Dato’ Mohd Shafiq bin Abdullah

(Pengajian Ijazah Lanjutan Sarjana Pengajian Governance

di Meiji University, Tokyo )
dmshafiq64@hotmail.com
dan
Zulkapli bin Mohammed
(Pengajian Ijazah Lanjutan Kedoktoran Ekonomi,
Meiji University, Tokyo )
zul416@yahoo.com

D508, Tokyo International Exchange Center, 2-79 Aomi,

Koto-Ku, 1350064, Tokyo, Japan
Tel. +813 –5520 6961 / 047 338 9925

OCTOBER 2006 - MARCH 2 0 0 7 V O L . 1 N O . 1

E – DEMOKRASI DAN E- KERAJAAN;
ANALISIS KONSEP DAN PELAKSANAAN
DI PERINGKAT KERAJAAN TEMPATAN DI NEGARA JEPUN.

ABSTRAK
Pelaksanaan e-kerajaan dalam sektor perkhidmatan awam dipercayai dapat menambahbaik mutu perkhidmatan
awam agar lebih kos efektif dan berkesan. Di samping itu, ia juga dilihat mengujudkan satu saluran baru bagi
meningkatkan penyertaan secara langsung rakyat dalam pengubalan dasar-dasar awam selaras dengan harapan
pendukung sistem demokrasi yang berpaksikan kepentingan rakyat. Oleh hal demikian, e-kerajaan dianggap sebagai
langkah pertama untuk memperkukuhkan pembentukan masyarakat madani (civil society) dan institusi –institusi 25
pembinaan konsensus demokrasi melalui ICT. Justeru itu, artikel ini akan cuba menganalisis makna konsep
e-kerajaan dan kaitan dengan e–demokrasi dan meninjau aplikasinya di peringkat kerajaan tempatan di Jepun.
Walaupun Jepun melaksanakan e –kerajaan dengan baik melalui kekuatan teknologi, kewangan dan penduduk
celik komputer yang tinggi namun untuk merealisasikan e- demokrasi adalah sesuatu yang sukar dan masih jauh.
Halangan budaya politik, birokrasi dan kurangnya “political will” kerajaan dalam mengubah proses urustadbir
(governance) institusi –intitusi yang sedia ada agar lebih terbuka serta bertanggungjawab secara digital
memperlahankan amalan e-demokrasi secara berkesan. E-kerajaan yang mampu mengujudkan interaksi dua hala
antara kerajaan dan rakyat yakni hubungan bersifat perkongsian dan kerjasama masih belum dapat dicapai
sepenuhnya. Aplikasi ICT dalam proses demokrasi dengan jayanya bukan setakat memerlukan “hardware“ tetapi
juga perubahan minda dan perundangan yang mungkin mengambil jangkamasa panjang.

Senarai kata kunci

E-Demokrasi, E- kerajaan, Desentrilasasi Kerajaan Tempatan di Jepun ,

1. PENGENALAN
Revolusi sains dan teknologi dalam bidang komunikasi
yang melibatkan penggunaan komputer, Internet,
kamera digital dan telefon bimbit telah memberi kesan
yang amat besar dalam hubungan sesama manusia
secara individu mahupun secara kolektif. Perubahaan
pantas teknologi bidang komunikasi dan maklumat ini
telah berjaya mengubah cara dan jangkamasa manusia
membuat, melaksana dan mengunjur keputusan
mengenai pelbagai isu yang berkaitan politik, ekonomi
dan sosialnya. Justeru itu, penggunaan teknologi dan
informasi komunikasi (ICT ) khususnya internet telah
diakui berjaya membawa kesan positif dalam
penambahbaikan dan kemajuan pelbagai bidang di
sektor swasta dan awam dengan meningkatkan
produktiviti secara lebih efisien, kos efektif dan
mengurangkan karenah birokrasi. Selaras dengan
kehendak dunia hari ini yang mementingkan mutu, kos,
ketepatan dan kepantasan dalam segala aktiviti
pengeluaran dan pengagihan barangan serta perkhidmatan,
telah memanfaatkan aplikasi ICT untuk mencapai
 prestasi pulangan (output) yang paling tinggi secara
kebendaan mahupun kepuasan.
Berdasarkan kejayaan ICT yang begitu terserlah di
sektor pengeluaran dan swasta, para pengamal
pendekatan teori “New Public Management” (NPM)
PUBLIC SECTOR ICT MANAGEMENT REVIEW
dengan yakin telah mencadangkan aplikasi
pengurusan dan teknologi maklumat swasta dalam
menambahbaikan mutu pentadbiran awam demi
meningkatkan kepuasan rakyat terhadap kerajaan [1].
Maka, pada akhir tahun 1980-an banyak negara maju
seperti United Kingdom, Amerika Syarikat, Peranchis
dan Jepun telah melaksanakan penggunaan aplikasi
teknologi ICT dengan meluas sebagai reformasi
pengurusan awam demi menghadapi persaingan sengit
globalisasi dan mengurangkan rungutan birokrasi
oleh para pengundi terhadap mutu perkhidmatan
kerajaan. Pada masa yang sama, bertambahnya bilangan
pengguna internet dan komuniti maya talah meningkat
dengan begitu mendadak terutamanya dalam interaksi
organisasi sosial serta penurunan besar penyertaan
rakyat sebagai pengundi dalam proses pilihanraya di
kebanyakan negara maju pada awal 1990-an. Keadaan
ini telah memperhebatkan lagi penggunaan ICT dalam
kerajaan atau e- kerajaan.
26 Kepentingan ICT telah digunapakai bagi menyuntik
dimensi baru dalam peningkatan keabsahan (legitimacy)
dalam hubungan kerajaan dan warganegara. Rakyat
yang suatu ketika dahulu yang hanya bersuara semasa
pilihanraya ataupun melalui wakil rakyat dan para
pentadbir telah mula secara semuka ataupun melalui
mekanisma surat menyurat (snail–mail) memberi
kritikan, maklumbalas, memohon keperluan khusus
daripada dasar-dasar kerajaan secara lebih lantang
melalui teknologi komunikasi Internet. Keadaan ini
secara langsung memberi peluang kepada rakyat untuk
melibatkan diri dalam pengubalan dan pelaksanaan
aktiviti kerajaan secara lebih efisen dan lebih harmoni.
Walaupun terdapat beberapa kelemahan daripada
pendekatan ini, pengalaman di beberapa buah negara
maju di barat khususnya United Kingdom, Sweden,
Peranchis dan Amerika Syarikat telah menampakkan
sedikit kejayaan dalam merealisasikan konsep
e-demokrasi melalui e-kerajaan. Oleh yang demikian,
dalam rencana ini penulis akan menganalisis sejauh
manakah peranan teknologi komunikasi Internet dalam
urusan penyampaian perkhidmatan awam di peringkat
pentadbiran kerajaan tempatan (e-kerajaan) di negara
maju di Asia seperti Jepun, membantu meningkatkan
penyertaan warga tempatan secara bertanggungjawab
pada peringkat kerajaan tersebut dan seterusnya
meningkatkan keabsahan pihak pemerintah melalui
gabungan “citizen-government partnerships ” menurut
konsep e-demokrasi.
2. KONSEP E- DEMOKRASI DAN E–KERAJAAN
Walaupun konsep dan definisi demokrasi adalah
pelbagai namun untuk skop tulisan ini maksud
demokrasi yang asas sahaja akan digunapakai. Menurut
Kamus Webster, demokrasi di takrifkan sebagai;
“a government in which the supreme power is vested in the
people and exercised by them directly or indirectly through a
system of representation.” [2]
Berpandukan definisi demokrasi di atas yang
menekankan prinsip asas kuasa rakyat dan kerajaan
perwakilan, maka e–demokrasi dapat ditakrifkan
sebagai cara bagaimana menggunakan aplikasi sistem
teknologi maklumat untuk membimbing, memperbaiki
dan melaksanakan prinsip-prinsip amalan demokrasi.
Penggunaan ICT secara aktif dipercayai dapat
mengujudkan warga yang bermaklumat dan
berpengetahuan serta ruang penyertaan yang luas
dalam proses politik seperti yang dianjurkan oleh
prinsip demokrasi. Rakyat secara tidak langsung dapat
meningkatkan penyertaan mereka dalam proses
pengubalan undang-undang, dasar awam dan proses
eksekutif kerajaan dengan mengambil bahagian
dalam kaji selidik pendapat umum, perbahasan, forum,
perundingan, blog lobi kumpulan pendesak dan pada
masa yang saman terdedah kepada maklumat dan
pengakuan pakar yang dikemukakan melalui ICT.
Menurut Tsagarousianou, Roza, Damian Tambini dan
Cathyrn Bryan dalam buku suntingan mereka “Cyber
democracy” [3] menyatakan konsep e-demokrasi
walaupun hanya merupakan satu impian khayalan para
sarjana sains politik dan aktivitis sosial pada tahun
1960-an, tetapi kini semakin menjadi kenyataan mulai
pertengahan tahun 1990-an. Penggunaan teknologi
Internet yang meluas dan pengenalan e–kerajaan dalam
penambahbaikan mutu penyampaian perkhidmatan
awam telah merealisasikan konsep dan harapan
e-demokrasi. Pendekatan hubungan ini amat jelas
apabila e-kerajaan yang diberi takrifan oleh kebanyakan
negara pengamal demokrasi seperti di New Zealand
dan United Kingdom sebagai ;
“ .. a way for governments to use the new technologies to
provide people with more convenient access to government
information and services, to improve the quality of the serv-
ices and to provide greater opportunities to participate in our
democratic institutions and processes. ” [4]
Pembangunan konsep dan penggunaan e- kerajaan ini
adalah berdasarkan perspektif yang melihat rakyat
sebagai pelanggan perkhidmatan awam dan kerajaan
sentiasa dengan penuh tanggungjawab perlu
meningk atk an keberkesanan fungsi “eksekutif ”
melalui penambahbaikan mutu sistem penyampaian,
keterbukaan (transparent) pemerolehan dan penyebaran
maklumat penting kerajaan demi peningkatan
legitimasi kuasa kerajaan yang memerintah [5].
Namun begitu, rakyat yang dianggap sebagai
“pelanggan” hanyalah merupakan salah satu aspek
hubungan interaksi antara kerajaan dan rakyat dalam
e-demokrasi. Menurut para pengkaji model e–demokrasi,
Organisasi untuk Kerjasama Ekonomi dan Pembangunan
penyertaan demokrasi secara langsung. Kedua,
menfokuskan gerakan penggalakan tanggungjawab
sivik masyarakat di peringkat akar umbi seperti
e-komuniti melalui ICT. Ketiga, menyelaras maklumbalas
dan tinjauan pendapat umum melalui ICT dalam
pengubalan dasar awam dan keempat, menggunakan
teknologi ICT secara menyeluruh sebagai satu kaedah
utama dalam mengembelingkan penglibatan

OCTOBER 2006 - MARCH 2 0 0 7 V O L . 1 N O . 1

(OECD) misalnya telah mendefinisikan tiga jenis
interaksi e-demokrasi. Pertama, interaksi ICT dalam
penyaluran maklumat sehala dari kerajaan kepada
rakyat. Kedua, interaksi hubungan ICT dua hala yang
memberi peluang kepada rakyat untuk memberi
maklumbalas mengenai isu-isu dan ketiga, interaksi
yang bersifat hubungan perkongsian bijak di mana
rakyat terlibat secara aktif dalam proses pengubalan
dasar melalui ICT [6] .
Begitu juga dengan Coleman dan Gotze [7]
mencadangkan model e- demokrasi melalui empat
senario yang sama. Pertama, pewujudan sokongan
teknologi yang bersifat “hardware” sebagai saluran
warganegara dalam pembentukan dasar awam dan
halatuju negara.
Rakyat sesungguhnya mempunyai hubungan dengan
kerajaan dari pelbagai perspektif lain misalnya
hubungan sebagai “Warganegara” di mana rakyat
sebagai pelakon utama bertanggungjawab menentukan
hala tuju masyarakat dan negara dalam kerajaan
demokrasi yang autonomi. Rajah 1 menerangkan saluran
hubungan interaksi rakyat dengan kerajaan sebagai
pelanggan dan warganegara dalam pengubalan dasar
awam. Penggunaan ICT bagi merealisasikan harapan
warganegara dalam amalan prinsip demokrasi secara
sepenuhnya masih di peringkat awal dan banyak

Rajah 1: Penyertaan rakyat dalam pengubalan dasar awam kerajaan melalui ICT dan harapan e-demokrasi
27

E-Demokrasi

Objektif ICT Perkhidmatan

E-kerajaan Harapan ICT dalam
Awam
merealisasikan demokrasi
Menambahbaikan kecekapan,
Maklumbalas dan kritikan
mengurangkan kos dan
terhadap legislatif dan
produktiviti pentadbiran kehakiman mengikut
Penyertaan
Meningkatkan kualiti dan Perkhidmatan “check and balance”
dalam
kepuasan pelanggan Awam Peranan aktif dalam
pengubalan
terhadap mutu penyampaian urustadbir (governance)
dasar
perkhidmatan awam dan akauntabiliti kerajaan
Menambah daya saing Penyertaan politik dalam
negara dalam era globalisasi pilihanraya seperti
pendaftaran pengundi,
Pelanggan Warganegara maklumat dan manifesto
Rakyat calon, berkempen dan
mengundi melalui ICT
Meningkatkan tuntutan
hak asasi individu,
masyarakat mengikut
“rule of law” dalam
perlembagaan negara
 kekurangannya. Misalnya, jurang digital antara
masyarakat bandar dan luar bandar, kos teknologi yang
tinggi dan kurang kepercayaan kepada keselamatan
maklumat sering dijadikan alasan untuk tidak
melaksanakannya.
PUBLIC SECTOR ICT MANAGEMENT REVIEW
Namun begitu, perhatian yang serius telah ditumpukan
bagi membangunkan aplikasi e-kerajaan dalam
penyampaian dasar awam sebagai langkah awal untuk
melahirkan warganegara yang bermaklumat dan
meningkatkan minat rakyat dalam penyertaan penggubalan
dasar awam. ICT diharapkan akan terus memainkan
peranan penting sebagai penentu agenda (agenda
setting) pendapat umum masyarakat melalui pelbagai
saluran komunikasinya dalam pembentukan, perlaksanaan
dan penilaian dasar-dasar awam pada setiap masa dan
tidak lagi terikat pada musim-musim pilihanraya
semata-mata.
Adalah menjadi harapan para pengkaji politik untuk
ICT memainkan peranannya dengan lebih luas dan
aktif di masa akan datang untuk merealisasikan sesuatu
pemerintahan yang benar-benar diwakili rakyat. Mereka
percaya bahawa penggunaan aplikasi-aplikasi ICT
dapat memantau dan menegakkan perkara –perkara
asas amalan demokrasi seperti “check and balance” , “rule
28 of law”, urustadbir yang baik (good governance) dan
akauntabiliti dalam hubungan antara pemerintah
dengan warganegara.
Oleh yang demikian, memandangkan konsep dan
definisi e–demokrasi begitu luas, maka aktiviti
e-kerajaan adalah merupakan langkah awal menjadikan
e-demokrasi sebagai satu realiti. Dalam rencana ini,
penulis akan hanya mengupas aspek e-demokrasi
dalam konteks e-kerajaan seperti yang diamalkan di
peringkat kerajaan tempatan di negara Jepun. Justeru
itu, persoalan utamanya ialah bagaimana e-kerajaan
tempatan berupaya menjadi saluran penyertaan dan
penglibatan rakyat dalam proses pengubalan dan
perlaksanaan dasar-dasar awam dalam kerangka
pengagihan kuasa (decentralization) daripada kerajaan
pusat kepada kerajaan tempatan. Di samping itu,
tumpuan juga akan diberikan kepada halangan-
halangan aplikasi ICT e-kerajaan dan e-demokrasi di
negara- negara maju khususnya di Jepun.
3. DESENTRALISASI SISTEM KERAJAAN
TEMPATAN JEPUN, E-KERAJAAN DAN
E-DEMOKRASI
Dalam membincangkan e-demokrasi daripada
pengalaman kerajaan tempatan di Jepun, maka ia perlu
dilihat dalam konteks reformasi pentadbiran awamnya.
Ini kerana sejak tahun 1990-an, terdapat beberapa akta
utama telah diluluskan oleh Parlimen Jepun (Diet) yang
mempunyai implikasi secara langsung kepada
pentadbiran awam dan hubungan antara kerajaan
pusat dan kerajaan tempatan. Tiga akta utama yang
dikatakan merevolusikan aplikasi ICT di dalam
pentadbiran kerajaan tempatan negara Jepun ialah
Akta Prosedur Pentadbiran 1993, Akta Kebebasan
Maklumat 1999 dan Akta Pakej Kuasa Desentralisasi
1999. Ketiga-tiga akta ini digubal oleh kerajaan pusat
bagi penambahbaikan amalan pemerintahan secara adil,
terbuka, dan meningkatkan kuasa autonomi rakyat di
peringkat kerajaan tempatan. Di samping itu, ia juga
dilihat sebagai strategi baru di mana dasar
pembangunan yang selama ini dipikul oleh kerajaan
pusat melalui “Sistem delegasi fungsi” (Agency Delegation
Functions System) telah dipindahkan kepada kerajaan
tempatan[8]. Sistem delegasi fungsi ini adalah
merupakan arahan–arahan dasar pembangunan
negara secara sehala dan autokratik (top-down) daripada
kerajaan pusat kepada kerajaan tempatan tanpa
mengambilkira pandangan masyarakat di peringkat
akar umbi.
3.1 Desent ralisasi Kuasa Ke rajaan Tempatan dan ICT
Sistem Kerajaan di Jepun yang bersifat kesatuan
(unitary) boleh di bahagikan kepada kepada tiga
peringkat, iaitu Kerajaan Pusat (central government) dan
Kerajaan Negeri atau Wilayah (Prefecture –Ken, seperti
Tok yo, Niigata, Okinawa, Chiba dll) dan Kerajaan
Peringkat Majlis Tempatan (Municipalities-shi)
termasuklah Pentadbiran Bandar (machi) dan Kampung
(mura). Pembahagian katogeri pentadbiran kerajaan
tempatan adalah berdasarkan keluasan kawasan,
keadaan mukabumi dan bilangan serta kepadatan
penduduk. Bilangan Kerajaan Negeri (Prefecture) adalah
sebanyak 47 bahagian dan jumlah ini adalah sama sejak
era pemerintahan Meiji (1868-1912). Manakala bilangan
“Municipalities” telah menurun dengan begitu banyak
dari 5000 pada tahun 1965 kepada 2376 pada
2005 berikutan langkah-langkah penyatuan untuk
meningkatkan kecekapan ekonomi dan infrastruktur,
mengelakkan pembaziran kewangan dan sumber
manusia [9]. Kemurungan prestasi ekonomi negara
Jepun mulai lewat tahun 1989 dan awal 1990-an
berikutan kenaikan kadar inflasi, kejatuhan pasaran
hartanah dan eksport serta kemelesetan ekonomi atau
dikenali sebagai “burst of bubble economy” menyebabkan
kerajaan pusat mengambil langkah drastik untuk
melakasanakan proses pembaharuan pentadbiran
awam di peringkat kerajaan tempatan dengan
menurunkan lebih banyak kuasanya kepada kerajaan
tempatan. Proses ini juga dikenali sebagai “Chihoo
Bunken” [10].
Walaupun kerajaan tempatan (Chihoo Jichi) dikatakan
mempuyai kuasa autonomi yang dijamin melalui
Perlembagaan Negara (Bab 8) namun dari segi
praktiknya ia tidaklah diamalkan. Malahan semasa era
Pemerintahan Meiji, Gabenor - Gabenor di peringkat
kerajaan negeri (Prefecture) adalah dilantik terus oleh
Maharaja atau kerajaan pusat tanpa merujuk kepada
kuasa feudalis tempatan. Pemusatan kuasa di peringkat
kerajaan pusat telah diteruskan dalam tahun–tahun
selepas Perang Dunia Kedua, di mana kerajaan negeri
hanya menjadi pelaksana dasar dan arahan yang
dikemukan oleh kerajaan pusat. Oleh hal demikian,
kerajaan tempatan hanyalah berperanan sebagai agen
kerajaan pusat yang melaksanakan dasar-dasar kerajaan
pusat demi keseragaman dalam pembangunan tanah-
tanah milik kerajaan pusat. Hanya selepas tahun 1970-an,
sistem kerajaan tempatan diberikan sedikit autonomi
dalam aspek–aspek tertentu seperti proses pemilihan
Datuk Bandar atau Governor melalui pilihanraya ekoran
desakan para pemimpin tempatan [11].
Perkembangan industri dan urbanisasi yang begitu
rancak tanpa kawalan akibat dasar-dasar kerajaan pusat
dalam tempoh 1960 hingga 1970-an telah menyebabkan
pencemaran udara dan air yang begitu tidak
menyenangkan serta menimbulkan pelbagai penyakit
aneh dan merbahaya. Penyakit batuk kering, asma,
penyakit Minamata, dan peristiwa tumpahan asid Sulfur
Dioxide yang menyebabkan kereputan tulang (Itai-Itai
deseas) di wilayah Mie, telah meyebabkan munculnya
gerakan sosial besar- besaran yang terdiri daripada
pekerja kilang, petani dan para aktivis sosial mendesak
kerajaan pusat untuk mengambilkira pandangan
penduduk tempatan dalam pengubalan dan
perlaksanaan dasar-dasar kerajaan terutama daripada
aspek alam sekitar dan kebajikan. Sebagai tindakbalas
kepada desakan tersebut, kerajaan pusat telah
meluluskan pelbagai undang–undang pengawalan
alam sekitar dan industri demi kepentingan penduduk
tempatan sejak tahun 1980-an yang juga dikenali
sebagai era lokalisma atau “Jimoto Shugi No Jidai” [12].
Bagi mengatasi krisis kemelesetan ekonomi yang
melanda Jepun sejak akhir tahun 1989 dan meningkatkan
kecekapan dan mutu pengurusan kerajaan tempatan,
Kerajaan Pusat telah memperkenalkan Undang-
Undang Penggalakkan Desentralisasi pada tahun 1995,
yang menyarankan penghapusan “Agency Delegated
Function System” yang dilihat sebagai simbol penguasaan
kerajaan pusat terhadap kerajaan tempatan secara
berhairaki. Ini meletakkan kerajaan tempatan dalam
kedudukan yang sama dengan kerajaan pusat dalam
kuasa pentadbiran wilayahnya dan tidak semesti patuh
kepada arahan – arahan kerajaan pusat. Penurunan
kuasa ini juga telah menyebabkan kerajaan pusat
meluluskan Pelan Asas Pengkomputeran Pentadbiran
Kerajaan Tempatan pada tahun 1997. Langk ah ini
menyebabkan wujudnya “Local Government Wide Area
Network” (LGWAN) yang menghubungkan ke semua 2500
kerajaan tempatan seluruh Jepun [13].
Penggunaan ICT dalam pentadbiran awam telah
bertambah rancak dengan langkah reformasi pentadbiran
dan kewangan secara lebih luas dan efektif dalam
OCTOBER 2006 - MARCH 2 0 0 7 V O L . 1 N O . 1
hubungan kerajaan pusat dengan kerajaan tempatan
semasa pemerintahan Perdana Menteri Obuchi pada
tahun 1999. Cadangan beliau untuk mengecilkan saiz
kerajaan pusat dengan mengurangkan bilangan
kementerian dan agensi pusat serta mengujudkan
badan pentadbiran bebas,menggalakkan deregulasi
dan pengurangan kuasa birokrasi, menggalakkan
kebebasan untuk mendapat maklumat kerajaan dan
menggalakkan reformasi politik menyebabkan
rangkaian ICT antara kementerian yang dikenali
“Kasumigaseki Wide Area Network” disambungkan dengan
rangkaian “Local Government Wide Area Network ” (LGWAN ).
Di samping itu , pelbagai aplikasi e- kerajaan baru seperti
e-kerajaan sektor pembinaan dan pendaftaran maklumat
penduduk melalui Jyuki net turut diperkenalkan bagi
melicinkan sistem penyampaian perkhidmatan awam
di peringkat kerajaan tempatan [14]. 29
Pengenalan akta “Omnibus Decentralization Act” pada
1999 yang jelas menggariskan skop dan tanggungjawab
di antara kuasa kerajaan pusat dan kerajaan tempatan
menyebabkan bertambahnya kuasa autonomi dan
kebebasan kerajaan tempatan. Akta ini juga secara
simboliknya mempunyai signifikan yang besar dalam
pengagihan kuasa kepada kerajaan tempatan di negara
Jepun. Oleh kerana kerajaan pusat tidak lagi akan
campurtangan dalam urusan pentadbiran dan
pembangunan kerajaan tempatan maka segala urusan
tersebut kini dipertanggungjawabkan kepada kerajaan
tempatan dan warganya. Sayugia diingatkan, bidang
kuasa kerajaan tempatan di negara Jepun yang ditadbir
oleh 3.3 juta penjawat awam adalah begitu luas iaitu
meliputi hal ehwal pendidikan dan pengurusan sekolah,
perancangan pembandaran, pemuliharaan alam sekitar,
pencegahan kebakaran dan bomba, kebajikan
masyarakat, pungutan hasil cukai tanah dan perniagaan,
pengurusan kesihatan dan hal ehwal pengurusan
malapetaka seperti tsunami, gempa bumi , keselamatan
dan polis. Kerajaan pusat hanya mengurus polisi – polisi
yang di bawah kuasanya termasuk hal ehwal kewangan
dan pos, infrastruktur fizikal, keselamatan negara dan
hubungan diplomasi luar negara [15].
Dasar Kerjaan Perdana Menteri Koizumi yang
memperkenalkan “e-strategy Japan” pada tahun 2001,
bertujuan untuk meletakkan Jepun sebagai negara
 yang paling maju dari segi pembangunan infrastruktur
telekomunikasi dan aplikasi ICT menjelang tahun 2005
telah membantu merancakkan lagi aplikasi e–kerajaan
dalam urusan pentadbiran awam di semua peringkat
kerajaan. Sehubungan dengan itu, bilangan komputer
PUBLIC SECTOR ICT MANAGEMENT REVIEW
di peringkat kerajaan tempatan seluruh Jepun telah
ditambah daripada 280 ribu unit pada tahun 1997
kepada 1.4 juta unit pada tahun 2003. Manakala bilangan
staf kerajaan tempatan yang bertanggungjawab secara
langsung dalam e-kerajaan juga telah ditambah
daripada 12,840 orang pada tahun 2002 kepada 37,120
orang pada tahun 2003. Kerajaan Jepun juga telah
memperuntukkan perbelanjaan hampir 15 bilion yen
khusus bagi mempromosikan dasar teknologi maklumat
sejak tahun 1998 hingga 2003 [16]. Bagi menunjukkan
kesungguhan usaha kerajaan dalam penggunaan ICT
ini, Perdana Menteri Koizumi juga telah melancarkan
“Koizumi Cabinet Mail Magazine” dalam bahasa Jepun
melalui e-mail untuk menerangkan dasar dan polisi
kerajaan beliau. Majalah e-mail ini telah menarik minat
lebih daripada 2.5 juta pembaca tetap dan sempena
terbitan edisi ke 100 majalah ini, beliau telah menjemput
20 pembaca bertuah untuk membincangkan dasar –
dasar kerajaan secara bersemuka dengan beliau [17].
30
3. 2 Analisis Perlaksanaan E- demokrasi di peringkat
Ke rajaan Tempatan di Jepun
Dengan perpindahan kuasa daripada kerajaan pusat
kepada kerajaan wilayah, maka kini kerajaan tempatan
harus mengubal dan melaksanakan dasar-dasar
pentadbiran wilayahnya dengan berkesan dan secara
autonomi. Segala polisi kerajaan tempatan ini perlu
mencerminkan hasrat dan keperluan penduduk
tempatan semata- mata. Akan tetapi, berapa ramaikah
akan berminat untuk menyertai aktiviti perbincangan
pengubalan dasar kerajaan tempatan? Rakyat biasanya
mempunyai aktiviti pekerjaan masing-masing dan amat
sibuk serta tidak mampu mengorbankan masa dan
wang memikirkan masalah masyarakat setempat.
Mengikut sebuah kajian pendapat umum yang
dilaksanakan oleh Ichiro Shinkai [18] pada tahun 2001,
sejumlah 2036 responden di kalangan lelaki dan
perempuan berumur 18 hingga 75 tahun di seluruh
Jepun, didapati hampir 63 % responden bersetuju
bahawa warga kerajaan tempatan perlu menyertai
secara langsung dalam pengubalan dasar awam melalui
aplikasi ICT. Berdasark an k ajian ini membuktikan
bahawa ICT berpotensi untuk menjadi saluran baru
penyertaan rakyat Jepun dalam proses pengubalan dan
pelaksanaan dasar awam kerajaan tempatan.
Peranan aplikasi ICT dalam memberi input dan maklum
balas terhadap dasar–dasar dan program kerajaan
tempatan di Jepun adalah begitu menggalakkan.
Walaupun ia baru diperkenalkan , masyarakat tempatan
telah mula menggunakan maklumat website kerajaan
tempatan dan berinteraksi dengan positif melalui
e-forum yang disediakan. Sehingga Disember 2003,
sebanyak 733 kerajaan tempatan (yang besar dan
ramai penduduk) telah menyediakan e-forum melalui
website masing-masing [19]. Pandangan dan syor-syor
yang dikemukakan melalui e-forum ini telah digunapakai
dalam pengubalan dasar dan pelan tindakan program-
program peringkat tempatan. Misalnya, di Fujisawa City
yang mempunyai penduduk seramai 390 ,000 orang
telah memperkenalkan e-forum buat pertama kali
dalam pentadbiran kerajaan tempatan di Jepun pada
Feburari 1997 bagi membincangkan pengurusan hal-
ehwal perbandaran. E-forum ini telah menunjukkan
mutu interaksi yang berkualiti di mana penduduk telah
melahirkan pandangan tentang dasar–dasar pembangunan
fizikal bandar dan pembangunan komuniti secara
terbuka dan bernas. Malahan e-forum Fujisawa City ini
telah menjadi model contoh pembangunan e-forum
kepada kerajaan-kerajaan tempatan lain di Jepun.
E-forum walaupun mempunyai banyak kebaikan,
namun alat ini masih boleh disalahgunakan untuk
menyampaikan unsur-unsur fitnah, penghinaan terhadap
individu dan penjawat awam. Bagi mengurangkan
unsur tidak sihat ini, pihak pengurusan kerajaan
tempatan telah melantik pegawai-pegawainya sebagai
“moderator”untuk memimpin para peserta bagi
membincangkan isu-isu kerajaan tempatan yang
berkaitan terutamanya cadangan pelan perancangan
fizikal pembangunan tempatan dan aktiviti penambahbaikan
kualiti kehidupan setempat secara berkesan dengan
memberi maklumat tambahan seperti data, gambar dan
peta GIS (Geographical Information System) secara “online”.
Malahan setiap pandangan dan aduan melalui
e-forum ini juga akan dijawab dan diberi maklumbalas
secara serta merta. Interaksi dua hala ini telah
meningkatkan minat orang awam untuk menyertai
e-forum anjuran kerajaan- kerajaan tempatan.
Selain dari itu, aplikasi ICT melalui e-undi juga telah
diperkenalkan dalam proses pilihanraya kerajaan
tempatan di Jepun untuk memilih Gabenor, Datuk
Bandar dan Ahli Majlis Kerajaan Tempatan. Pilihanraya
kerajaan tempatan secara e-undi buat pertama kali
diadakan di Nimi-City, wilayah Okayama pada Jun 2000
dan penggunaanya telah digunapakai di banyak
kerajaan tempatan [20]. Namun begitu, e-undi yang
mempunyai kelebihan dari segi mudah mengundi dan
mesra pengundi terutama kepada pengundi cacat, tidak
ada undi rosak dan cepat untuk mengira keputusan
tetapi ianya masih tidak diperluaskan penggunaanya.
Terlalu banyak bantahan oleh calon-calon pilihanraya
yang tidak berpuashati dengan susunan nama calon
dalam sistem e-undi dan masalah membaca nama calun
dalam tulisan kanji Jepun oleh para pengundi telah
dinyatakan sebagai antara faktor-faktor utama e-undi
tidak dapat dilaksanakan secara meluas. Tambahan
pula, halangan birokrasi badan-badan pegurusan
pilihanraya kerajaan tempatan yang lebih selesa
dengan pengurusan pilihanraya sistem lama menyebabkan
e-undi tidak dapat diperkenalkan secara meluas seperti
yang diharapkan.
Selain dari itu, pembangunan aplikasi ICT di peringkat
kerajaan tempatan juga berjaya membuka lebih banyak
peluang penyertaan individu dan komuniti dalam
memberi input dalam pengurusan bencana alam dan
ancaman malapetaka penyakit berjangkit dan sisa
toksik secara berkesan. Walaupun kerajaan–kerajan
tempatan di Jepun menyediakan pelbagai maklumat
mengenai pengurusan malapetaka seperti gempa bumi,
kebakaran dan bahaya ancaman toksik melalui
halaman maya mereka berikutan sejarah pahit daripada
pengalaman bencana alam secara besar–besaran yang
mengorbankan ratusan ribu nyawa manusia seperti
peristiwa gempa bumi Kanto (Tokyo) pada 1 September
1923, ancaman toksik dan penyakit berjangkit 1960 dan
1970-an. Namun begitu kajian kesan gempa bumi Kobe
Januari, 1995 yang mengorbankan lebih dari 6000 nyawa
dan kecedaran beratus ribu orang, mendapati banyak
kematian dan kerugian hartabenda boleh dielakkan
sekiranya bantuan kecemasan dan perkhidmatan
memadam kebakaran dihulurkan segera tanpa banyak
karenah birokrasi antara kerajaan tempatan dengan
kerajaan pusat melalui suatu mekanisma penyelarasan
pentadbiran secara setempat (one stop center) dengan
mengandingkan kepakaran komuniti dan badan-
badan bukan kerajaan peringkat tempatan secara
berkesan termasuk melalui aplikasi ICT [21].
Ekoran tragedi ini, kerajaan-kerajaan tempatan di Jepun
khususnya di Kobe didesak supaya proses membuat
keputusan terutamanya dalam pengurusan bencana
tidak dimonopoli oleh pihak–pihak kerajaan tempatan
dan kerajaan pusat semata-mata. Sebaliknya, usaha -
usaha dilipatgandakan untuk meningkatkan prinsip
penyertaan rakyat dan jaringan sosial dalam pengubalan
pelan tindakan kecemasan, pendidikan menghadapi
bencana alam dan penubuhan pasukan kesukarelawan
tempatan. Sehubungan dengan itu, pada tahun 1998,
kerajaan tempatan Kobe juga meluluskan undang-
undang kecil yang unik “By-Law to Promote Safety of Citizens
of Kobe” bagi menggalakan penyertaan persatuan
penduduk, komuniti perdagangan dan kerajaan
tempatan untuk saling berkerjasama dan mengadakan
perkongsian bijak demi membentuk masyarakat yang
selamat dalam menghadapi bencana alam, ancaman
jenayah dan penyakit berjangkit terutamanya melalui
aplikasi e-forum dan e-komuniti halaman web kerajaan
tempatan [22].
Di samping itu pandangan dari individu, saintis dan
badan–badan bukan kerajaan tentang cara berkesan
menghadapi bencana alam, ancaman kebakaran, bahaya
OCTOBER 2006 - MARCH 2 0 0 7 V O L . 1 N O . 1
sisa toksik serta ancaman penyakit berjangkit (SAR, Bird
Flu, JE) banyak disalurkan secara interaktif dalam
e-simposium halaman maya kerajaan tempatan juga
diambilkira dalam proses pengubalan dasar dan pelan
tindakan bencana kerajaan tempatan. Penyertaan rakyat
dalam proses membuat keputusan melalui aplikasi ICT
di peringkat kerajaan tempatan Jepun sedikit sebanyak
telah membantu memecahkan tradisi proses pembuat
keputusan yang selama ini dimonopoli oleh pihak
berkuasa kerajaan semata-mata yang bersifat “top-down”
dan seringkali pula dasar-dasar tersebut tidak berkesan
dan tidak adil (inequitabale). Dengan kata lain, aplikasi
ICT di peringkat kerajaan tempatan Jepun berupaya
mengurangkan kebergantungan rakyat yang tinggi
kepada kerajaan atau “okami” (mereka yang mempunyai
kuasa) untuk segala–galanya dan sebaliknya mampu
membantu merealisasikan hasrat warga tempatan 31
dalam penyertaan pengubalan dan perlaksanaan
dasar–dasar awam di mana mereka sendiri merupakan
“stakeholders” atau mempunyai kepentingan selaras
dengan kehendak warga tempatan [23].
Tambahan pula, liputan media Jepun yang meluas
tentang banyak kes-kes salahguna kuasa dan rasuah
(dango) di kalangan ahli politik terutamanya Datuk
Bandar dan Gabenor serta pegawai kerajaan tinggi
peringkat kerajaan tempatan juga menyebabkan
terhakisnya kepecayaan rakyat terhadap institusi–
institusi pembuat keputusan yang sedia ada. Justeru
itu, ramai warga tempatan terutamanya golongan
“mutoha” (pengundi yang tidak menjadi ahli atau
menyokong sebarang parti politik) yang kian bertambah
berharap untuk menggunakan aplikasi ICT bagi
memainkan peranan sebagai “mata dan telinga” demi
mewujudkan prinsip “check and balance” dalam sistem
demokrasi [24].
Secara perbandingan, penggunaan aplikasi e-kerajaan
dalam sistem penyampaian kerajaan tempatan di
negara Jepun dikatakan berjaya kerana wujudnya
gandingan faktor yang bersepadu seperti kekuatan
teknologi, kewangan, pengurusan cekap dan rakyat
yang celik penggunaan aplikasi jalur lebar dan tanpa
wayar [25]. Namun demikian, proses untuk merealisasikan
e-demokrasi sepenuhnya yang menekankan pengukuhan
masyarakat madani (civil society) dan proses pembentukan
 persetujuan rakyat (consensus building) melalui
penyertaan ICT adalah masih jauh lagi. E-kerajaan yang
dipromosikan di peringkat kerajaan pusat dan kerajaan–
kerajaan tempatan dengan perbelanjaan yang besar hanya
merupakan satu mekanisma rangkaian yang bersepadu
PUBLIC SECTOR ICT MANAGEMENT REVIEW
bagi memperbaiki sistem penyampaian perkhidmatan
awam ataupun reformasi perkhidmatan awam
mengikut perspektif “New Public Management” yang
menekankan prinsip-prinsip keberkesanan, kecekapan
dan produktiviti semata-mata tanpa perubahan proses
urustadbir (governance) yang lebih luas dalam institusi–
institusi sosio politik dan ekonomi. Nilai-nilai urustadbir
masyarakat madani yang menjunjung akauntabiliti,
keadilan, keterbukaan dan tanggungjawab masih tidak
dapat direalisasikan secara digital dan berkesan
dalam sebuah negara yang maju seperi Jepun. Malahan
masih terdapat banyak halangan-halangan untuk
membangunkan kaedah e-demokrasi yang positif dan
efektif seperti pembangunan Panel Warganegara
(citizen panel) secara “online” seperti dikebanyakan negara
maju barat yang mengutamakan bukan sahaja undian
pendapat tetapi juga interaksi perundingan secara
professional dan berstruktur .
Halangan birokratik antara jabatan kerajaan, kurang
32 sambutan masyarakat awam dalam isu-isu teknikal dan
tiadanya kemahuan politik secara menyeluruh
(political will) daripada kerajaan juga merupakan
antara faktor-faktor yang merencatkan pertumbuhan
e–demokrasi di Jepun. Misalnya sehingga kini,
jawatankuasa piliharaya peringkat nasional dan
kerajaan tempatan di Jepun tidak membenarkan calon-
calon pilihanraya menggunakan Internet sebagai media
untuk berkempen .[26] Begitu juga, dengan laporan
sumbangan kewangan oleh individu dan syarikat-
syarikat kepada parti-parti politik dan ahli politik tidak
dipamerkan secara terbuka melalui internet walapun
pelbagai kumpulan badan bukan kerajaan mendesak
agar kerajaan pusat dan tempatan mengubal undang-
undang khusus keterbukaan maklumat penderma dan
sumbangan dana politik disebarkan menerusi internet
supaya tidak wujud elemen rasuah dan nepotisme. [27]
Sistem budaya politik masyarakat Jepun yang banyak
dipengaruhi sejarah feudal yang bersifat hiraki juga
menyebabkan masyarakat Jepun beranggapan politik
adalah khas untuk golongan tertentu sahaja dan
bukannya untuk semua rakyat. Oleh hal demikian,
menyebabkan kepimpinan politik sering dikuasai oleh
kumpulan-kumpulan tertentu sejak turun temurun
mengikut “Zhoku” (Puak) dengan bantuan “iron triangle”
yang melibatkan kerjasama ahli politik, birokrat dan
ahli koporat. Malahan di dapati Parti Libreal Democratic
(LDP) yang menguasai Diet dengan kemenangan 2/3
dalam pilihanraya September 2005 mempunyai
bilangan keahlian sedikit iaitu hanya sebanyak 1.2 juta
sahaja dibandingkan dengan penduduk Jepun seramai
120 juta orang [28]. Penguasaan Kerajaan oleh parti
LDP melalui pilihanraya Jepun semenjak 1955 tanpa
cabaran sengit pembangkang juga mengukuhkan lagi
pandangan bahawa demokrasi Jepun adalah sebagai
“Democracy without competition” yakni sedikit sebanyak
hasil natijah langsung budaya politik feudal [29].
Langkah penurunan kuasa kepada kerajaan tempatan
melalui proses desentralisasi dan pengubalan akta
kebebasan maklumat dan reformasi undang-undang
oleh kerajaan pusat Jepun adalah merupakan beberapa
langkah yang mampu meningkatkan minat penyertaan
rakyat dalam e-kerajaan secara khususnya dan
e-demokrasi peringkat kerajaan tempatan. Misalnya,
langkah Parlimen (Diet) Jepun menggubal undang-
undang bagi penggalakan pertubuhan-pertubuhan
bukan bermotifkan keuntungan (Law to promote specified
Nonprofit Activities/Nonprofit Organization ) pada Januari
1999 (sebelum ini tidak ada undang-undang khusus
NPO), yang dilihat sebagai pengiktirafan kepada
peranan NPO telah mula menampakkan sedikit
peningkatkan kesedaran serta minat warga tempatan
untuk menubuh dan menjadi ahli dalam lebih banyak
NPO bagi menangani pelbagai isu dan masalah
peringkat kerajaan tempatan [30]. Pertubuhan–pertubuhan
ini yang ingin menyumbang kepada kesejahteraan
masyarakat setempat tanpa kebergantungan dan
kawalan kerajaan telah meningkatkan penggunaan
jaringan ICT dan e-kerajaan untuk mengawasi urustadbir
kerajaan–kerajaan tempatan dan mengeratkan jalinan
hubungan komunikasi antara mereka bagi membentuk
persefahaman tuntutan kolektif yang kuat. Walaupun
perlaksanaan e-kerajaan dalam konteks e-demokrasi
adalah perlahan di Jepun kerana mempunyai halangan
birokratik dan budaya politik, namun ia mampu
memberi peluang kepada rakyat untuk mengambil
bahagian secara aktif dalam proses pengubalan dasar
pada jangkamasa panjang.
4. KESIMPULAN
Secara kesimpulannya dapat dikatakan e-kerajaan di
Jepun juga mampu menjadi satu keadah perkongsian
bijak yang berkesan antara kerajaan dan rakyat dalam
mengurus hal ehwal kepentingan negara terutamanya
di masa hadapan. Tambahan pula, pencapaian teknologi
“hardware” komunikasi terkini seperti aplikasi internet
melalui telefon mudah alih yang mesra pengguna
sudah pasti memberi kesan dalam pola budaya politik
dan dalam hubungan rakyat dan kerajaan. Malahan
dalam jangkamasa panjang ia mampu memecahkan
monopoli pihak kerajaan sebagai pengubal dasar–
dasar awam yang tunggal dan sebaliknya mempelawa
sumbangan input daripada pelbagai sumber perkongsian
bijak warga dan komuniti tempatan. Kerajaan tempatan
di negara-negara membangun seperti Malaysia boleh
mengambil pendekatan yang positif dalam pengurusan
e-kerajaan menerusi website dan e-forum atau e-
komuniti masing-masing agar ia lebih bersifat interaksi
dua hala dan bukannya setakat penyaluran maklumat
sehala semata–mata. Keadah penyertaan dua hala e-
kerajaan secara bermakna sebegini dapat membangunkan
dasar-dasar awam secara berkesan yang mampu
mengurangkan karenah birokrasi, rasuah dan diterima
rakyat demi meningkatkan keabsahan kerajaan.
5. BIBLIOGRAFI
1. Hirst.P. & Norton, M. (1998), Electronic Government,
Information Technologies and Citizens. United
Kingdom Parliamentary Office of Science and
Technology, www.parliament.uk/post/egov.htm
2. Webster Third New International Dictionary, (1966)
G& C, Merriam Company. Massachusetts. USA
(m/s 600 )
3. Tsagarousianou, Roza, Damian Tanbini and Cathryn
Bryan, eds (1998), Cyberdemocracy: technologies,
cities and civic networks, Routledge, London.
4. NZ (2000), E- Government- A vision for New
Zealanders, E- government Unit of States services
Commission, http://www.govt.nz/evision/index.php3
5. Castells, M. (2001), The Internet Galaxy, Oxford
University Press, London
6. Coleman.S., Gotze.J.,(2002), Bowling Together : Online
Public Engagement in Policy Deliberation, London :
Hansard Society
7. Ibid
8. Kikuchi, Masao. (2005), “Government Reform, Policy
Changes and NPM: A Japanese Experience” dalam
Joong Yang Kim edt A New Paradigm for Public
Management in the 21 st Century, diterbitkan oleh
Korea Institute of Public Administration, Seoul
9. Masujima, Toshiyuki (2005 ). “Administrative Reforms
in Japan: Past Developments and Future Trends” in
International Review of Administrative Sciences, Volume
71. Number 2
10. Akio Kamiko (1997), Recent Trend Toward
Decentralization in Japan, Asian Review of Public
Administration, Vol. VIX. No. 1 Jan-June (pp 192-198)
11. Abe H.Shindo M and Kawato S (1994),
The Government and Politics of Japan, University of
Tokyo Press, Tokyo
12. Akizuki K (1999), Decentralization, Local Government
and New Approaches for Governance: The Case of
Japan, Kertas kerja dalam Tokyo Workshop for the World
Development Report 1999-2000,26-27 May 1999,
anjuran bersama World Bank and the Foundation of
OCTOBER 2006 - MARCH 2 0 0 7 V O L . 1 N O . 1
Advanced Studies on International Development of
Japan.
13. Council of Local Authorities for International
Relations-CLAIR (2005) Local Government in Japan,
Tokyo,http://www.clair.or.jp
14. Ibid,
15. OECD (1997), Managing Across Levels of Government,
Japan. Website, http://www.oecd.org/dataoecd/10/
16/1902326.pdf
16. Japan Ministry of Internal Affairs and Communication
dalam Japan’s Government and Administration at a
Glance 2006, Institute of Administrative Management,
Tokyo 2006 (pp.93-96)
17. Cambrige Network, (13 July 2001) Online PM is big
in Japan, website,http://www.cambridgenetwork. 33
co.uk/pooled/articles/BF_NEWSART view.asp?Q=BF_N
18. NTT DATA (2002) and Ichiro Shinkai, New ICT and
Democracy in Japan, website http://unpan1.un.org/
intradoc/groups/public/documents/un/
unpan014062.pdf
19. Ibid
20. NTT DATA,(2003) and Ichiro Shinkai, New ICT and
Democracy: e-democracy in Japan, website http://
unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/
UN/UNPAN014400.pdf.
21. Nakamura, Akira (2000), Different Contingencies and
shortage of Crisis Management in Public Administration:
An Introduction to Japan’s Crisis Management dalam
Journal of Contigency and Crisis Management, Vol.8. No.
1 March 2003 , pp 1-3, Blackwell Publishers Ltd
22. Shunichi Furukawa ( 2000) An Institutional Framework
for Japanese Crisis Management, dalam Journal of
Contigency and Crisis Management, Vol.8. No. 1 March
2003, pp 3-14, Blackwell Publishers Ltd
23. Kato Hideki (2002), Breaking the State Monopoly on
Public Affairs, dalam Thomas Mann dan Sasaki
Takeshi, Governance for a New Century: Japanese
Challenges, American Experience, Japan Center for
International Exchange
 24. Lam Peng Er (2005), Local Governance: The role of
referenda and the rise of independent governors
dalam Contested Governance in Japan edt by Glen
D.Hook Routledgecurzon, New York (2005)
25. Manubu Muta (2005), Network-driven e-government
PUBLIC SECTOR ICT MANAGEMENT REVIEW
28. Prof. Dairokuno, Op.Cit.
29. Ethan Scheiner (2005) , Democracy Without Competition
in Japan: Opposition Failure In a One –Party Dominant
State, Cambridge University Press.
30. Ishizuka Hideo, Legislation Enacted for Nonprofit

in Japan, Public Sector Technology and Management. Organizations in Japan, sept 1999.vol.22 dalam
http://www.pstm.net/article index.php?articleid=604 www.worldvolunteerweb.org/fileadmin/doc/old/
26. Perbincangan dengan Prof. Dairokuno, Kousaku, pdf/2002/JPN990901_legislation_npo.pdf
Pensyarah Japanese Politics, Graduate School of
Political Science and Economic, Meiji University,
Tokyo pada 8 June 2006.
27. Taniguchi Masaki (2002), Money and Politics in
Japan, dalam Thomas Mann dan Sasaki Takeshi,
Governance for a New Century: Japanese Challenges,
American Experience, Japan Center for International
Exchange

34