Tajuk : Ekosistem Tanah Biota Tanah dan Jaringan Makanan

Pendahuluan :
Ekosistem merupakan seluruh sistem, termasuklah organsma kompleks dan
faktor-faktor fizikal dalam alam sekitar. Konsep ekosistem merujuk kepada interaksi
hidupan dengan unsur-unsur yang merupakan asas kepada alam dalam hubungan
yang saling berkait rapat. Ekosistem boleh dikaji dan dibahagikan kepada skop yang
luas serta menerangkan situasi hubungkait antara hidupan dengan alam semula jadi.
Makrofauna ialah organisma bersaiz sederhana dalam lingkungan 2 mm.Makrofauna
dikenalpasti sebagai jururutera ekosistem kerana mereka mengubahsuaistruktur tanah
dengan mengorek dan mencipta struktur yang lebih spesifik bagi membolehkan mereka
bergerak dan melakukan aktiviti harian seperti membuat lubang dan sebagainya supaya
tanah lebih berongga.
yangbertindak
inimenguraikan

sebagai
bahan

esofauna adalah organisma bersaiz antara 0.1 mm dan 2 mm

penukar
organik

daun

reput

melalui

(litter

transformer).

penghadaman

bahan

Mesofauna
daripada

tumbuhan.Mereka ini juga akan memakan kembali najis mereka dan najis organisma
lain untuk menggunakan nutrien dan bahan lain untuk aktiviti harian mereka. Tindakan
inimenyediakan habitat baik bagi aktiviti mikrobial, seterusnya menguraikan lagi bahan
organik untuk menghasilkan nutrien yang penting bagi organisma lain.

Objektif : Untuk mengenalpasti jenis dan bilangan makrofauna dan mikrofauna yang
ditemui ke atas dua kawasan yang berbeza
Bahan dan radas :
Sampel tanah, larutan formalin, corong tulgren, kaki retort, bikar, lampu, corong turas
kain kasa, piring petri, forseps, kanta pembesar, dan mikroskop
Prosedur :
1. Sampel tanah di bawah litupan daun gugur (Lingkungan O) dan tanah permukaan
(Lingkungan A- tidak melebihi kedalaman 3cm) dikumpulkan daripada dua lokasi
berbeza.
2. Sampel-sampel dimasukkan ke dalam beg plastik, dimeteri dan dilabel dengan nama
saya.

3. Jenis tanaman yang terdapat pada lokasi dan ciri-ciri lokasi dalam Jadual 1
direkodkan.
4. Maklumat yag diperolehi digunakan untuk membandingkan habitat tanah dari dua
lokasi.
5. Campurkan sampel Lingkungan O dan Lingkungan A dari lokasi yang sama apabila
kembali ke makmal.
6. Campuran tanah dari lokasi 1 dimasukkan ke dalam corong Tulgren dalam kuantiti
yang diketahui. Campuran tanah dibiarkan selama 2 hari.
7. Prosedur 6 dan 7 diulang dengan menggunakan campuran tanah dari lokasi kedua.
8. Selepas 2 hari, kandungan balang pengumpul dituangkan ke dalam piring petri dan
bilangan individu setiap order atau kumpulan fauna kedua-dua lokasi dikenalpasti.
9. Daripada beg-beg sampel, campuran tanah dari Lingkungan O dan Lingkungan A
diambil dalam kuantiti yang diketahui. Sampel tanah diperiksa dengan menggunakan
mikroskop atau kanta tangan. Sebarang fauna yang dijumpai dimasukkan ke dalam
piring petri untuk dikenalpasti.
10. Semua fauna dikenalpasti. Order atau kumpulan fauna yang berlainan dikelaskan.
11. Bilangan individu dalam setiap kumpulan dikira.
12. Jumlah individu setiap kumpulan yang diperolehi daripada prosedur 1 dan 2 dikira
dan direkodkan ke dalam Jadual 2 dan 3.
Keputusan :
Ciri-ciri lokasi

Lokasi 1

Lokasi 2

Jenis Tanaman
Tahap Naungan
Kelembapan/kekeringan

Semak dan rumput

Panas
Kering (18.0%)

Pokok akasia
Redup
Lembap (82.1%)

tanah
pH Tanah
Kemampatan Tanah
Tekstur Tanah
Suhu

6.5
Mampat
Liat dan berpasir
28 C

6.5
Kurang mampat
berbatu
28 C

Jadual 1: Perbandingan Ciri-ciri Lokasi Sampel Tanah

Order atau Kumpulan Makrofauna

Bilangan Individu

Dipolopoda (Ulat gonggok)

Lokasi 1
Isipadu tanah = 500
cm
2

Lokasi 2
Isipadu tanah = 500
cm
1

Labah-labah hitam

Labah-labah coklat

Lipan

Kumbang tanah

Jadual 2 : Makrofauna Besar

Order atau Kumpulan Makrofauna

Bilangan individu
Lokasi 1
Isipadu tanah
=500 cm
4

Lokasi 2
Isipadu tanah
=500 cm
30

Semut hitam

Semut coklat

Rotifera

Semut hitam kecil

Jadual 3 : Makrofauna Kecil

Makrofauna

Lokasi 1

Lokasi 2

Bil. kumpulan per liter tanah

26

80

Bil. individu kumpulan ulat gonggok per liter

tanah
Bil. individu labah-labah hitam per liter tanah
Bil. individu labah-labah coklat per liter tanah
Bil. individu lipan per liter tanah
Bil. individu kumbang per liter tanah
Bil. individu semut hitam per liter tanah
Bil. individu semut coklat per liter tanah
Bil. individu semut hitam kecil per liter tanah
Bil. individu kutu tanah per liter tanah

4
4
0
0
2
4
8
0

4
2
4
2
0
0
60
60

Jadual 4 : Bilangan makrofauna bagi seliter tanah

Perbincangan :

Daripada eksperimen yang telah dijalankan, saya mendapati terdapat perbezaan

antara jenis dan bilangan makrofauna antara Lokasi 1 dengan Lokasi 2. Bilangan
individu makrofauna di Lokasi 2 adalah sebanyak 40 yang terdiri daripada dipolopoda
(ulat gonggok), labah-labah hitam, labah-labah coklat, semut hitam kecil, dan lipan.
makrofauna yang terdapat di lokasi-lokasi itu adalah dipolopoda (ulat gonggok), labahlabah hitam, labah-labah coklat, dan semut hitam kecil. Manakala di Lokasi 1 pula,
bilangan individu makrofauna adalah lebih sedikit berbanding di Lokasi 2 dengan jumlah
individu makrofauna sebanyak 13 sahaja yang terdiri daripada dipolopoda, labah-labah
hitam, semut hitam dan semut coklat. Perbezaan jumlah bilangan individu makrofauna
yang ketara ini disebabkan oleh faktor-faktor abiotik di kedua-dua kawasan tersebut
yang berbeza. Faktor persekitaran abiotik secara amnya dapat dibahagikan kepada dua
iaitu faktor fizik dan faktor kimia. Antara faktor kimia ialah pH, kadar organik tanah dan
unsur-unsur mineral manakala faktor fizik ialah suhu, kadar air, keliangan dan tekstur
tanah. Menurut Leksono (2007), faktor persekitaran abiotik sangat menentukan struktur
komuniti haiwan-haiwan yang terdapat di suatu habitat.
Walaupun pH tanah di kedua-dua lokasi adalah sama iaitu 6.5 dan suhu juga
sama iaitu 28 C, namun oleh kerana tahap naungan di Lokasi 2 adalah redup
menyebabkannya sesuai untuk makrofauna hidup, jika dibandingkan dengan Lokasi 1
yang tahap naungannya panas. Selain itu, kelembapan tanah di Lokasi 2 adalah
lembap dengan kehadiran air per 50 g tanah adalah sebanyak 82.1% dan
mempengaruhi bilangan individu makrofauna yang terdapat di kawasan ini. Menurut
Suin (2006), kehidupan haiwan tanah sangat bergantung kepada habitatnya
disebabkan kewujudan dan kepadatan populasi haiwan tanah di sesuatu kawasan
ditentukan oleh faktor persekitaran, iaitu faktor abiotik dan biotik.
Selain itu, tanah merupakan campuran batu-batuan yang telah pecah,
mineral,organisma hidup dan juga bahan-bahan organik yang mereput yang juga
dikenalisebagai humus. Humus adalah berwarna gelap, lembut dan kaya dengan
nutrien. Di permukaan tanah terdapat banyak makrofauna. Makrofauna didefinisikan
sebagai semua haiwan invertebrata yang diasingkan menggunakan penapis dengan
saiz aringan 0.5 atau 1.00 mm (Baker dan Wolff, 1987). Makrofauna memainkan

peranan penting dengan bertindak sebagai pengurai yang akan menguraikan tisu
tumbuhan atau haiwan yang telah mati dan mempercepatkan proses penguraian bahan
organik kepada cebisan-cebisan kecil supaya mudah untuk diuraikan. Sebahagian dari
tenaga tersebutakan diserap ke dalam tanah dan akan digunakan kembali oleh
tumbuhan. Selain itu,makrofauna turut berperanan dalam meningkatkan struktur tanah
serta terlibat dalam kitaran nutrien (Biology: The Study of Life, 1993). Dalam sesebuah
ekosistem tanah, perbezaan fakor abiotik iaitu pH, kelembapan, kepadatan tanah dan
jenis makanan yang terdapat pada satu ekosistem serta struktur tanah mempengaruhi
kehadiran makrofauna.

Makrofauna memainkan peranan penting dalam ekosistem tanah . Berdasarkan

rajah jaringan makanan ini, tumbuhan hijau berperanan sebagai autotrof (pengeluar)
menggunakan cahaya matahari untuk mensintesis karbohidrat dan protein melalui
proses fotosintesis. Heterotrof yang mengambil makanan dengan memakan detritus
adalah detritivor. Ini menyumbang kepada penguraian dan kitaran zat makanan.
Detritivor hidup dalam mana-mana tanah yang mempunyai komponen organik, dan juga
hidup dalam ekositem marin di mana mereka dinamakan kesalingbolehtukaran dengan

penghantar bawahan. Tenaga dan nutrien akan hilang dan tidak dapat disalurkan lagi
melalui rantai makanan tersebut jika organisma di bahagian atas iaitu burung dan tikus
telah mati. Oleh itu, ulat akan memainkan peranan sebagai pengurai semulajadi.
Perpindahan tenaga di dalam ekosistem boleh dikesan dari satu aras kepada aras yang
lain. Walaupun begitu, hampir 85% tenaga akan hilang kepada persekitaran sebagai
haba dan akan semakin berkurangan kerana ia bergerak dari satu fasa ke fasa yang
lain. Akhirnya, tenaga tersebut akan hilang dan perlu diganti oleh tenaga daripada
matahari dan proses pengaliran tenaga berulang sekali lagi.

Kesimpulan :
Sesuatu ekosistem terdiri daripada tumbuhan, haiwan dan faktor-faktor abiotik
yang bekerjasama untuk menjana, menyimpan dan memindahkan tenaga, nutrien dan
air. Dalam ekosistem tanah, makrofauna memainkan peranan yang penting untuk
mengekalkan keseimbangan ekosistem tersebut.
Soalan :
1. Bagaimanakah kepelbagaian makrofauna tanah dari dua lokasi berbeza?
Bolehkah anda cadangkan kenapa terjadinya perbezaan antara mereka.
Apakah parameter yang anda ukur yang boleh membantu anda untuk
menerangkan perbezaan- perbezaan tersebut?
Perbezaan jumlah bilangan individu makrofauna dan jenis makrofauna yang
terdapat pada kedua-dua lokasi tersebut adalah berbeza disebabkan oleh faktor-faktor
abiotik di kedua-dua kawasan tersebut yang berbeza. Faktor persekitaran abiotik
secara amnya dapat dibahagikan kepada dua iaitu faktor fizik dan faktor kimia. Antara
faktor kimia ialah pH, kadar organik tanah dan unsur-unsur mineral manakala faktor fizik
ialah suhu, kadar air, keliangan dan tekstur tanah. Menurut Leksono (2007), faktor
persekitaran abiotik sangat menentukan struktur komuniti haiwan-haiwan yang terdapat
di suatu habitat.

Walaupun pH tanah di kedua-dua lokasi adalah sama iaitu 6.5 dan suhu juga
sama iaitu 28 C, namun oleh kerana tahap naungan di Lokasi 2 adalah redup
menyebabkannya sesuai untuk makrofauna hidup, jika dibandingkan dengan Lokasi 1
yang tahap naungannya panas. Selain itu, kelembapan tanah di Lokasi 2 adalah
lembap dengan kehadiran air per 50 g tanah adalah sebanyak 82.1% dan
mempengaruhi bilangan individu makrofauna yang terdapat di kawasan ini. Menurut
Suin (2006), kehidupan haiwan tanah sangat bergantung kepada habitatnya
disebabkan kewujudan dan kepadatan populasi haiwan tanah di sesuatu kawasan
ditentukan oleh faktor persekitaran, iaitu faktor abiotik dan biotik.

2. Terangkan peranan makrofauna dalam tanah tersebut.

Makrofauna

ialah

mm.Makrofauna

organisma

dikenalpasti

bersaiz

sebagai

sederhana

jururutera

dalam

ekosistem

lingkungan
kerana

mereka

mengubahsuaistruktur tanah dengan mengorek dan mencipta struktur yang lebih

spesifik bagimembolehkan mereka bergerak dan melakukan aktiviti harian seperti
membuatlubang dan sebagainya supaya tanah lebih berongga (Biological
Resources,

2011).Setiap

makrofauna mempunyai peranan

yang tertentu

dalam mengawal atur cirifizikal dan proses kimia dalam tanah. Sebagai contoh
makrofauna yang dijumpaidalam eksperimen yang dijalankan seperti cacing,
berfungsi sebagai agen penyubur tanah. Cacing tanah ini akan selalu bergerak
dan menembusi tanah secara tidaklangsung ia memberi ruang pengudaraan yang
baik kepada struktur tanah.Di samping itu juga, cacing boleh menjadi pengurai yang
baik kepada sampahorganik yang terdapat pada tanah. Seterusnya, hasil kotoran
cacing tersebutdijadikan sebagai nutrien kepada tanah. Manakala semut penting
dalam tanahkerana mereka mengubah persekitaran fizikal dan kimia serta
menambahbaik

kapasiti

tanah

untuk

menakung

air.

Disebabkan

semut

menambahkan keliangan tanah, ia juga menyediakan ruang bagi akar untuk

bertumbuh (Clive A. Edwards,2011).

3. Pada rajah jaringan makanan yang disediakan, labelkan jenis-jenis biota

(contohnya,fungi, nematod dan lain-lain), apa yang mereka lakukan (pemangsa,
pemakan daun dll) dan huraikan bagaimana arah aliran tenaga berlaku.
Contoh, dimanakah bermulanya pembentukan tanaga dan dimanakah ianya
berakhir (puncak rantai makanan).
Apakah akan terjadi kepada tenaga dan nutrien apabila organisma pada puncak
rantai makanan mati?
Sertakan rajah ini dengan laporan anda.

g1

g2

e1

f
b

e3
i
d
c

Tumbuhan

e
2

b
c

Bahan organik

e3

Nematod (pemakan kulat dan

bakteria)
Nematod (pemangsa)

e1

Bakteria

Kulat

g1

Arthropod (pencincangshredder)

Protozoa

Nematod (pemakan
akar)

g2

Arthropod (pemangsa)

Burung

Tikus

Dalam ekosistem tanah ini, selain daripada faktor abiotik, faktor biotik jugamempengaruhi
dan saling beriteraksi untuk membentuk satu ekosistem semula jadiyang stabil dan
seimbang. Berdasarkan siratan makanan ini, terdapat 2subkomponen faktor biotik iaitu
autotrof dan heterotrof. Autotrof terdiri daripadasemua tumbuhan yang menjalankan
proses fotosintesis iaitu ia bertindak sebagaipengeluar manakala heterotrof terdiri
daripada semua haiwan dan saprofit yangtidak boleh membina makanannya sendiri
tetapi bergantung kepada haiwan lainataupun tumbuhan dan dikenali sebagai pengguna
(Biology: The Study of Life,1993).
Merujuk kepada rajah siratan makanan ini, autotrof (rumput hijau) akanbertindak
memerangkap tenaga cahaya untuk membina makanannya sendiri melaluiproses
fotosintesis. Kemudian, tenaga yang diperangkap akan dipindahkan kepadapengguna
seterusnya iaitu pengguna primer, sekunder dan tertier (heterotrof).Lazimnya, dalam
sesuatu rantai makanan, bilangan peringkat adalah terhad keranapemindahan tenaga
akan berkurangan di setiap peringkat sehinggalah semuatenaga habis digunakan. Salah
satu contoh rantai makanan yang boleh dikenalpastiberdasarkan siratan makanan di atas
iala
rumput

nematod (e1)

arthropod (g1)

arthropod (g2)

burung (h)

Rumput ialah pada aras trofik pertama (pengeluar), nematod (e1) ialahpengguna primer,
arthropod (g1) ialah pengguna sekunder, arthropod (g2) ialahpengguna tertier manakala
burung ialah pengguna di aras

tertinggi. Apabila organisma di puncak siratan makanan mati (burung dan tikus),tenaga
yang tersimpan dalam tubuh haiwan tersebut tidak akan hilang, sebaliknya iaakan
diuraikan oleh ulat-ulat untuk dikembalikan kepada tanah. ulat ini akanberfungsi sebagai
pengurai semulajadi. Dalam proses pemindahan tenaga ini, 90%tenaga akan hilang
kepada persekitaran sebagai tenaga haba. Justeru, tenaga yanghilang ini harus diambil
lagi daripada matahari oleh pengeluar .

Rujukan :
Leksono, A.Setyo.2007.Ekologi Pendekatan Deskriptif dan Kuantitatif.
Malang : Bayumedia
Suin, N.M.2006.Ekologi Hewan Tanah.Jakarta : Bumi Aksara
Renny, A. (2012). Makrofauna tanah. Dimuat turun daripada http://rennyambar.blogspot.com/2012/04/makrofauna-tanah.html pada 9 Juali 2013.

Borman, F.H. dan G.E. Likens. (1970). "The nutrient cycles of an

ecosystem." Scientific American, Oktober 1970, ms 92-101.
Wessells, N.K. dan J.L. Hopson. (1988). Biology. New York: Random House.
Tajuk. 44.