Anda di halaman 1dari 3

Moras diabete—Oinsá atu prevene moras neʼe?

IHA mundu tomak, moras diabete kona ema nabanaban toʼo agora sai problema
boot ba saúde públiku. Moras diabete iha oin rua. Tipu 1 baibain kona ema husi kiʼik
kedas no toʼo agora doutór sira seidauk hatene oinsá bele prevene moras neʼe.
Informasaun tuirmai mak kona-ba tipu 2 (diabete mellitus). Husi ema hotu neʼebé
kona moras diabete, porsentu 90 mak kona tipu 2.
Uluk diabete tipu 2 kona deʼit ema boot maibé foin lalais labarik barak mós kona ona
moras neʼe. Doutór sira dehan, ema bele hamenus moras neʼe se ema ida-idak
kuidadu sira-nia saúde. Mai ita haree informasaun uitoan neʼebé bele ajuda ita atu
labele kona moras neʼe.*
Saida mak moras diabete?
Diabete mak moras ida neʼebé halo ema nia raan sai midar liu. Baibain, ita-nia isin
uza midar neʼe hanesan vitamina. Maibé moras neʼe halo susar ba sélula sira iha
isin laran atu xupa midar neʼebé halai husi raan no la bele fó fali forsa ba isin-lolon
tomak. Rezultadu mak bele estraga parte sira iha isin laran no raan la bele halai bá
isin-lolon tomak toʼo dala ruma presiza tesi tiha ain ka ain-fuan, sai matan-delek ka
kona moras rins. Ema barak neʼebé kona moras diabete mate tanba hetan
atakasaun fuan ka stroke.

Tuir doutór sira dehan, ema neʼebé bokur, liuliu sira neʼebé iha bokur iha kabun ka
kidan, mak fasil tebes atu kona moras diabete tipu 2. Liuliu se bokur barak liu iha
pánkreas ka aten, neʼe bele hasusar ba isin-lolon atu kontrola midar iha raan laran.
Saida deʼit mak ita bele halo atu moras diabete la bele kona ita?

Buat tolu neʼebé ita bele halo atu moras diabete la bele
kona ita
1. Koko raan. Baibain antes atu kona moras diabete tipu 2, ema nia raan neineik-
neineik sai midar liu no la normál. Tan neʼe, se ita koko raan no hatene ita-nia raan
midar, ita tenke kontrola beibeik hodi hamenus fali raan midar neʼe. Se lae, raan
midar neʼe sei aumenta liu toʼo ikusmai bele kona moras diabete neʼebé la iha ai-
moruk atu kura. Maibé ema balu konsege duni hamenus raan midar no raan sai
normál fali. Ema sira neʼebé komesa iha raan midar foufoun la hatene tanba ladún
iha sinál. Tuir relatóriu ida, iha mundu tomak ema naʼin-316.000.000 mak iha raan
midar no besik atu kona ona diabete, maibé barak liu mak la hatene. Porezemplu
iha rai-Estadus Unidus, ema neʼebé iha kondisaun hanesan neʼe, porsentu 90 mak
la hatene.

Ema neʼebé iha raan midar ikusmai bele kona moras diabete no fasil mós atu kona
moras sira seluk hanesan moras deménsia (moras neon nian). Se Ita-Boot mak
bokur liu, ladún book an ka halo ezersísiu ka iha família neʼebé kona ona moras
diabete, karik Ita-Boot mós bele iha raan midar. Ita-Boot bele hatene ida-neʼe se bá
koko raan.

2. Han hahán neʼebé diʼak ba saúde. Bele koko toʼok atu halo tuir sujestaun balu
tuirmai neʼe: Hamenus hahán neʼebé ita han. Duké hemu buat neʼebé midar liu,
diʼak liu hemu bee, xá ka kafé neʼebé la kahur ho masin-midar barak. Duké han foos
mutin ka trigu mutin, diʼak liu han foos rai ka fore sira neʼebé natoon deʼit. Han ikan
no naʼan neʼebé la iha mina barak.
3. Book an ka halo ezersísiu beibeik. Ezersísiu bele hamenus raan midar no bele
kontrola isin nia todan normál, la bokur liu ka krekas liu. Doutór ida fó sujestaun,
duké uza tempu barak atu nonton deʼit televizaun diʼak liu halo ezersísiu.

Maski ita la bele halakon ita-nia kondisaun saúde nian neʼebé hetan husi inan-aman,
maibé ita bele kontrola ita-nia saúde liuhusi ita-nia han-hemu loroloron no atividade
sira atubele prevene moras oioin la bele kona ita. Hodi nuneʼe ita bele iha saúde
neʼebé diʼak nafatin.

Editora sira husi Matan-moris bá! la halo promosaun ka suporta tratamentu,


ezersísiu ka diet ruma. Ema ida-idak presiza buka-hatene informasaun sira husi
doutór hodi bele tetu didiʼak no foti desizaun ba sira-nia an rasik.
‘Haʼu halo mudansa duni!’—Entrevista
Oinsá Ita-Boot hatene katak Ita-Boot besik atu kona moras diabete?

Bainhira atu hahú serbisu foun ida, haʼu bá koko raan. Doutór dehan se haʼu la halo
mudansa kedas, haʼu sei kona duni moras diabete. Moras neʼe bele kona haʼu tanba
razaun haat: Haʼu-nia rasa mak fasil atu kona moras diabete, haʼu-nia família barak
kona ona moras neʼe, haʼu bokur liu no baruk-teen atu halo ezersísiu. Haʼu hanoin:
‘Kona-ba moras husi haʼu-nia rasa no família, haʼu la bele halo buat ida atu halakon,
maibé kona-ba bokur no la halo ezersísiu, haʼu tenke halo mudansa duni.’

Saida mak Ita-Boot halo?


Haʼu buka informasaun kona-ba oinsá halo diet, ezersísiu, no hatún isin bele
prevene moras diabete. Haʼu deside atu troka haʼu-nia toman loroloron nian.
Porezemplu, se atu han, haʼu han uluk modo-tahan baluk rua depois mak han fali
buat seluk. Neʼe halo haʼu la han barak demais liuliu hahán neʼebé ladún diʼak ba
saúde. Haʼu mós komesa halo ezersísiu maski ba tinan barak ona haʼu nunka halo
ezersísiu.
Ita-Boot hetan rezultadu saida?

Iha fulan 18 nia laran haʼu konsege hatún isin porsentu 10 no haʼu sente diʼak tebes.
Haʼu lakohi atu fila fali ba haʼu-nia moris uluk nian. Haʼu hatene katak moras diabete
sériu tebes no haʼu hakarak kuidadu an nafatin!

Anda mungkin juga menyukai