Sejarah, No. 26, Bil. 2, Disember 2017, hlm. 1-12.

ASIA TENGGARA MARITIM DALAM DUNIA SAINS SOSIAL

DI PERANCIS: SEBUAH PENGENALAN RINGKAS

Daniel Perret

Abstract
This article presents a brief introduction on the history of social sciences research focused on
Maritime Southeast Asia conducted in France. Maritime Southeast Asia in this context
includes Malaysia, Singapore, Brunei, Philippines, Timor-Leste, and the southern part of
Thailand. The first part describes the early stages of relations between France and Maritime
Southeast Asia beginning in the sixteenth century. Then the author introduces books in
Archaeology, Epigraphy, History, Philology, and Literature published by scholars working in
French scientific institutions or researchers associated with these institutions.

Pengenalan
Dengan perkembangan teknologi maklumat dan globalisasi umumnya pengaruh maklumat
yang berasal dari dunia penutur bahasa Inggeris semakin terasa. Pentas maklumat saintifik
tidak terlepas daripada fenomena ini, termasuk maklumat hasil penyelidikan sains sosial
tentang Asia Tenggara Maritim. 1 Walau bagaimanapun, di luar negara-negara Asia Tenggara
Maritim sendiri, terdapat sejumlah negara yang menawarkan kaedah, pendekatan, jalan
pemikiran yang berbeza, yang berdasarkan tradisi penyelidikan yang lama, termasuk antara
lain Belanda, Portugal, Jepun, Russia, Jerman dan Perancis. Dari segi pengetahuan saintifik,
mengetepikan kepelbagaian tradisi penyelidikan ini bermakna mengabaikan hasil-hasil yang
penting.
Kertas kerja ini bertujuan memperkenalkan secara ringkas sejarah penyelidikan sains
sosial di Perancis mengenai Asia Tenggara Maritim yang meliputi Indonesia, Malaysia,
Singapura, Brunei, Filipina, Timor-Leste serta bahagian selatan Thailand. Bahagian pertama
menggambarkan tahap-tahap awal hubungan Perancis-Asia Tenggara Maritim, mulai awal
abad ke-16. Kemudian diperkenalkan perkembangan-perkembangan kajian dalam sejumlah
bidang sains sosial yang telah dijalankan oleh para pengkaji berkhidmat di lembaga-lembaga
ilmiah Perancis atau yang bersekutu dengan lembaga-lembaga tersebut. Yang diambil kira
hanya buku-buku khas yang diterbitkan mengenai Asia Tenggara Maritim atau sebahagian
daripadanya sampai tahun 2011. Tesis-tesis mahasiswa asing yang telah dipertahankan di
Perancis dan kemudian diterbitkan juga disebut, berserta sejumlah karya yang bersifat ilmiah
daripada orang Perancis yang sama sekali tiada hubungan dengan sebuah lembaga ilmiah
Perancis. Bidang-bidang tersebut ialah Arkeologi, Epigrafi, Sejarah, Filologi, dan Kajian
tentang Kesusasteraan.

Tahap-Tahap Awal Hubungan Perancis-Asia Tenggara Maritim

Sejak awal abad ke-16 lagi terdapat sejumlah ekspedisi Perancis yang belayar menuju ke
Hindia Timur untuk mendapatkan lada serta rempah-rempah dari Maluku. Besar
kemungkinan titik awal hubungan langsung di antara Perancis dan kawasan Indonesia-
Malaysia sekarang berlaku di Sumatera. Pada tahun 1527, sebuah kapal yang diketuai oleh
Pierre Caunay telah berlepas dari Honfleur dan berjaya sampai ke Aceh. Hasil lawatan
pertama ini tidak berjalan dengan lancar, kerana berlaku perkelahian disusuli pertumpahan
darah, sehingga kapal Perancis itu cepat meninggalkan Sumatera.2
Sebuah ekspedisi lain lebih dikenali, ialah pelayaran dua orang adik-beradik, Jehan
dan Raoul Parmentier, yang berasal dari Dieppe. Pada akhir tahun 1529 mereka telah

1
 Sejarah, No. 26, Bil. 2, Disember 2017, hlm. 1-12.

berlabuh di pantai barat Sumatera, khasnya di Tiku (di utara Padang sekarang), dengan
harapan mendapat bekalan lada hitam yang amat berharga itu. Akan tetapi, perbincangan
mereka dengan pembesar tempatan tidak berhasil, sehingga mereka menuju ke arah Indrapura
(di selatan Padang). Setelah kedua-dua adik-beradik meninggal dunia di sana, anak-anak
kapal meninggalkan Indrapura pada tahun berikutnya untuk belayar kembali ke Dieppe tanpa
muatan.
Pada tahun-tahun awal abad ke-17, sebuah kapal Perancis berlabuh di Aceh dan
François Martin, seorang yang terselamat daripada ekspedisi ini, telah menerbitkan kisahnya
pada tahun 1604. Kisah ini memberikan gambaran menarik tentang istana dan perdagangan di
Aceh, juga satu senarai kata yang ringkas mengenai bahasa "malaique", iaitu bahasa Melayu.
Beberapa tahun kemudian, Augustin de Beaulieu, seorang kapten dari Normandie datang ke
kawasan Nusantara sebanyak dua kali dan singgah di Aceh pada tahun 1619-1620. Setelah
mendapatkan muatan lada hitam, beliau kembali ke Perancis, di mana kisahnya yang panjang
(123 halaman) diterbitkan pada tahun 1664-6. Sebenarnya tulisan Beaulieu merupakan
sumber terbaik untuk mengkaji sejarah sosial dan sejarah budaya kesultanan Aceh pada
zaman Sultan Iskandar Muda.3
Pembentukan sebuah "Compagnie générale du commerce" oleh Richelieu pada tahun
1629 dan seterusnya "Compagnie royale" oleh Colbert pada tahun 1664 menyebabkan
beberapa orang pedagang dan pemilik kapal Perancis memberi perhatian yang serius terhadap
Lautan India. Oleh demikian, loji Perancis di Banten kekal hingga tahun 1682 dan sejumlah
pedagang Perancis juga berjaya beroperasi di Batavia. Sebagai contoh, dua orang adik-
beradik bernama Tavernier telah berniaga di kawasan ini mulai tahun 1638 hingga 1649.
Salah seorang daripada mereka dibenarkan memiliki sebuah kapal besar dilengkapi dengan
14 meriam dan menjalankan perdagangan di Siam, di Tonkin hingga ke Makassar. Di
Makassar sendiri, Nicolas Gervaise, seorang yang pernah menjadi mubaligh di Siam selama
empat tahun, sempat menghasilkan sebuah karya bertajuk Description du Royaume de
Macaçar4 yang merupakan karya agung pada zaman itu. Selain analisis mengenai sumber-
sumber tempatan, sistem politik dan sosial negeri itu, hubungan dengan "orang Toraja",
penulis juga menggambarkan sejumlah ritual dan upacara.
Selama dekad-dekad awal abad ke-18, kepentingan perdagangan Perancis bertumpu di
India, khasnya Pondicherry, dan komuniti orang Perancis di Batavia tidak melebihi 40 orang.
Pada tahun 1760, sebuah kapal milik "Compagnie des Indes" muncul di perairan Sumatera. Ia
diketuai oleh Count d'Estaing dan merampas tempat-tempat perdagangan Inggeris di pantai
barat (termasuk Fort Marlborough, iaitu Bengkulu). Namun begitu, ekoran kekurangan
jumlah askar Perancis untuk mempertahankannya, tempat-tempat tersebut diserahkan kepada
Kompeni di Batavia.
Pada zaman yang sama, iaitu separuh kedua abad ke-18, terdapat beberapa pelayaran
mengelilingi dunia dengan tujuan utamanya adalah bersifat saintifik, khasnya penyelidikan
tentang alam semula jadi dan pemetaan pantai-pantai. Louis Antoine de Bougainville tiba di
Maluku melalui Lautan Pasifik, kemudian singgah di Batavia pada tahun 1768. Satu
pelayaran lain, diketuai oleh d'Entrecasteaux, yang memulakannya pada tahun 1791,
bertujuan mencari seorang pengembara Perancis terkenal bernama Lapérouse yang telah
hilang. Beliau melalui Maluku tetapi meninggal dunia di perairan Pulau Jawa; penolongnya,
d'Auribeau sempat berlabuh di Surabaya pada bulan Oktober 1793. Ini juga zaman catatan
pertama tentang kehadiran orang yang berasal dari Nusantara di Perancis. Contohnya putera
mahkota kerajaan Timor dan Solor yang berada di Lorient pada tahun 1768. Melalui seorang
peguam, beliau meminta bantuan Raja Perancis untuk pulang ke tanah airnya dan
mendapatkan semula kerajaannya. Sepanjang separuh kedua abad ke-18 juga, sejumlah buku
penting mengenai kawasan Nusantara telah diterbitkan dalam bahasa Perancis, baik tulisan
asli mahupun hasil penterjemahan daripada bahasa-bahasa Eropah yang lain.

2
 Sejarah, No. 26, Bil. 2, Disember 2017, hlm. 1-12.

Belanda telah dikuasai Perancis mulai tahun 1795, dan adik Maharaja Napoléon
Bonaparte yang bernama Louis Napoléon telah ditabalkan sebagai Raja Belanda pada tahun
1806. Dua tahun kemudian, Daendels, seorang Belanda, dilantik menjadi Gabenor Jeneral di
Batavia. Selama memegang jawatan ini, iaitu sehingga tahun 1811, beliau mengambil inisiatif
untuk mempertahankan Pulau Jawa daripada pengepungan Inggeris. Pada masa itu ramai
orang Perancis telah dihantar ke Jawa termasuklah jurutera, pegawai, pelayar dan askar yang
datang untuk mempertahankan pulau itu daripada serangan Inggeris.
Setelah perjanjian Vienna tahun 1815, Nusantara menjadi tanah jajahan Belanda
semula dan kajian terhadapnya semakin mendalam. Selain itu, penyatuan Belanda dengan
Belgium yang berbahasa Perancis memberi kesan yang mendadak apabila penerbitan dalam
bahasa Perancis mengenai Nusantara berlipat ganda dalam masa lebih kurang 15 tahun
(1815-1830).
Minat terhadap benua-benua lain juga sedang berkembang di Paris pada masa itu.
Société de Géographie (Persatuan Geografi) telah ditubuhkan di Paris pada tahun 1821, dan
Société Asiatique (Persatuan tentang Asia) pada tahun 1822. Sejumlah pengembara yang
melalui Nusantara dalam pelayaran mereka, telah memberi ceramah di kedua-dua persatuan
tersebut. Selain itu, Raden Saleh, pelukis terkenal dari Pulau Jawa, juga sempat melawat
Perancis pada akhir tahun 1840-an, ketika beliau sedang menuntut di Belanda.
Di arah berlawanan, tentera Hindia Belanda kelihatan seperti "pasukan kosmopolitan"
dan ramai orang Eropah dari pelbagai pangkat dan kedudukan yang mencuba untuk
menyertainya sepanjang abad ke-19. Contoh askar yang terkenal, ialah penyair Perancis iaitu
Arthur Rimbaud yang dihantar ke Pulau Jawa pada tahun 1876, tetapi beliau telah melarikan
diri sebelum sampai satu bulan selepas tiba di Batavia. Kisah-kisah orang Perancis di
Nusantara berganda sepanjang separuh kedua abad ke-19. Contohnya Count de Beauvoir,
yang tinggal di Jawa sebulan sahaja pada akhir tahun 1866 tetapi sempat menulis lebih
daripada 200 halaman tentang keadaannya semasa di sana. Bilangan orang Perancis yang
datang ke Nusantara semakin bertambah. Ramai ahli perniagaan atau jurutera yang datang
khas untuk sesuatu misi tertentu atas arahan pemerintah mereka ataupun untuk pihak swasta.
Salah satu contoh yang menarik ialah kisah-kisah yang ditulis oleh Brau de Saint-Pol
Lias. Pada tahun 1880, beliau ditugaskan untuk menyelidik tentang kemungkinan membuka
ladang Perancis di Aceh atau di New Guinea. Kisahnya diterbitkan pada tahun 1884.5
Pameran universal Paris yang diadakan pada tahun 1878 mempamerkan barang-barang dari
seluruh pelosok dunia. Hindia Belanda juga mempamerkan barangan mereka pada
kesempatan itu. Pameran universal tahun 1889 juga diadakan di Paris, dan kali ini kerajaan
Hindia Belanda sempat menghantar satu kumpulan penari dari Jawa ke Paris. Ahli muzik
Perancis terkenal, Alfred Debussy, telah menyaksikan persembahan ini dan amat tertarik
dengan rentak gamelan.6
Joseph Montano juga melawat Tanah Melayu pada akhir abad ke-19, tetapi
sumbangan beliau yang paling berkesan ialah lawatan ke Filipina yang berjaya diterbitkan
pada tahun 1886 dan mungkin merupakan gambaran paling lengkap dalam bahasa Perancis
mengenai kawasan tersebut pada abad ke-197 setelah Jules Mallat de Bassilan8 dan Paul de la
Gironière.9 Abad ke-19 juga menyaksikan permulaan penyelidikan-penyelidikan ilmu-ilmu
sosial Perancis tentang kawasan yang kini menjadi Indonesia dan Malaysia.

Arkeologi/Epigrafi/Sejarah
Ahli-ahli prasejarah Perancis, termasuk P. Teilhard de Chardin, telah memberi perhatian
kepada Nusantara sejak awal abad ke-20, setelah ditemui tinggalan Homo Erectus di Jawa.
Walau bagaimanapun, penyelidikan yang menghasilkan buku baharu dimulai pada tahun
1980-an. Sejak masa itu, François Sémah menyelidiki hubungan antara manusia zaman
Prasejarah, khasnya Homo Erectus, dan lingkungannya di Jawa, serta alat-alat batu pada

3
 Sejarah, No. 26, Bil. 2, Disember 2017, hlm. 1-12.

zaman Paleolitik, 10 manakala Hubert Forestier memberi tumpuan kepada tapak-tapak era
Holosen di Jawa, dan di pulau-pulau lainnya, khasnya kepada teknik-teknik pemahatan batu,
serta kepada etnoarkeologi.11 Selain itu, Jean-Michel Chazine menyelidiki kesenian
prasejarah yang terdapat pada dinding gua-gua di Kalimantan,12 manakala Pierre dan Anne-
Marie Pétrequin telah menjalankan kajian etnoarkeologi di Papua.13
Mengenai sejarah silam, Georges Cœdès14 dan Gabriel Ferrand 15 dapat disebut
sebagai penggerak awal penyelidikan ahli sejarah Perancis tentang Nusantara pada separuh
pertama abad ke-20. Mereka diikuti oleh Paul Mus yang menyelidiki Borobudur.16 Louis-
Charles Damais telah menubuhkan pusat penyelidikan École française d'Extrême-Orient di
Jakarta pada tahun 1952 dan memajukan kajian epigrafi Nusantara selama hampir 20 tahun.17
Sejarah kolonial dan Islam di Indonesia mulai mendapat perhatian pengkaji Perancis sebelum
Perang Dunia Kedua, terutamanya Georges-Henri Bousquet.18 Pada tahun 1960an, buku
sintesis sejarah Indonesia hanya terdapat dalam koleksi buku sintesis ringkas bertajuk Que
sais-je? yang merupakan sejenis ensiklopedia saku.19 Penulisnya ialah Jean Bruhat yang
sebenarnya pakar tentang sejarah gerakan komunis dan gerakan-gerakan pekerja di Eropah.20
Ahli sejarah yang betul-betul memberikan dimensi baharu kepada penyelidikan
sejarah Nusantara di Perancis adalah Denys Lombard. Beliau dilahirkan di Marseille pada 4
Febuari 1938 dan meninggal dunia di Paris pada 8 Januari 1998. Ayahnya, Maurice Lombard,
merupakan Pengarah Penyelidikan di École Pratique des Hautes Études Paris (EPHE) dan
seorang ahli sejarah terkemuka yang pernah menulis buku-buku mengenai Zaman
Pertengahan dan Zaman Awal perkembangan tamadun Islam.
Denys Lombard telah menjadi mahasiswa di Universiti Sorbonne, di École pratique
des hautes études (EPHE) serta di École des langues orientales. Beliau telah mendapat ijazah
kedoktoran dalam bidang kesusasteraan (Docteur ès Lettres) dan telah mendapat ijazah di
École des langues orientales (bahasa Melayu/Indonesia, bahasa Cina dan bahasa Thai).
Beliau telah berkhidmat sebagai pengkaji École française d´Extrême-Orient di Jakarta selama
tiga tahun mulai tahun 1966, setelah Louis-Charles Damais meninggal dunia. Beliau dilantik
semula di EFEO pada tahun 1993, kali ini selaku Ketua Pengarah dan berkhidmat untuk
EFEO sehingga beliau meninggal dunia. Denys Lombard ialah salah seorang daripada tiga
orang yang menubuhkan persatuan dan majalah ilmiah Perancis Archipel pada tahun 1971.
Beliau telah menulis sejumlah buku 21 serta puluhan artikel mengenai sejarah dan
kebudayaan Nusantara serta sejarah Asia Tenggara. Beliau juga telah bergerak dalam bidang
penterjemahan daripada bahasa Indonesia ke dalam bahasa Perancis. Jasa Profesor Denys
Lombard dalam hal memperkenalkan Nusantara kepada masyarakat Perancis tidak sahaja
terbatas pada karangannya yang amat banyak itu. Sebagai Pengarah Penyelidikan di École
des hautes études en sciences sociales (EHESS), beliau juga telah membimbing satu
angkatan pengkaji Perancis yang baharu tentang kawasan tersebut dan sebilangan besar
mahasiswa dari Nusantara dan Asia Tenggara yang telah datang melanjutkan pengajian
mereka di Perancis untuk mendapat ijazah kedoktoran.
Seorang ahli sejarah Perancis, yang juga menyumbangkan banyak tulisan tentang
Nusantara, ialah Claudine Salmon, seorang pengkaji Perancis yang lama bertugas sebagai
Pengarah Penyelidikan di Centre national de la recherche scientifique (CNRS), Paris.
Sejarah dan Kebudayaan orang Cina di Nusantara merupakan bidang utama kajian beliau.
Dalam bidang tersebut, beliau menyelidiki terutamanya proses akulturasi, kesusasteraan Cina
dalam bahasa Melayu-Indonesia, epigrafi Cina di Indonesia, sejarah keluarga-keluarga Cina
yang berperanan penting di Indonesia, hubungan budaya antara Fujian dan masyarakat Cina
di Indonesia, serta sejarah ilmu perubatan Cina di Indonesia.22
Seorang ahli sejarah yang muncul beberapa tahun setelah Denys Lombard dan
Claudine Salmon, ialah Claude Guillot yang telah bertugas sebagai Pengarah Penyelidikan di
Centre national de la recherche scientifique (CNRS) dan di École des hautes études en

4
 Sejarah, No. 26, Bil. 2, Disember 2017, hlm. 1-12.

sciences sociales (EHESS), Paris. Sejarah Nusantara merupakan bidang utama kajian beliau.
Di dalam bidang itu, beliau menyelidiki terutamanya aspek sejarah agama, baik agama
Kristian mahupun agama Islam, dan aspek-aspek sejarah bandar dan kesultanan lama seperti
Banten di Jawa Barat, Barus dan Pasai di bahagian utara Sumatera.23 Sejak akhir tahun 1990-
an, beliau sering menjalankan penyelidikan bersama Ludvik Kalus, seorang ahli epigrafi
Arab, Parsi dan Turki, yang berkhidmat sebagai Profesor di Universiti Paris-Sorbonne dan
juga sebagai Pengarah Penyelidikan di École pratique des hautes études (EPHE - IVe
section). Mulai pada masa yang sama, Ludvik Kalus juga telah sempat bekerjasama beberapa
kali bersama Daniel Perret, khasnya mengenai sejarah Semenanjung Malaysia, sejarah Pattani
dan sejarah Barus. Beliau juga telah menerbitkan terjemahan buku catatan harian seorang
doktor daripada Czech yang mengisahkan kehidupan beliau di Aceh semasa Perang Aceh
pada akhir abad ke-19.24
Seorang ahli sejarah Perancis daripada angkatan yang sama telah mengkaji sejarah
Jawa, ialah Marcel Bonneff. 25 Sejak tahun 1990-an, Romain Bertrand juga mengkaji sejarah
politik di Jawa khasnya 26 serta sejarah Nusantara amnya. 27 H.M. Rasjidi mungkin mahasiswa
Indonesia pertama yang telah berjaya mempertahankan sebuah tesis mengenai sejarah
Indonesia di Perancis (1956). Tesis mengenai hubungan antara falsafah Jawa dan Islam ini
telah diterbitkan pada tahun 1977.28
Pierre-Yves Manguin berkhidmat sebagai pengkaji di EFEO sejak tahun 1970, di
mana beliau menjadi Pengarah Penyelidikan hingga beberapa tahun yang lepas sebelum
bersara. Antara tahun 1965 dan tahun 1977, beliau sempat menyelidiki arkib-arkib Portugis
yang disimpan di Eropah dan di Asia yang berhubungan dengan sejarah Asia Tenggara dari
abad ke-16 sampai abad ke-19. Kemudian Pierre-Yves Manguin menjalankan kajian
arkeologi di Sumatera Selatan antara tahun 1980-an dan tahun 1990-an, khususnya untuk
mencari kesan-kesan berhubungan dengan kerajaan Sriwijaya. Mulai tahun 2002 hingga
tahun 2006, beliau menjalankan kajian arkeologi di Jawa Barat, khasnya di tapak Batujaya
yang telah dihuni mulai awal era Masihi hingga akhir abad ke-10 M.29
Seorang ahli sejarah Perancis yang juga memberi tumpuan kepada arkib Eropah, ialah
Marie-Sybille de Vienne yang telah menggunakan arkib-arkib daripada VOC untuk mengkaji
perniagaan Cina di Nusantara pada abad ke-17.30 Sama halnya untuk Marie-Odette Scalliet
daripada Universiti Leiden, yang mengkaji sejarah seni lukis di Nusantara,31 seperti juga
Pierre Labrousse.32
Sejarah kesenian zaman silam telah menjadi tumpuan kajian tiga orang: Albert Le
Bonheur tentang koleksi arca dari Indonesia yang tersimpan di Muzium Guimet (Paris),33
Jean Boisselier tentang kesenian pada zaman Majapahit, 34 serta Michel Jacq-Hergoualc'h,
baik tentang kesenian zaman silam di Kedah, mahupun di Semenanjung Thailand.35
Jacques Dumarçay merupakan seorang ahli seni bina zaman silam. Sebagai pengkaji
EFEO, beliau telah mewakili lembaga tersebut dalam projek membaik pulih Candi
Borobudur mulai tahun 1973. Beliau kemudian ikut dalam projek membaik pulih Candi Sewu
sampai tahun 1987, dan sempat menulis sejumlah buku mengenai sejarah silam seni bina di
Jawa.36
Pada tahun 1970-an, Marie-France Dupoizat mulai memberi perhatian kepada seramik
Cina dan seramik yang dipengaruhi oleh industri dari China yang dihasilkan di Asia
Tenggara, yang ditemui semasa carigali daratan dan di bawah laut di Asia Tenggara. Mulai
tahun 1990 hingga tahun 2010, beliau telah mengambil bahagian sebagai ahli seramik dalam
sejumlah program penyelidikan arkeologi di Nusantara, termasuk di Banten Girang, di Barus,
di Brunei dan di Si Pamutung (Padang Lawas).37
Daniel Perret berkhidmat sebagai pengkaji EFEO sejak tahun 1994. Bidang beliau
adalah sejarah Semenanjung Tanah Melayu dan bahagian utara Sumatera, serta sejarah
komuniti-komuniti yang berasal dari Asia Selatan di Nusantara. Di Sumatera Utara, selain

5
 Sejarah, No. 26, Bil. 2, Disember 2017, hlm. 1-12.

menggunakan pendekatan etno-sejarah beliau sempat juga menjalankan program arkeologi di

Barus dan di Padang Lawas, dan kini tengah mengkaji tapak Kota Cina. Selain itu, beliau
telah menjalankan kajian arkeologi di wilayah Pattani dan menyelidiki batu nisan Islam kuno
di Semenanjung Malaysia.38 Tentang Semenanjung Malaysia patut disebutkan juga karya
tentang sejarah Gereja oleh Paul Decroix, seorang mubaligh Katolik Perancis yang tinggal di
Penang.39
Sejak tahun 1990-an, Frédéric Durand, yang kini mengajar geografi di Universiti
Toulouse II, menyelidiki sejarah Timor-Leste.40 Pada masa yang sama, Anne Lombard-
Jourdan telah menyunting sebuah penggambaran Pulau Timor pada abad ke-18.41 Sejarahnya
pada separuh kedua abad ke-19 hingga awal abad ke-20 diberi tumpuan oleh René Pélissier.42
Akhirnya, baru-baru ini Paul Wormser telah menerbitkan sebuah buku mengenai Nur Al-Din
Al-Raniri dan pengaruhnya terhadap masyarakat Aceh. 43
Di Filipina, tumpuan penyelidikan arkeologi diberikan kepada arkeologi di bawah laut
oleh Franck Goddio sejak tahun 1980-an.44 Jean-Paul Desroches juga telah menerbitkan
sebuah buku tentang kapal karam di perairan Filipina.45 Pada awal tahun 1960-an, buku
sejarah Filipina yang menyeluruh dalam bahasa Perancis hanya terdapat dalam bentuk
sintesis ringkas terbitan Gaston Willoquet.46 Pada tahun 1930-an, Henri Bernard-Maitre telah
memberi tumpuan kepada sejarah awal perkembangan agama Kristian di Filipina,47 kemudian
mulai pada dekad 1950-an, Pierre Chaunu telah menyelidiki peranan Filipina dalam ekonomi
Spanyol dan Portugal mulai abad ke-16 hingga abad ke-18.48 Xavier Huetz de Lemps telah
menyelidiki fenomena rasuah mulai akhir zaman tersebut hingga akhir abad ke-19.49 Sejarah
abad ke-19 juga diselidiki oleh Hélène Goujat 50 dan Georges Fischer,51 manakala sejarah
Filipina pada separuh pertama abad ke-20 diberi tumpuan oleh William Guéraiche.52
Di Brunei, suatu program penggalian di bawah laut telah diketuai oleh Michel
L’Hour, seorang arkeologi Perancis, pada tahun 1990-an. 53

Filologi/Kajian tentang Kesusasteraan

Setelah diterbitkan terjemahan sebuah versi Hikayat Raja Pasai oleh Aristide Marre pada
tahun 1874, baru pada tahun 1933 diterbitkan apa yang tampaknya merupakan karya filologi
pertama oleh seorang Perancis mengenai Nusantara. Penulisnya adalah Sylvain Lévi, seorang
ahli bahasa Sanskrit.54
Di Perancis, penggerak bidang filologi Nusantara, ialah Henri Chambert-Loir. Bekas
mahasiswa Véro Sokoloff dan Denys Lombard ini berkhidmat di EFEO dari tahun 1971
hingga tahun 2010-an, termasuk sebagai Pengarah Penyelidikan. Dari awal beliau
menyelidiki kesusasteraan moden Indonesia dan sempat menterjemahkan tiga buah karya
Indonesia ke dalam bahasa Perancis. Kemudian Henri Chambert-Loir memberi tumpuan
kepada filologi Melayu, sejarah kesultanan Bima di Pulau Sumbawa, sejarah penterjemahan
di Nusantara, serta pelbagai aspek agama Islam di Jawa, khasnya ziarah wali bersama Claude
Guillot.55
Monique Zaini-Lajoubert, yang telah berkhidmat di CNRS, mengkaji kesusasteraan
Indonesia dan Malaysia sejak tahun 1970-an, khasnya kesusasteraan Melayu moden dan
lama. Beliau juga seorang penterjemah daripada bahasa Indonesia dan bahasa Malaysia ke
dalam bahasa Perancis. 56 Tahun 1970-an juga, Marie-Thérèse Berthier telah menerbitkan
hasil penterjemahan ke dalam bahasa Perancis daripada sekumpulan naskhah Bali tentang
ilmu peramalan. 57 Winarsih Arifin, yang lama bertugas untuk EFEO di Jakarta, telah
menerbitkan dua teks dari Jawa mulai tahun 1980.58 Seorang pengkaji Perancis yang juga
bergerak dalam bidang kesusasteraan Melayu dan penterjemahan karya daripada bahasa
Malaysia ke dalam bahasa Perancis, ialah Laurent Metzger.59 Patut dicatat di sini bahawa
sekumpulan pengkaji Perancis telah menerbitkan hasil penterjemahan sejumlah cerita pendek
dari Malaysia. 60 Viviane Sukanda-Tessier, yang telah berkhidmat sebagai pengkaji di EFEO

6
 Sejarah, No. 26, Bil. 2, Disember 2017, hlm. 1-12.

mulai tahun 1969 hingga tahun 1996, sempat membuat kajian tentang sebuah teks
kesusasteraan Sunda. 61
Seorang pengkaji Perancis telah menghasilkan sebuah buku tentang kartun di
Indonesia, ialah Marcel Bonneff yang juga mengkaji kebudayaan Jawa pada amnya,62
manakala Farida Soemargono telah mengkaji sekumpulan penulis di Jawa juga. 63 Walaupun
tidak pernah berkhidmat di dalam mana-mana lembaga ilmiah Perancis, nama Georges
Voisset64 dan François-René Daillie65 perlu disebut di sini sebagai ahli kesusasteraan Melayu,
khasnya puisi, serta juga sebagai penterjemah.

Nota
1
Kertas kerja ini merupakan sebahagian daripada sebuah buku kecil yang diterbitkan pada tahun 2011. Daniel
Perret, Asia Tenggara Maritim Dalam Dunia Sains Sosial di Perancis: Sebuah Sejarah Ringkas, Kuala Lumpur,
Ecole française d'Extrême-Orient, 2011.
2
Bernard Dorléans, Orang Indonesia dan orang Prancis: dari abad XVI sampai dengan abad XX, Jakarta,
Kepustakaan Populer Gramedia, 2006, hlm. 3-4. Buku ini merupakan hasil terjemahan daripada buku asli dalam
bahasa Perancis bertajuk Les Français et l'Indonésie du XVIe au XXe Siècle, Paris, Pondicherry, Kailash, 2002.
3
Mémoires d'un voyage aux Indes orientales: 1619-1622: un marchand normand à Sumatra/Augustin de
Beaulieu (Kenangan sebuah Pelayaran ke Hindia Timur: 1619-1622: Seorang Pedagang Asal Daerah Normandie
di Sumatra/Augustin de Beaulieu). Pengenalan, catatan dan bibliografi oleh Denys Lombard, Paris,
Maisonneuve et Larose, École française d'Extrême-Orient (EFEO), 1996.
4
Gambaran mengenai kerajaan Makassar, Paris, H. Foucault, 1688.
5
Ile de Sumatra. Chez les Atchés. Lohong (Pulau Sumatra. Bersama orang Aceh. Lohong), Paris, E.Plon,
Nourrit et cie, 1884; La Côte du poivre, voyage à Sumatra (Pantai Lada, Perjalanan di Sumatra), Paris, Lecène,
Oudin et Cie, 1892.
6
Maklumat yang lebih terperinci tentang zaman awal hubungan Perancis-Asia Tenggara Maritim ini terdapat
dalam Denys Lombard, "Voyageurs français dans l'Archipel insulindien, XVIIe, XVIIIe, XIXe siècles",
Archipel, 1, 1971, hlm. 141-168. Artikel ini telah diterjemahkan dalam bahasa Melayu: "Pengembara Perancis
di Nusantara pada abad ke-17, ke-18 dan ke-19", dalam Hubungan Budaya dalam Sejarah Dunia Melayu.
Artikel Pilihan dari Majalah Archipel, D. Perret & Puteri Rashidah Megat Ramil (peny.), Kuala Lumpur,
Dewan Bahasa dan Pustaka, EFEO, 1998, hlm. 62-98. Kebanyakan maklumat yang dimuatkan dalam bahagian
ini berasal daripada artikel tersebut. Lihat juga bilangan khas "Destins croisés entre l'Insulinde et la France",
Archipel, 54, 1997.
7 Rapport à M. le Ministre de l'Instruction Publique sur une mission aux îles Philippines et en Malaisie (1879-

1881) (Laporan kepada YBhg Menteri Pendidikan Awam mengenai Misi ke Kepulaun Filipina dan Malaya,
1879-1881), Paris, Impr. nationale, 1885; Une mission aux îles Philippines et en Malaisie (1879-1881) (Misi ke
Kepulauan Filipina dan Malaya, 1879-1881), Paris, Impr.nationale, 1885; Voyage aux Philippines et en Malaisie
(Perjalanan ke Filipina dan Malaya), Paris, Hachette, 1886. Alfred Marche mulai menjelajah Filipina pada masa
yang sama: Luçon et Palaouan, six années de voyages aux Philippines (Lucon dan Palaouan, Enam Tahun
Perjalanan di Filipina), Paris, Hachette, 1887.
8 Les Iles Philippines, considérées au point de vue de l'hydrographie et de la linguistique... (Pulau-Pulau

Filipina, Ditelaah dari Sudut Hidrografi dan Linguistik…), Paris, impr. de Pollet, 1843; Les Philippines:
histoire, géographie, moeurs, agriculture, industrie et commerce des colonies espagnoles dans l'Océanie
(Filipina: Sejarah, Geografi, Cara Hidup, Pertanian, Industri dan Perniagaan Jajahan Spanyol di Oceania), Paris,
A.Bertrand, 1846, 2 jil.
9 . Souvenirs de Jala-Jala, Paris, Comon, 1853, diterjemahkan ke dalam bahasa
Inggeris bertajuk Twenty years in the Philippines [1819-1839], London, Longman, Brown, Green, and
Longmans, 1853.
10
Bersama Anne-Marie Sémah & Tony Djubiantono, Ils ont découvert Java: il y a plus d'un million d'années =
They discovered Java: more than one million years ago = Mereka Menemukan Pulau Jawa: Lebih dari Satu
Juta Tahun yang Lalu, Jakarta, Pusat Penelitian Arkeologi Nasional, Paris, Museum nationald'histoirenaturelle,
1990.
11
Ribuan Gunung, Ribuan Alat Batu: Prasejarah Song Keplek, Gunung Sewu, Jawa Timur, Jakarta,
Kepustakaan Populer Gramedia, École française d'Extrême-Orient, Institut de Recherchepour le Développement,
Pusat Penelitian dan Pengembangan Arkeologi Nasional, Forum Jakarta-Paris, 2007.

7
 Sejarah, No. 26, Bil. 2, Disember 2017, hlm. 1-12.

12
Bersama Luc-Henri Fage, La mémoire des grottes (Kenangan Gua-Gua), Lyon, Fage, 2009.
13
Écologie d'un outil: la hache de pierre en Irian Jaya (Indonésie) (Ekologi sebuah Alat: Kapak Batu di Irian
Jaya, Indonesia), Paris, CNRSéd., 1993.
14
Sebuah senarai terbitan beliau mengenai Nusantara terdapat dalam G. Cœdès, Asia Tenggara pada Masa
Hindu-Buddha, Jakarta, EFEO, Forum Jakarta-Paris, KPG (Kepustakaan Populer Gramedia), Puslitbang
Arkenas, 2010, hlm. 15-18. Tulisan-tulisan beliau dan tulisan-tulisan L.C. Damais mengenai Srivijaya telah
dikumpulkan dan diterjemahkan ke dalam bahasa Indonesia bertajuk Kedatuan Sriwijaya. Penelitian Tentang
Sriwijaya, Jakarta, Pusat Penelitian Arkeologi Nasional, École française d'Extrême-Orient, Departemen
Pendidikan dan Kebudayaan, 1989 (edisi baru: Kedatuan Sriwijaya: Kajian Sumber Prasasti dan Arkeologi,
oleh G.Coedès, L.-Ch. Damais, H. Kulke & P.-Y. Manguin, Jakarta, EFEO, Puslit Arkenas &Komunitas
Bambu, Jakarta, 2014); juga dalam bahasa Inggeris bertajuk Sriwijaya: History, Religion & Language of an
Early Malay Polity. Collected Studies, P.Y. Manguin & Mubin Sheppard (ed.), Kuala Lumpur, Monographs of
the Malaysian Branch, Royal Asiatic Society no. 20, 1992.
15
M k , M āy M āy , Paris Imprimerie nationale, 1918; L' m r m r d Çrīv j y
(Kemaharajaan Srivijaya di Sumatra), Paris Imprimerie nationale, 1922.
16
B r b ḍ r: esquisse d'une histoire du bouddhisme fondée sur la critique archéologique des textes
(Barabudur: Garis Besar Sejarah Agama Buddha Berdasarkan Kritikan Arkeologis Teks-Teks), Hanoi, EFEO,
1935 (cet. semula, Paris,Armaartis, 1990).
17
Répertoire m d ' r j v ,j ' ḍ k rī ā kr m d rmm d
Senarai ama dalam pigrafi a a, sampai aman Pu Si ok), Paris, École française d'Extrême-Orient, 1970;
Études d'épigraphie indonésienne (Kajian Epigrafi Indonesia), Paris, EFEO, 1990; Epigrafi dan Sejarah
Nusantara, pilihan karangan Louis-Charles Damais, Jakarta, EFEO, Seri Terjemahan Arkeologi 3, 1995;
tulisan-tulisan beliau mengenai Srivijaya telah dikumpulkan dan diterjemahkan dalam buku-buku yang disebut
dalam catatan sebelumnya. L.C. Damais juga telah menerbitkan sebuah buku hasil terjemahan beliau daripada
bahasa Indonesia ke dalam bahasa Perancis bertajuk Cent-deux poèmes indonésiens (1925-1950) mis en français
(102 Sajak Indonesia (1925-1950) yang telah DiPeranciskan), Paris, A. Maisonneuve, 1965.
18
Introduction à l'étude de l'islam indonésien (Penghantar Kajian Islam Indonesia), Paris, Geuthner, 1938; La
politique musulmane et coloniale des Pays-Bas, Paris, PaulHartmann, 1939, diterjemahkan ke dalam bahasa
Inggeris bertajuk A Frenchview of the NetherlandsIndies, London, New York, Oxford University Press, 1940
(ed. kedua, New York, AMS Press, 1978); bersama J. Schacht sebagai penterj. & ed., Selectedworks of
C.Snouck Hurgronje = Πvr choisies de C.SnouckHurgronje, Leiden, Brill, 1957.
19
3,800 buah buku (semuanya setebal 128 hlm.) telah diterbitkan dalam koleksi ini sejak dimulai oleh penerbit
Presses Universitaires de France pada tahun 1941.
20
Histoire de l'Indonésie (Sejarah Indonesia), Paris, Presses universitaires de France, 1958 (ed. kedua, 1968; ed.
ketiga 1976).
21
Mengenai Nusantara khasnya: Le sultanat d´Atjeh au temps d´Iskandar Muda (1607-1636), Paris, École
française d´Extrême-Orient, PEFEO 61, 1967, diterjemahkan ke dalam bahasa Indonesia bertajuk Kerajaan
Aceh Zaman Sultan Iskandar Muda (1607-1636), Jakarta, Balai Pustaka, 1986, ed. kedua, Jakarta, EFEO, KPG
(Kepustakaan Populer Gramedia), 2006; bersama W. Arifin & M. Wibisono, penterj., Histoires courtes
d´Indonésie, Soixante-huit tjerpen (1933-1965) (68 cerpen dari Indonesia), Paris, École française d´Extrême-
Orient, PEFEO 69, 1968; sebagai ed., L “S r ck-ende Woord-b k” d Fr d r ck d H m , r m èr
méthode de malais parlé (fin du XVIème siècle) (Buku Pertama Kaedah Bahasa Melayu Lisan pada Akhir Kurun
ke-16), Paris, École française d´Extrême-Orient, PEFEO 74, 1970; sebagai ed., d c d
rè r d r , Paris, juillet 1973 (Indonesia: Prosidings Kongres Antarabangsa
Orientalis-Orientalis, Paris, Juli 1973), Paris, L'Asiathèque, 1976, 3 jil.; Introduction à l´Indonésien (Pengenalan
Bahasa Indonesia), Paris, Archipel, Cahier d´Archipel 1, 1977; bersama Claudine Salmon, Les Chinois de
Jakarta, Temples et vie collective, Paris, Archipel, Cahier d'Archipel 6, SECMI, 1977, edisi baru, Maison des
Sciences de l´Homme, Archipel, Études insulindiennes 1, Paris 1980, diterjemahkan ke dalam bahasa Indonesia
bertajuk Kelenteng-kelenteng Masyarakat Tionghua di Jakarta, Jakarta, Cipta Loka Caraka, 1985 (cet. semula
2003); sebagai ed., bilangan khas "Commerces et navires dans les mers du sud", Archipel, 18, 1979; sebagai
penterj., Corruption oleh Pramoedya Ananta Toer, Paris, Archipel, Cahier d´Archipel 12, 1981; Le Carrefour
Javanais. Essai d´Histoire Globale, Paris, Ed. EHESS, 1990 (cet. kedua, 2004), 3 jilid, diterjemahkan ke dalam
bahasa Indonesia bertajuk Nusa Jawa: Silang Budaya, Jakarta, Penerbit Gramedia Pustaka Utama, 1996 (cet.
semula 2000, 2005, 2009), 3 jil.; sebagai ed., Mémoires d´un voyage aux Indes Orientales, 1619-1622, Augustin
de Beaulieu, (Kenang-Kenangan satu Perjalanan ke Hindia Timur, 1619-1622, Augustin de Beaulieu), Paris,
École française d´Extrême-Orient, 1996; Gardens in Java, Jakarta, Pusat Penelitian dan Pengembangan
Arkeologi Nasional, 2008, ed. lain, Jakarta, EFEO, 2010.
22
Buku-buku beliau mengenai Nusantara adalah seperti berikut: bersama Denys Lombard, Les Chinois de
Jakarta, Temples et vie collective (lih. Denys Lombard); sebagai ed., bilangan khas "La femme en Indonésie",

8
 Sejarah, No. 26, Bil. 2, Disember 2017, hlm. 1-12.

Archipel, 13, 1977; Literature in Malay by the Chinese of Indonesia, a Provisional Annotated Bibliography,
Paris, Éditions de la Maison des Sciences de l’Homme, Archipel, Études insulindiennes 3, 1981; sebagai ed., Le
m m “ -m ”d littérature indonésienne aman “Cina-Melayu” Kesusasteraan Indonesia), Paris,
Archipel, Cahier d´Archipel 19, 1992; et al. (ptj. & ed.), U m r vê m B v , “R c mm r
d´ v y m r”, 1833 Seorang Utusan Vietnam ke Batavia, “Kisah Ringkas satu Pelayaran”, 1833), Paris,
Archipel, Cahier d´Archipel 25, 1994; bersama W. Franke & A.K.K. Siu, Chinese Epigraphic Materials in
Indonesia, Singapore, The South Seas Society, jil I., 1988, jil. III, 1997, jil. II, Singapore, The South Seas
Society, Paris, Archipel, EFEO, 1997; bersama Yuan Bingling, eds., The Chinese Council of Batavia Archives
Series. Bacheng huaren gongguan (Baguo gongtang) dangan congshu Gong An (Minutes of the Board Meetings
of the Chinese Council), jil. 2, Xiamen, Xiamen daxue chubanshe, 2004 (bahasa Cina); Sastra Indonesia Awal:
Kontribusi Orang Tionghoa, Jakarta, KPG (Kepustakaan Populer Gramedia), École française d'Extrême-Orient,
Forum Jakarta-Paris, Pusat Bahasa, 2010.
23
Buku-buku mengenai Nusantara yang telah diterbitkan beliau adalah: L´affaire Sadrach, Un essai de
christianisation à Java au XIXe siècle, Paris, Archipel, Études insulindiennes 4, 1981, diterjemahkan ke dalam
bahasa Indonesia bertajuk Kiai Sadrach: Riwayat Kristenisasi di Jawa, Jakarta, Grafiti Pers, 1985; bersama
Hasan M. Ambary ac ues Dumar ay, The Sultanate of Banten, Jakarta, Gramedia Book Pub. Division, 1990;
bersama Lukman Nurhakim & Sonny Wibisono, Banten avant l´Islam. Étude archéologique de Banten Girang
(Java-Indonésie) 932?-1526, Paris, Presses de l´École française d´Extrême-Orient, Monographies 173, 1994,
diterjemahkan ke dalam bahasa Indonesia bertajuk Banten Sebelum Zaman Islam. Kajian Arkeologi di Banten
Girang 932?-1526, Jakarta, Pusat Penelitian Arkeologi Nasional, École française d´Extrême-Orient, Penerbit
Bentang, 1996; sebagai ed., bilangan khas "Banten. Histoire d'une région", Archipel, 50, 1995; sebagai ed.,
Histoire de Barus: Le Site de Lobu Tua I. Études et Documents, Paris, Association Archipel, Cahier d'Archipel
30, 1998, diterjemahkan ke dalam bahasa Indonesia bertajuk Lobu Tua: Sejarah Awal Barus, Jakarta, Yayasan
Obor Indonesia, École française d´Extrême-Orient, 2002; bersama Heddy Surachman, Daniel Perret et al.,
Histoire de Barus: Le Site de Lobu Tua II. Etude archéologique et Documents, Paris, Association Archipel,
2003, diterjemahkan ke dalam bahasa Indonesia bertajuk Barus Seribu Tahun yang Lalu, Jakarta, KPG
(Kepustakaan Populer Gramedia), École française d´Extrême-Orient, 2008; Banten: Sejarah dan Peradaban
Abad X-XVII, Jakarta, KPG (Kepustakaan Populer Gramedia), École française d´Extrême-Orient, 2008 (cet.
kedua, 2011); bersama Ludvik Kalus, Les monuments funéraires et l'histoire du sultanat de Pasai à Sumatra
(XIIIe-XVIe siècles)(Makam-Makam dan Sejarah Kesultanan Pasai di Sumatra, abad ke-13–abad ke-16), Paris,
Cahier d'Archipel 37, 2008; bersama Ludvik Kalus, Inskripsi Islam Tertua di Indonesia, Jakarta, KPG
(Kepustakaan Populer Gramedia), École française d´Extrême-Orient, 2008 (cet. kedua, 2011).
24
Bersama Claude Guillot, Pavel Durdik. Un médecin militaire à Sumatra. Récits de la guerre d'Atjeh (Pavel
Durdik. Seorang Doktor Tentera di Sumatra. Kisah-Kisah Perang Aceh), Paris, Archipel, Cahier d'Archipel 40,
2010. Lihat juga catatan di atas.
25
Pérégrinations javanaises: les voyages de R.M.A. Purwa Lelana. Une vision de Java au XIXe siècle (c. 1860-
1875) (Mengembara di Jawa: Perjalanan R.M.A. Purwa Lelana. Sebuah Pandangan mengenai Jawa pada Abad
ke-19, c. 1860-1875), Paris, Éd. de la Maison des sciences de l'homme, Archipel, Études Insulindiennes 7, 1986.
26
État colonial, noblesse et nationalisme à Java: la tradition parfaite (Negara Kolonial, Bangsawan dan
Nasionalisme di Jawa: Tradisi yang Sempurna), Paris, Karthala, 2005.
27
L'histoire à parts égales : récits d'une rencontre Orient-Occident, XVIe-XVIIe siècle (Sejarah yang Seimbang:
Kisah-Kisah Pertemuan Timur-Barat, abad ke-16 hingga abad ke-17), Paris, Éd. du Seuil, 2011.
28
Documents pour servir à l'histoire de l'Islam à Java (Sumber-Sumber untuk Sejarah Islam di Jawa), Paris,
École française d'Extrême-Orient, A.Maisonneuve, 1977.
29
Buku beliau mengenai Nusantara khususnya ialah A Bibliography for Sriwijayan Studies, Jakarta, EFEO,
Naskhah dan Dokumen Nusantara VIII, 1989; bersama Jorge M. dos Santos Alves (eds.), O roteiro das cousas
do Achem de D. João Ribeiro Gaio: um olhar português sobre o norte de Samatra em finais do século XVI,
Lisboa, Comissão nacional para as comemorações dos descobrimentos portugueses, 1997.
30
Les Chinois en Insulinde: échanges et sociétés marchandes au XVIIe siècle d'après les sources de la V.O.C.
(Orang Cina di Nusantara: Pertukaran dan Masyarakat Perniagaan Abad ke-17 Berdasarkan Sumber-Sumber
VOC), Paris, Les Indessavantes, 2008.
31
Antoine Payen, peintre des Indes orientales: vie et écrits d'un artiste du XIXe siècle, 1792-1853 (Antoine
Payen, Seorang Pelukis Hindia Timur: Kehidupan dan Tulisan Seorang Artis Abad ke-19, 1792-1853), Leiden,
Research School CNWS, 1995; Pictures from the Tropics : Painting by Western Artists During the Dutch
Colonial Period in Indonesia, Amsterdam, PicturesPublishers, KoninklijkInstituutvoor de Tropen, 1999.
32
Sebagai ed., "Autour de la Peinture à Java", bilangan khas Archipel, 69, 2005.
33
La sculpture indonésienne au Musée Guimet: catalogue et étude iconographique (Seni Arca Lama dari
Indonesia di Muzium Guimet: Katalog dan Kajian Ikonografi), Paris, Presses universitaires de France, 1971.
34
Sebagai ed., Majapahit, Paris,Beurdeley, 1989-1990.

9
 Sejarah, No. 26, Bil. 2, Disember 2017, hlm. 1-12.

35
La civilisation de ports-entrepôts du Sud Kedah, Malaysia: Ve-XIVe siècle (Tamadun Pelabuhan-Entrepot di
Kedah Selatan, Malaysia: abad ke-5 – abad ke-14 M), Paris, Éd. l'Harmattan, 1992; The Malay Peninsula:
Crossroads of the Maritime Silk Road (100 BC-1300 AD), Leiden, Boston, Köln, Brill, 2002.
36
Histoire architecturale de Borobodur (Sejarah Pembinaan Borobudur), Paris, EFEO, Mémoires
archéologiques 12, 1977; Borobudur, Kuala Lumpur, Oxford University Press, 1978; Candi Sewu et
l'architecture bouddhique du Centre de Java, Paris, EFEO, Mémoires archéologiques 14, 1981, diterjemahkan
ke dalam bahasa Indonesia bertajuk Candi Sewu dan Arsitektur Bangunan Agama Buda di Jawa Tengah,
Jakarta, EFEO, Pusat Penelitian Arkeologi Nasional, Seri Terjemahan Arkeologi 1, 1986, edisi Indonesia-
Inggeris, Candi Sewu dan Arsitektur Bangunan Agama Buddha di Jawa Tengah / Candi Sewu and Buddhist
Architecture of Central Java, Jakarta, EFEO, KPG (Kepustakaan Populer Gramedia), Seri Terjemahan
Arkeologi 8, 2007; Le savoir des maîtres-d'œ vr j v ais aux XIIIe et XIVe siècles (Ilmu Ahli-Ahli Seni Bina
Jawa pada Abad ke-13 dan ke-14 M), Paris, EFEO, Mémoires archéologiques 17, 1986; The Temples of Java,
Singapore, Oxford University Press, 1986; Histoire de l'architecture de Java (Sejarah Seni Bina di Jawa), Paris,
EFEO, Mémoires archéologiques 19, 1993; Cultural sites of Malaysia, Singapore, and Indonesia, Kuala
Lumpur, Oxford University Press, 1998 (cet. semula, 2004).
37
Bersama Carol M. Young & Elizabeth W. Lane (eds.), Vietnamese ceramics: with an illustrated catalogue of
the exhibition / organized by the Southeast Asian Ceramic Society and held at the National Museum, Singapore,
in June 1982, Singapore, Southeast Asian Ceramic Society, Petaling Jaya, Oxford University Press, 1982;
bersama Naniek Harkantiningsih, Catalogue of the Chinese Style Ceramics of Majapahit: Tentative Inventory,
Paris, Association Archipel, Cahier d'Archipel 36, 2007.
38
La formation d'un paysage ethnique. Batak et Malais de Sumatra nord-est, Paris, EFEO, Monographies 179,
1995, dikemaskinikan dan diterjemahkan ke dalam bahasa Indonesia bertajuk Kolonialisme dan Etnisitas. Batak
dan Melayu di Sumatra Timur Laut, Jakarta, EFEO, KPG (Kepustakaan Populer Gramedia), Forum Jakarta-
Paris, Pusat Penelitian dan Pengembangan Arkeologi Nasional, 2010; bersama Kamarudin Bin Ab. Razak,
Kompleks Makam Ulu Sungai Che Omar dan Kompleks Makam Bukit Telepok, Johor Bahru, EFEO, Yayasan
Warisan Johor, 1998; Sejarah Johor-Riau-Lingga sehingga 1914. Sebuah esei bibliografi, Kuala Lumpur,
Kementerian Kebudayaan, Kesenian dan Pelancongan Malaysia, EFEO, 1998; Cuisinier, Jeanne, Journal de
voyage: Malaisie (1933), Indonésie (1952-1955). Extraits édités par Daniel Perret (Jeanne Cuisinier. Buku
Catatan Harian: Malaya (1933), Indonesia (1952-1955). Catatan yang Dipilih oleh Daniel Perret), Paris, Cahier
d'Archipel 31, 1999; bersama Wan Hashim Wan Teh, eds., Di Sekitar Konsep Negeri, Kuala Lumpur,
Kementerian Kebudayaan, Kesenian dan Pelancongan Malaysia, EFEO, ATMA, 1999; bersama Kamarudin Bin
Ab. Razak & Ludvik Kalus (bahagian epigrafi), Batu Aceh: Warisan Sejarah Johor, Johor Bahru, Yayasan
Warisan Johor, EFEO, 1999; bersama Amarat Srisuchat & Sombun Thanasuk, eds., Études sur l'Histoire du
Sultanat de Patani (Kajian-Kajian Mengenai Sejarah Kesultanan Patani), Paris, EFEO, 2004; bersama
Kamarudin Bin Ab. Razak & Ludvik Kalus (bahagian epigrafi), Batu Aceh Johor Dalam Perbandingan, Johor
Bahru, Yayasan Warisan Johor, EFEO, 2004; bersama Heddy Surachman, eds., Histoire de Barus-Sumatra. III:
Regards sur une place marchande de l'océan Indien (XIIe-milieu du XVIIe s.)(Sejarah Barus, Sumatra. III:
Pandangan-Pandangan mengenai sebuah Tempat Perdagangan di Lautan India, abad ke-12 – pertengahan abad
ke-17), Paris, EFEO, Archipel, Cahier d'Archipel 38, 2009.
39
History of the Church and churches in Malaysia and Singapore (1511-2000), Penang, Fr.P.DecroixM.E.P.,
2005.
40
c m r m d ’î d T m r 1556-2003, r c d’ d c r
engagement politique contemporain (Agama Katolik dan Protestan di Pulau Timor: 1556-2003. Pembentukan
suatu Identiti Kristian dan Penglibatan Politik Semasa), Toulouse, Éditions Arkuiris, Bangkok, IRASEC, 2004;
Timor: 1250-2005. 750 ans de cartographie et de voyages (Timor: 1250-2005. 750 Tahun Kartografi dan
Pelayaran), Toulouse, Éditions Arkuiris, Bangkok, IRASEC, 2006; 42 000 d’ r d T m r-Est (42000
Tahun Sejarah Timor Bahagian Timur), Toulouse, Éditions Arkuiris, 2009, diterjemahkan ke dalam bahasa
Portugis bertajuk História de Timor-Leste: da Pré-História à Actualidade = Istória Timor-Leste nian: husi pre-
istória to'o atualidade, Lisboa, Lidel Editions, 2010.
41
Sebagai ed., Description de Timor occidental et des îles sous domination hollandaise (1771-1778) oleh Jean-
Baptiste Pelon (Gambaran Pulau Timor Bahagian Barat dan Pulau-Pulau di Bawah Kuasa Belanda (1771-1778)
oleh Jean-Baptiste Pelon) Paris, AssociationArchipel, Cahier d'Archipel 34, 2002.
42
Timor en guerre: le crocodile et les Portugais, 1847-1913 (Timor Berperang: Buaya dan Orang Portugis,
1947-1913), Orgeval, R.Pélissier, 1996.
43
Le Bustan al-Salatin de Nurridin ar-Raniri. Réflexions sur le rôle culturel d'un étranger dans le Monde
malais au XVIIe siècle (Bustan al-Salatin oleh Nurridin ar-Raniri. Pandangan tentang Peranan Seorang Asing
dari Segi Kebudayaan pada Abad ke-17), Paris, Archipel, Cahier d'Archipel 41, 2011.
44
Discovery and archaeological excavation of a 16th century trading vessel in the Philippines, Lausanne,
World Wide First, 1988; bersama Evelyn Jay, 18th century relics of the Griffin shipwreck: a catalogue for the

10
 Sejarah, No. 26, Bil. 2, Disember 2017, hlm. 1-12.

special exhibit, National Museum, Manila, Philippines, June 22, 1988, to July 31, 1988, Lausanne,
WorldWideFirst, 1988; Le mystère du "San Diego": histoire et découverte d'un trésor englouti en mer de Chine
(Misteri 'San Diego": Sejarah dan Penemuan sebuah Khazanah di Bawah Laut China), Paris, R. Laffont, 1994;
bersama Dominique Carré & Jean-Paul Desroches, Le "San Diego": un trésor sous la mer : catalogue
exposition, Paris, Grande halle de la Villette, 15 septembre 1994-8 janvier 1995 ('San Diego': sebuah Khazanah
di Bawah Laut), Paris, Association française d'action artistique/Réunion des musées nationaux, 1994; bersama
Jean-Paul Desroches & Gabriel Casal, Treasures of the San Diego, Paris, AFAA, New York, Elf, Manilla,
National Museum of the Philippines, 1996; bersama Evelyne Jay Guyot de Saint Michel, Griffin : une rencontre
avec l'histoire (Griffin: Pertemuan dengan Sejarah), London, Periplus, 1999; bersama Monique Crick, Peter
Lam et al., Trésor de porcelaines: l'étrange voyage de la jonque Lena (Khazanah Porselin: Pelayaran Aneh Jong
Lena), London, Periplus, 2002.
45
Sebagai ed., Trésors des galions, Paris, Réunion des musées nationaux, Textuel, 1994.
46
Histoire des Philippines (Sejarah Filipina), Paris, Pressesuniversitaires de France, 1961 (coll. Que sais-je?).
47
Les Iles Philippines du grand archipel de la Chine, un essai de conquête spirituelle de l'Extrême-Orient,
1571-1641 (Pulau-Pulau Filipina di Kepulauan Besar China, satu Percubaan Penaklukan Keagamaan di Timur
Jauh, 1571-1641), Tientsin, Hautes études, 1936.
48
Les Philippines et le Pacifique des Ibériques : XVIe, XVIIe, XVIIIe siècles (Filipina dan Laut Pasifik yang
Dikuasai oleh orang Semenanjung Iberia: abad ke-16, 17, 18), Paris,SEVPEN, 1960; Manille et Macao, face à
la conjoncture des XVIe et XVIIe siècles (Manila dan Macao Berhadapan dengan Keadaan pada Abad ke-16 dan
ke-17), Paris, A. Colin, 1962; bersama Jacques Bertin dan Serge Bonnin, Les Philippines et le Pacifique des
Ibériques : XVIe-XVIIe-XVIIIe siècles. [2], Construction graphique (Filipina dan Laut Pasifik yang Dikuasai
oleh orang Semenanjung Iberia, abad ke-16, 17, 18: Sejumlah Grafik dan Peta), Paris, SEVPEN, 1966.
49
L'archipel des épices : la corruption de l'administration espagnole aux Philippines, fin XVIIIe - fin XIXe
siècle (Kepulauan Rempah: Rasuah dalam Pentadbiran Spanyol di Filipina, akhir abad ke-18 – akhir abad ke-
19), Madrid, Casa de Velázquez, 2006.
50
Réforme ou révolution? : le projet national de José Rizal (1861-1896) pour les Philippines (Reformasi atau
Revolusi?: Rancangan Kebangsaan oleh José Rizal (1861-1896) untuk Filipina),Paris, Connaissances et savoirs,
2010.
51
José Rizal, Philippin, 1861-1896 : un aspect du nationalisme moderne (José Rizal, seorang Filipina, 1861-
1896: satu Aspek Nasionalisme Moden), Paris, F. Maspero, 1970.
52
Manuel Quezon : les Philippines de la décolonisation à la démocratisation (Manuel Quezon: Filipina
daripada Dekolonisasi ke Demokratisasi), Paris, Maisonneuve & Larose, 2004.
53
Sebagai ed., La mémoire engloutie de Brunei (Memori Brunei yang terpendam), Paris, Textuel, 2001, 3 jil.
54
Sanskrit Tex fr m Bā , Critically edited with an introduction by Sylvain Lévi, Baroda, Oriental institute,
1933.
55
Mochtar Lubis: une vision de l'Indonésie contemporaine (Mochtar Lubis: Sebuah Pandangan Indonesia
Semasa), Paris, EFEO, 1974; terjemahan daripada bahasa Indonesia, Voyagedenoces oleh Ajip Rosidi, Paris,
Puyraimond, 1975, ed. baru, Jakarta, ForumJakarta-Paris, EFEO, 2010; sebagai ed., Sastra: introduction à la
littératureindonésienne contemporaine (Sastra: Pengenalan tentang Sastra Indonesia Semasa), Paris, Association
Archipel, Cahier d'Archipel 11, 1980, dikemaskinikan untuk ed. baru bertajuk La Littérature indonésienne: une
introduction (Kesusasteraan Indonesia: Sebuah Pengenalan), Paris, Archipel, Cahier d'Archipel 22, INALCO,
1994; HikayatDewa Mandu. Epopée malaise. I. Texte et Présentation (Hikayat Dewa Mandu. Epik Melayu. I.
Teks dan Pengenalan), Paris, EFEO, 1980; Syair Kerajaan Bima, Jakarta, EFEO, Naskah dan Dokumen
Nusantara III, 1982; sebagai ed., Ceritera Asal Bangsa Jin dan Segala Dewa-Dewa, Jakarta, EFEO, Bandung,
Angkasa, Naskah dan Dokumen Nusantara V, 1985; terjemahan daripada bahasa Indonesia, bersama E.
Chambert-Loir, Javanaises oleh Umar Kayam, Arles, Paris, P.Picquier, 1992; terjemahan daripada bahasa
Indonesia, bersama E. Chambert-Loir, Télégramme oleh Putu Wijaya, Arles, Paris, P.Picquier, 1992; bersama
Oman Fathurahman, Khazanah Naskah: Panduan Koleksi Naskah-Naskah Indonesia Sedunia – World Guide to
Indonesian Manuscript Collections,Jakarta, EFEO, Yayasan Obor Indonesia, Naskah dan Dokumen Nusantara
XVI, 1999; bersama Hasan Muarif Ambary,eds., Panggung Sejarah, Persembahan kepada Prof. Dr. Denys
Lombard, Jakarta, EFEO, Yayasan Obor Indonesia, Pusat Penelitian Arkeologi Nasional, 1999 (cet. kedua,
2011); bersama Siti Maryam Salahuddin, eds., B ’ S j K K r j B m , Jakarta, EFEO,
Yayasan Obor Indonesia, Naskah dan Dokumen Nusantara XVIII, 2000; bersama Anthony Reid, eds., The
Potent Dead: Ancestors, Saints and Heroes in Contemporary Indonesia, Croiws Nest (Australia), Allen &
Unwin – Honolulu, University of Hawai'i Press, 2002; Kerajaan Bima dalam Sastra dan Sejarah, Jakarta,
EFEO, KPG (Kepustakaan Populer Gramedia), Naskah dan Dokumen Nusantara XIX, 2004; Hikayat Nakhoda
Asik dan Hikayat Merpati Mas, Jakarta, EFEO, Masup Jakarta, Naskah dan Dokumen Nusantara XXVI, 2009;
bersama Ding Choo Ming & Titik Pudjiastuti, eds, Kearifan Lokal yang Terkandung dalam Manuskrip Lama:
Kertas Kerja Pilihan daripada Simposium Antarabangsa Pernaskahan Nusantara di Bima 2007, Bangi,

11
 Sejarah, No. 26, Bil. 2, Disember 2017, hlm. 1-12.

Universiti Kebangsaan Malaysia, ATMA, 2009; sebagai ed., Sadur: Sejarah Terjemahan di Indonesia dan
Malaysia, Jakarta, EFEO, KPG (Kepustakaan Populer Gramedia), Bandung, Universitas Padjajaran, 2010;
bersama Massir Q. Abdullah, Suryadi, Oman Fathurahman, H. Siti Maryam Salahuddin, Iman dan Diplomasi:
Serpihan Sejarah Kerajaan Bima, Jakarta, EFEO, KPG (Kepustakaan Populer Gramedia), Naskah dan
Dokumen Nusantara XXVIII, 2010.
56
Terjemahan daripada bahasa Indonesia, Spasmes d'une révolution: roman oleh K.H. Ramadhan, Paris,
Puyraimond, 1977; sebagai ed., Abdullah bin Muhammad Al-Misri, Hikayat Mareskalek, Hikayat Mareskalek
II, Cerita Siam, Hikayat Tanah Bali, Bandung, Angkasa, École française d'Extrême-Orient, Naskah dan
Dokumen Nusantara VI, 1987, dikemaskinikan untuk ed. baru bertajuk Karya Lengkap Abdullah bin
Muhammad al-Misri (Bayan al-A m ’, H k y M r k k, ‘Ar y -Muluk, Cerita Siam, Hikayat Tanah Bali),
akarta, École fran aise d’ xtrême-Orient, Komunitas Bambu, Naskah dan Dokumen Nusantara XXII, 2008;
L’ m d f mm d r r m d r d m (Citra orang Perempuan dalam
Kesusasteraan Moden Indonesia dan Malaysia), Paris, Association Archipel, Cahier d’Archipel 24, 1994;
sebagai ed., Hikayat Indera Quraisyin: satu kajian, Kuala Lumpur, Perpustakaan Negara Malaysia, 1998;
Histoire des rois de Pasey = Hikayat Raja Pasai, diterjemahkan daripada bahasa Melayu oleh Aristide Marre,
pengenalan dan catatan oleh Monique Zaini-Lajoubert, Toulouse, Anacharsis, 2004; terjemahan daripada bahasa
Indonesia, Recueillement oleh Iwan Simatupang, Paris, Association Pasar Malam, 2010; terjemahan daripada
bahasa Malaysia, Pluie du matin oleh A. Samad Said, Paris, Les Indes Savantes, 2011; Les derniers jours d'un
artiste oleh Anwar Ridhwan Paris, Les Indes Savantes, 2011.
57
Bersama John-Thomas Sweeney (eds.), Tenung, le livre des explications: traité divinatoire de la tradition
balinaise, Paris, Éditions de la Maisnie, 1978.
58
Sebagai ed., Babad Wilis, Jakarta, EFEO, Naskah dan Dokumen Nusantara I, 1980; sebagai ed., Babad
Blambangan, Jakarta, EFEO, Yogyakarta, Bentang, Naskah dan Dokumen Nusantara X, 1995.
59
Terjemahan daripada bahasa Malaysia, Le vent du Nord-Est: roman oleh S. Othman Kelantan, Le Paradou,
Actes Sud, 1982; terjemahan daripada bahasa Malaysia, Salina oleh Abdul Samad Said, Paris, L'Harmattan,
1997; Nilai-nilai Melayu, Tanjong Malim, Penerbit Universiti Pendidikan Sultan Idris, 2007.
60
Babouin et autres nouvelles de Malaisie, Genève, Olizane, Paris, Archipel, 1991.
61
Bersama Sunarto H., eds., Cariosan Prabu Silihwangi, Jakarta, EFEO, Naskah dan Dokumen Nusantara IV,
1983.
62
Les Bandes dessinées indonésiennes: une mythologie en image, Paris,Puyraimond, 1976, diterjemahkan ke
dalam bahasa Indonesia bertajuk Komik Indonesia, Jakarta, KPG (Kepustakaan Populer Gramedia), Forum
Jakarta-Paris, 1998 (cet. kedua, 2008).
63
Le "Groupe de Yogya": 1945-1960: les voies javanaises d'une littérature indonésienne, Paris, Association
Archipel, Cahier d'Archipel 9, 1979, diterjemahkan ke dalam bahasa Indonesia bertajuk "Sastrawan
Malioboro" 1945-1960: Dunia Jawa dalam Kesusastraan Indonesia, Mataram, Lengge, Yayasan Adikarya
IKAPI, The Ford Foundation, 2004.
64
Sebagai penterj. & ed., Quarante pantouns malais (40 Pantun Melayu), Marseille, Sud, 1987; Sebagai penterj.
& ed., Pantouns malais (Pantun Melayu), Paris, la Différence, 1993; Sebagai penterj. & ed., Sonorités pour
adoucir le souci : poésie traditionnelle de l'archipel malais (Bunyi-Bunyi untuk Mengurangkan Kekhuatiran:
Puisi Tradisional Kepulauan Melayu), Paris, Gallimard, 1996; sebagai penterj. & ed., Le livre des charmes :
incantations malaises du temps passé (Buku Ilmu Sihir: Mantera Melayu Zaman Dahulu), Paris, La Différence,
1997; Histoire du genre pantoun: Malaisie, francophonie, universalie (Sejarah Pantun: Malaysia, Francofoni,
Universali), Paris, L'Harmattan, 1998; La terre et l'eau: un siècle de poésie de l'archipel malais, 1913-1996.
Anthologie bilingue, Indonésie, Malaisie, Singapour, Brunei (Bumi dan Air: Satu Abad Puisi di Kepulauan
Melayu, 1913-1996. Antologi Dwibahasa, Indonesia, Malaysia, Singapore, Brunei), Paris, ed. You Feng, 1999;
sebagai penterj. & ed., Le chant à quatre mains: pantouns et autres poèmes d'amour (Nyanyian Bertangan
Empat: Pantun dan Sajak-Sajak Cinta Lainnya), Paris, Association Pasar Malam, 2006; sebagai penterj. & ed.,
Pantouns malais (Pantun Melayu), Bécherel, les Perséides, 2009; bersama Renuga Devi Naidu, Malaisie: le
pays d'entre-mondes (Malaysia: Negara di Tengah Dunia-Dunia), Bécherel, Les Perséides, 2010.
65
Sebagai penterj., L'Autre rive oleh Anwar Ridhwan, Église-Neuve d'Issac, Fédérop, 1989; sebagai penterj.,
Le Fugitif oleh Pramoedya Ananta Toer, Paris, Plon, 1990; sebagai penterj. & ed., Anciennes voix malaises :
pantouns malais (Suara-Suara Melayu Lama: Pantun-Pantun Melayu), Saint-Clément-la-Rivière, Fata Morgana,
1993; sebagai penterj., La fille du rivage : roman oleh Pramoedya Ananta Toer, Paris, Gallimard, 2004.

12