lebar #leh .!a! al-9ha*ali di dala! .hya 8lu!uddin.
<leh kerana beliau b#leh dikatakan di antara !urid +#kku Pal#h yang terpintar erta baik akhlaknya, !aka tidak hairanlah
!engapa +#kku Pal#h begitu ayang dan kaih terhadap beliau. +#kku Pal#h e!aca! !engharapkan -aji 2bdul ,ah!an
/i!b#ng ebagai pengganti beliau elepa beliau !eninggal dunia. "an akhirnya ternyata baha)a -aji 2bdul ,ah!an
/i!b#ng !e)arii kepi!pinan erta perjuangan yang dilakanakan #leh +#kku Pal#h.
@6
<leh kerana beliau !enjadi khada! kepada +#kku Pal#h, !e!buat kerja yang berbagai-bagai, !aka kuranglah !aa
beliau untuk dapat !enghadiri !ajli pengajian il!u. <leh kerana itu beliau hanya !endengar pengajian di tepi k#lah
a!bil !enatap kitab yang digunakan #leh +#kku Pal#h. -al ini dilakukan tanpa diedari #leh eiapa pun. "an apabila
eleai ahaja pengajian, beliau !enye!bunyikan kitabnya di celah-celah atau urau. .ni !enunjukkan yang yang beliau
tidak !ahu diketahui turut a!a-a!a belajar dengan !urid-!urid +#kku Pal#h yang lain.
<leh kerana +#kku Pal#h !e!i!pin tarekat NaPyabandiyah, !aka dengan tidak ecara langung -aji 2bdul ,ah!an
/i!b#ng juga turut !enga!alkan tarekat terebut. +arekat NaPyabandiyah b#leh juga dikatakan ebagai atu tarekat
yang cukup terkenal erta banyak dia!alkan dari dahulu ehinggalah ke hari ini. "i guguan Kepulauan Melayu, tarekat
NaPyabandiyah b#leh dikatakan !e!enuhi p#nd#k-p#nd#k pengajian di !aa itu. "an #leh kerana itu, peranan tarekat
ini cukup bear ekali dala! pe!bentukan !ayarakat .la! di ebelah ini.
-ail dari pengajian taau4 erta a!alan tarekat NaPyabandiyah, lahirlah pada diri beliau i4at-i4at yang terpuji eperti
*uhud, !erendah diri, berakhlak tinggi dan ebagainya. "i antara ikap beliau ialah tidak uka !en#nj#lkan diri )alaupun
beliau b#leh dikatakan ebagai !urid yang terpintar di antara !urid-!urid yang lain. <leh kerana itu kita dapat
di4aha!kan baha)a beliau lebih uka !engaingkan diri dari !urid-!urid +#kku Pal#h yang lain. %eliau juga dikatakan
!engulangkaji egala pelajaran ecara berendirian. Keadaan eu!pa!a ini adalah !ela!bangkan keperibadian e#rang
yang layak !enjadi t#k#h di tengah !ayarakat. Sebab itu tidak hairan !engapa #rang yang eu!pa!a ini tetap !enjadi
ikutan erta tu!puan #rang ra!ai. Si6at Periba+i #ang !enarik
Sebenarnya, ejak kecil lagi telah terlihat i4at erta peribadi beliau yang terkenal )arak, ber#pan-antun, !erendah diri,
tenang hati dan ebagainya. .ni e!uanya hail didikan +#kku Pal#h yang bertindak ebagai guru beliau. "e!ikianlah
beliau !enjalani ala! pendidikan p#nd#k ehingga akhirnya !enjadi e#rang ula!a erta pe!i!pin yang berjuang ke
tengah !ayarakat. Keali!an beliau dala! bidang aga!a erta keungguhan beliau !enga!alkan tarekat
NaPyabandiyah, ehingga !enyebabkan beliau !e!punyai keperibadian yang cukup baik.
-aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng !e!anglah diakui ebagai e#rang yang angat !engaihi kanak-kanak erta !e!uliakan
#rang-#rang !ikin erta anak-anak yati!. /ebih dari itu, beliau anggup !erendahkan diri dengan !encuci air kencing
kanak-kanak yang ering datang ke urau beliau. .nilah atu ikap yang perlu ada kepada e#rang pe!i!pin, iaitu perlu
!enunjukkan c#nt#h erta teladan kepada !ereka yang berada di ba)ah pi!pinan !ereka. Keadaan eu!pa!a ini bukan
!enurunkan darjat !ereka, bahkan akan !enyebakan berta!bahnya kepercayaan #rang ra!ai terhadap !ereka.
"i antara ikap -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng ialah uka ekali !en#l#ng #rang yang edang berada dala! keuahan. "i
a!ping itu beliau juga terkenal kuat beribadah kepada 2llah S'+. Se!entara pada iang harinya digunakan untuk
!engajar !urid-!urid yang datang kepada beliau. 2ta daar inilah !aka ebahagian #rang !enganggap beliau ebagai
alah e#rang 'ali 2llah erta !e!punyai pengaruh yang cukup bear dala! !ayarakat. Kebaikan erta ke#lehan
beliau terkenal #leh eluruh rakyat +erengganu.
<leh kerana kebaikan erta ke#lehan beliau terkenal di eluruh +erengganu, ra!ailah #rang yang datang ke ru!ah beliau
untuk ber*iarah erta !e!inta naihat atau !inta untuk dieleaikan !aalah yang ti!bul. Segala !aalah yang
didatangkan kepada beliau tidaklah pernah beliau ha!pakan, !alah edaya upaya beliau cuba !enyeleaikannya. .ni
dengan endirinya !ena!bahkan lagi kepercayaan erta keyakinan #rang ra!ai terhadap beliau.
Suatu hal yang iti!e)a !engenai peribadi beliau ialah ikap )arak beliau. %eliau a!at !enghalui tiap-tiap perkara
yang hara! dan ubahat, teruta!a dala! #al !akan dan !inu!. .ni !ungkin beliau berpegang kepada hadi ,aulullah
.a.). yang di antara lain !enyebut baha)a hati !anuia itu dite!pah #leh !akan dan !inu!. 2pabila !akanan dan
!inu!an itu !engandungi perkara ubahat, udah tentu ianya akan dengan endirinya !erubah ikap erta peribadi
ee#rang. "an ata daar inilah !aka beliau a!at !enjaga !akan dan !inu! beliau erta hal-hal yang lainnya.
Mereka yang !engenali erta pernah bera!a-a!a beliau !enyebutkan baha)a beliau tidak pernah inggah atau !akan
dan !inu! di kedai. Kerana la*i!nya !akan dan !inu! di kedai dengan endirinya !enjatuhkan ke)iba)aan ee#rang
pe!i!pin !ayarakat. 8!u!nya diketahui baha)a di kedai-kedai elalu belaku perkara-perkara yang !ungkar. <leh
kerana itu tidak hairanlah !engapa beliau tidak !ahu inggah apatah lagi !akan !inu! di kedai.
@7
Se#rang ula!a erta pejuang di tengah !ayarakat, udah tentu !erupakan #rang yang anggup !eng#rbankan
kepentingannya de!i perjuangan yang didukungnya. /ebih dari itu kebendaan bukanlah !enjadi tujuan erta harapan
dala! perjuangan. 2pa yang !enjadi harapan bagi !ereka ialah untuk e!ata-!ata !e!bangunkan yariat 2llah
bertapak kukuh di ata !uka bu!i. <leh kerana itu tidaklah hairan !engapa -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng tidak pernah
ekali-kali !eletakkan kebendaan ebagai uatu perkara yang penting.
.ni dapat diteliti berdaarkan kepada kehidupan ru!ahtangga beliau yang !e!ang agak ederhana ekali. +idak terdapat
apa-apa perhiaan yang berharga di dala! ru!ah beliau kecuali barang-barang yang dianggap perlu dala! kehidupan.
Se#rang ahli tarekat apatah lagi e#rang yeikh tarekat, udah tentu tidak !ahu keadaan ru!ahnya itu berarang dengan
bentuk-bentuk keduniaan. Kerana kehidupan yang agak !e)ah dengan endirinya akan!enyebabkan penghuninya lalai
erta berat dala! !engerjakan a!al ibadah. .ni dapat diperhatikan jika kita !engikuti pengajian-pengajian taau4 yang
a!at !enitikberatkan per#alan ini. 2l-Furan dan hadi ,aulullah .a.). endiri pun berulangkali !enerangkan baha)a
kehidupan dunia ini erta egala !aca! perhiaan dunia ini !erupakan penipuan kepada !anuia yang hidup di ata
!uka bu!i.
-aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng !e!ang entiaa !engenakan pakaian yang !ela!bangkan ciri-ciri ke.la!an. <leh
kerana itu beliau entiaa !e!akai baju Melayu atau jubah putih erta !e!akai erban. Ke !ana-!ana pun beliau
entiaa !e!akai ter#!pah yang diperbuat endiri atau pun dibeli dari #rang lain. Ke)arakkan beliau na!pak jela
dengan ikap beliau yang tidak uka a!a ekali !e!akai kaut yang diperbuat di kedai apatah lagi yang diperbuat #leh
#rang ka4ir. /ebih hebat lagi, apabila beliau berjalan !elalui perka!pungan #rang-#rang ka4ir, beliau akan !enya!ak
kaki beliau.
Sebagai e#rang ula!a yang )arak lagi taat kepada 2llah S'+ dan di a!ping ebagai e#rang !ayaikh tarekat
NaPyabandiyah, beliau a!at kuat !enjaga yariat. Ketelitian beliau dala! !enjaga yariat dapat dilihat berdaarkan
kepada kehidupan beliau endiri. +idak pernah a!a ekali beliau bertentangan !ata dengan kau! )anita )alaupun
dengan !urid-!urid beliau endiri. %eliau juga akan !enundukkan pandangan erta !enyiihkan diri apabila berte!bung
dengan kau! )anita.
Sebagai!ana guru-guru erta ula!a p#nd#k yang lain, beliau juga !e!punyai dua khada! yang ecara ukarela
!en#l#ng beliau !enyeleaikan tuga-tuga di ru!ah. Kedua-dua !ereka ialah -aji -uin bin Muha!!ad dan -aji 2li
5aak#b. Mereka !endak)a baha)a !ereka a!a ekali tidak pernah !elihat iteri -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng. Mereka
berdua hanya dibenarkan !engangkat air untu kegunaan beliau etakat di hadapan pintu ahaja. Setelah !ereka berdua
pergi, iteri beliau akan !e!ba)a air itu !auk ke dala! ru!ah.
"e!ikian keterangan bagai!ana kuatnya beliau !enjaga yariat. .teri beliau akan entiaa !engenakan pakaian jilbab
apabila keluar ru!ah bera!a beliau kerana euatu uruan. "i ka!pung beliau endiri, diadakan ekatan te!pat
per!andian di antara kau! lelaki dan kau! )anita. Peraturan ini engaja beliau adakan bertujuan tidak berlaku 4itnah
apabila lelaki dan )anita berca!pur-gaul. &eramat +an &e,aliann.a
Sebenarnya, bakat kepi!pinan erta keiti!e)aan yang ada pada beliau itu udah pun kelihatan ejak beliau !aih lagi
berguru kepada +#kku Pal#h. %eliau uka beru*lah 6!engaingkan diri7 daripada !urid-!urid +#kku Pal#h yang lain.
Seringkali beliau berulang-alik dari ru!ahnya ke p#nd#k dengan berendirian, )alaupun jarak di antara ru!ahnya dengan
p#nd#k pengajian +#kku Pal#h agak jauh. Keadaan beliau yang begini !eni!bulkan kehairanan di kalangan #rang-#rang
yang ering !e!erhatikan egala kelakuan beliau.
"iceritakan baha)a ada tiga #rang lelaki telah !engintai kelakuan -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng yang b#leh
!enhilangkan diri dari pandangan !anuia. Ketiga-tiga lelaki terebut !e!anjat p#k#k kelapa di tepi ungai te!pat
beliau !enyeberang ungai. +i!bul kehairanan di hati !ereka kerana di tepi ungai terebut tidak pun terdapat perahu,
rakit atau ebagainya.
-aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng kelihatan duduk bereli!ut di ata batu yang agak bear di tepi ungai. +iba-tiba ahaja
beliau hilang dari pandangan dan udah berada di tebing eberang ungai terebut. .ni adalah beberapa kera!at yang 2llah
S'+ i*inkan terjadi kepada beliau.
Mengikut cerita yang lain pula, -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng juga dipercayai tidak baah apabila diti!pa hujan )alaupun
@8
cu!a berterendak. Keadaan yang a!a dikatakan pernah diala!i #leh e#rang !udridnya yang berteduh di dala! jubah
beliau e!aa !ereka bera!a di dala! perahu !enghilir ungai, !anakala #rang lain yang !enjadi pengayuh baah
diti!pa hujan.
Suka Menge!bara
Selain !engajar, -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng adalah e#rang ula!a yang uka !enge!bara atau !erantau ke beberapa
buah negeri. S#al ke)angan untuk !enge!bara tidak ukar baginya kerana di !ana te!pat beliau berpijak, ada aja
penduduk yang !ahu !enjadi !uridnya. Penge!baraan yang dekat dengan +erengganu di antaranya ialah %eerah,
Kuantan, kedua-duanya dala! Pahang. Selanjutnya Kelantan, Patani, Kedah dan lain-lain.
Negeri-negeri eberang laut yang pernah beliau !erantau ialah Sa!ba, 3a!bi, ,iau dan %runei. "i negeri-negeri
eberang laut itu juga terdapat !urid-!urid -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng.
Penge!baraan beliau ke negeri-negeri terebut !e!punyai kiah yang panjang, tetapi yang dapat diungkapkan di ini
ialah tentang di Sa!ba dan Kepulauan ,iau aja. "ala! pelayaran di laut, -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng !enggunakan
perahu buatan #rang +erengganu endiri. %eliau berlayar bera!a-a!a dengan !urid-!uridnya dari +erengganu dan juga
ahli pelayaran pada *a!an itu, baha)a !ereka telah !enggunakan perahu-perahu yang berukuran bear yang b#leh
di!uat barang-barang antara 100 hingga :(0 tan. Pen-a-ahan 5 'ampur Tangan Inggeris
-aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng juga dikatakan ebagai e#rang tuan guru yang a!a !ayhurnya dengan +#kku Pal#h di
!aa itu. <leh kerana itu, tidaklah begitu !enghairankan jika -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng !endapat a!butan yang
baik dari #rang ra!ai yang !engenali beliau. Syed Sag#4 !erpakan !urid keayaangan -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng.
%ahkan lebih dari itu, beliau entiaa !engharapkan baha)a uatu !aa kelak Syed Sag#4 akan !enggantikan beliau
untuk !enerukan perjuangan yang beliau dukung ela!a ini.
8ntuk itu, !ereka !eraakan perlu ada penentangan terhadap pihak penjajah .nggeri yang !ana tujuan uta!a !ereka
turut ca!pur tangan dala! pe!erintahan ialah untuk !enghancur erta !eleburkan yariat .la!. Pihak penjajah telah
edikit de!i edikit !enana!kan peraaan bencikan aga!a kepada g#l#ngan ataan erta rakyat ekeliannya. .ni
dilakukan #leh !ereka dengan !e!ba)akan bentuk kehidupan !e)ah erta pendidikan yang ecara terang-terangan
bertentangan dengan cara hidup beraga!a.
Para ula!a erta tuan guru-tuan guru yang !e!punyai ji)a cintakan aga!a telah bangkit !enyeru rakyat untuk
!elakukan penentangan terhadap pihak penjajah .nggeri. Sungguh pun begitu, pada peringkat a)al penentangan itu
dilakukan bukan dengan bentuk enjata. +etapi akhirnya terpakalah !ereka bengkit !enentang !enggunakan enjata
etelah penentangan ecara perlahan tidak berjaya !e!ada!kan pengaruh penjajah yang e!akin hari e!akin
!eningkat.
Sebenarnya, ke!aukan pihak penjajah dala! pentadbiran negeri-negeri +anah Melayu bertujuan untuk !enyerapkan
unur-unur kehidupan dan kebudayaan !ereka ke dala! kehidupan #rang-#rang Melayu yang pada ketika itu kuat
berpegang dengan aga!a. Kita tidak hairan !engapa kehadiran !ereka tidak diukai #leh rakyat. +a!bahan pula
kehadiran !ereka ke negeri-negeri ebelah ti!ur adalah ebagai lanjutan dari Peperangan Salib yang berlaku ela!a
beberpa abad.
"ala! tahun 1;@0-an, .nggeri ca!pur tangan untuk !entadbir tanah di l#kai Kuala +ele!#ng hingga ke 8lu +ele!#ng.
Setiap ekar tanah yang dibuka #leh rakyat dikenakan cukai #leh penjajah .nggeri.
<leh ebab itulah, -aji 2bdur ,ah!an /i!b#ng dala! hujah-hujahnya di !ahka!ah baha)a tanah yang dibuka #leh
rakyat itu adalah hak 2llah bukannya hak negeri. Mungkin !akud negeri itu adalah yang ada ca!pur tangan penjajah
.nggeri.
-aji 2bdur ,ah!an /i!b#ng !enegakan baha)a tanah yang !ereka !iliki adalah tanah puaka peninggalan #rang-
#rang tua !ereka yang datang dari 3#h#r bera!a-a!a dengan Sultan Jainal 2bidin ., Sultan +erengganu yang perta!a.
"ari ri)ayat ini dapat kita !e!buat kei!pulan baha)a #rang-#rang Melayu .la! di -ulu +erengganu dala! tahun
1;@0 lagi, di ba)ah bi!bingan -aji 2bdur ,ah!an /i!b#ng, udah kenal jati diri, kenal terhadap haknya, kenal terhadap
@;
tanah air, dan kenal terhadap banga endiri.
Setelah !enggunakan berbagai tipu helah !aka pihak .nggeri telah berjaya turut ca!pur tangan dala! pe!erintahan
kerajaan +erengganu yang pada aalnya beraakan perundangan .la!. Pihak penjajah engaja !engenepikan
perundangan .la!, ebaliknya !ena!pilkan undang-undang ciptaaan !ereka endrri. "i a!ping itu !ereka juga telah
!e!ba)a unur-unur kehidupan erta kebudayaan !ereka yang akhirnya berjaya !engubah akhlak erta kehidupan
u!at .la! ehingga ke hari ini.
Para ula!a yang !e!punyai ji)a cintakan aga!a !e!beri keedaran kepada u!at agar ke!bali e!ula kepada ajaran
.la!. +etapi eruan !ereka hanya !endapat perhatian di kalangan rakyat berbanding dengan g#l#ngan ataan. Se!entara
itu, peraturan-peratauran yang dikenakan #eleh pihak penjajah .nggeri cuba !nekan kehidupan !ayaraat yang
kebanyakkannya terdiri dari kau! tani yang !ikin.
/a!a kela!aan pihak penjajah !ula !eragui -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng erta !enganggap beliau ebagai !erbahaya
kerana dikatakan !enghaut rakyat untuk !enentang kerajaan. Sungguhpun de!ikian, pihak .nggeri tidak berani
!enga!bil apa-apa tindakan terhadap beliau. .ni !ungkin diebabkan baha)a apa yang beliau lakukan tidak
!ena!pakkan apa-apa kealahan.
"i a!ping itu terdapat e#rang t#k#h ula!a yang turut !enyeru rakyat !enentang pihak penjajah. %eliau ialah -aji
Mua bin 2bdul 9hani Minangkabau. %eliau telah !enebut kepaa rakyat baha)a barangiapa yang !e!bayar pa
!eneba pa !eneba 6cukai7 dan hail-hail tanah akan ter!auk g#l#ngan ka4ir. %eliau juga berkata, ?%arangiapa yang
tidak !ahu !engikut huku! yarak, Nabi tidak !engaku u!atnya.?
Penentangan 70 !ei 0271
2khirnya berlakulah periti)a penentangan rakyat +erengganu terhadap pihak penjajah. Puncak kebangkitan rakyat
!enentang kerajaan ini ialah pada @1 Mei 1;@8. Kebangkitan 1;@8 !elibatkan k#n4lik berdarah, apabila perku!pulan dan
ke!araan petani telah ditentang #leh pihak kerajaan di 8lu +ele!#ng.
"ala! perkara ini -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng dialahkan ebagai #rang yang bertanggungja)ab !eni!bulkan
pe!ber#ntakan dan penentangan ini. <leh kerana itu, pihak penjajah !eneluarkan anca!an untuk !enangkap beliau.
8ntuk !eredakan uaana yang berlaku, !aka -aji 2bdul ,ah!an /#!b#ng !enyerah diri di .tana Ma*iah. +idak ada
eprang pun yang berani !endekati beliau e!aa berada di itna terebut. %eliau !ena4ikan tuduhan yang !engatakan
baha)a beliaulah yang !enjadi punca berlkunya penetangan rakyat terhadap pihak penjajah.
2ta tuduhan terebut, -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng dihadapkan ke perbicaraan !ahka!ah. Perbicaraan terebut dibuat
di padang dan diakikan #leh pega)ai .nggeri erta #rang ra!ai. Kebetulan pula kerui yang beliau duduki itu
!enghadap ke arah kiblat, !aka beliau teru !eneru ber#lat epanjang !ajli perbicaraan terebut berjalan.
2khirnya keputuan dia!bil #leh pihak .nggeri yang !ana -aji 2bdul ,ah!an /i!b#ng dibuang negeri ke Makkah.
Sebelu! itu terdapat pihak-pihak yang !eny#rkan upaya beliau dibuang negeri ke $hina. +etapi akhirnya keputuan
dia!bil baha)a beliau dibuang negeri ke Makkah. "an e!e!angnya haji 2bdul ,ah!an /i!b#ng endiri bercadang
untuk !enghabikan ia-ia u!urnya ke Makkah.
Pembuangan Di !akkah 5 $a6atn.a
Sungguhpun beliau telah dibuang ke Makkah, na!un pengajaran dan perjuangan yang beliau bangunkan !aih tetap utuh.
%eliau !aih tetap !engajar )alaupun berada di Makkah. ,a!ai !urid-!urid beliau yang !enya!bung e!ula
pengajian kepada beliau di Makkah ataupun !ene!ui beliau e)aktu !enunaikan ibadah haji.
Se)aktu beliau di Makkah, pernah beliau !e!inta kebenaran untuk pulang ebentar ke +erengganu. +etapi !alangnya
per!intaan beliau dit#lak dengan alaan baha)a beliau nanti akan !eni!bulkan e!angat kepada rakyat +erengganu.
2khirnya, etelah ekian la!a beliau berkhid!at !engajar berbagai pengetahuan tentang aga!a di Makkah, !aka beliau
pun dije!put #leh 2llah S'+ untuk !angadapNya. %eliau !eninggal dunia pada 1& 3a!adilakhir 1:&8 61;@;7 kerana
!enghidap penyakit di dala! perut. "engan itu berakhirlah perjuangan e#rang ula!a yang berpengaruh erta
:0
pengajarannya cukup ketara di dala! kehidupan !ayarakat .la! +erengganu ehinggalah ke hari ini.
"e!ikianlah beliau yang dengan ket#k#hannya !enjadi e#rang ula!a, dapat !enjadi c#nt#h erta teladan kepada
generai para ula!a elepa beliau. "an tidak epatutnya para ula!a hanya !endia!kan diri tanpa !e!buar euatu
untuk kepentingan aga!a. Sepatutnya hendaklah diketahui, baha)a perjuangan yang dilakanakan #leh -aji 2bdul
,ah!an /i!b#ng ialah untuk !enegakkan keucian aga!a dari pengaruh-pengaruh %arat yang !enjejakan kei!anan
u!at .la! di )aktu itu.
:1