Kita definisikan koordinat bola (ρ,θ,ø) dari sebuah titik (Lihat Gambar 4), dan
kaitan antara koordinat siku – siku dengan koordinat bola adalah sebagai berikut
x Sin Cos y Sin Cos z Cos
Dalam sistem koordinat bola ini, mitra dari kotak persegi panjang adalah baji
bola (spherical wedge)
E , , a b, , c d
Dengan a 0, 2 , dan d c
OM = z = r cosφ
OQ = x = ON cos = r sinφcosθ
Sedangkandzdy dx = r2 sindrdφdθ
Sehingga integral lipattiga di transformasikankesistemkoordinat bola menjadi:
∭( F ( x, y , z )dz dy dx =∭ F (r sin ϕ cosθ , rsin ϕ sin θ , r cosϕ ) ∂( x , y , z)
drd ϕdθ
V V ∂(r , θ , ϕ)
∂( x , y , z)
Dimanaadalahdeterminan Jacobi:
∂(r ,ϕ ,θ)
∂x ∂x ∂x
x=r sin ϕ cosθ . .... ... .. . =sin ϕ cos θ; =−r sin ϕ sin θ ; =rcos ϕ cosθ
∂r ∂θ ∂ϕ
∂y ∂y ∂y
y=r sin ϕ sin θ ... .. .. . .. .. . =sin ϕ sin θ ; =rsin ϕ cosθ ; =r cosϕ sin θ
∂r ∂θ ∂ϕ
∂z ∂z ∂z
z=r cosϕ ... . .. .. .. . .. .. . .... . =cosϕ ; =0; =−r sin ϕ
∂r ∂θ ∂ϕ
∂x ∂y ∂z
∂r ∂r ∂r sin ϕ cosθ sin ϕ sin θ cosϕ
∂x ∂y ∂z 2
| ¿ =|
∂θ
| =|−r sin ϕ sin θ r sin ϕ cosθ 0 |=r sin ϕ
¿ ∂θ ∂θ
∂x ∂y ∂z r cos ϕ cosθ r cosϕ sin θ −sin ϕ
∂ϕ ∂ϕ ∂ϕ
π 2π
2π 2
9
=∫ ∫ 9
4
π .sin ϕ . dϕ . dθ= 4
π ∫ (−cosϕ )]πϕ=0/2 . dθ
θ=0 ϕ=0 θ=0
2π
9 9 9
=4 π ∫ (−cos π /2+cos0 )]. dθ = 4 π . 2 π = 2 π2
θ=0
LATIHAN
Jawab :
2π 2 4
2π 2
2
=∫ ∫ .z ]6−r
z=r .dr. dθ
θ=0 r=0
2π 2
=∫ ∫ 6−r 2−r. dr . dθ
θ=0 r=0
2π
1 1
= ∫ 6 r− r 3 − r 2 ] 2r=0 dθ
θ=0 3 2
2π
1 1
= ∫ 6. 2− 23− 22 ] dθ
θ=0 3 2
8
=(12− −2)θ ]2θ=0
π
3
8
=(10− )2 π
3
1
∭ dz .dy . dx
3. Hitung integral lipat tiga V 9−x 2 − y 2−z 2
√
Jika V adalah benda dibatasi oleh bola 2 2 2
x + y +z =9diatas bidang z=0
Jawab :
1
π
2π 2 3
∭ dz .dy .dx =∫
1
. r 2 sin ϕ . dr . dϕ . dθ
V √ 9−x2− y 2−z 2 ∫∫ 2
θ=0 ϕ=0 r=0 √ 9−r
π
2π 2
9
=∫ ∫ 4
π .sin ϕ . dϕ . dθ
θ=0 ϕ=0
2π
= 94 π ∫ (−cosϕ )]πϕ=0/2 . dθ
θ=0
2π
= 94 π ∫ (−cos π /2+cos0 )]. dθ
θ=0
9 9
= 4 π . 2 π = 2 π2
Catatan :
3
r2 9sin2 u
∫ 2
. dr= ∫ 3cosu .3cosu.du= ∫ 9sin 2u.du
r=0 √ 9−r
=9(−1 2 sinu . cosu+ 1 2∫ sin0 u . du)
1 1
Misal r = 3 sin u =9 (− 2
sinu . cos u+ 2
.u )
1 r 1 1 r
.dr = 3 cos u .du =9 (− 2 . 3 3 √ 9−r 2 + 2 arcsin 3 )]9(0+1/2arcsin 1)
√ 9−r 2= √9−9 sin2 u =9 / 2arcsin 1=
9
4
π
=3 √1−sin2 u
=3 cosu