REFERENSI :
1. Wikaria Gazali, KALKULUS LANJUT, Penerbit Graha Ilmu Yogyakarta, Edisi 2, 2007.
2. Erwin Kreyszig, ADVANCED ENGINEERING MATHEMATICS, John Wiley and Sons,
New York, Sixth Edition, 1988.
BAB-1 : PERSAMAAN DIFERENSIAL (DIFFERENTIAL EQUATION)
BAB-2 : TRANSFORMASI LAPLACE (LAPLACE TRANSFORM)
BAB-3 : INTEGRAL LIPAT-DUA (DOUBLE INTEGRAL)
BAB-4 : INTEGRAL GARIS (LINE INTEGRAL)
BAB-5 : INTEGRAL GARIS DALAM RUANG
BAB-6 : INTEGRAL LIPAT TIGA (TRIPLE INTEGRAL)
BAB-7 : TEOREMA DIVERGENSI (GAUSS) (GAUSS THEOREM)
BAB-8 : TEOREMA STOKE (STOKES THEOREM)
BAB-9 : DERET FOURIER (FOURIER SERIES)
BAB-10 : INTEGRAL FOURIER (FOURIER INTEGRAL).
Materi UTS : Bab-1 s/d Bab-4
Materi UAS : Bab-5 s/d Bab-9.
PERTEMUAN-1 :
BAB-1 : PERSAMAAN DIFERENSIAL
Apa sih Persamaan Diferensial itu ?
Persamaan Diferensial adalah fungsi dimana terdapat turunan-turunan dari variable tak-bebas
y. Jadi :
1. y = sin(x)
2. x2 + y2 = 25
3. ln(y) + ln(x) = 1
4. y + 2y = sin(x)
persamaan diferensial
5. y y + y = 0
persamaan diferensial
6. (y)2 + 2y3 = 9
persamaan diferensial
Notasi Umum
y = f(x)
F(x,y) = 0
fungsi eksplisit
fungsi implicit
PD orde-satu, derajat-satu
y + 3y y = 0
PD orde-dua, derajat-satu
2x
y y = e
PD orde-tiga, derajat-satu
y2 + 2y3 = sin(x)
PD orde-satu, derajat-dua
Catatan :
PD derajat-satu umum disebut sebagai PD Linier. Jadi, bentuk umum dari PD Linier adalah :
y(n) + a1.y(n-1) + a2.y(n-2) + + an-1. y = f(x)
PD TINGKAT SATU DERAJAT SATU
Bentuk Umum :
a1. y + a0. y = f(x)
yang bisa diubah menjadi
P(x,y) dx + Q(x,y) dy = 0
atau sebaliknya.
CONTOH
.sin(x). y y = 2x
kalikan dx
sin(x) dy y dx = 2 x dx
atau
(2x + y) dx - sin(x) dy = 0 P(x,y) = 2x + y ; Q(x,y) = - sin(x)
Untuk (ex - 1)y dx - ex dy = 0
(ex - 1)y - ex y = 0
ex y + (1 - ex).y = 0
bagi dengan dx
atau
a1 = ex ; a2 = 1 - ex ; f(x) = 0.
M(x) dx + N(y) dy = 0
Solusi dilakukan dengan cara mengintegralkan masing-masing suku di dua ruas.
CONTOH
1. Selesaikan PD : x dx + y dy = 0
Jawab :
Karena sudah separabel, lakukan integrasi
xdx ydy 0
Solusi PD adalah :
1 2 1 2
x y C
2
2
Atau
x2 y2 C 2
2 x 1 dx sin( y ) dy 0
Solusi PD adalah :
1 3
x x 2 x cos( y ) C
3
3. Selesaikan PD : y dx + x dy = 0
Jawab :
Karena belum separabel, ubah agar menjadi separabel, caranya : bagi dengan xy, diperoleh
PD separabel berbentuk
dx dy
0
x
y
dx
dy
0
x
y
Solusi PD adalah :
ln( x ) ln( y ) C
C
x
4. Selesaikan PD x
dy
1 y
dx
Jawab : y = C.x - 1
5. Selesaikan PD
dy
3x 2 6 x 5
dx
Jawab : y = x3 3x2 + 5x + C.
6. Selesaikan PD
dy
(1 x).(1 y )
dx
Jawab : ln(1 y ) ( x
2
7. Selesaikan PD x .
dy
y2 0
dx
2
8. Selesaikan PD (1 x ).
9. Selesaikan PD
10. Selesaikan PD
Jawab : x y C
dy
xy 0
dx
dy 4 x xy 2
dx y x 2 y
1 2
x )C.
2
dy
cot( x) tan( y )
dx
Jawab :
y C x2 1
dy 1 y
dx 2 x
Jawab : y = C.(2 + x) 1
2.
y (1 x).dx x 2 (1 y ) dy 0
3.
dy
y 2 xy 2
2
dx x y x 2
Jawab : y
4. (1 + 2x2).y.y = 2x (1 + y2)
5. cos 2 ( x ).
dy
y3
dx
6. y + (y 1) cos(x) = 0
C .x
e
1 1
x y
Jawab : y2 + 1 = C (1 + 2x2)
7.
dy
sin( x ). cos( y )
dx
8. cot(x). dy + y dx = 0
Jawab : y = C.cos(x)
9.
dy 2 y
dx 2 1 x
Jawab : 2 y 1 x C
10.
dy e1 y
dx e 2 x
Jawab :
1
e
2 x
1
e
1 y
2. PD Homogen
Suatu fungsi F(x,y) dikatakan bersifat Homogen derajat n bila dipenuhi :
F(x,y) = n.F(x,y).
Contoh :
F(x,y) = 2x - 3y F(x,y) = 2(x) 3(y)
= (2x + 3y)
= .F(x,y) homogen derajat 1.
F(x,y) = x2 + y2 F(x,y) = (x)2 + (y)2
= 2(x2 + y2)
= 2.F(x,y) homogen derajat 2.
M ( x, y )
2x y
x y
M (x, y )
2 x y 2 x y
homogen derajat 0.
x y
x y
x y x y 2
x y2
N ( x, y ) 2
N (x, y )
x 2y
x 2 2 y x 2 2 y
2
N(x,y) = x2 + 2y
x y
x 2 2 y
Non-homogen.
Non-homogen
Catatan : Ciri umum dari kondisi Homogen adalah tiap suku mempunyai derajat sama.
PD M(x,y) + N(x,y) dy = 0 dikatakan sebagai PD Homogen jika M(x,y) adalah fungsi yang
Homogen derajat n dan N(x,y) juga Homogen derajat n. Jika tidak berderajat sam maka PD
bukan PD Homogen atau d.p.l . ia adalah PD Non-Homogen.
PD Homogen dicari solusinya dengan melakukan substitusi y = z.x dy = z dx + x dz.
Dan akan didapatkan PD baru yang ternyata Homogen.
Catatan : bisa juga substitusi x = yz dx = z dy + y dz. Ini akan bergantung pada soalnya.
CONTOH
Carilah solusi-umum dari PD
1.
(x + y) dx + x dy = 0
Jawab :
M(x,y) = x + y M(tx,ty) = tx + ty = t(x + y) = t.M(x,y) homogen derajat 1
N(x,y) = x N(x,y) = tx = tN(x,y) homogen derajat 1
maka PD adalah PD homogen derajat 1.
Substitusi y = z.x dy = z dx + x dz diperoleh
(x + zx) dx + x (z dx + x dz) = 0
(x + zx + zx) dx + x2 dz = 0
x(1 + 2z) dx + x2 dz = 0 bagi dengan x2(1 + 2z)
dx
dz
0 integrasikan
x 1 2z
dx
dz
x 1 2z 0
1
ln( x ) ln(1 2 z ) ln(C )
2
2.
dy 4 x 2 3 y 2
dx
2 xy
Jawab :
Karena belum nampak mana M(x,y) dan mana N(x,y). ubah dahulu menjadi
4x
4x
4x
z 2 x 2 dx 2 x 3 .z.dz 0
3 y 2 dx 2 xy dy 0
x2(4+z2) dx 2 x3.z dz = 0
bagi dengan x3(4+z2) dan integrasikan
2 z dz
dx
x 4 z2 0
ln( x)
d (4 z 2 )
C
4 z2
Atau
3.
atau
x3
C
4x 2 y 2
y x C.x 4
2xyy y2 + x2 = 0.
Jawab :
Karena belum nampak mana M(x,y) dan mana N(x,y). ubah dahulu menjadi
y 2 dx 2 xy dy 0
2
z 2 x 2 dx 2 x 3 .z.dz 0
atau
atau
y2
x 1 2 C
x
x2 + y2 = C.x
4.
dy x.e y / x y
dx
x
5.
dy
dx
x2 y2 y
0
x
Jawab : y = x.ln(ln(C.x)).
Jawab :
x 2 y 2 C.x 2
x.y = x + y ; y(1) = - 4
7.
x.y = 2x + 2y ; y(0,5) = 0
8.
y. y = x3 + y2/x ; y(2) = 6
9.
10.
y '
yx
; y(0) = 2
yx
dy 3 y 3 x 3
dx
3 xy 2
2.
dy
y
y
cot
dx x
x
y x2 y2
3. dy
dx
4.
5.
6.
Jawab : y = x.sin(C-ln(x))
dy
y
y
1 cos 2
dx
x
x
y'
y
C ln( x )
x
Jawab : cot
y
y
x. ln
3x y ) dy
dx
y
2. ln( x) C
x
2
Jawab : ln
2x 2 y
7. dy x xy .dx
Jawab : 2
x
ln( y ) C
y
dy
y
y
cot
dx x
x
Jawab : x2 2xy y2 = C
9. xy ' y x.e y / x
Jawab : e y / x ln( x) C
8.
PERTEMUAN 2
Jawab : e x / y ln( x) C
dz 0
x
1 z2
dx
1
d (1 z 2 )
2
dz
1 z2 0
x
1 z2
2ln(x) + arctan(z) + ln(1+z2) = C
Kembalikan z = y/x didapatkan solusi umum PD
2ln(x) + arctan(y/x) + ln(1+(y/x)2) = C
Contoh 2:
Carilah solusi dari PD (2x 3y) dx + (3x + y) dy = 0
Jawab :
M(x,y) = 2x 3y M(x,y) = 2x 3y = (2x 3y) = M(x,y) homogen drj 1
N(x,y) = 3x + y N(x,y) = 3x + y = (3x + y) = N(x,y) homogen drj 1
Jadi, PD adalah PD homogen derajat 1, substitusi y = zx dy = z dx + x dz
(2x 3zx) dx + (3x + zx)(z dx + x dz) = 0
x(2 + z2) dx + x2(3 + z) dz = 0 bagi dengan x2(2 + z2) dan integrasikan
dx
3 z
x 2 z 2 dz 0
1
d( z2)
dx
dz
1 d (1 z 2 )
dx
dz
atau
3
0
2
x
2 z2 2 1 z2
x 3 2 z 2 1 z 2 0
ln( x)
3
2
arctan
1
ln(1 z 2 ) C
2
3
2
y
1
y
ln(1 2 ) C
2
x
x 2
arctan
dz a dx
b
dx
- x + 2z + ln(z) = C.
Kembalikan z = x + y didapatkan solusi umum PD
- x + 2(x + y) + ln(x + y) = 0
Atau
x + 2y + ln(x + y) = 0
Contoh 2 :
Carilah solusi dari PD (2x y + 1) dx + (4x - 2y 1) dy = 0
Jawab :
4x - 2y = 2 (2x y)
Substitusi 2x y = z dz = 2 dx dy dy = 2 dx dz.
(z + 1) dx + (2z 1).(2 dx dz) = 0
(5z 1) dx + (1 2z) dz = 0 bagi 5z 1 dan integrasikan
1 2z
dx 5 z 1 dz 0
1
dx 5 z 1 dz 2 5 z 1dz 0
5z 1 1
dz 0
5z 1
1 d (5 z 1) 2 5 z 1
2
dz
dx 5 5 z 1 5 5 z 1dz 5 5 z 1 0
1
2
2
x ln(5 z 1) z
ln(5 z 1) C
5
5
25
1
dx 5 z 1 dz 5
Atau
x
3
2
ln(5 z 1) z C
25
5
3
2
ln(10 x 5 y 1) ( 2 x y ) C
25
5
Atau
x 2y
3
ln(10 x 5 y 1) C
5
5
25
a
b
;c 0;r 0
p q
u = ax + by + c
v = px + qy + r
du = a dx + b dy
dv = p dx + q dy
q du b dv
a.q b. p
dy
a dv p du
a.q b. p
du
1 z
dz 0
u
1 2z z 2
1 2
z )
du
2
u 1 2z z 2 0
d (z
ln(u 2 ) ln 1 2 z z 2 ln(C )
u 2 1 2z z 2 C
du 1 d (1 2 z z 2 )
u 2 1 2z z 2 0
gabung menjadi
kembalikan ke variable x dan y
x y 1
x y 1
( x y 1) 1 2
1
x y 1
Contoh 2 :
Carilah solusi umum dari PD (x + 2y + 1) dx + (2x y) dy = 0
Jawab :
u = x + 2y + 1 du = dx + 2dy
dx = 1/5 (du + 2dv)
v = 2x y
dv = 2dx dy
dy = 1/5 (2du dv).
u. 1/5 (du + 2dv) + v. 1/5 (2du dv) = 0
kalikan 5 dulu deh
(u + 2v) du + (2u v) dv = 0 substitusi v = z.u dv = z du + u dz.
(u + 2z.u) du + (2u zu)(z du + u dz) = 0
Atau
u.(1 + 4z z2.) du + u2.(2 z).dz = 0 bagi dengan u2.(1 + 4z z2.) dan integralkan
du
2z
dz 0
u
1 4z z 2
du
u
1 2
z )
2
0
1 4z z 2
d (2 z
ln(u 2 ) ln 1 4 z z 2 ln(C )
u 2 1 4z z 2 C
du 1 d (1 4 z z 2 )
u 2 1 4z z 2 0
gabung menjadi
kembalikan ke variable x dan y
2x y
2x y
( x 2 y 1) 1 4
2
y
1
x 2 y 1
6x 2 y 7
1. dx 2 x 3 y 6
3x 2 y 1
1
2. dx 6 x 4 y 1
Jawab : 2 y x C ln(12 x 8 y 1)
4
Jawab :
(3x 2y + 1) dx = (6x 4y + 1) dy
Karena 6x 4y = 2(3x 2y) subst : 3x 2y = u dy = (3dx du)/2
Didapatkan
dy
Hasilnya :
- 2x + u + .ln(4u + 1) = C
Atau
- 2x + (3x 2y) + ln(12x 8y + 1) = C
Atau
x 2y + ln(12x 8y + 1) = C
3. 2(x 2y 5) dx + (5x y 7) dy = 0
4. (2x y + 3) dx + (4x 2y + 7) dy = 0
5. (15x + 6y 7) dx + (5x + 2y 3) dy = 0
Jawab : 3x + y 2ln(5x + 2y + 1) = C
4. PD EKSAK
PD M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0
Disebut PD Eksak apabila dipenuhi
x
M
N
M ( x, y )dx N ( x, y )dy C
Contoh 1 :
Carilah solusi umum PD (3x2y y) dx + (x3 x + 2y) dy = 0
Jawab :
M
3x 2 1
y
N(x,y) = x3 x + 2y
N
3x 2 1
x
M(x,y) = 3x2y y
Eksak
Solusi umum :
Jalan-1 :
y
2
3
(3x y y ) dx ( x x 2 y) dy C
x 3 y xy y 2 C
atau
x 3 y xy y 2 D 0
Jalan-2 :
y
2
3
(3x y y ) dx ( x x 2 y) dy C
x 3 y xy y 2 C
atau
x 3 y xy y 2 D 0
N(x,y) = x2 + 1
M
2x
y
N
2x
x
Eksak
Solusi umum :
Jalan-1 :
x
2
(2 xy) dx ( x 1) dy C
x2 y y C
atau
x2 y y D 0
Jalan-2 :
x
2
(2 xy) dx ( x 1) dy C
x2 y y C
atau
x2 y y D 0
M
cos(x )
y
N(x,y) = sin(x)
N
cos(x )
x
Eksak
Solusi umum :
Jalan-1 :
x
( y. cos( x) 1) dx sin( x) dy C
y.sin(x) + x = C
Jalan-2 :
atau
y,sin(x) + x + D = 0
( y. cos( x) 1) dx sin( x) dy C
x + y.sin(x) = C
atau
y,sin(x) + x + D = 0
3. e x y (1 2 x 2 y ) dx x 3 .e x
4.
1 x
3 xy 1 x 2 dx
sin( y ) dy 0
5. 2 x. cos( y ) e x dx x 2 . sin( y ) dy 0
6.
dy 0
6 x 2 y dx 2 xy 2 x 3 dy 0
Jawab : x.e x y D 0
Jawab : y 1 x 2 3 cos( y ) D 0
Jawab : x2.cos(y) ex + D = 0
8. y3.sin(2x) dx 3y2.cos2(x) dy = 0
9. (y + 3x) dx + x dy = 0
PERTEMUAN 3
5. PD YANG DAPAT DIBUAT EKSAK (PD NON-EKSAK)
PD
M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0
Jika
M
N
y
x
y
x = f(y) maka = (y) =. e f ( y ) dy
2. Jika
M
M
N
y
x = f(xy) maka = (xy) =.(z) = e f ( z ) dz
3. Jika
yN xM
M
N
y
x = f(x2+y2) maka = (x2+y2) =.(z) = e f ( z ) dz
6. Jika
2 xN 2 yM
Contoh :
1. Tentukan solusi umum PD (x3 + xy4) dx + 2y3 dy = 0
Jawab :
M ( x, y ) x 3 xy 4
M
4y3x
y
N ( x, y ) 2 y 3
N
0
x
M N
2 xdx e x .
4y3x 0
y
x
Maka PD baru :
2
e x ( x 3 xy 4 ) dx e x .2 y 3 dy 0
Cek :
2
P( x, y ) e x ( x 3 xy 4 )
2
P
4e x xy 3
y
2
2
Q
2 y 3 .e x .2 x 4e x xy 3
Q(x,y) = e x .2 y 3
2
Eksak
Solusi umum :
x
x
3
4
x
3
(e ( x xy )) dx (2e . y ) dy C
x
x
3
x
4
(e x ) dx (e .x. y ) dx C
x
x
3
(e x ) dx
2
x
2
e .x.x dx
2
(i)
2
1
1
1
e x .x 2 d x 2 e u .u du u d e u
2
2
2
2
2
1
1
1
u.e u e u du u.e u e u x 2 .e x e x
2
2
2
x
x
1 4
1 x
x
4
x
2
4
(e .x. y ) dx 2 y e d x 2 e . y
2
1 2 x2
1 2
x .e e x e x . y 4 C ini sudah solusi !
2
2
N ( x, y ) 1
M
1
y
N
0
x
Non-eksak
M N
y
x
1 0
(dapat dianggap) fungsi x saja F.K. e 1dx e x .
1
N
1
Maka PD baru :
e x ( x y ) dx e x .1. dy 0
Cek :
P ( x, y ) e x ( x y )
Q(x,y) = e
P
ex
y
Q
ex
Eksak
Solusi umum :
y
x
x
(e ( x y )) dx (e ) dy C
x
(e
x ) dx
x d e x.e
x
(i)
e x dx x.e x e x
x
x
x
(e . y ) dx y e d x y.e
x.e
N ( x, y ) xy 1
M
2y
y
N
y
x
Non-eksak
M N
2y y
y
y
x
bukan fungsi x saja lanjutkan checking
N
xy 1
xy 1
M N
1
dy
1
2y y
y
1 fungsi y saja F.K. e y e ln( y ) .
y
x
y
M
y
y2
y2
Maka PD baru :
1 2
1
. y dx ( xy 1) dy 0 atau
y
y
Cek :
P
1
y
P ( x, y ) y
1
Q(x,y) = x
y
Q
1
y dx ( x
Eksak
1
) dy 0
y
Solusi umum :
x
y dx ( x
1
) dy C
y
xy + ln(y) + D = 0
N ( x, y ) x
M
2
y
N
1
x
Non-eksak
M N
3
dx
1
y
x
2 1
3 fungsi x saja F.K. e x e 3 ln( x )
.
x3
N
x
x
Maka PD baru :
1
1
1 1 2y
y dx ( x ) dy 0
3 3 dx 2 dy 0
atau
y
x x
x
x
Cek :
P
2
1 1 2y
3
P ( x, y ) 3 3
y
x
x x
x
Eksak
1
Q
2
3
Q(x,y) = 2
x
x
x
Solusi umum :
1
1 1 2y
x 3 x x 3 dx x 2 dy 0
1
y
2 ln( x) 2 C
atau 1 2 x 2 . ln( x) 2 y Cx 2
2x
x
atau 2 y 1 2 x 2 . ln( x ) Cx 2
2. (3 2y) dx + (x2 1) dy = 0
Jawab :
M ( x, y ) 3 2 y
M
2
y
Non-eksak
N ( x, y ) x 2 1
N
2x
x
M N
2 2x
2( x 1)
2
y
x
fungsi x saja F.K.
2
N
( x 1)( x 1)
x 1
x 1
x 1 dx
e 2 ln( x 1)
x 1 2
Maka PD baru :
3 2y
x 1
dx
Cek :
3 2y
( x 1) 2
P ( x, y )
Q(x,y) =
x 1
dy 0
x 1
y dx ( x
atau
1
) dy 0
y
P
2
y
( x 1) 2
Q ( x 1) ( x 1)
2
2
x
( x 1)
( x 1) 2
x 1
x 1
Eksak
Solusi umum :
3 2y
x 1
dx
3 ( x 1) 2 d ( x 1)
atau
x 1
x 1
dy 0
x 1
x 1 dy 0 x 1
dx
atau
(x + 1)y 3 + C(x 1) = 0
3. (x3 + y) dx + x(xy 1) dy = 0
x 1
x 1 dy 0
3
x 1
yC
x 1 x 1
Jawab : x2 + y2 2y/x = C.
4.
PD LINIER
Bentuk Umum
dy
P( x ). y Q ( x)
dx
Penurunan solusi cukup panjang, lihat di Wikaria G, Kalkulus Lanjut Edisi 2, Graha Ilmu
Yogyakarta.
- Hitung S = e P ( x ) dx maka solusi umum :
S. y
S .Q ( x)dx D
atau
y.
S .Q( x)dx D
S
CONTOH
1.
dy
y
1
dx x. ln( x )
x
Jawab :
dx
d (ln( x )
ln(ln( x ))
ln( x )
ln( x )
dx D
x
Dengan demikian
y
2.
1
D
ln( x )
2
ln( x)
dy y
x
dx x
Jawab :
P(x) = -1/x S = e
dx
1
ln( x ) ln
x
x
Q(x) = x
Maka solusi umum adalah
1
.y
x
x .xdx D
xD
Dengan demikian
y x 2 Dx
3.
dy 3 xy
dx
2x 2
Jawab :
dy
x
3
2 y 2
dx 2 x
2x
1
x
ln( x )
dx
P(x) = 1/2x S = e 2 x 2
Q(x) = 3/2x2
Maka solusi umum adalah
3
x . y x . 2 dx D
2x
dx 1
ln( x )
x 2
3
x 3 / 2 dx D
2
3
. 2 x 1 / 2 D
2
3
D
x
Dengan demikian
y
3
D
x
x
y y = 2ex
Jawab :
P(x) = -1 S = e dx e x
Q(x) = 2ex
Maka solusi umum adalah
ex .y
y = 2x.ex + C.ex
.2e x dx D
2x D
Dengan demikian
y 2 x.e x D.e x
2.
y 2y = cos(2x)
Jawab :
P(x) = -2 S = e 2 dx e 2 x
Q(x) = cos(2x)
Maka solusi umum adalah
e 2 x . y
2 x
. cos( 2 x)dx D
1
cos( 2 x).d (e 2 x ) D
2
1
- cos(2 x ).e 2 x e 2 x d (cos(2 x )) D
2
1
- cos( 2 x).e 2 x e 2 x . sin( 2 x) dx D
2
-
1
1
cos(2 x ).e 2 x e 2 x . sin( 2 x ) e 2 x d (sin( 2 x )) D
2
2
1
1
- cos(2 x ).e 2 x e 2 x . sin( 2 x) e 2 x . cos( 2 x )dx D Dengan
2
2
1
1
e 2 x . cos(2 x ) e 2 x . sin( 2 x ) D
4
4
demikian
4 y sin( 2 x ) cos( 2 x) D.e 2 x
3.
2
dx
2 yx 6 ye y
dy
(disini x = g(y))
Jawab :
P(y) = -2y S = e 2 ydy e y
Q(y) = 6y.ey2
Maka solusi umum adalah
2
x = 3y2ey2 + C.ey2
e .6 ye dx D
6 ydy D
y2
e y .x
y2
3y2 D
Dengan demikian
2
x 3 y 2 .e y D.e y
4.
dy
y ex
dx
2y = ex + C.e-x
Jawab :
P(x) = 1 S = e dx e x
Q(x) = ex
Maka solusi umum adalah
e x .y
.e x dx D
1 2x
e D
2
Dengan demikian
y
5.
1 x
.e D.e x atau
2
2 y e x D.e x
dy
xy x 2
dx
( x 2 y ) x 2 1 ln( x
Jawab :
Ubah dulu menjadi
P(x) =
dy
x
x2
2
y 2
dx x 1
x 1
x
1
x
2
S = e x 2 1 dx e 2 ln( x 1)
x 1
2
x2 1
x 2 1) C
x2
Q(x) = 2
x 1
Maka solusi umum adalah
x2
x 2 1. y x 2 1. 2 dx D
x 1
x 2 1dx
dx
x2 1
------------------------------------------------
x 2 1dx ?
substitusi x tan u
dx sec 2 u du
1
1
sec u tan u sec udu
2
2
1
1
sec u tan u ln(sec u tan u )
2
2
1
1
2
x x 1 ln( x x 2 1)
2
2
sec 3 u du
dx
x 1
2
ln( x
x 2 1)
------------------------------------------------Dengan demikian
y x2 1
Atau
6.
7.
x 2 y
1
1
x x 2 1 ln( x x 2 1)
2
2
x 2 1 ln( x
dy
y. sin( x)
dx
dy + (y 2.sin(x)).cos(x) dx = 0
dy
xy 1
dx
x 2 1)
y.e cos( x ) C
y + 2 = 2.sin(x) + C.esin(x)
1
y. ln( x) C
x
8.
x 2 . ln( x)
9.
dy x 2 2 y
dx
x
y = x2.(ln(x) + C)
10.
dy 4. ln( x) 2 x 2 y
dx
x3
x2y = 2 ln2(x) + C.
PD BERNOULLI
Bentuk Umum :
dy
P ( x ) y y n .Q ( x )
dx
dz
dy
dy
y n dz
1 n y n
Substitusi : z = y 1-n
dx
dx
dx 1 n dx
Maka
y n dz
P ( x ) y y n .Q ( x )
1 n dx
1 dz
P ( x ) y 1 n Q ( x )
Bagi dengan yn, diperoleh :
1 n dx
dz
(1 n) P ( x ) z (1 n)Q( x)
Dan ganti y 1-n = z diperoleh
dx
Persamaan terakhir adalah PD Linier dimana P(x) baru adalah (1 n) P(x) dan
Q(x) baru adalah (1 n) Q(x).
CONTOH 1 :
dy 2 y
xy 2
dx
x
Jawab :
n = 2 ; P(x) = 2/x ; Q(x) = x
substitusi z = y 1-2 = y -1
dz
2
dz 2
(1 2) z (1 2) x
z x
dx
x
dx x
P*(x) = -2/x S = e
2
dx 2 ln( x )
x
1
x2
Q*(x) = -x
Maka solusi umum adalah
1
1
.z 2 . x dx D
2
x
x
1
dx D
x
ln( x ) D
Dengan demikian
z x 2 ln( x ) Dx 2
Kembalikan z = y -1 = 1/y
Atau
1
x ln( x ) Dx 2
CONTOH 2:
sehingga
1
x 2 ln( x ) Dx 2
y
dy
y xy 3
dx
Jawab :
Ubah dulu menjadi :
dy y
y3
dx x
dz
1
dz 2
(1 3) z (1 3).1
z 2
dx
x
dx x
P*(x) = -2/x S = e
2
dx 2 ln( x )
x
1
x2
Q*(x) = -2
Maka solusi umum adalah
1
1
.z 2 . 2 dx D
2
x
x
2
2 dx D
x
2
D
x
Dengan demikian
z 2 x Dx 2
Kembalikan z = y -2 = 1/y2
y
Atau
sehingga
1
2 x Dx 2
y2
1
2 x Dx 2
CONTOH 3:
xdy ydx xy 2 dx
Jawab :
Ubah dulu menjadi :
dy y
y2
dx x
dz
1
dz 1
(1 2) z (1 2).1
z 1
dx
x
dx x
1
dx
1
P*(x) = -1/x S = e x e ln( x )
x
Q*(x) = -1
Maka solusi umum adalah
1
.z
x
x . 1. dx D
ln( x ) D
Dengan demikian
z x ln( x) Dx
Kembalikan z = y -1 = 1/y
Atau
sehingga
1
x. ln( x) Dx
y
1
x. ln( x) D
xy(C 3x2) = 2
dy y
3x 2 y 2
dx x
dz
1
dz 1
(1 2) z (1 2).3 x 2
z 3 x 2
dx
x
dx x
1
dx
1
P*(x) = -1/x S = e x e ln( x )
x
Q*(x) = -3x2
Maka solusi umum adalah
1
1
3
.z . 3 x 2 dx D x 2 D
x
x
2
Dengan demikian
z
3 3
x Dx
2
Kembalikan z = y -1 = 1/y
Atau
sehingga
1
3
x 3 Dx
y
2
xy D 3 x 2 2
xy.ln(x) + 1 = Cxy
dy y
y2
dx x
dz
1
dz 1
(1 2) z (1 2).1
z 1
dx
x
dx x
1
dx
1
P*(x) = -1/x S = e x e ln( x )
x
Q*(x) = -1
Maka solusi umum adalah
1
.z
x
x . 1.dx D ln( x) D
Dengan demikian
z x. ln( x) Dx
Kembalikan z = y -1 = 1/y
sehingga
1
x. ln( x) Dx
y
xy ln( x ) 1 Dxy
Atau
3
dx
x
dx x
x
x3
3
3 cos( x)
dx D 3 sin( x) D
x3
Dengan demikian
3 sin( x) D
z
3
x3
x
x 3 .z x 3 .
Kembalikan z = y -3 = 1/y3
sehingga
x 3 y 3 3 sin( x ) D
Atau
4. y = 2y = y3(x 1)
5. x
dy
y x 3 y 2 ln( x)
dx
y
x2 y3
x
6.
y '
7.
dy
y
2 x 2 2 x 1 y 2
dx x 1
8. x
dy
y x 5 2 x 4 3x 2 y 4
dx
1
3 sin( x) D
3
y
x3
y2(x + C.ex) = 1
xy(x2.ln(x) x2 + C) + 2 = 0
1
2 x 2 ( x C )
2
y