Selahardi
1
Babad Jejeripun Selaardi 1837 Poro Ratu Nagri Jowo yang
2
kertas label registrasi tertulis kode XP.5 26800. Pada sampul
XP.05.
cm; kiri 3,5 cm. Terdapat perbedaan ukuran kolom teks yaitu
cm; bawah 8,5 cm; kanan 5 cm; dan margin kiri 5,5 cm. ( Lih.
Lampiran 3)
1
Ukuran naskah adalah ukuran halaman naskah diperhitungkan lebar kali panjang dalam
centimeter ( Saktimulya, 2016: 37).
2
Ukuran kolom teks adalah pengukuran lebar kali panjang bagian halaman tempat teks ditulis
sehingga diperkirakan ukuran pias (margin) atas, bawah, kir dan kanan ( Saktimulya, 2016: 37).
3
2.2.6 Jumlah Halaman.
2.2.8 Kertas.
3
Recto: halaman belakang setiap lembar naskah (Tim Penyusun, 1972: 94).
4
2.2.9 Cap kertas (watermark)4.
Selahardi.
kertas.
2.2.11 Kuras5.
2.2.12 Sampul.
2.2.13 Jilidan.
benang. Panjang benang pada ruas pertama adalah 4,5 cm, ruas
4
Cap kertas (watermark) merupakan tanda pada kertas, berupa gambar transparan ( Saktimulya,
2016:37).
5
Kuras merupakan istilah untuk menyebut sejumlah lembar kertas yang dilipat dan dijahit
tengahnya dengan benang ( Pudjiastuti, 2006:14).
5
Kondisi jilidan masih dalam keadaan yang baik dan rapi (Lih.
Lampiran 7).
2.2.14 Bahasa.
2.2.15 Aksara.
2.2.17 Bentuk.
6
II. Durma supados 36
antuk branti
III. Asmaradana sěmana 35
kawijil ing
tyas.
IV. Mijil wěkasan 37
měgat luh
V. Měgatruh ngěnglěng 28
kanthen ing
kěprabon
VI. Kinanthi priya anom 34
pěkik-pěkik
VII. Sinom ngěrěsing 36
tyas anglir
sinamběran
dhandhang
VIII. Dhandhanggula Mundur 28
wadya
suměkta
IX. Durma sri Galuh 22
bronta
kingkin
X. Asmaradana tiněkan 58
panědheng
wuntat
XI. Pangkur Yěkti tan 20
mundur ing
jurit.
XII. Durma lir madu 34
kinum warih.
XIII. Dhandhanggula sang dyah 19
mijil kang
waspa
XIV. Mijil ingsun atut 29
pungkur
XV. Pangkur tan nědya 30
mundur ing
jurit.
XVI. Durma lampahe 24
pěksi
langking
XVII. Dhandhanggula lir manggih 30
sang dyah
kěnya
XVIII. Sinom Sang dyah 38
7
sru ngěrik
tan nědya
mundur sing
ngarsa
XIX. Durma Sakeběr 30
langkung
kikin
XX. Asmaradana siyungnya 32
Sarpakěnaka
XXI. Pangkur sri nata suka 25
ing galih.
XXII. Sinom Ingkang 26
kantun para
baron
gudhandhan
gan
XXIII. Dhandhanggula Sukmul 39
langkung
kasmaran.
XXIV. Sinom ingkang rama 13
maju mundur
nglilanana
XXV. Durma nagri tan 28
ngasmarani
XXVI. Asmaradana ingkang galih 64
guladrawa
XXVII. Dhandhanggula males ngong 34
bejang
wuntat
XXVIII. Pangkur wong katri 27
samya
nyodheti.
XXIX. Kinanthi nĕrung 41
ngronta
minta manis
XXX. Dhandhanggula akathah 43
kanthenira
XXXI. Kinanthi arsa males 15
lara wuri
XXXII. Pangkur pan lajĕng 48
kasmaran
ngelmi.
XXXIII. Asmarandana - 24
XXXIV. Dhandhanggula Wauta kang 19
8
winurcita
manis7.
wantu putra
sri nata
XXXV. Sinom warna-warna 30
sang nata
mulat
kasmaran
XXXVI. Asmarandana niskara gĕtun 40
sri nata
XXXVII. Sinom lan ni tuwa 30
kang mĕntas
kintiring
dhandhang
XXXVIII. Dhandhanggula lah wis patih 19
mundura
XXXIX. Durma beji timbul 38
sinĕksi
XL. Maskumambang Ki Jaka 33
mocung
turira.
XLI. Pocung maling sĕkti 22
tyasnya lir
sinambĕr
dhandhang
XLII. Dhandhanggula tan kĕna 41
ingunduran
XLIII. Durma Kasmaran 23
gung dipati.
XLIV. Asmarandana gawe kanthi 23
olah-olah
XLV. Kinanthi Kasmaran 18
sajroning
galih.
XLVI. Asmaradana arsa 31
ngundurkĕn
narindra.
XLVII. Durma rinagkul 20
luhnya mijil
XLVIII. Mijil kinanthi ing 10
ratu.
XLIX. Kinanthi sri nata 13
taruna
Pĕngging
7
Sasmita tembang terletak pada awal gatra pertama bait pertama tembang
9
L. Sinom datan kĕna 35
wus tinakdir
yen mundur
LI. Durma tuwa anom 40
ajake
10
gudhandhan
gan
LXVI. Dhandhanggula sěmune karya 38
brongta
LXVII. Asmaradana sri nata aris 48
ngandika
LXVIII. Sinom Supadriya 42
umangkat
lumakweng
wuntat
LXIX. Pangkur lampahira 52
gula milir
LXX. Dhandhanggula sing adulu 34
kasmaran
LXXI. Asmaradana ya dadiya 42
kantheningw
ang.
LXXII. Kinanthi tan oleh 56
manising
Widi
LXXIII. Dhandhanggula kang den 25
undur
lěnggahnya.
LXXIV. Durma ing dalu 26
brongta kikin
LXXV. Asmaradana lir wong 28
kapěgatan
trěsna
LXXVI. Měgatruh lampahe lir 31
dhandhang
layon.
LXXVII. Dhandhanggula mung 34
Jakasura
putra
LXXVIII. Sinom cipta ngrasa 31
yen kinen
yuda kěnaka
LXXIX. Pangkur tan nědya 43
mundur ing
jurit
LXXX. Durma ing dulur 40
brongta kikin
LXXXI. Asmaradana neng wuri 49
ngabani
wadya.
11
LXXXII. Pangkur umangkatkěn 38
maring
wěngi.
LXXXIII. Dhandhanggula pěsthi tilar 42
gri nata.
LXXXIV. Sinom amiwiti 37
kasmaran
agama Eslam
LXXXV. Asmaradana adulur kang 41
aneng wuntat
LXXXVI. Pangkur kuněng kang 41
kentaring
warih.
LXXXVII. Dhandhanggula nimbali kang 47
gěng brongta
LXXXVIII. Asmaradana angrěmbag 56
yuda kěnaka
LXXXIX. Pangkur sri nata 35
mangrubeng
puri.
XC. Sinom sarěng nglilir 36
baya seta
malih
brongta
XCI. Asmaradana ri děge 12
Děmak Sri
Nata.
XCII. Sinom datan eca 28
karya
kasmaran
ing gěsang
XCIII. Asmaradana sunan arsa 36
měgat nyawa
XCIV. Megatruh tan bisa ana 36
dhandhang
ěnggon.
XCV. Dhandhanggula Kinanthi 43
mring sang
nata.
XCVI. Kinanthi ki patih 38
němbah gya
mijil
XCVII. Mijil langkung 46
kasmareng
kung.
12
XCVIII. Asmaradana dhukuh 32
Majasta
kawuntat
XCIX. Pangkur Měgatruh 19
rasaning
galih.
C. Megatruh Sampun 28
prapta
jajahan
wukir
Prawata8
CI. Durma lan patih 24
esmu manis
8
Sasmita tembang terletak pada gatra pertama awal pupuh berikutnya
13
2.2.18 Kolofon.
dilakukan.
(h.i)
Purwaning reh mangrěnggeng měmanis,
sĕnin kliwon ejing jam nawa,
tanggal pitulas surane,
kasonga mangsanipun,
wukonira sinta lumaris,
kulawu ingkang ejrah,
jimawal kang taun,
anĕpa kang sĕrat babat,
jĕjĕrira selahardi sĕngkalaning,
pandhita tri es-
(h.ii)
thi Ningrat,
....
Yang artinya:
14
jejerira selahardi dengan sengkalan9,
pandhita tri esthi Ningrat.
LXIV berbentuk tembang macapat yang terdiri dari lima pupuh, yaitu:
9
Sengkalan merupakan kalimat atau gambar yang digunakan untuk memperingati hari suatu
kejadian (Padmosoekotjo, 1960:134).
10
Pĕpadan adalah gambar tertentu yang digunakan untuk menandai pergantian pupuh suatu
tembang pada suatu teks ke pupuh selanjutnya.
15
sebagai salah satu kekhasan teks. Beberapa kata yang tidak berpelancar
arti dalam
Kata Dalam Kata Lokasi
No bahasa
Naskah Seharusnya Dalam Teks
indonesia
1. Nedra Nendra tidur h.216 r
2. Amigu Aminggu diam h.216 r
3. Igih Inggih duduk h.216 r
4. Tugu Tunggu menunggu h.216 r
5. Gorengi Nggorengi menggoreng h.216 r
( memasak)
6. Aligihya Alinggihya duduklah h.216 v
7. luguhe Lungguhe duduknya h.216 v
berwenang
8. winena winenang h.216 v
( berhak)
Munggeng
9. Mugeng arsa h.218 r
arsa
10. bejang benjang besok h.219 r
11. Ligih Linggih duduk h.219 r
12. egala enggala segeralah h. 219 v
13. guligen gulingen h. 220 r
14. tugal Tunggal h. 221 r
15. ejing Enjing pagi h. 222 v
16. pinujul pinunjul sakti h. 224 v
17. tugil tunggil h. 227 r
18. jujung junjung angkat h. 227 v
19. ugahna unggahna angkat h. 227 v
20. dadan dandan berdandan h. 228 r
21. mugah munggah naik h.228 v
22. sitĕn sintĕn siapa h. 229 r
23. kĕpagih kĕpanggih bertemu h. 232 v
24. migah minggah naik h. 232 v
25. glodhogan glondhongan h. 234 v
26. tugonana tunggonana tunggulah h. 235 v
27. sapitĕn sapintĕn h. 236 r
28. ngigil nginggil atas h. 241 r
rekto berjumlah dua halaman serta 228 verso dua halaman, yang mana
16
halaman tersebut saling berhubungan. Teks pada teks pupuh LX-LXIV
ditulis dengan menggunakan bahasa Jawa dan aksara Jawa yang relatif
Yang artinya:
17
Yang artinya:
18
BAB III
SUNTINGAN TEKS, TERJEMAHAN DAN CATATAN TEKS SÊRAT
BABAD JÊJÊRIRA SELAHARDI PUPUH LX-LXIV
ha
na
ca
ra
ka
da
ta
sa
wa
la
pa
dha
19
ja
ya
nya
ma
ga
ba
tha
nga
Aksara Transliterasi
rĕ
lĕ
Aksara Transliterasi
Na
Ta
Pa
20
Sa
Ba
10
Tabel 7. Sandangan
21
Taling e
Taling tarung o
...
Pepet ĕ
Wulu i
Wigyan h
Cecak ng
Layar r
berikut
22
C Hyang Asmara h. 219 r
u
Eslam h.225r
f
23
Wulan
Dewi Nawang h. 219r
Sasi
Sang Kusuma h.218v
Nawang Sasi
Sang Dyah h.235v
Rĕtna Dumilah
Sang Dipati h.220v
Arya Damar
Pangeran h. 222r, 228v
Modang,
Pangran
Modang
Pangeran h.228r
Santri,
Pangran h.228r
Wukir Jati,
Pangeran h. 238r
Palembang
Pangran Siti h. 238r,
Jĕnar
Raden h. 220v, 221r,
Patah/Dyan 221v, 223r, 223v,
Patah 227r,
Raden Timbalh.220v, 221r, 224r,
225v,
Seh Bĕntho h.224v
Seh Mĕlaya/ h.228v, 230r
Seh Mlaya
Seh Maulana h. 228r, 228v,
Mahribi.
Kanjĕng h.224v
Susunan
Benang
24
Gari,
Ki Kopak h.234r
25
d) Huruf kapital digunakan sebagai huruf pertama nama
Carebon/ h. 222r
Cirebon
Tuban h.228r,
235v, 243r.
Tubin h. 235v
Dĕmak h.228r,
232v, 237r,
237v, 240r
Mĕkah h.228v,
26
229r, 232r,
232v, 240r,
suntingan.
Contoh:
27
Vokal o dalam suku kata tertutup yang ditulis dengan o
naskah.
Contoh:
28
3.2.5 Penulisan Aksara Ha
menjadi ha.
Contoh:
Teks
b) A Suntingan Letak
dĕdhaharan h.216r
k
puruhita h. 222r
a dirham h. 223r
sara ha, hi, hu, he, ho yang dalam pengucapan ringan
Contoh:
o kinaota h.219v
29
Tanda Keterangan
menafsirkan isi teks (Robson, 1994: 12). Penafsiran atau terjemahan dapat
30
Contoh :
Diterjemahkan menjadi:
Contoh:
diterjemahkan menjadi:
Contoh:
Punakawane sawiji,
busuk tan bĕtah ngĕrapa,
nuli pamit mring gustine,
diterjemahkan menjadi:
31
Kemudian pamit kepada tuannya
Contoh:
Contoh:
….
pan kĕpanggih aneng gubug,
sang dyah aris aturira.
11
Baca: alinggihya
32
(Mereka) bertemu di gubuk.
Sang dyah berkata dengan sopan
Contoh:
Diterjemahkan menjadi:
Contoh :
33
perkataan pelayannya (saat) berbicara dengan anak (nya).
Contoh:
nomor yang tertera pada awal kata atau istilah yang bersangkutan.
Contoh:
gelar.
34
3.3 Suntingan dan Terjemahan Teks Sêrat Babad Jêjêrira Selahardi
Pupuh LX-LXIV
Naskah Terjemahan
(Pupuh LX, Asmarandana, 65 (Pupuh LX, Asmarandana, 65
bait) bait)
(h.216r) (h.216r)
(1) Sangking sangĕte gĕng brangti, Karena sangat besar cintanya
supe dhahar lawan nendra12, (sehingga) lupa makan dan tidur.
malah sipĕng pĕgagane, (Ia) justru menginap di [1]
sadalu prapteng rahina, pegaganya.
aminggu13 datan ngucap, Malam hingga siang
kĕlangkung susah ing kalbu, diam tidak berbicara.
mung kang rayi katingalan. Hatinya sangat sedih,
hanya sang adik yang terlihat.
(3) Myang gusti tan sagĕt guling, dan tuan (Lembu Peteng) (juga)
sĕdalu tĕngga pĕgagan, tidak bisa tidur.
kadi gusti inggih15 luwe, Semalaman menunggu [3] pegagan,
yata kiyagĕng miyarsa, sepertinya tuan (Lembu Peteng) juga
ature pĕrpatira, lapar.”
angandika marang sunu, Ki Ageng mendengar
nini sira angirima. perkataan pelayannya
(ketika) berbicara dengan anak (nya).
“Nak kirimkanlah (bekal) (!)
12
Naskah: nedra
13
Naskah: amigu
14
Naskah: nedra
15
Naskah: igih
16
Naskah: tugu
35
marang ing kakangira, kepada kakakmu
kang wĕruh ing kadang sĕpuh, yang bertemu saudara tua,
iku gĕgĕntining bapa. dia (adalah) pengganti ayah”.
17
Naskah: gorengi
18
Naskah: aligihya
36
kinipatkĕn mring Sang Rĕtna.
(8) Sang dyah angling esmu runtik, Sang dyah berkata (dan) terlihat
karane anyĕkĕl tangan, marah
karena (Ki Jaka) memegang
nora pĕrsaja lungguhe19, tangannya
(sehingga) duduknya (menjadi) tidak
Ki Jaka aris ngandika,
nyaman.
kaliru areningwang, Ki Jaka berkata dengan pelan
“Salah saya,
ingsun arsa nyandhak kĕlut, saya ingin mengambil sapu,
(tetapi) salah mengambil tanganmu.
kaliru ing astanira.
(10) Aja duka sira gusti, kamu jangan marah tuan putri,
tulusa asih ing kadang, tuluslah sayang kepada saudara(mu).
Benarkah kamu marah kepadaku (?)
bĕnĕr sira duka ingong, Perutku sangat lapar
semalaman terasa mengantuk
sangĕt luwe wĕtĕngingwang,
berada di gubuk tanpa tidur,
sĕdalu akaripan, dingin (dan) banyak hewan kecil
memangsa.”
aneng gubug datan wuru,
19
Naskah: luguhe
20
Naskah: winĕna
37
asrĕp akeh lĕmut mangsa21.
1. Pegaga : lahan yang ditanami padi berjenis gaga yang tidak diairi.
(Poerwadarminta, 1938:127).
2. kusuma rara:
21
Naskah: mongsa
38
3. pegagan:
4. pegaga:
5. pegagan:
6. kusuma:
7. Majalangu
8. menggaris tanah
13. Nimas:
39
DAFTAR PUSTAKA
A. Naskah
B. Pustaka bacaan
40
Sumarsih, Saktimulya, Mangkusudarmo, Arsanti Wulandari. 2017.
“Pembacaan Teks Sebagai Kunci Pembuka Taman Kajian”.
Disajikan dalam Temu Ilmiah FKS Sastra Jawa /Jawa
Kuna/Bali UGM-UI-UNS-UNUD 4-6 Agustus di
Kaliurang Yogyakarta.
41
42