KATA PENGANTAR

Puji dan syukur kehadirat Tuhan Yang Maha Esa yang telah melimpahkan
rahmat serta karunia-Nya, sehingga penyusun dapat menyelesaikan laporan akhir
praktikum Proses Produksi Laboratorium Teknik Mesin Dasar tahun 2018.

Praktikum Proses Produksi merupakan sebuah mata kuliah pada semester

dua di jurusan teknik mesin. Dalam penyusunan laporan akhir proses produksi,
penyusun diberi kesempatan untuk menuangkan ide-ide kreatif. Praktikum proses
produksi telah banyak memberikan manfaat dengan meningkatkan kemampuan
mahasiswa yaitu cara berfikir logis, mengatasi masalah, bekerja secara tim, dan
menghasilkan produk yang berkualitas. Pada saat melakukan praktikum dan
menyusun laporan akhir proses produksi, penyusun dibantu oleh orang-orang di
sekitar penyusun, sehingga penyusun dapat menyelesaikan laporan akhir ini
dengan baik. Kepada semua pihak yang telah banyak membantu, dengan rasa
hormat penyusun mengucapkan terima kasih, diantaranya :

1. Prof. Dr. E.S. Margianti., SE., MM., selaku Rektor Universitas

Gunadarma
2. Prof. Dr. Ir. Bambang Suryawan., MT., selaku Dekan Fakultas Teknologi
Industri Universitas Gunadarma Teknik Mesin Universitas Gunadarma
3. Dr. RR. Sri. Poernomo., ST., MT., selaku Ketua Jurusan Teknik Mesin
Universitas Gunadarma
4. Bapak Eko Susetyo Yulianto., ST., MT., selaku kepala Laboratorium
Teknik Mesin Dasar Universitas Gunadarma
5. Para Asisten dan PJ Laboratorium Teknik Mesin Dasar Universitas
Gunadarma
6. Kedua Orang Tua yang telah memberikan dukungan moril maupun
materil
7. Teman dari mahasiswa Jurusan Teknik Mesin Universitas Gunadarma
angkatan 2017

ii
 Penyusun menyadari, bahwa dalam menyusun laporan akhir ini masih
terdapat banyak kekurangan baik pada teknis penulisan maupun materi yang
disajikan. untuk itu penyusun mengharapkan kritik dan saran yang membangun
dari pembaca, agar penulisan di masa yang akan datang menjadi lebih
baik.Penyusun juga berharap mudah-mudahan laporan akhir ini dapat
memberikan manfaat kepada para pembaca dan mahasiswa Jurusan Teknik
Mesin. kegiatan praktikum proses produksi adalah sebagai langkah awal
pembentukan pribadi yang mandiri kepada mahasiswa.

Bekasi, 16 Desember 2017

(Fathoni)

iii
 DAFTAR ISI

Halaman
HALAMAN JUDUL ................................................................................... i
KATA PENGANTAR ................................................................................. ii
DAFTAR ISI ................................................................................................ iv
DAFTAR GAMBAR .................................................................................. ix
DAFTAR TABEL ....................................................................................... xi

BAB I PENDAHULUAN ..................................................................... 1

1.1 Latar Belakang Masalah ................................................... 1
1.2 Pembatasan Masalah ........................................................ 1
1.3 Tujuan Penelitian .............................................................. 1
1.4 Metode Penelitian ............................................................. 2
1.5 Sistematika Penulisan ...................................................... 2

BAB II LANDASAN TEORI ................................................................ 4

2.1 Pengenalan Alat Bangku ................................................... 4
2.1.1 Jenis – jenis alat gores............................................ 4
2.1.1.1 Penitik ..................................................... 4
2.1.1.2 Batang Penggores ................................... 5
2.1.1.3 Jangka Penggores .................................... 5
2.1.1.4 Meja Perata ............................................. 6
2.1.2 Peralatan Utama Kerja Bangku ............................. 6
2.1.1.2 Pahat Tangan .......................................... 6
2.1.1.3 Gergaji Tangan ....................................... 7
2.1.1.4 Kikir ........................................................ 7
2.1.1.5 Tap dan Snei ........................................... 9
2.1.1.6 Ragum ..................................................... 9
2.1.1.7 Palu ........................................................ 10
2.1.1.8 Mesin Bor ............................................... 10

iv
 2.1.1.9 Mesin Gerinda ........................................ 12
2.1.3 Alat Ukur yang Sering Dipakai Kerja Bangku ..... 12
2.2 Kerja Plat .......................................................................... 13
2.3 Penyambungan Logam ..................................................... 13
2.3.1 Sambungan Las ...................................................... 14
2.3.1.1 Keuntungan Sambungan Las Listrik .......... 15
2.3.1.2 Kelemahan Sambungan Las Listrik .......... 15
2.3.1.3 Jenis Sambungan Las ................................ 16
2.3.1.4 Jenis - Jenis Pengelasan ............................ 17
2.3.1.5 Ciri – Ciri Pengelasan Lebur ..................... 19
2.3.1.6 Pengertian Brazing .................................... 20
2.3.1.7 Perlengkapan Las Acetylin ........................ 26
2.3.1.8 Cara Pengelasan Brazing .......................... 27
2.3.1.9 Cara Pengelasan Pipa ................................ 27
2.4 Las Listrik ......................................................................... 29
2.4.1 Prinsip – Prinsip Las Listrik ................................. 29
2.4.1.1 Las Listrik Dengan Elektroda Karbon ...... 30
2.4.1.2 Las Listrik Dengan Elektroda Berselaput . 30
2.4.1.3 Las Listrik MIG ........................................ 31
2.4.1.4 Las Listrik ................................................. 32
2.4.2 Arus Listrik ........................................................... 32
2.4.2.1 Arus Searah (DC) ...................................... 32
2.4.2.2 Arus Bolak Balik (AC) ............................. 32
2.4.3 Pengkutuban Elektroda ......................................... 32
2.4.3.1 Pengkutuban Langsung ............................. 32
2.4.3.2 Pengkutuban Terbalik ............................... 33
2.4.3.3 Pengaruh Pengkutuban Pada Hasil Las ..... 33
2.4.4 Pesawat Las ........................................................... 33
2.4.4.1 Pesawat Las Arus Bolak Balik (AC) ......... 34
2.4.4.2 Pesawat Las Arus Searah (DC) .................. 34
2.4.4.3 Pesawat Las AC – DC ............................... 34

v
2.4.5 Alat – Alat Bantu Las ........................................... 34
2.4.5.1 Kabel Las .................................................. 34
2.4.5.2 Pemegang Elektroda ................................. 35
2.4.5.3 Palu Las ..................................................... 35
2.4.5.4 Klem Massa .............................................. 36
2.4.5.5 Tang .......................................................... 37
2.4.6 Perlengkapan Keselamatan Kerja ......................... 37
2.4.6.1 Helm Las ................................................... 37
2.4.6.2 Sarung Tangan .......................................... 38
2.4.6.3 Baju Las / Apron ....................................... 38
2.4.6.4 Sepatu Las ................................................. 38
2.4.6.5 Kamar Las ................................................. 38
2.4.6.6 Masker Las ................................................ 39
2.4.7 Elektroda ............................................................... 39
2.4.7.1 Elektroda Berselaput ................................. 39
2.4.7.2 Klasifikasi Elektroda ................................. 39
2.4.7.3 Elektroda Baja Lunak ............................... 40
2.4.7.4 E 6010 Dan E 6011 ................................... 40
2.4.7.5 E 6012 Dan E 6013 ................................... 40
2.4.7.6 E 6020 ....................................................... 41
2.4.7.7 Elektroda Berselaput Serbuk besi ............. 41
2.4.7.8 Elektroda Hydrogen Rendah ..................... 41
2.4.8 Kondisi Pengelasan ............................................... 41
2.4.8.1 Elektroda Untuk Besi Tuang ..................... 42
2.4.8.2 Elektroda Untuk Aluminium ..................... 43
2.4.8.3 Elektroda Untuk Pelapis Keras ................. 43
2.4.8.4 Elektroda Tahan Kikisan ........................... 43
2.4.8.5 Elektroda Tahan Pukulan .......................... 43
2.4.8.6 Elektroda Tahan Keausan ......................... 43
2.4.9 Memilih Besarnya Arus ........................................ 44
2.4.9.1 Cara – Cara Menyalakan Busur ................ 44

vi
 2.4.9.2 Pengaruh Panjang Busur Pada Hasil Las .. 44
2.4.9.3 Pengaruh Besar Arus ................................. 45
2.4.9.4 Gerakan Elektroda .................................... 46
2.4.9.5 Pengaruyh Kecepatan Elektroda Pada Las 46
2.4.9.6 Las Catat (Las Ikat) ................................... 47
2.5 Mesin Bor ......................................................................... 47
2.5.1 Definisi dan Fungsi Mesin Bor ............................. 47
2.5.2 Jenis – Jenis Mesin Bor ......................................... 48
2.5.3 Bagian – Bagian Mesin Bor .................................. 50
2.5.4 Pemegang dan Penjepit Benda Kerja .................... 52
2.5.5 Jenis – Jenis Mata Bor .......................................... 53
2.5.6 Mata Pemotong ..................................................... 53
2.5.7 Kecepatan Potong Pengeboran ............................. 54
2.5.8 Pemakanan Pengeboran ........................................ 56

BAB III PROSES KERJA ...................................................................... 57

3.1 Alat Dan Bahan ................................................................. 57
3.1.1 Bahan ..................................................................... 57
3.1.2 Alat dan Fungsi Proses Pengelasan ....................... 57
3.1.2.1 Penggaris / Mistar ................................... 57
3.1.2.2 Gergaji Besi ............................................ 58
3.1.2.3 Ragum ..................................................... 58
3.1.2.4 Gerinda Duduk ........................................ 59
3.1.2.5 Gerinda Tangan ....................................... 59
3.1.2.6 Wearpack Kerja ...................................... 60
3.1.2.7 Mesin Las Listrik .................................... 60
3.1.2.8 Elektroda ................................................. 61
3.1.2.9 Palu Las .................................................... 61

vii
 3.2 Proses Pengelasan ............................................................. 62
3.2.1 Proses Pemotongan Bahan ..................................... 62
3.2.2 Proses Pembuatan Siku .......................................... 63
3.2.3 Proses Pengelasan .................................................. 65

BAB VI PENUTUP ................................................................................. 66

4.1 Kesimpulan ....................................................................... 66
4.2 Saran ................................................................................. 66
DAFTAR PUSTAKA
DAFTAR LAMPIRAN

viii
 DAFTAR GAMBAR

Halaman
Gambar 2.1 Penitik ...................................................................................... 4
Gambar 2.2 Batang Penggores ................................................................. 5
Gambar 2.3 Pahat ..................................................................................... 7
Gambar 2.4 Kikir ...................................................................................... 8
Gambar 2.5 Mesin Bor ............................................................................. 11
Gambar 2.6 Mesijn Gerinda dan Bagiannya ............................................ 12
Gambar 2.7 Jenis Sambungan Las ........................................................... 16
Gambar 2.8 Beberapa Bentuk Las Jalur ................................................... 17
Gambar 2.9 Beberapa Bentuk Las Alur ................................................... 17
Gambar 2.10 Las Sumbat dan Las Slot ...................................................... 18
Gambar 2.11 Las-an Titik dan Las-san Kampuh ....................................... 18
Gambar 2.12 Las-an Lekuk dan Las-an Rata ............................................. 19
Gamabr 2.13 Penampang Melintang Penyambungan Pengelasan Lebur ... 19
Gambar 2.14 Perlengkapan Las Oksiasetilin ............................................. 21
Gambar 2.15 Regular Silinder Gas ............................................................ 23
Gambar 2.16 Brander Las .......................................................................... 24
Gambar 2.17 Nyala karburasi .................................................................... 25
Gambar 2.18 Nyala Netral ............................................................................ 25
Gambar 2.19 Nyala Oksidasi ........................................................................ 26
Gambar 2.20 Proses Pengelasan Pipa 1 ........................................................ 27
Gambar 2.21 Proses Pengelasan Pipa 2 ........................................................ 27
Gambar 2.22 Proses Pengelasan Pipa 3 ......................................................... 28
Gambar 2.23 Proses Pengelasan Pipa 4 ........................................................ 29
Gambar 2.24 Pesawat Las ............................................................................. 33
Gambar 2.25 Kabel Las ................................................................................. 35
Gambar 2.26 Palu Las ................................................................................... 36
Gambar 2.27 Sikat Kawat ............................................................................. 36
Gambar 2.28 Klem Massa ............................................................................. 37

ix
Gambar 2.29 Tang Penjepit .......................................................................... 37
Gambar 2.30 Mesin Bor ................................................................................ 48
Gambar 2.31 Mesin Bor ................................................................................ 48
Gambar 2.32 Mesin Bor Tangan ................................................................... 49
Gambar 2.33 Mesin Bor Radial .................................................................... 49
Gambar 2.34 Mesin Bor ................................................................................ 51
Gambar 3.1 Mistar dan Penggaris ............................................................... 57
Gambar 3.2 Gergaji Besi ............................................................................. 58
Gambar 3.3 Ragum .................................................................................... 58
Gambar 3.4 Gerinda Duduk ........................................................................ 59
Gambar 3.5 Gerinda Tangan ....................................................................... 59
Gambar 3.6 Wearpack ................................................................................. 60
Gambar 3.7 Mesin Las Listrik .................................................................... 60
Gambar 3.8 Elektroda ................................................................................. 61
Gambar 3.9 Palu Las ................................................................................... 61
Gambar 3.10 Bahan Awal Bangku ................................................................ 62
Gambar 3.11 Pembuatan Siku ....................................................................... 63
Gambar 3.12 Pengelasan Awal ..................................................................... 63
Gambar 3.13 Pemasangan Kaki Bangku ....................................................... 64
Gambar 3.14 Pemasangan Pengokoh Kaki Bangku ...................................... 64
Gambar 3.15 Pelubangan Bahan ................................................................... 63
Gambar 3.16 Pengecatan ............................................................................... 63

x
 DAFTAR TABEL

Halaman
Tabel 2.1 Ukuran Tirus ................................................................................. 52
Tabel 2.2 Sudut Mata Bor ............................................................................. 54
Tabel 2.3 Harga kecepatan Mata Bor dari Bahan HSS ................................. 54
Tabel 2.4 Besarnya Pemakanan Berdasarkan diameter Mata Bor ................ 56
Tabel 2.5 Harga Kecepatan Mata Bor dari Bahan HSS ................................. 29
Tabel 2.6 Besarnya Pemakanan Berdasarkan Diameter Mata Bor ............... 32
Tabel 2.7 Daftar Cutting Speed untuk Pahat HSS ........................................ 39

xi