Anda di halaman 1dari 67

MOTIF UKIRAN MINANGKABAU

Oleh : Zulfikri

PERAN KATA-KATA DALAM UKIRAN

Falsafah atau pandangan hidup masyarakat adat Minagkabau adalah “adat


basandi syarak syarak basandi kitabullah” (ABS-SBK) “syarak mangato, adat mamakai, alam takambang jadi
guru”Dalam hal ini akal dan budi, keluasan perasaan budi sangat berperan, “manusia tahan kieh, binatang
tahan lacuik, kilek baliung alah ka kaki, kilek kaco alah kamuko, tagisia lah labiah bak kanai, tasinggung
labiah bak jadi”. Pepatah tersebut menuntut kearifan dan kebijaksanaan manusia dalam berkata bertindak
dan bekerja. Sehingga disebut pula dalam adat “nan bagarih babalabeh” sebagai hasil kearif bijaksanaan
sebagai berikut :
Basilek diujung lidah
Malangkah dipangka karih
Bamain diujuang padang
Tahu dikieh kato putuih
Tahu digelek kato abih
Tahu diereang jo gendeang
Sarato kurenah jo baenah
Tahu dirunciang ka mancucuak
Tahu dirantiang kamalantiang
Tahu didahan kamahimpok
Tahu digantiang nan kaputuih
Tahu dicondong kamahimpik
Tahu dibiang nan katabuak
Tahu diunah kamahambek
Tahu dibayang kato sampai

Dalam melahirkan motif-motif dasar ukiran juga terdapat ungkapan adat atau pepatah petitihnya sebagai
pangkal tolak renungan seni ukir Minangkabau.
Ukia banamo bungo janggi Alua jo patuik mangamudi
Sakaki samundam panuah Panakiak pisau sirauik
Dibaliak gunuang maha biru Ambiak galah batang lintabuang
Ditangahnyo tatandu bararak Salodang ambiak kaniru
Kiri kanan baaka cino Nan satitiak jadikan lauik
Kaliliang bungo sari manjari Nan sakapa jadikan gunuang
Warano kambang gumirab Alam takambang jadi guru
Turang manurang biludu gandum Nan Basaluak nan balaka
Siba batanti kiri kanan Nan Bakaik nan bagagang
Buatan jambak jambu erang Supayo tali nan jan putuih
Batatah intan co padi Kaik kaik nak jan sangkah
Ruponyo bagirinyam Kaluak paku kacang balimbiang
Kilau gumilau camburano Tampuruang lenggang lenggokkan
Ukia banamo dandam tak sudah Bawo manurun ka Saruaso
Salusin buliah diragam Anak dipangku kamanakan dibimbiang
Salaso dapek dilariak Urang kampuang dipatenggangkan
Maukia dipapan laweh Tenggang nagari jan binaso
Elok arak dihari paneh Tenggang sarato jo adatnyo
Rancak lenggang di jalan data Pilin aka nak mamanjek
Tiok kelok nampak baliku Pilin jariang nak barisi
Makanan ukia kasamonyo Ramo-ramo sikumbang jati
Cancang tadaeh jadi ukia Katik Endah pulang bakudo
Alam takambang jadi guru Patah tumbuah hilang baganti
Raso pareso tagak ditangah Pusako turun ka nan mudo

LETAK UKIRAN

Walaupun tempat ukiran pada sebuah rumah “gadang” tidak muthlak ada satu jenis ukiran, namun hal ini
diatur dan berpedoman juga pada ukuran “jangko” dalam adat. “Patut senteang” tidak boleh
dalam, “patut” dalam boleh “senteang” , didalam “alur”dengan “patut, malabihi ancak-ancak, mangurangi
sio-sio, talampau aru bapantiangan, kurang aru cirik kambiangan, condong mato ka nan elok, condong salero
ka nan lamak.
Namun secara umum dapat dijelaskan letaknya pada bahagian rumah “gadang” yang walaupun pada beberapa
daerah di Minagkabau masih terdapat perbedaan. Adapun tempat atau letak ukiran serta jenisnya adalah
sebagai berikut :

PADA LINGKUNGAN ANJUANG RUMAH

Jenis atau Ragam Ukiran : Penempatan atau lokasi Ukiran :


 1. Saluak Laka pada pereng
 2. Labah Mangirok pada papan galuang
 3. Kalalawa Bagayuik pada dinding hari
 4. Salimpat pada papan salangko
 5. Tatandu Manyasok Bungo pada papan sabalik anjuang
 6. Itiak Pulang Patang pada paso-paso
 7. Tangguak Lamah pada tarawang
 8. Lumuik Hanyuik pada lambai-lambai tagak
 9. Pesong Aia Babuih pada camin-camin
 10. Tupai Managun pada petak dindiang hari

PADA BADAN RUMAH

Jenis atau Ragam Ukiran : Penempatan atau lokasi Ukiran :


 1. Pisang Sasikek pada papan garebek kepala pintu
 2. Aka Cino Sagagang Duo Gagang pada lambai-lambai garebek
 3. Ukir Tirai pada lambai-lambai di atas garebek
 4. Sikambang Manih pada dindiang tapi/jendela
 5. Kudo Manyipak pada konsen jendela
 6. Takuak Kudo Basipak pada konsen jendela
 7. Saluak Laka pada papan sakapiang di bawah pengadan jendela
 8. Salimpat pada papan sakapiang di bawah pengadan jendela
 9. Aka Barayun pada papan sakapiang di bawah pengadan jendela
 10. Kuciang Lalok camin-camin jendela
 11. Pesong Aia Babuih camin-camin jendela
 12. Saluak Laka camin-camin jendela

PADA TEMPAT-TEMPAT YANG UMUM LAINNYA

Jenis atau Ragam Ukiran : Penempatan atau lokasi Ukiran :


 1. Tantadu Manyasok Bungo pada tepi ukiran besar
 2. Itiak Pulang Patang pada tepi ukiran besar
 3. Aka Barayun pada ukiran tengah
 4. Aka Duo Gagang pada lambai-lambai
 5. Lapiah Batang Jarami pada lambai-lambai
 6. Tupai Managun pada ujung-ujung pekayuan/balok
 7. Kalalawa Bagayuik dibawah kasau dan lain-lain
 8. Siku Kalalawa pada lambai-lambai dinding
 9. Bada Mudiak pada tepi ukiran
 10. Buah Palo Bapatah pada tepi ukiran
 11. Bungo Mangarang Buah pada papan dinding
 12. Paruah Anggang ujung ukir pekayuan / balok
 13. Jalo Takaka/Taserak pada hamparan
 14. Kaluak Paku pada pain dan tiang
 15. Aka Cino pada tempe-tempe panjang
 16. Saik Galamai pada les plang
 17. Kuciang Lalok pada pangka ukiran
 18. Lumuik Hanyuik pada tiang-tiang besar
 19. Pucuak Rabuang penutup ukiran
 20. Tampuak Manggih pada gonjong
 21. Labah Mangirok pada atap penipiran
 22. Lumuik Hanyuik/Aka Barayun pada serambi / rumah gonjong
 23. Alang Babega pada tuturan atap
 24. Itiak Pulang Patang pada lesplank / les tempe
 25. Daun Bodi pada dindiang hari
 26. Aka Cino pada pintu
 27. Sajamba Makan pada dindiang
 28. Carano Kanso pada ujuang peranginan
 29. Siriah Gadang pada ujuang peranginan

Ragam Dan Jenis Ukiran

( 01 )
SINGO MANDONGKAK
JO TAKUAK KACANG GOREANG

Singo mandongkak namonyo ukia


Ukia di papan nan sakapiang
Dirumah gadang sulangko gadiang
Di dalam lumbuang nan bapereng
Asa di Agam Balai Gurah
Kiasan jago pado adaik
Ingek-ingek sabalun kanai
Sadio payuang sabalun hujanIngek-ingek nan di ataeh
Nan di bawah kok mahimpok
Baitu kieh ibaraitnyo
(02)
CARANO KANSO

Carano kanso namonyo ukia


Siriah gadang lingka-balingka
Balingka jo arai pinang
Batukuik dulamak kaco
Kuniang sacoreng di atehnyo
Pananti sutan jolong pulang
Sajamba makan mairiangnyo
Latak diateh pintu biliak
Suko rayo raso dipakai
Sanang siat puti bakuruang
Cupu bakaran basusun nyato
Santo timbakau pakaian adat
Latak di dalam carano kanso
Suatu talatak di tampeknyo
Ukia dikarang tampuak tangkai
Pakaian balai nan saruang
Pariangan jo Padang Panjang
Ukia tuo ukia usali
Warih dek anak Indo Jati
Warih nan indak putuih
Tutua nan samo kito danga
03 )
SIRIAH GADANG

Siriah gadang siriah balingka Nan tampak sirah balingka Laweh dikambang ka alam nangko
Kuniang sacoreng diatehnyo Isinyo adat jo pusako Kucuik saleba daun siriah
Baaleh batadah tampan Bapahek diateh papan Kok rimbun tampak di junjuangan Urek
Hulu adat kapalo baso Baukia ditimbago malakek di rumpunyo
Pangka kato hulu bicaro Bacacak ateh batu Aka mancakam masuak tanah
Panyingkok peti bunian Manjadi pado zaman Kok lah tampak siriah balingko
Pambukak biliak nan dalam Tando biti adat bapakai Mangundang pintak dengan pinto
Susunan dari Priangan Tinggi nan amban jantan Siriah naiak junjungan naiak
Buatan Parpatiah Nan Sabatang Dalam juo takasiak bulan Baitu dandamnyo siriah nantun
Tidan nan turun dari ateh Pandai ukia di timbago Lakek di papan nan balariak
Balingka jo mufakat Pandai pahek pado kayu Ukiran di rumah gadang
Balingka jo limbago Disitu hati mako sanang Lukisan adat jo limbago
Jadi pusako alam nangko Dilahia manahan bandiang Jadi pakaian di istano
Latak diateh pintu biliak Di bathin manahan tiliak Manjadi suri tuladan kain
Dijujuang jo mufakat Nan nyato nampak di mato Umpamo ragi nan tadendeng
Dipikua kato baiyo Nan bathin dibawo raso Dalam bathin budi marangkak
Barundiang sasudah makan Distulah latak makna siriah Lahianyo kayu nan balariak
Batanyo salapeh arak Siriah sahalai nan bagagang Bathinnyo limbago cupak adat
Siriah gadang manjadi punco Gagang barangkai jo bungonyo Adat limbago tempat diam
Anak kunci dalam hetongan Bungo nan elok katiruan di alam Minangkabau
Tando adat badiri nyato Disinan tiruan adat Alam takambang jadi guru
Di situ limbago tumbuah
( 04 )
BADA MUDIAK
ITIAK PULANG PATANG
Elok susun bada mudiak Indah nian tampak dimato
Manyonsong aia samo sakato Raso dibawo turun
Arak baririang samo saraso Dilahia bada nan disabuik
Indak saiku nan mayalo Di bathin adat jo limbago
Saiyo sakato bakayuah mudiak Kieh ibarat caro Minang
Tuah di ateh nan sakato Adat nan samo kito pakai
Cilako kato basilang Tempe manempe ukia gadang
Dilukih diateh papan Salo manyalo dan nan banyak
Diukia di rumah gadang Baitu latak ragam ukia
Rumah gadang sandaran adat Alua patuik, barih balabehnyo
Adat di alam Minangkabau
( 05 )
TATANDU MANYASOK
BUNGO JO BUAH NIBUANG

Tatandu samo manyasok


Bungo satangkai kambang nyarak
Dibuek ukia langkok-langkok
Susun barangkai tatandu bararak
Buah nibuang sato bararak
Bararak sarato jo putiaknyo
Indah ukia jo tatahnyo
Ragam sarato indahnyo
Papan sabalik kagunonyo
Pita jo pilin kabatehnyo
Ukia sabalik nan tampak nyato
Adat bajalin di dalamnyo

( 06 )
LUMUIK HANYUIK

Aka lapuak gagangnyo lapuak


Hiduik nan indak mamilihah tampek
Asa lai lambah inyo lah tumbuah
Dalam aia bagagang juo
Aia hilia lumuik pun hilia
Walau tasalek di ruang batu
Baguba babondoang-bondoang
Aia bapasang lumuik
Bapiuah namun hiduik bapantang mati
Baitu untuangnyo lumuik
Indak mancari tampek diam
Hanyo manompang jo aia hilia
Indak mamiliah tampek tumbuah
Asa kasampai ka muaro
Usah cameh badan kahanyuik
Baguru kito kalumuik
Alam takambang jadi guru
Lahianyo lumuik nan disabuik
Bathinnyo adat Minangkabau
Dilariak di papan tapi
Ukiran rumah nan di lua
Gambaran adat hiasan alam pusako salamonyo

( 07 )
BUAH PALO PATAH

Rancak raginyo buah palo


Dikarek disusun nyato
Elok tampaknyo pandangan mato
Ukia tuturan tumpuan kasau
Balampih jo itiak pulang patang
Basalo jo tatandu manyasok bungo
Raginyo dama tirih bintang gumarau
Baitu tatah lataknyo ukia
Dalam barih cupak adat

( 08 )
TAJI SIAREK

Papan gadang baujuan ukia


Ukia bataji jo siarek
Talatak di papan pereng
Buliah di lumbuang nan bapereng
Baik di rumah nan baanjuang

( 09 )
PARUAH ANGGANG

Paruah anggang kaluak bakaluak


Mangkuto di ateh ranggah
Suntiangan buruang di rimbo
Runciang saragam pisau lariak
Pambuek ukia panca ragam
Pakakeh tukang ukia maukia
Tumbuak manumbuak rasuk jo paran
Disinan baukia pamalanggang
Di ujuang papan tumbukkan kayu
Pereng mamereng kayu gadang
Ujuang maujuang kayu taba
Sanan talatak paruah anggang
Baitu suriah barih adat

( 10 )
SALANGKO

Rumah gadang silanko gadiang


Salajang kudo balari
Sawah gadang lumbuang bapereng
Pereng banamo silangko gadiang
Baitu barih balabehnyo
Pereng baukia jo silangko
Baujuang simanggih karek
Talatak di papan taba
Kan ganti ukua dengan jangko
Pambateh didiang sasak basusun
Latak di ateh tampek nan tinggi
Indak buliah karandahan
Ukia banamo ukia tuo
Samo tajadi ju lumbuang nangko
Samo tadiri jo rumah gadang
Samo naiak jo galombang
Samo turun jo gapocong
Indak baumpuak bakeh tumbuah
Gadang tabawo dek pungkamnyo
Tinggi tabawo de ruehnyo

( 11 )
AKA TANGAH DUO GAGANG

Sipasan baranak jantan


Anaknyo baranak pulo
Anak jadih induakpun jadih
Anak manjadi induak pulo
Alam bakalebaran
Manusia bakakambangan
Lukisan alam Minangkabau
Ada barasa di Parianagn
Nan samo naiak jo galombang
Samo turun jo kapocoang
ukia gambaran alam bakalebaran
Diukia di kasau gadang
Baitu cancang tarahnyo
( 12 )
BUNGO PANCA MATOHARI
JO RANTAK MALAM

Panco ringek di tapi jalan Dipetak, ukia dibuek


Mati-mati mako babuah Mancari tenggang jo kalaka
Ingek-ingek anak bajalan Maragam bungo sari manjari
Lauik sati rantau batuah Baitu alam salingka laweh
Bungo matohari kapunco ukia Alam takambang jadi guru
Rantak malam lingka ba lingka Buliah maukia jo maragam
Gayo mantohari nan jadi rasiah Malukih adat jo limbago
Corak bulan mancari aka Pakaian alam saisinyo
( 13 )
KUCIANG LALOK
JO SAIK GALAMAI

Bakirim usah bapitaruah Pikia-pikia mangambang kato


Bapasan usah baturuti Kato rahasio baandokkan
Manyuruah usah bakahandak hati Simpan bakeh nan picayo
Bana lai picayo tidak Lamak usah dimakan sajo
Pitaruah baunyikan juo Rancak usah capek dilakekan
Itu nan labiah rang pantangkan Ingek dirantiang kamancucuak
Ukia ragam kuciang lalok Jago di unak kamanaruang
Salo manyalo saik galamai Lalok usah talalu mati
Latak dipucuak dindiang hari Manyuruak usah talalu hilang
Disingok di ujuang paran Lamak manih raso galamai
Parannyo ulua mangulampai Dalam gatah minyaknyo tumbuah
Asanyo di Gudam Balai janggo Ingek dibadan kabinaso
Di dalam Koto Pagaruyuang
Ukiran Rajo Tigo Selo

( 14 )
PESONG AIA BABUIAH

Bulek kato dek mufakaik Aia luluih aia lah tingga


Bulek aia dek pambuluah Bana lalu hetongan tingga
Alua jo patuik tagak ditangah Nan janiah buliah diminum
Bana nan satu panyudahan Nan karuah lalu ka hilia
Sapuluah kelek ditampuah Ukia nan turun dari Saruaso
Sabaleh lauik jo buiah Payuang panji alam Minangkabau
Namun bana hanyo sabuah Basa Ampek Balai nan punyo ukia
Pesong babuih puputan kaliang Baitu warih nan bajawek
Sabuah ujuid jo mukasuik Bapasang di singok jo pasarek
Dilengong ka suok jo ka kida Dindiang hari tupai managun
Dipakai baso jo basi
Dalam raso jo pareso

( 15 )
SIKUMBANG MANIH ( I )

Kambang manih bungo nan mulia Ukia diulak Tanjuang Bungo


Timbalan bungo sari manjari Pakaian Ranah Minangkabau
Dicaliah gunung maha biru Latak di muko adaok halaman
Batangkai babuah labek Ukia nan tagak surang
Balingka baaka cino Puti bakuruan jo aturan
Silang bapiuah di salo daun Baitu warih di Gudam Balai Janggo
Buah manih satandan labek Kambang tigo buatan tukang
Mainan bundo, simpanan puti Indah di dalam maliputi
Panyaru dagang di rantau Adat nan nyato bakambangan
Pananti alek nan datang

( 16 )
SIKUMBANG MANIH ( II )
SIKUMBANG MANIH ( III )

SIKUMBANG MANIH ( IV )
SIKUMBANG MANIH ( V )

Kambang manih bungo nan mulia Bujang Salamat duo sairiang


Timbalan bungo sari manjari Urang dalam suruah suruahan
Dibaliak gunung maha biru Patuah nan indak basisiah
Babuah babungo pulo Salo manyalo di ukiran
Rajo Bajalan badaulat Sisampiang tibo dipakaian
Pangulu bajalan basisampiang Bitu arak iriangannyo
Balingka baaka cino Baitu barih curiangnyo
Silang bapiuah kri kanan Aturan di Ulak Tanjuang Bungo
Panyalo buah jo putiak Bapakai di Gudam Balai Janggo
Palingka bungo ka kambang Ikutan alam saisinyo
Kambang manih kulindam suto

( 17 )
LAPIAH BATANG JARAMI
Bilalang dapek dek manuai Latak di panin ukia dindiang
Lapiah balapiah batang padi Panyalo papan nan tagak
Tapijak dek tapak manuju lampok Mauleh tak mangasan
Bakeh lalu tampek bapijak Mambuhua tak mambuku
Tanah lambok, bungin kok rawang Ukia salayok sabidang dindiang
Nak samat padi ka lampok lapiah jarami tagak di bateh
Elok nampak dek mato Baitu arih situkang utuih
Indah nan lalu kahati Pakaian anak Minangkabau
Timbua kalukih papan tuai Pusako Tuan Gadang Pamuncak Alam
Manjala katumbuang sitinjau lauik Baitu curiang barih adat
Dek arih tukang nan utuih
Lah jadi ukia sampai kini

( 19 )
RUSO BALARI DALAM RANSANG
Ingek-ingek jago-jago
Kana diri kanalah badan
Tanduak bacapang kaki nan haluih
Karuik maruik samak sameto
Ingek juo sabalun kanai
Kulimek sabalun habih
Dalam hiduik di dunia ko
Banyak sansaro nan katumbuah
Ingek tasumbek jo tasanduang
Arih jo bijak ka dipakai
Ulemu dalam paham bakunci
Bapakai ukua jo jangko
Salamat badan kasubarang
Ukia nan turun dari Tampuang tangkai
Pariangan Lapan Koto nan Ampek Koto
Diateh nan Ampek Koto Dibawah
Pasangan di dakek pintu katurun
Palapeh dagang kabajalan

( 20 )
KALUAK PAKU KACANG BALIMBIANG
Kaluak paku kaca balimbiang
Tampuruang lenggang lenggokan
Bawo manurun ka Saruaso
Tanam siriah jo gagangnyo
Anak dipangku kamanakan di bimbiang
Urang kampuang dipatenggangkan
Tenggang nagari jan binaso
Tenggang sarato jo adatnyo
Ukia nak rang Saruaso
Dibuek anak Balai Salasa
Sonsong runuik Sungai Pagu
Baitu curiang barih rang dahulu
Anak bapangku kamanakan babimbiang
Samo dibawo kaduonyo
Arif manganduang bijak bicaro
Kini basuo dalam ukia
Latak di rasuak paran dalam
Disalasa balai-balai
Baitu tutua rang dahulu
( 21 )
BUNGO DUO TANGKAI
JO BUAH PINANG-PINANG
Ukia tungga buah pinang
Bapetak papan tampek diam
Bungonyo duo tangkai sajo
Sanang batenggang di nan lapang
Adat limbago tampek diam
Santoso alam saisinyo
Kiasan adat bungo pusako
Di dalam alam Minangkabau
Maukia di papan laweh
Elok arak di hari paneh

22 )
BUNGO TARATAI DALAM AIA
Taratai, bungo taratai
Talipuak di dalam tabek
Usah picayo daun takampai
Di dalam lunau urek takabek
Ukia di aliah ateh papan
Ujuang ukia talipuak layua
Badannyo buliah jo nan lain
Lataknyo di ateh alua patuit
Condoang mato kan nan rancak
Condoang salero ka nan lamak
Nan tampak papan baukia
Bathinnyo adat jo pusako
Babedo lahie jo bathin
Talampau bathin kalihatan
Baitu suriah barih adat

( 23 )
DAUN BODI
Daun bodi nago taran
Badaun babubgo pulo
Tampek balinduang kapanehan
Dek rajo nan dahulu
Samaso di Dusun Tuo
Daun di buek jadi ukia
Bacampua campua jo akanyo
Buliah di latak di nan petak
Di ujuang bakipeh ambai-ambai
Tandonyo santoso alam nangko
Asa ukia di daun tuo
Di Limo Kaum Duo Baleh Koto
Sambilan Koto Di Dalam
Ukia rang Bodi Caniago
Dek pandai tukang maukiakan
Jalan pisau lariak balariak
Di dalamnyo adat maha mulie
Kok singkek bari bauleh
Sakapa jadikan gunuang
Satitiak jadikan lauik
Tariklah isi maknanyo
Usah diliek nyato sajo
Baitu warih kito jawek
( 24 )
DAUN PULUIK-PULUIK

Puluik-puluik tumbuah di parak


Babuah lai, mamakan tidak
Pauitan kambiang, tambang taranak
Tangah padang puputan angin
Kok gadang kagalang tabuah
Tabuah pusako di Pariangan
Kok pupuih di surek, di batu tingga juo
Kok habih tumbuah puluik-puluik
Dalam ukia tingga juo
Ukia banamo puluik-puluik
Latak di ujuang bakeh sudah
Ujuang rasuak ujuang paran
Baitu latak tatahnyo
Asa di Batipuah Pariangan
Di Sumpu Batu Taba
Baitu warih cupak adat

( 25 )
GAJAH BADORONG

Gajah gadang ta dorong lalu


Pilanduak mati tasapik
Salisiah basa samo basa
Paduko tagak di tangah
Gajah dilukih aka bagaluang
Bungo tasapik dalam guluangan
Itu nan tando balarangan
Dek adat nyato batagah
Dek syarak nan jauh bana
Di latak diateh papan data
Tampek nan tarang kalihatan
Nak jaleh dek nan banyak
Pamimpin indak buliah basalisiah paham
Hambo rakyat bapantiangan
Baitu barih nan tabantang
Asa ukia di Luhak Agam
Kambang di alam Minangkabau

( 26 )
RAJO NAN TIGO SELO

Rajo bajalan badaulat

Pangulu bajalan basisampiang


Anjuang perak anjuang suaso

Kaduduakan rajo tigo selo

Diukia singok dindiang hari

Lukisan bungo tigo tangkai

Diapik daun baaka pulo

Apik barapik daun haluih

Sakik tampek mintak tawa

Damam bakeh mintak ubek

Lambangnyo Alam Minangkabau

Tampek gantiang mintak putuih

Biang tampek kamamutuih

Hukum syarak nyato lazim

Hukum adat basumpah sati

Ukia di Luak Tanah Data

Baitu warih nan dijawek


Lukisan alam nan santoso

Lunak langgam barihnyo jaleh

Banamo rajo tigo selo

Ukia di ateh papan sakapiang

Langgam di Bodi Caniago

( 27 )
TUPAI MANAGUN
(I)

( II )

Tupai managun namonyo ukia

Ukia diradai nan di tapi

Latak di ateh tampek nan tinggi

Di ujuang paran nan di singok


Dakek calekak padang basentak

Ukia di Luak Tanah Data

Turun ka Alam Minangkabau

( 28 )
AYAM MANCOTOK DALAM TALAM

Ayam panaiak bundo kanduang

Makan di ateh tapak tangan


Kini dialiah kadulang talam

Ciek dicotok ampek taserak

Dilukih jo ukia bungo cino

Di ateh papan nan balariak

Banamo ukia bungo janggi

Diagak mako diagiah

Salah cotok bapantiangan

Baitu ragam ukia nantun

Kieh ibarat nan isinyo

Tujuah pangaja pado kito

Kiasan di rumah gadang


( 29 )
SALUAK LAKA

Saluak nan jaleh bakaitan

Laka basauh jo baukuran

Silang bapiuah di dalamnyo

Aleh pariang jo balango

Panadah angek jo dingin


Panatiang kuma baarang

Palatak tambika nan kapacah

Nan sanang talatak di tampeknyo

Buliah katangah jo katapi

Baiak di ateh ruang tangah

Dari muko lalu ka ujuang

Laka nan indak dapek tingga

Basauk untuang jo bagian

Lahia jo bathin di dalamnyo

Lahianyo aleh tambika

Bathin mangaik kaukuran

Balah sapiahan jo karek kuduangan

Bapantang putuih di dalam adat

Bagaikan apo nan lah tumbuah

Kok jauah jalang manjalang


Kok hampia silau manyilau

Kaik nan indak dapek sangkah

Tali nan indak buliah putuih

Putuihnyo antaro batenggang

Dilukih di ateh papan

Dibarih mako dipahek

Jadi ragam bungo janggi

Nan sakaki samundan panuah

Jadi hiasan di rumah gadang

Bagaluik galuang jo siku

Antah siku di ateh galuang

Antah galuang manitih siku

Aka manjadi pangka ragam

Bungo manyumbua di nan putuih

Di dalam bungo putiak marangko


Ujuang jo pangka nan tak tampak

Awal jo akhia nan tidak kalihatan

Baitu ragamnyo saluak laka

Lataknyo di dalam tingkok

Nak tarang tampak dimato

Nak baguru bujang jo buatan

Dagang nak jan salah sangko

Urang di rantau saruannyo

Alam takambang jadi guru

Imbau maimbau dalam bathin

Japuik manjapuik dalam raso

Saluak laka namonyo ukia

Dilariak nan rang Balai Gurah

Ukia nan turun dari aka

Dilingkuang alua jo patuik


Lahia jo bathin ado maknanyo

Utang di kito manguasai

( 30 )
PISANG SASIKEK

Pisang sasikek masak mudo

Latak di ateh dulang

Panjang jo singkek paulehkan

Pandai nan usah mangupalang

Baburu ka padang data


Dapek ruso balang kaki

Baguru kapalang aja

Bak bungo kambang tak jadi

Ukia banamo pisang sasikek

Latak di ateh tingkok paninjauan

Dindiang ari nan barangin

Tando maninjau jo manyuruak

Maukua dalam jo dangka

( 31 )
KUDO MANYIPAK DALAM KANDANG
Kandang sampik kudo panyipak

Kapuran gadang pado asok

Sipak manyipak bakuhampeh

Tinggi aia pado ruok

Pantangan adat Minangkabau

Baitu kieh jo ibarat

Usah maangok kalua badan

Pantangan adat sajo galo

Ukia di tapi bawah tingkok

Papan sakapiang dindiang tapi

Baitu tutua tukang lukih

( 32 )
SALIMPAT
(I)

( II )
Salimpat namonyo aka

Lapiah bapiuah jo asam puyuah

Abih tenggang jo kalaka

Lauik panuah danau malimpah

Ukia di muko dindiang tapi

Panagua alek jamu datang

Di bawah tingkok manambah ragam

Tando ibarat pado nan ado

Kayo di aka sarato budi

Dalam bapantang kaajuakkan

Dangka nan tidak kasubarangkan

( 33 )
TANGGUAK LAMAH
(I)

Bamulo ukia ka nan dikarang

Alam takambang jadi guru

Latak di muko kahadapan

Di ateh papan nan sakapiang

Di bawah tingkok nan di tapi

Nan elok kamari pai

Nan bak tangguak lamah bingkai


Lapang sampik gaung nan ado

Sasuai sajo dianikan

Baitu langgam tangguak lamah

Dek pandai situkang ukia

Duo tigo ragam dibuek

Ampek limo pamanihnyo

Elok arak dihari paneh

Elok lenggang di jalan data

Hilang baso tak bapitih

Hilang rono dek panyakik

Kok maukia di papan laweh

Baratuih ragam nan dapek

Baitu tatah barihnyo

( 34 )
HARIMAU DALAM PARANGKOK
Kiasan harimau dalam parangkok

Bungo aka nan diukia

Lah basaluak balaka pulo

Sudah bapiuah bapilin pulo

Ukia banamo ukia gadang

Kieh ibarat nan isinyo

Latak di dindiang ukia pintu

Manuruik tutua nan didanga

Ukia rang Agam Balai Gurah


Manuruik tatah barih adat

( 35 )
JAREK TAKAMBANG

Anak kanduang sibiran tulang

Jarek samato bundo kanduang

putuih jo apo kan diuleh

Paham urang satangahnyo

Mananti di nan gantiang

Jarek sarupo jo jarami

Di lukih di papan tapi


Galuang bagaluang aka cino

Kiasan jarek nan tatahan

Paringatan kapado nan basamo

Usah lalai sarato lengah

Usah lalok talalu mati

Manyuruak jan talalu hilang

Ingek bangek sabalun kanai

( 36 )
JALO TASERAK

Jalo taserak di nan dangka


Ikan lari ka nan dalam

Alek bak kato urang sipangka

Intan talatak di nan kalam

Alek bapanggia mangko tibo

Buruak nan datang bahambauan

Barek ringan saiyo satido

Musuah nan indak ba imbauan

Ukia laweh balingkaran

Panutuik pagu nan di ateh

Hiasan langik-langik kabasaran

Tando basuriah basalasaran

Laweh nan ado basibiran

Kabuang nan ado bakarek-an

Tumbuah diadat barungguan

Tibo di syarak samo bajaniah-an


Alam santoso tampek badiam

( 37 )
JAMBUA CAWEK RANG PITALAH

Kabek sabalik buhua sentak

Tibo rang punyo lapeh sajo

Tibo diadat bateh jambua

Baso jo basi di dalamnyo

Cawek dibari nan bajambua

Kiasan adat maha mulia

Jangan basuo bidal adat

Putuih kalawan rampuang hiduang


Tando bakato lamak manih

Rundiang nan usah lalu landang

Usah bakato sabuah sadang

Tidak marantak mahantam tanah

Dibuek ukia di rumah gadang

Pisau sarauik bulek talua

Pandai maukia kandirian

Ukia diasah nak rang Pitalah

Baitu asa mulo jadi nyo

( 38 )
RAMO-RAMO INGGOK DI UJUANG KAYU
Ramo-ramo sikumbang jati

Katik endah pulang bakudo

Patah tumbuah hilang baganti

Pusako lamo baitu juo

Ramo-ramo inggok di ujuang

Limpapeh rumah nan gadang

Ancang-ancang di nagari
Mainan rumah nan gadang

Aka jua kabatang ukia

Buah jo putiak di ujuangnyo

Salo manyalo daun rimbun

Putiaknyo manyumbua di kalupak

Bungonyo kambang bak kapak ramo-ramo

Hinggoknyo di ujuang putiak

Kayu banamo aka budi


Budi marangkak dalam itu

Dek arif tukang maukia

Jadi hiasan rumah nan gadang

Jadi mainan Puti Bakuruang

Pusako dek Alam Minangkabau

Asa nan dari tukang tuo

Sasian Cati Bilang Pandai

Ajaran Tantejo Garhano

( 39 )
LABAH MANGIROK

Sabondoang lalu satampuah suruik


Sakali tabang samo inggok

Malayok tabang mandanguang-danguang

Balun lai tau tujuan nyato

Namun tabangnyo basuko rio

Sambia malagu mandanguang panjang

Tabang ciek, tabang kasadonyo

Saulang tinggi nan dituju

Di tangah hutan rimbo rayo

Labah manyasok ragam bungo

Aka jua ka batang ukia

Daun jo bungo maragami

Manganduang aka duo parkaro

Lahianyo aka di dalam hutan

Bathinnyo aka dalam kapalo

Aka budi tabang marangkak


Baso basi ereng jo gendeang

Aka labah aka nan endah

Budinyo baiak dituladani

Tasirok darah tukang ukia

Pisau sirauik main ujuang

Dilapeh ka papan ukia

Manjadi ukiran labah mangirok

Ajaran Tantejo Garhano

Aturan Cati bilang Pandai

Di Pariangan dahulunyo

Raso basatunyo labah mangirok

Manjadi guru tuladan kito

( 40 )
KIJANG BALARI UNTUAK MANYURUAK
Alam takambang jadi guru

Budi marangkak dalam raib

Dipandang kijang di dalam rimbo

Dikaja musuah samo binatang

Takuik bacampua dengan rusuah

Lamah gumalai garak jo garik

Aka bamain dalam itu

Dek lihai tukang nan diutuih

Ilham tibo di dalam pandangan

Mailia ukia ka ujuang pisau

Manggamba dalam lukisan


Bamain misa jo umpamo

Bukan kijang tibo diukia

Buah jo bungo balinduang daun

Aka manjadi batang ukia

Latak dipapan rumah tanggo

Bidang nan laweh papan ukia

Bamain mungkin jo patuik

Adat nan indak buliah tidak

Putiak manyuruak dalam daun

Raso umpamo putiak jo buah

Indah talamun dalam itu

Asa nan dari sari manjari

Bungo dilereng gunuang marapi

Harum sataun palayaran

( 41 )
SIKU-SIKU JO BUNGO LADO

(I)

( II )

Rang Padang ma-anik banang

Mandi basiram bungo lado

Usah dirantang panjang-panjang

Ambiak sakiro kapaguno

Siku-siku basagi ampek

Pucuak rabuang bari ujuangnyo


Baitu siku pagaran rapek

Nak jan ruyuang mamatah juo

Saik ajik jo galamai basagi ampek

Aturan adat jo limbago

Diansua jalan basilambek

Nan bana usah di paduo

Kieh ibarat papan ukia

Adat limbago nan isinyo

Taserak buliah taserai

Adat bahinggo jo babateh

( 42 )
TIRAI RANG AMPEK ANGKEK
Di lingkuang paserek jo pasebang

Salilik biliak nan dalam

Kacubuang bungo baputiak

Harum sarupo sari manjari

Asa nan dari Ampek Angkek

Agam Biaro Balai Gurah

Liuak bapilin aka jo daun

Di dalam daun putiak manyumbua

Alamaiknyo mudo mangucambah

Barulah tuo mamakan ragam


Batindak budi jo aka

Balimpah baso jo basi

Endah di dalam itu pulo

Tandonyo rumah barajo Qali

Tibo di kampuang barajo mamak

Rumah gadang batunganai

Di lingkuang adat jo pusako

Pusako Agam balai Gurah

Di dalam Alam Minangkabau

( 43 )
SIKU KALALAWA BAGAYUIK
Ukia kalalawa nan bagayuik

Siku basuduit kaki jo sayok

Siang lalok malam bajago

Lalok bagayuik jo kukunyo

Ukia di dalam kieh juo

Namo tasabuik kalalawa

Ukia aka nan basiku

Bungo baruntun jo daunnyo

Latak diateh papan singok

Salo-basalo tupai managun

Padang basentak tigo selo

Ukia rang Sumpu jo Batipuah

Buliah talatak di lambai-lambai dindiang

Dindiang ari samo di dalam


( 44 )
AKA BARAYUN

Aka barayun namonyo ukia

Ukia maliuak jo malambai

Piuah bapilin lamah malayok

Mahimbau marayu jauah

Aka jo budi nan malayok

Alam takambang guru mulia

Asa nan dari Agam Biaro

Canduang Koto Laweh

Manuangg ulu bicaro

Pisau sirauik nan maukia


Tukang nan utuih pandai ukia

Indahnyo baso nan malukih

Baiknyo budi nan ma-isi

Dilukih di papan ukia

Dipakai di rrumah tanggo

Mungkin jo patuik jadi ukuran

Baitu langgamnyo aka barayun

( 45 )
AKA CINO SAGAGANG

Ukia aka induak ukiran

Gambaran hiduik sa-alam nangko

Aka nan jadi isi buahnyo


Nan tampak aka bapiuah

Kieh ibarat nan bapakai

Pakaian adat jo limbago

Asa mulo dahulunyo

Cino manjadi bandiangan

Aka labiah, bicaro tajam

Baguru barajo maso itu

Dilukih kayu sabilah

Kiasan pilin aka cino

Dalam batang rueh manyalo

Disalo daun baaka pulo

Ilia mudiak aka manyalo

Ka ateh ka bawah pucuak mangulai

Badaun sambia manyalo

Liauk bak cando kaputuih


Leoh bak cando kakusuik

Namun pucuak manyumbua juo

Kok hiduik di aia hilia

Manjala di junjuangan siriah

Kok tinggi di batang urang

Bitu hiduiknyo aka

Aka mangulai mangucambah

Paham hakikat pagunokan

Tamat

Anda mungkin juga menyukai