Anda di halaman 1dari 30

KALKULUS II

REFERENSI :
1. Wikaria Gazali, KALKULUS LANJUT, Penerbit Graha Ilmu Yogyakarta, Edisi 2, 2007.
2. Erwin Kreyszig, ADVANCED ENGINEERING MATHEMATICS, John Wiley and Sons,
New York, Sixth Edition, 1988.
BAB-1 : PERSAMAAN DIFERENSIAL (DIFFERENTIAL EQUATION)
BAB-2 : TRANSFORMASI LAPLACE (LAPLACE TRANSFORM)
BAB-3 : INTEGRAL LIPAT-DUA (DOUBLE INTEGRAL)
BAB-4 : INTEGRAL GARIS (LINE INTEGRAL)
BAB-5 : INTEGRAL GARIS DALAM RUANG
BAB-6 : INTEGRAL LIPAT TIGA (TRIPLE INTEGRAL)
BAB-7 : TEOREMA DIVERGENSI (GAUSS) (GAUSS THEOREM)
BAB-8 : TEOREMA STOKE (STOKES THEOREM)
BAB-9 : DERET FOURIER (FOURIER SERIES)
BAB-10 : INTEGRAL FOURIER (FOURIER INTEGRAL).
Materi UTS : Bab-1 s/d Bab-4
Materi UAS : Bab-5 s/d Bab-9.

PERTEMUAN-1 :
BAB-1 : PERSAMAAN DIFERENSIAL
Apa sih Persamaan Diferensial itu ?
Persamaan Diferensial adalah fungsi dimana terdapat turunan-turunan dari variable tak-bebas
y. Jadi :
1. y = sin(x)

bukan persamaan diferensial

2. x2 + y2 = 25

bukan persamaan diferensial

3. ln(y) + ln(x) = 1

bukan persamaan diferensial

4. y + 2y = sin(x)

persamaan diferensial

5. y y + y = 0

persamaan diferensial

6. (y)2 + 2y3 = 9

persamaan diferensial

Notasi Umum
y = f(x)
F(x,y) = 0

fungsi eksplisit
fungsi implicit

y(n) + a1.y(n-1) + a2.y(n-2) + + an-1. y = f(x)


F(x, y, y (1) , y (2) , , y (n) ) = 0

persamaan diferensial, eskplisit


persamaan difernsial, implisit.

Mengapa belajar Persamaan Diferensial ?


Kenyataan menunjukkan banyaknya persoalan yang mempunyai model persamaan diferensial.
- rangkaian RLC seri.
- peluruhan radioaktivitas
- benda jatuh-bebas
- parasutis
- pertumbuhan populasi
- dls.
Persamaan-persamaan tersebut tidak dapat langsung dicerna/dianalisis. Perlu dicari solusi
(bentuk non-diferensialnya).
Orde/Tingkat dan Derajat Persamaan Diferensial
Orde adalah turunan tertinggi yang ada dalam persamaan diferensial.
Derajat adalah pangkat dari turunan tertinggi persamaan diferensial.
CONTOH
y + 2y = sin(x)

PD orde-satu, derajat-satu

y + 3y y = 0
PD orde-dua, derajat-satu
2x
y y = e
PD orde-tiga, derajat-satu
y2 + 2y3 = sin(x)
PD orde-satu, derajat-dua
Catatan :
PD derajat-satu umum disebut sebagai PD Linier. Jadi, bentuk umum dari PD Linier adalah :
y(n) + a1.y(n-1) + a2.y(n-2) + + an-1. y = f(x)
PD TINGKAT SATU DERAJAT SATU
Bentuk Umum :
a1. y + a0. y = f(x)
yang bisa diubah menjadi
P(x,y) dx + Q(x,y) dy = 0
atau sebaliknya.
CONTOH
.sin(x). y y = 2x
kalikan dx
sin(x) dy y dx = 2 x dx
atau
(2x + y) dx - sin(x) dy = 0 P(x,y) = 2x + y ; Q(x,y) = - sin(x)
Untuk (ex - 1)y dx - ex dy = 0
(ex - 1)y - ex y = 0
ex y + (1 - ex).y = 0

bagi dengan dx
atau
a1 = ex ; a2 = 1 - ex ; f(x) = 0.

Macam-macam PD Tingkat-1 Derajat-1


1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

PD Separabel (dapat dipisah)


PD Homogen
PD dengan Koefisien Linier (Non-Homogen)
PD Eksak
PD Yang Dapat Diubah Menjadi PD Eksak
PD Linier
PD Bernaulli

1. PD Separabel (dapat dipisah)


PD Separabel adalah PD Tingkat-1 Derajat-1 P(x,y) dx + Q(x,y) dy = 0 yang selanjutnya dapat
diubah menjadi

M(x) dx + N(y) dy = 0
Solusi dilakukan dengan cara mengintegralkan masing-masing suku di dua ruas.
CONTOH
1. Selesaikan PD : x dx + y dy = 0
Jawab :
Karena sudah separabel, lakukan integrasi

xdx ydy 0

Solusi PD adalah :

1 2 1 2
x y C
2
2

Atau
x2 y2 C 2

persamaan lingkaran dengan pusat di (0,0) jari-jari = C.


Tentu saja, kita boleh menulis dalam bentuk implisit
y C 2 x2 .
2. Selesaikan PD : (x2 2x + 1) dx + sin(y) dy = 0
Jawab :
Karena sudah separabel, lakukan integrasi

2 x 1 dx sin( y ) dy 0

Solusi PD adalah :

1 3
x x 2 x cos( y ) C
3

Tentu saja, kita boleh menulis dalam bentuk implisit


1
y arccos( x 3 x 2 x C ) .
3

3. Selesaikan PD : y dx + x dy = 0
Jawab :
Karena belum separabel, ubah agar menjadi separabel, caranya : bagi dengan xy, diperoleh
PD separabel berbentuk
dx dy

0
x
y

Nah, karena sekarang sudah separabel, lakukan integrasi.

dx
dy

0
x
y

Solusi PD adalah :

ln( x ) ln( y ) C

Tetapi, orang boleh mengganti C = ln(C) sehingga


ln(x) + ln(y) = ln(C)
atau
x.y = C
atau

C
x

4. Selesaikan PD x

dy
1 y
dx

Jawab : y = C.x - 1

5. Selesaikan PD

dy
3x 2 6 x 5
dx

Jawab : y = x3 3x2 + 5x + C.

6. Selesaikan PD

dy
(1 x).(1 y )
dx

Jawab : ln(1 y ) ( x

2
7. Selesaikan PD x .

dy
y2 0
dx

2
8. Selesaikan PD (1 x ).

9. Selesaikan PD

10. Selesaikan PD

Jawab : x y C

dy
xy 0
dx

dy 4 x xy 2

dx y x 2 y

1 2
x )C.
2

dy
cot( x) tan( y )
dx

Jawab :

y C x2 1

Jawab : (y2 + 4).(x2 1) = C

Jawab : sin(y) = C.sin(x)

PR-1 : Carilah solusi umum dari PD berikut :


1.

dy 1 y

dx 2 x

Jawab : y = C.(2 + x) 1

2.

y (1 x).dx x 2 (1 y ) dy 0

Jawab : y = C.x.ey.e 1/x.

3.

dy
y 2 xy 2
2
dx x y x 2

Jawab : y

4. (1 + 2x2).y.y = 2x (1 + y2)

5. cos 2 ( x ).

dy
y3
dx

6. y + (y 1) cos(x) = 0

C .x
e

1 1

x y

Jawab : y2 + 1 = C (1 + 2x2)

Jawab : ln(y + 3) - tan(x) = C

Jawab : y 1 C.e sin( x )

7.

dy
sin( x ). cos( y )
dx

8. cot(x). dy + y dx = 0

Jawab : ln(sec(y) + tan(y)) + cos(x) = C.

Jawab : y = C.cos(x)

9.

dy 2 y

dx 2 1 x

Jawab : 2 y 1 x C

10.

dy e1 y

dx e 2 x

Jawab :

1
e

2 x

1
e

1 y

2. PD Homogen
Suatu fungsi F(x,y) dikatakan bersifat Homogen derajat n bila dipenuhi :
F(x,y) = n.F(x,y).
Contoh :
F(x,y) = 2x - 3y F(x,y) = 2(x) 3(y)
= (2x + 3y)
= .F(x,y) homogen derajat 1.
F(x,y) = x2 + y2 F(x,y) = (x)2 + (y)2
= 2(x2 + y2)
= 2.F(x,y) homogen derajat 2.

M(x,y) = 5x2 4xy + 3y2 M(x,y) = 5(x)2 4(x)(y) + 3(y)2


= 2(5x2 - 4xy + 3y2)
= 2M(x,y) homogen derajat 2.

M ( x, y )

2x y
x y

M (x, y )

2 x y 2 x y

homogen derajat 0.
x y
x y

x y x y 2
x y2
N ( x, y ) 2
N (x, y )
x 2y
x 2 2 y x 2 2 y
2

N(x,y) = x2 + 2y

x y
x 2 2 y

N(x,y) = (x)2+ 2(y)


= (x2 + 2y)

Non-homogen.

Non-homogen

Catatan : Ciri umum dari kondisi Homogen adalah tiap suku mempunyai derajat sama.
PD M(x,y) + N(x,y) dy = 0 dikatakan sebagai PD Homogen jika M(x,y) adalah fungsi yang
Homogen derajat n dan N(x,y) juga Homogen derajat n. Jika tidak berderajat sam maka PD
bukan PD Homogen atau d.p.l . ia adalah PD Non-Homogen.
PD Homogen dicari solusinya dengan melakukan substitusi y = z.x dy = z dx + x dz.
Dan akan didapatkan PD baru yang ternyata Homogen.
Catatan : bisa juga substitusi x = yz dx = z dy + y dz. Ini akan bergantung pada soalnya.
CONTOH
Carilah solusi-umum dari PD
1.

(x + y) dx + x dy = 0
Jawab :
M(x,y) = x + y M(tx,ty) = tx + ty = t(x + y) = t.M(x,y) homogen derajat 1
N(x,y) = x N(x,y) = tx = tN(x,y) homogen derajat 1
maka PD adalah PD homogen derajat 1.
Substitusi y = z.x dy = z dx + x dz diperoleh
(x + zx) dx + x (z dx + x dz) = 0
(x + zx + zx) dx + x2 dz = 0
x(1 + 2z) dx + x2 dz = 0 bagi dengan x2(1 + 2z)
dx
dz

0 integrasikan
x 1 2z
dx
dz
x 1 2z 0
1
ln( x ) ln(1 2 z ) ln(C )
2

atau bila dikalikan 2 didapatkan


ln( x 2 ) ln(1 2 z ) ln(C )

ganti z = y/x didapatkan solusi


x 2 2 xy C .

2.

dy 4 x 2 3 y 2

dx
2 xy

Jawab :
Karena belum nampak mana M(x,y) dan mana N(x,y). ubah dahulu menjadi

4x

4x

3 z 2 x 2 dx 2 x.zx zdx xdz 0

4x

z 2 x 2 dx 2 x 3 .z.dz 0

3 y 2 dx 2 xy dy 0

M(x,y) = 4x + 3y M(x,y) = 4(x)2 + 3(y)2


= 2(4x2 + 3y2)
= 2.M(x,y) homogen derajat 2.
N(x,y) = - 2xy N(x,y) = -2(x)(y)
= 2(-2x.y)
= 2.N(x,y) homogen derajat 2.
Maka PD adalah PD Homogen derajat 2.
Substitusi y = zx dy = z dx + x dz. Diperoleh
Atau
Atau

x2(4+z2) dx 2 x3.z dz = 0
bagi dengan x3(4+z2) dan integrasikan
2 z dz
dx
x 4 z2 0
ln( x)

d (4 z 2 )
C
4 z2

ln( x) ln(4 z 2 ) ln(C )

Gabung dan ubah z = y/x diperoleh solusi umum


x
y
4
x

Atau
3.

atau

x3
C
4x 2 y 2

y x C.x 4

2xyy y2 + x2 = 0.
Jawab :
Karena belum nampak mana M(x,y) dan mana N(x,y). ubah dahulu menjadi

y 2 dx 2 xy dy 0
2

M(x,y) = x y M(x,y) = (x)2 (y)2


= 2(x2 y2)
= 2.M(x,y) homogen derajat 2.
N(x,y) = 2xy
N(x,y) = 2(x)(y)
= 2(2x.y)
= 2.N(x,y) homogen derajat 2.
Maka PD adalah PD Homogen derajat 2.

Substitusi y = zx dy = z dx + x dz. Diperoleh


atau
atau

z 2 x 2 dx 2 x.zx zdx xdz 0

z 2 x 2 dx 2 x 3 .z.dz 0

x2(1 + z2) dx + 2 x3.z dz = 0


bagi dengan x3(1+z2) dan integrasikan
2 z dz
dx
x 1 z2 0
d (1 z 2 )
ln( x)
C
1 z2
ln( x ) ln(1 z 2 ) ln(C )

Gabung dan ubah z = y/x diperoleh solusi umum


x(1 z 2 ) C

atau

atau

y2
x 1 2 C
x

x2 + y2 = C.x

4.

dy x.e y / x y

dx
x

5.

dy

dx

x2 y2 y
0
x

Jawab : y = x.ln(ln(C.x)).

Jawab :

x 2 y 2 C.x 2

Carilah solusi-khusus dari PD berikut.


6.

x.y = x + y ; y(1) = - 4

7.

x.y = 2x + 2y ; y(0,5) = 0

8.

y. y = x3 + y2/x ; y(2) = 6

9.

x.y.y = 2y2 + 4x2 ; y(2) = 4.

10.

y '

yx
; y(0) = 2
yx

Jawab : y = x(ln(x) 4).

PR-2 : Carilah solusi umum dari PD berikut :


1.

dy 3 y 3 x 3

dx
3 xy 2

Jawab : y3 = x3.(C ln(x))

2.

dy
y
y
cot
dx x
x

Jawab : cos(y/x) = C.x

y x2 y2
3. dy
dx

4.

5.

6.

Jawab : y = x.sin(C-ln(x))

dy
y
y
1 cos 2
dx
x
x

y'

y
C ln( x )
x

Jawab : cot

y
y
x. ln

3x y ) dy

dx

y
2. ln( x) C
x

2
Jawab : ln

2x 2 y

Jawab : (x y)4 = C(2x + y)

7. dy x xy .dx

Jawab : 2

x
ln( y ) C
y

dy
y
y
cot
dx x
x

Jawab : x2 2xy y2 = C

9. xy ' y x.e y / x

Jawab : e y / x ln( x) C

8.

10. y ( y x.e x / y ) dx x 2 .e x / y .dy 0

PERTEMUAN 2

Jawab : e x / y ln( x) C

3. PD DENGAN KOEFISIEN LINIER


Bentuk umum
(ax + by + c) dx + (px +qy + r) dy = 0
Jika c = 0 dan r = 0 PD homogen orde 1 selesaikan dengan substitusi y = zx.
Contoh 1:
Carilah solusi dari PD (2x y) dx + (x + 2y) dy = 0
Jawab :
M(x,y) = 2x y M(x,y) = 2x y = (2x y) = M(x,y) homogen derajat 1
N(x,y) = x + 2y N(x,y) = x + 2y = (x + 2y) = N(x,y) homogen derajat 1
Jadi, PD adalah PD homogen derajat 1, substitusi y = zx dy = z dx + x dz
(2x zx) dx + (x + 2zx)(z dx + x dz) = 0
2x(1 + z2) dx + x2(1 + 2z) dz = 0
bagi dengan x2(1 + z2) dan integrasikan
dx
1 2z
2

dz 0
x
1 z2
dx
1
d (1 z 2 )
2

dz

1 z2 0
x
1 z2
2ln(x) + arctan(z) + ln(1+z2) = C
Kembalikan z = y/x didapatkan solusi umum PD
2ln(x) + arctan(y/x) + ln(1+(y/x)2) = C
Contoh 2:
Carilah solusi dari PD (2x 3y) dx + (3x + y) dy = 0
Jawab :
M(x,y) = 2x 3y M(x,y) = 2x 3y = (2x 3y) = M(x,y) homogen drj 1
N(x,y) = 3x + y N(x,y) = 3x + y = (3x + y) = N(x,y) homogen drj 1
Jadi, PD adalah PD homogen derajat 1, substitusi y = zx dy = z dx + x dz
(2x 3zx) dx + (3x + zx)(z dx + x dz) = 0
x(2 + z2) dx + x2(3 + z) dz = 0 bagi dengan x2(2 + z2) dan integrasikan
dx
3 z
x 2 z 2 dz 0
1
d( z2)
dx
dz
1 d (1 z 2 )
dx
dz
atau
3

0
2
x
2 z2 2 1 z2
x 3 2 z 2 1 z 2 0
ln( x)

3
2

arctan

1
ln(1 z 2 ) C
2

Kembalikan z = y/x didapatkan solusi umum PD


ln( x )

3
2

y
1
y
ln(1 2 ) C
2
x
x 2

arctan

Jika (px + qy) = k (ax + by) ; k = konstanta


((ax + by) + c) dx + (k(ax +by) + r) dy = 0
Substitusi ax + by = z dz = a dx + b dy dy

dz a dx
b

Selanjutnya akan terbentuk PD Separabel.


Contoh 1 :
Carilah solusi umum dari PD (x + y + 1) dx + (2x + 2y + 1) dy = 0
Jawab :
2x + 2y = 2(x + y)
Substitusi x + y = z dz = dx + dy dy = dz dx.
(z + 1) dx + (2z + 1)(dz dx) = 0
- z dx + (2z + 1) dz = 0 bagi z dan integrasikan
2z 1
dz C
z
1
dx 2 dz dz C
z

dx

- x + 2z + ln(z) = C.
Kembalikan z = x + y didapatkan solusi umum PD
- x + 2(x + y) + ln(x + y) = 0
Atau
x + 2y + ln(x + y) = 0
Contoh 2 :
Carilah solusi dari PD (2x y + 1) dx + (4x - 2y 1) dy = 0
Jawab :
4x - 2y = 2 (2x y)
Substitusi 2x y = z dz = 2 dx dy dy = 2 dx dz.
(z + 1) dx + (2z 1).(2 dx dz) = 0
(5z 1) dx + (1 2z) dz = 0 bagi 5z 1 dan integrasikan
1 2z

dx 5 z 1 dz 0
1

dx 5 z 1 dz 2 5 z 1dz 0

5z 1 1
dz 0
5z 1
1 d (5 z 1) 2 5 z 1
2
dz
dx 5 5 z 1 5 5 z 1dz 5 5 z 1 0
1
2
2
x ln(5 z 1) z
ln(5 z 1) C
5
5
25
1

dx 5 z 1 dz 5

Atau
x

3
2
ln(5 z 1) z C
25
5

Kembalikan z = 2x - y didapatkan solusi umum PD

3
2
ln(10 x 5 y 1) ( 2 x y ) C
25
5

Atau
x 2y
3

ln(10 x 5 y 1) C
5
5
25
a
b

;c 0;r 0
p q

u = ax + by + c
v = px + qy + r

du = a dx + b dy
dv = p dx + q dy

Dari dua persamaan terakhir, cari dx dan dy.


dx

q du b dv
a.q b. p

dy

a dv p du
a.q b. p

Selanjutnya akan terbentuk PD Homogen dalam u dan v.


Contoh 1 :
Carilah solusi umum dari PD (x + y + 1) dx + (x y 1) dy = 0
Jawab :
u = x + y + 1 du = dx + dy
dx = (du + dv)
v = x y -1 dv = dx dy
dy = (du dv).
u. (du + dv) + v. (du dv) = 0 kalikan 2 dulu deh
(u + v) du + (u v) dv = 0 substitusi v = z.u dv = z du + u dz.
(u + z.u) du + (u zu)(z du + u dz) = 0
Atau
u.(1 + 2z z2.) du + u2.(1 z).dz = 0 bagi dengan u2.(1 + 2z z2.) dan integralkan

du
1 z

dz 0
u
1 2z z 2

1 2
z )
du
2
u 1 2z z 2 0
d (z

ln(u 2 ) ln 1 2 z z 2 ln(C )

u 2 1 2z z 2 C

du 1 d (1 2 z z 2 )
u 2 1 2z z 2 0

gabung menjadi
kembalikan ke variable x dan y

x y 1
x y 1

( x y 1) 1 2

1
x y 1

Contoh 2 :
Carilah solusi umum dari PD (x + 2y + 1) dx + (2x y) dy = 0
Jawab :
u = x + 2y + 1 du = dx + 2dy
dx = 1/5 (du + 2dv)
v = 2x y
dv = 2dx dy
dy = 1/5 (2du dv).
u. 1/5 (du + 2dv) + v. 1/5 (2du dv) = 0
kalikan 5 dulu deh
(u + 2v) du + (2u v) dv = 0 substitusi v = z.u dv = z du + u dz.
(u + 2z.u) du + (2u zu)(z du + u dz) = 0
Atau
u.(1 + 4z z2.) du + u2.(2 z).dz = 0 bagi dengan u2.(1 + 4z z2.) dan integralkan

du
2z

dz 0
u
1 4z z 2

du
u

1 2
z )
2
0
1 4z z 2

d (2 z

ln(u 2 ) ln 1 4 z z 2 ln(C )

u 2 1 4z z 2 C

du 1 d (1 4 z z 2 )
u 2 1 4z z 2 0

gabung menjadi
kembalikan ke variable x dan y

2x y
2x y

( x 2 y 1) 1 4

2
y

1
x 2 y 1

PR-3 : Carilah solusi umum dari PD berikut :


dy

6x 2 y 7

1. dx 2 x 3 y 6
3x 2 y 1

Jawab : 3y2 + 4y 6x2 - 12 y + 14x = C

1
2. dx 6 x 4 y 1
Jawab : 2 y x C ln(12 x 8 y 1)
4
Jawab :
(3x 2y + 1) dx = (6x 4y + 1) dy
Karena 6x 4y = 2(3x 2y) subst : 3x 2y = u dy = (3dx du)/2
Didapatkan
dy

(u + 1) dx = (2u + 1) (3dx du)/2


----- x 2
(2u + 2) dx + (2u + 1)(du 3dx) = 0
(2u + 2 6u 3) dx + (2u + 1) du = 0
(-4u 1)dx + (2u + 1) du = 0
1 4u 2
2u 1
4u 1 1
du 0 dx
du 0 2dx
du 0
2 4u 1
4u 1
4u 1
1
2dx du
du 0
4u 1
dx

Hasilnya :
- 2x + u + .ln(4u + 1) = C
Atau
- 2x + (3x 2y) + ln(12x 8y + 1) = C
Atau
x 2y + ln(12x 8y + 1) = C
3. 2(x 2y 5) dx + (5x y 7) dy = 0

Jawab : (x + y + 1)2 = C(y 2x + 4)

4. (2x y + 3) dx + (4x 2y + 7) dy = 0

Jawab : 5x + 10y ln(10x 5y + 17) = C

5. (15x + 6y 7) dx + (5x + 2y 3) dy = 0

Jawab : 3x + y 2ln(5x + 2y + 1) = C

4. PD EKSAK
PD M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0
Disebut PD Eksak apabila dipenuhi
x

M
N

dan solusi umumnya adalah


y
x

M ( x, y )dx N ( x, y )dy C
Contoh 1 :
Carilah solusi umum PD (3x2y y) dx + (x3 x + 2y) dy = 0
Jawab :

M
3x 2 1
y

N(x,y) = x3 x + 2y

N
3x 2 1
x

M(x,y) = 3x2y y

Eksak

Solusi umum :
Jalan-1 :
y

2
3
(3x y y ) dx ( x x 2 y) dy C

x 3 y xy y 2 C

atau

x 3 y xy y 2 D 0

Jalan-2 :
y

2
3
(3x y y ) dx ( x x 2 y) dy C

x 3 y xy y 2 C

atau

x 3 y xy y 2 D 0

2. Carilah solusi umum PD (2xy) dx + (x2 + 1) dy = 0


Jawab :
M(x,y) = 2xy

N(x,y) = x2 + 1

M
2x
y

N
2x
x

Eksak

Solusi umum :
Jalan-1 :
x

2
(2 xy) dx ( x 1) dy C

x2 y y C

atau

x2 y y D 0

Jalan-2 :
x

2
(2 xy) dx ( x 1) dy C

x2 y y C

atau

x2 y y D 0

3. Carilah solusi umum PD (y.cos(x) + 1) dx + sin(x) dy = 0


Jawab :
M(x,y) = y.cos(x) + 1

M
cos(x )
y

N(x,y) = sin(x)

N
cos(x )
x

Eksak

Solusi umum :
Jalan-1 :
x

( y. cos( x) 1) dx sin( x) dy C
y.sin(x) + x = C
Jalan-2 :

atau

y,sin(x) + x + D = 0

( y. cos( x) 1) dx sin( x) dy C
x + y.sin(x) = C

atau

y,sin(x) + x + D = 0

PR-4 : Carilah solusi umum dari PD berikut :


1. (2 x 3 y )dx (3 x 4 y )dy 0

Jawab : x2 + 3xy + 2y2 + D = 0

2. (15 x 2 y 2 y 4 )dx (10 x 3 y 4 xy 3 5 y 4 )dy 0 Jawab : 5x3y2 xy4 + y5 + D = 0

3. e x y (1 2 x 2 y ) dx x 3 .e x

4.

1 x

3 xy 1 x 2 dx

sin( y ) dy 0

5. 2 x. cos( y ) e x dx x 2 . sin( y ) dy 0
6.

dy 0

6 x 2 y dx 2 xy 2 x 3 dy 0

Jawab : x.e x y D 0
Jawab : y 1 x 2 3 cos( y ) D 0

Jawab : x2.cos(y) ex + D = 0

Jawab : y2x + 2x3y + D = 0

7. (3x2 + 3xy2) dx + (3x2y 3y2 + 2y) dy = 0

Jawab : x3 + 3/2 x2y2 y3 + y2 + D = 0

8. y3.sin(2x) dx 3y2.cos2(x) dy = 0

Jawab : y3(1 + cos(2x)) + D = 0

9. (y + 3x) dx + x dy = 0

Jawab : 2xy + 3x2 + D = 0

10. (6x + y2) dx + (2xy 3y2) dy = 0

Jawab : 3x2 + xy2 y3 + D = 0

PERTEMUAN 3
5. PD YANG DAPAT DIBUAT EKSAK (PD NON-EKSAK)

PD

M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0

Jika

M
N

y
x

Non-Eksak dapat dibuat eksak bila setiap suku dikalikan faktor-integral

(x,y) sehingga menjadi PD Eksak (x,y).M(x,y) dx + (x,y).N(x,y) dy = 0


Cara mencari factor integrasi
M
N

x = f(x) maka = (x) = e f ( x ) dx


1. Jika y
N
M
N

y
x = f(y) maka = (y) =. e f ( y ) dy
2. Jika
M
M
N

y
x = f(xy) maka = (xy) =.(z) = e f ( z ) dz
3. Jika
yN xM

M
N

x = f(x+y) maka = (x+y) =.(z) = e f ( z ) dz


4. Jika y
N M
M
N

x = f(x-y) maka = (x-y) =.(z) = e f ( z ) dz


5. Jika y
NM
M
N

y
x = f(x2+y2) maka = (x2+y2) =.(z) = e f ( z ) dz
6. Jika
2 xN 2 yM

Contoh :
1. Tentukan solusi umum PD (x3 + xy4) dx + 2y3 dy = 0
Jawab :
M ( x, y ) x 3 xy 4

M
4y3x
y

N ( x, y ) 2 y 3

N
0
x

M N

2 xdx e x .
4y3x 0
y
x

2 x fungsi x saja F.K. e


3
N
2y
2

Maka PD baru :
2

e x ( x 3 xy 4 ) dx e x .2 y 3 dy 0

Cek :
2

P( x, y ) e x ( x 3 xy 4 )

2
P
4e x xy 3
y

2
2
Q
2 y 3 .e x .2 x 4e x xy 3

Q(x,y) = e x .2 y 3
2

Eksak

Solusi umum :
x

x
3
4
x
3
(e ( x xy )) dx (2e . y ) dy C
x

x
3
x
4
(e x ) dx (e .x. y ) dx C
x

x
3
(e x ) dx
2

x
2
e .x.x dx
2

(i)

2
1
1
1
e x .x 2 d x 2 e u .u du u d e u

2
2
2

2
2
1
1
1
u.e u e u du u.e u e u x 2 .e x e x
2
2
2
x
x
1 4
1 x
x
4
x
2
4
(e .x. y ) dx 2 y e d x 2 e . y

Jadi hasil integral dari (i) adalah

2
1 2 x2
1 2
x .e e x e x . y 4 C ini sudah solusi !
2
2

Kalikan dua, dan bagi dengan ex2.


x 2 y 4 1 C.e x

2. Tentukan solusi umum PD (x + y) dx + dy = 0


Jawab :
M ( x, y ) x y

N ( x, y ) 1

M
1
y

N
0
x

Non-eksak

M N

y
x
1 0
(dapat dianggap) fungsi x saja F.K. e 1dx e x .

1
N
1

Maka PD baru :
e x ( x y ) dx e x .1. dy 0

Cek :
P ( x, y ) e x ( x y )

Q(x,y) = e

P
ex
y

Q
ex

Eksak

Solusi umum :
y

x
x
(e ( x y )) dx (e ) dy C
x

(e

x ) dx

x d e x.e
x

(i)

e x dx x.e x e x

x
x
x
(e . y ) dx y e d x y.e

Jadi hasil integral dari (i) adalah

x.e

e x y.e x C ini sudah solusi !

Bisa ditampilkan dalam bentuk .


x y 1 C.e x

3. Tentukan solusi umum PD y2 dx + (xy + 1) dy = 0


Jawab :
M ( x, y ) y 2

N ( x, y ) xy 1

M
2y
y

N
y
x

Non-eksak

M N

2y y
y
y
x
bukan fungsi x saja lanjutkan checking

N
xy 1
xy 1
M N
1
dy

1
2y y
y
1 fungsi y saja F.K. e y e ln( y ) .
y
x

y
M
y
y2
y2

Maka PD baru :
1 2
1
. y dx ( xy 1) dy 0 atau
y
y

Cek :

P
1
y

P ( x, y ) y

1
Q(x,y) = x
y

Q
1

y dx ( x

Eksak

1
) dy 0
y

Solusi umum :
x

y dx ( x

1
) dy C
y

xy + ln(y) + D = 0

PR-5 : Carilah solusi umum dari PD berikut :


(Catatan : No. 1 s.d. 3 F.I. : (x). No. 4 dan 5 F.I. : (y)).
1. (1 x 2 2 y ) dx x dy 0
Jawab :
M ( x, y ) 1 x 2 2 y

Jawab : 2y + 1 + 2x2.ln(x) = C.x2

N ( x, y ) x

M
2
y

N
1
x

Non-eksak

M N
3
dx

1
y
x
2 1
3 fungsi x saja F.K. e x e 3 ln( x )
.

x3
N
x
x

Maka PD baru :
1
1
1 1 2y
y dx ( x ) dy 0
3 3 dx 2 dy 0
atau
y
x x
x
x
Cek :
P
2
1 1 2y
3
P ( x, y ) 3 3
y
x
x x
x
Eksak
1
Q
2
3
Q(x,y) = 2

x
x
x
Solusi umum :
1
1 1 2y
x 3 x x 3 dx x 2 dy 0
1
y
2 ln( x) 2 C
atau 1 2 x 2 . ln( x) 2 y Cx 2
2x
x
atau 2 y 1 2 x 2 . ln( x ) Cx 2
2. (3 2y) dx + (x2 1) dy = 0
Jawab :
M ( x, y ) 3 2 y

M
2
y

Jawab : (x + 1)y 3 + C(x 1) = 0

Non-eksak

N ( x, y ) x 2 1

N
2x
x

M N

2 2x
2( x 1)
2
y
x
fungsi x saja F.K.

2
N
( x 1)( x 1)
x 1
x 1

x 1 dx

e 2 ln( x 1)

x 1 2

Maka PD baru :
3 2y

x 1

dx

Cek :

3 2y
( x 1) 2

P ( x, y )

Q(x,y) =

x 1
dy 0
x 1

y dx ( x

atau

1
) dy 0
y

P
2

y
( x 1) 2
Q ( x 1) ( x 1)
2

2
x
( x 1)
( x 1) 2

x 1
x 1

Eksak

Solusi umum :
3 2y

x 1

dx

3 ( x 1) 2 d ( x 1)

atau

x 1

x 1
dy 0
x 1

x 1 dy 0 x 1

dx

atau

(x + 1)y 3 + C(x 1) = 0

3. (x3 + y) dx + x(xy 1) dy = 0

x 1

x 1 dy 0
3
x 1

yC
x 1 x 1

Jawab : x2 + y2 2y/x = C.

4.

PD LINIER
Bentuk Umum
dy
P( x ). y Q ( x)
dx

Penurunan solusi cukup panjang, lihat di Wikaria G, Kalkulus Lanjut Edisi 2, Graha Ilmu
Yogyakarta.
- Hitung S = e P ( x ) dx maka solusi umum :
S. y

S .Q ( x)dx D

atau
y.

S .Q( x)dx D
S

CONTOH
1.

dy
y
1

dx x. ln( x )
x

Jawab :
dx

P(x) = 1/(x.ln(x)) S = e x. ln( x )


Q(x) = 1/x
Maka solusi umum adalah
ln( x). y

d (ln( x )
ln(ln( x ))
ln( x )

ln( x )
dx D
x

ln( x)d ln( x) D


1
2
ln( x) D

Dengan demikian
y

2.

1
D
ln( x )
2
ln( x)

dy y
x
dx x

Jawab :

P(x) = -1/x S = e

dx
1
ln( x ) ln

x
x

Q(x) = x
Maka solusi umum adalah
1
.y
x

x .xdx D

xD
Dengan demikian

y x 2 Dx

3.

dy 3 xy

dx
2x 2
Jawab :

Ubah dulu soal menjadi :

dy
x
3
2 y 2
dx 2 x
2x

1
x

ln( x )

dx

P(x) = 1/2x S = e 2 x 2
Q(x) = 3/2x2
Maka solusi umum adalah
3
x . y x . 2 dx D
2x

dx 1
ln( x )
x 2

3
x 3 / 2 dx D

2
3
. 2 x 1 / 2 D
2
3

D
x

Dengan demikian
y

3
D

x
x

PR-6 : Carilah solusi umum dari PD berikut :


1.

y y = 2ex
Jawab :
P(x) = -1 S = e dx e x
Q(x) = 2ex
Maka solusi umum adalah
ex .y

y = 2x.ex + C.ex

.2e x dx D

2x D

Dengan demikian
y 2 x.e x D.e x
2.

y 2y = cos(2x)
Jawab :
P(x) = -2 S = e 2 dx e 2 x
Q(x) = cos(2x)
Maka solusi umum adalah
e 2 x . y

2 x

4y = -cos(2x) + sin(2x) + C.e2x

. cos( 2 x)dx D

1
cos( 2 x).d (e 2 x ) D

2
1
- cos(2 x ).e 2 x e 2 x d (cos(2 x )) D
2
1
- cos( 2 x).e 2 x e 2 x . sin( 2 x) dx D
2
-

1
1
cos(2 x ).e 2 x e 2 x . sin( 2 x ) e 2 x d (sin( 2 x )) D
2
2
1
1
- cos(2 x ).e 2 x e 2 x . sin( 2 x) e 2 x . cos( 2 x )dx D Dengan
2
2
1
1
e 2 x . cos(2 x ) e 2 x . sin( 2 x ) D
4
4

demikian
4 y sin( 2 x ) cos( 2 x) D.e 2 x
3.

2
dx
2 yx 6 ye y
dy

(disini x = g(y))

Jawab :
P(y) = -2y S = e 2 ydy e y
Q(y) = 6y.ey2
Maka solusi umum adalah
2

x = 3y2ey2 + C.ey2

e .6 ye dx D
6 ydy D
y2

e y .x

y2

3y2 D

Dengan demikian
2

x 3 y 2 .e y D.e y
4.

dy
y ex
dx

2y = ex + C.e-x

Jawab :
P(x) = 1 S = e dx e x
Q(x) = ex
Maka solusi umum adalah
e x .y

.e x dx D

1 2x
e D
2

Dengan demikian
y

5.

1 x
.e D.e x atau
2

2 y e x D.e x

dy
xy x 2
dx

( x 2 y ) x 2 1 ln( x

Jawab :
Ubah dulu menjadi
P(x) =

dy
x
x2
2
y 2
dx x 1
x 1

x
1
x
2
S = e x 2 1 dx e 2 ln( x 1)
x 1
2

x2 1

x 2 1) C

x2
Q(x) = 2
x 1
Maka solusi umum adalah
x2
x 2 1. y x 2 1. 2 dx D
x 1

x 2 1dx

dx

x2 1

------------------------------------------------

x 2 1dx ?

substitusi x tan u

dx sec 2 u du

1
1
sec u tan u sec udu
2
2
1
1
sec u tan u ln(sec u tan u )
2
2
1
1
2
x x 1 ln( x x 2 1)
2
2
sec 3 u du

dx
x 1
2

? substitusi x tan u dx sec 2 u du

sec u du ln(sec u tan u )

ln( x

x 2 1)

------------------------------------------------Dengan demikian
y x2 1

Atau
6.

7.

x 2 y

1
1
x x 2 1 ln( x x 2 1)
2
2

x 2 1 ln( x

dy
y. sin( x)
dx

dy + (y 2.sin(x)).cos(x) dx = 0
dy
xy 1
dx

x 2 1)

y.e cos( x ) C

y + 2 = 2.sin(x) + C.esin(x)
1
y. ln( x) C
x

8.

x 2 . ln( x)

9.

dy x 2 2 y

dx
x

y = x2.(ln(x) + C)

10.

dy 4. ln( x) 2 x 2 y

dx
x3

x2y = 2 ln2(x) + C.

PD BERNOULLI

Bentuk Umum :
dy
P ( x ) y y n .Q ( x )
dx
dz
dy
dy
y n dz
1 n y n
Substitusi : z = y 1-n

dx
dx
dx 1 n dx

Maka

y n dz
P ( x ) y y n .Q ( x )
1 n dx
1 dz
P ( x ) y 1 n Q ( x )
Bagi dengan yn, diperoleh :
1 n dx
dz
(1 n) P ( x ) z (1 n)Q( x)
Dan ganti y 1-n = z diperoleh
dx

Persamaan terakhir adalah PD Linier dimana P(x) baru adalah (1 n) P(x) dan
Q(x) baru adalah (1 n) Q(x).
CONTOH 1 :
dy 2 y

xy 2
dx
x

Jawab :
n = 2 ; P(x) = 2/x ; Q(x) = x
substitusi z = y 1-2 = y -1

dz
2
dz 2
(1 2) z (1 2) x
z x
dx
x
dx x

P*(x) = -2/x S = e

2
dx 2 ln( x )
x

1
x2

Q*(x) = -x
Maka solusi umum adalah
1
1
.z 2 . x dx D
2
x
x
1
dx D
x
ln( x ) D

Dengan demikian
z x 2 ln( x ) Dx 2

Kembalikan z = y -1 = 1/y
Atau

1
x ln( x ) Dx 2

CONTOH 2:

sehingga

1
x 2 ln( x ) Dx 2
y

dy
y xy 3
dx

Jawab :
Ubah dulu menjadi :

dy y
y3
dx x

n = 3 ; P(x) = 1/x ; Q(x) = 1


substitusi z = y 1-3 = y -2

dz
1
dz 2
(1 3) z (1 3).1
z 2
dx
x
dx x

P*(x) = -2/x S = e

2
dx 2 ln( x )
x

1
x2

Q*(x) = -2
Maka solusi umum adalah
1
1
.z 2 . 2 dx D
2
x
x
2
2 dx D
x

2
D
x

Dengan demikian
z 2 x Dx 2

Kembalikan z = y -2 = 1/y2
y

Atau

sehingga

1
2 x Dx 2
y2

1
2 x Dx 2

CONTOH 3:
xdy ydx xy 2 dx

Jawab :
Ubah dulu menjadi :

dy y
y2
dx x

n = 2 ; P(x) = 1/x ; Q(x) = 1


substitusi z = y 1-2 = y -1

dz
1
dz 1
(1 2) z (1 2).1
z 1
dx
x
dx x
1

dx
1
P*(x) = -1/x S = e x e ln( x )
x
Q*(x) = -1
Maka solusi umum adalah

1
.z
x

x . 1. dx D
ln( x ) D

Dengan demikian

z x ln( x) Dx

Kembalikan z = y -1 = 1/y
Atau

sehingga

1
x. ln( x) Dx
y

1
x. ln( x) D

PR-7 : Carilah solusi umum dari PD berikut :


1. xy + y = 3x3y2
Jawab :

xy(C 3x2) = 2

Ubah dulu menjadi :

dy y
3x 2 y 2
dx x

n = 2 ; P(x) = 1/x ; Q(x) = 3x2


substitusi z = y 1-2 = y -1

dz
1
dz 1
(1 2) z (1 2).3 x 2
z 3 x 2
dx
x
dx x
1

dx
1
P*(x) = -1/x S = e x e ln( x )
x
Q*(x) = -3x2
Maka solusi umum adalah

1
1
3
.z . 3 x 2 dx D x 2 D
x
x
2

Dengan demikian
z

3 3
x Dx
2

Kembalikan z = y -1 = 1/y
Atau

sehingga

1
3
x 3 Dx
y
2

xy D 3 x 2 2

2. xdy + ydx = xy2dx


Jawab :
Ubah dulu menjadi :

xy.ln(x) + 1 = Cxy

dy y
y2
dx x

n = 2 ; P(x) = 1/x ; Q(x) = 1


substitusi z = y 1-2 = y -1

dz
1
dz 1
(1 2) z (1 2).1
z 1
dx
x
dx x
1

dx
1
P*(x) = -1/x S = e x e ln( x )
x
Q*(x) = -1
Maka solusi umum adalah

1
.z
x

x . 1.dx D ln( x) D

Dengan demikian

z x. ln( x) Dx

Kembalikan z = y -1 = 1/y

sehingga

1
x. ln( x) Dx
y

xy ln( x ) 1 Dxy

Atau

3. x2y x3y = y4 cos(x)


x3 = y3(3.sin(x) + C)
Jawab :
dy y
cos( x) 4

y
Ubah dulu menjadi :
dx x
x3
n = 4 ; P(x) = -1/x ; Q(x) = -cos(x)/x3.
dz
1
cos( x)
dz 3
3 cos( x)
(1 4) z (1 4).
z
substitusi z = y 1-4 = y -3

3
dx
x
dx x
x
x3
3

P*(x) = 3/x S = e xdx e 3 ln( x ) x 3


Q*(x) = 3cos(x)/x3.
Maka solusi umum adalah

3 cos( x)
dx D 3 sin( x) D
x3
Dengan demikian
3 sin( x) D
z
3
x3
x
x 3 .z x 3 .

Kembalikan z = y -3 = 1/y3

sehingga

x 3 y 3 3 sin( x ) D

Atau

4. y = 2y = y3(x 1)
5. x

dy
y x 3 y 2 ln( x)
dx
y
x2 y3
x

6.

y '

7.

dy
y

2 x 2 2 x 1 y 2
dx x 1

8. x

dy
y x 5 2 x 4 3x 2 y 4
dx

1
3 sin( x) D

3
y
x3

y2(x + C.ex) = 1
xy(x2.ln(x) x2 + C) + 2 = 0
1
2 x 2 ( x C )
2
y

(xy + y)(x2 + ln(x+1) = C) + 1 = 0


3x2y3(x3 + 4x2 + Cx 6) + 2 = 0

Anda mungkin juga menyukai