8.

1 Uji Validitas Cluster Indeks Davies-Bouldin

Uji validitas cluster digunakan untuk mengevaluasi hasil dari analisis
cluster secara kuantitatif sehingga dihasilkan kelompok optimal. Kelompok
optimal adalah kelompok yang mempunyai jarak yang padat antar individu dalam
kelompok dan terisolasi dari kelompok lain dengan baik (Dubes and Jain, 1988).
Indeks Davies Bouldin (DBI) diperkenalkan oleh David L. Davies dan
Donald W. Bouldin pada tahun 1979, dan digunakan untuk mengevaluasi
algoritma clustering.
Penggunaan indeks validitas Davies-Bouldin dapat mengidentifikasikan
cluster yang padat (compact tcluster) dan terpisah dengan baik terhadap cluster
yang lain (Well-Separated) seperti halnya pada indeks validitas Dunn

Pada perhitungan jarak cluster menggunakan Indeks Davies

Bouldin ini terdapat 2 tahap yang digunakan yaitu perhitungan jarak intracluster
dan perhitungan jarak intercluster. Pengukuran dengan metode ini bertujuan untuk
memaksimalkan jarak intercluster antara salah satu cluster dengan cluster yang
lain (separation value) sekaligus meminimalkan jarak intracluster antara titik
dalam sebuah cluster (compactness value) (Bolshakova & Azuaje 2002 ; Gunter &
Bunke 2002).
Berikut merupakan contoh penerapan perhitungan indeks Davies-Bouldin
pada cluster K-medoids dengan data objek seperti pada table 8.1.
Table 8.1 Data Objek Cluster K-medoids

data x y
1 4 33
2 19 15
3 12 35
4 2 6
5 46 10
6 31 41
7 21 36
8 28 30
9 3 28
10 46 20
11 14 28
 12 44 11
13 41 24
14 45 8
15 9 44
16 24 13
17 36 17
18 15 39
19 45 28
20 6 37
21 29 48
22 26 44
23 45 19
24 9 26
25 46 44
26 26 39
27 11 31
28 7 36
29 12 6
30 39 46
31 29 33
32 27 21
33 8 14
34 45 11
35 29 7
36 27 13
37 44 14
38 1 35
39 8 40
40 23 50
41 1 1
42 22 42
43 21 32
44 29 7
45 2 38
46 38 20
47 12 44
48 42 29
49 12 33
50 31 17

Perhitungan jarak pada uji coba indeks Davies-Bouldin digunakan

perhitungan jarak Canberra Distance, untuk setiap nilai dari 2 vektor yang akan
dicocokkan, Canberra distance membagi absolute selisih 2 nilai dengan jumlah
dari absolute 2 nilai tersebut. Hasil dari setiap dua nilai yang dicocokkan lalu
dijumlahkan untuk mendapatkan Canberra distance. Jika kedua koordinat nol-nol
kita memberikan definisi dengan 0/0 = 0. Distance ini sangat peka terhadap
sedikit perubahan dengan kedua koordinat mendekati nol. Rumus dari Canberra
distance:

Contoh : Untuk vektor A dan B adalah sebagai berikut :

Canberra distance-nya adalah :

8.2 Uji Validitas Indeks Davies-Bouldin 2-cluster
Terdapat data sample yang akan digunakan untuk memvalidasi 2 cluster
yang sudah mengalami proses clustering dengan menggunakan algoritma k-
medoids, data sample tersebut berisikan titik-titik jarak yang sudah di clustering,
maka akan dilakukan uji validitas cluster dengan menggunakan indeks Davies
Bouldin. Data sample yang akan diuji validitasnya dapat dilihat sebagai berikut.

Gambar 8.1 Data Sample Untuk Menghitung Jarak 2 Cluster Dengan Menggunakan Indeks
Davies Bouldin.

Gambar 8.1 menunjukkan data sample yang akan digunakan maka data
sample tersebut memiliki 2 cluster sebagai berikut.
Tabel 8.2 Data Sample Cluster 1
CLUSTER 1
T1 46 10
T2 31 41
T3 46 20
T4 44 11
T5 41 24
T6 45 8
T7 36 17
 T8 45 28
T9 29 48
T10 45 19
T11 46 44
T12 39 46
T13 45 11
T14 29 7
T15 44 14
T16 29 7
T17 38 20
T18 31 17

Tabel 8.3 Data Sample Cluster 12

CLUSTER 2
T1 4 33
T2 12 5
T3 2 6
T4 21 36
T5 28 30
T6 3 28
T7 14 28
T8 9 44
T9 24 13
T10 15 39
T11 6 37
T12 26 44
T13 9 26
T14 26 39
T15 11 31
T16 7 36
T17 12 6
T18 27 21
T19 8 14
T20 27 13
T21 1 35
T22 8 40
T23 23 50
T24 1 1
T25 22 42
T26 21 32
T27 2 38
 T28 12 44
T29 12 33

8.2.1 Perhitungan Jarak Intracluster 2-cluster

Setelah mendapatkan 2 cluster yang akan diuji maka selanjutnya
melakukan perhitungan dengan menggunakan indeks Davies Bouldin. Tahap
pertama yang akan dilakukan adalah melakukan perhitungan jarak intracluster
dimana perhitungan ini akan menghitung data sample pada masing-masing
cluster. Cluster 1 menghitung anggota data sample yang ada didalamnya dan
cluster 2 juga menghitung anggota data sample yang adadidalammya. Perhitungan
jarak intracluster ini menggunakan perhitungan jarak dengan matrix Canberra
Distance, maka perhitungannya adalah sebagai berikut.
Rumus Canbbera Distance :

Tabel 8.4 Perhitungan Intracluster Pada Cluster 1

d'c1 T1 T2 46 10 31 41 0.19
d'c1 T1 T3 46 10 46 20 0.00
d'c1 T1 T4 46 10 44 11 0.02
d'c1 T1 T5 46 10 41 24 0.06
d'c1 T1 T6 46 10 45 8 0.01
d'c1 T1 T7 46 10 36 17 0.12
d'c1 T1 T8 46 10 45 28 0.01
d'c1 T1 T9 46 10 29 48 0.22
d'c1 T1 T10 46 10 45 19 0.01
d'c1 T1 T11 46 10 46 44 0.00
d'c1 T1 T12 46 10 39 46 0.08
d'c1 T1 T13 46 10 45 11 0.01
d'c1 T1 T14 46 10 29 7 0.23
d'c1 T1 T15 46 10 44 14 0.02
d'c1 T1 T16 46 10 29 7 0.23
d'c1 T1 T17 46 10 38 20 0.09
d'c1 T1 T18 46 10 31 17 0.19
d'c1 T2 T3 31 41 46 20 0.19
d'c1 T2 T4 31 41 44 11 0.17
d'c1 T2 T5 31 41 41 24 0.14
d'c1 T2 T6 31 41 45 8 0.18
d'c1 T2 T7 31 41 36 17 0.07
d'c1 T2 T8 31 41 45 28 0.18
d'c1 T2 T9 31 41 29 48 0.03
d'c1 T2 T10 31 41 45 19 0.18
d'c1 T2 T11 31 41 46 44 0.19
d'c1 T2 T12 31 41 39 46 0.11
d'c1 T2 T13 31 41 45 11 0.18
d'c1 T2 T14 31 41 29 7 0.03
d'c1 T2 T15 31 41 44 14 0.17
d'c1 T2 T16 31 41 29 7 0.03
d'c1 T2 T17 31 41 38 20 0.10
d'c1 T2 T18 31 41 31 17 0.00
d'c1 T3 T4 46 20 44 11 0.02
d'c1 T3 T5 46 20 41 24 0.06
d'c1 T3 T6 46 20 45 8 0.01
d'c1 T3 T7 46 20 36 17 0.12
d'c1 T3 T8 46 20 45 28 0.01
d'c1 T3 T9 46 20 29 48 0.23
d'c1 T3 T10 46 20 45 19 0.01
d'c1 T3 T11 46 20 46 44 0.00
d'c1 T3 T12 46 20 39 46 0.08
d'c1 T3 T13 46 20 45 11 0.01
d'c1 T3 T14 46 20 29 7 0.23
d'c1 T3 T15 46 20 44 14 0.02
d'c1 T3 T16 46 20 29 7 0.23
d'c1 T3 T17 46 20 38 20 0.10
d'c1 T3 T18 46 20 31 17 0.19
d'c1 T4 T5 44 11 41 24 0.04
d'c1 T4 T6 44 11 45 8 0.01
d'c1 T4 T7 44 11 36 17 0.10
d'c1 T4 T8 44 11 45 28 0.01
d'c1 T4 T9 44 11 29 48 0.20
d'c1 T4 T10 44 11 45 19 0.01
d'c1 T4 T11 44 11 46 44 0.02
d'c1 T4 T12 44 11 39 46 0.06
d'c1 T4 T13 44 11 45 11 0.01
d'c1 T4 T14 44 11 29 7 0.20
d'c1 T4 T15 44 11 44 14 0.00
d'c1 T4 T16 44 11 29 7 0.20
d'c1 T4 T17 44 11 38 20 0.07
d'c1 T4 T18 44 11 31 17 0.17
d'c1 T5 T6 41 24 45 8 0.05
d'c1 T5 T7 41 24 36 17 0.06
d'c1 T5 T8 41 24 45 28 0.05
d'c1 T5 T9 41 24 29 48 0.17
d'c1 T5 T10 41 24 45 19 0.05
d'c1 T5 T11 41 24 46 44 0.06
d'c1 T5 T12 41 24 39 46 0.02
d'c1 T5 T13 41 24 45 11 0.05
d'c1 T5 T14 41 24 29 7 0.17
d'c1 T5 T15 41 24 44 14 0.04
d'c1 T5 T16 41 24 29 7 0.17
d'c1 T5 T17 41 24 38 20 0.04
d'c1 T5 T18 41 24 31 17 0.14
d'c1 T6 T7 45 8 36 17 0.11
d'c1 T6 T8 45 8 45 28 0.00
d'c1 T6 T9 45 8 29 48 0.21
d'c1 T6 T10 45 8 45 19 0.00
d'c1 T6 T11 45 8 46 44 0.01
d'c1 T6 T12 45 8 39 46 0.07
d'c1 T6 T13 45 8 45 11 0.00
d'c1 T6 T14 45 8 29 7 0.22
d'c1 T6 T15 45 8 44 14 0.01
d'c1 T6 T16 45 8 29 7 0.22
d'c1 T6 T17 45 8 38 20 0.08
d'c1 T6 T18 45 8 31 17 0.18
d'c1 T7 T8 36 17 45 28 0.11
d'c1 T7 T9 36 17 29 48 0.11
d'c1 T7 T10 36 17 45 19 0.11
d'c1 T7 T11 36 17 46 44 0.12
d'c1 T7 T12 36 17 39 46 0.04
d'c1 T7 T13 36 17 45 11 0.11
d'c1 T7 T14 36 17 29 7 0.11
d'c1 T7 T15 36 17 44 14 0.10
d'c1 T7 T16 36 17 29 7 0.11
d'c1 T7 T17 36 17 38 20 0.03
d'c1 T7 T18 36 17 31 17 0.07
d'c1 T8 T9 45 28 29 48 0.22
d'c1 T8 T10 45 28 45 19 0.00
d'c1 T8 T11 45 28 46 44 0.01
d'c1 T8 T12 45 28 39 46 0.07
d'c1 T8 T13 45 28 45 11 0.00
d'c1 T8 T14 45 28 29 7 0.21
d'c1 T8 T15 45 28 44 14 0.01
d'c1 T8 T16 45 28 29 7 0.21
d'c1 T8 T17 45 28 38 20 0.08
d'c1 T8 T18 45 28 31 17 0.18
d'c1 T9 T10 29 48 45 19 0.21
d'c1 T9 T11 29 48 46 44 0.23
d'c1 T9 T12 29 48 39 46 0.15
d'c1 T9 T13 29 48 45 11 0.21
d'c1 T9 T14 29 48 29 7 0.00
d'c1 T9 T15 29 48 44 14 0.20
d'c1 T9 T16 29 48 29 7 0.00
d'c1 T9 T17 29 48 38 20 0.13
d'c1 T9 T18 29 48 31 17 0.03
d'c1 T10 T11 45 19 46 44 0.01
d'c1 T10 T12 45 19 39 46 0.07
d'c1 T10 T13 45 19 45 11 0.00
d'c1 T10 T14 45 19 29 7 0.21
d'c1 T10 T15 45 19 44 14 0.01
d'c1 T10 T16 45 19 29 7 0.21
d'c1 T10 T17 45 19 38 20 0.08
d'c1 T10 T18 45 19 31 17 0.18
d'c1 T11 T12 46 44 39 46 0.08
d'c1 T11 T13 46 44 45 11 0.01
d'c1 T11 T14 46 44 29 7 0.22
d'c1 T11 T15 46 44 44 14 0.02
d'c1 T11 T16 46 44 29 7 0.22
d'c1 T11 T17 46 44 38 20 0.09
d'c1 T11 T18 46 44 31 17 0.19
d'c1 T12 T13 39 46 45 11 0.07
d'c1 T12 T14 39 46 29 7 0.15
d'c1 T12 T15 39 46 44 14 0.06
d'c1 T12 T16 39 46 29 7 0.15
d'c1 T12 T17 39 46 38 20 0.01
d'c1 T12 T18 39 46 31 17 0.11
d'c1 T13 T14 45 11 29 7 0.22
 d'c1 T13 T15 45 11 44 14 0.01
d'c1 T13 T16 45 11 29 7 0.22
d'c1 T13 T17 45 11 38 20 0.08
d'c1 T13 T18 45 11 31 17 0.18
d'c1 T14 T15 29 7 44 14 0.20
d'c1 T14 T16 29 7 29 7 0.00
d'c1 T14 T17 29 7 38 20 0.13
d'c1 T14 T18 29 7 31 17 0.03
d'c1 T15 T16 44 14 29 7 0.20
d'c1 T15 T17 44 14 38 20 0.07
d'c1 T15 T18 44 14 31 17 0.17
d'c1 T16 T17 29 7 38 20 0.13
d'c1 T16 T18 29 7 31 17 0.03
d'c1 T17 T18 38 20 31 17 0.10

Tabel 8.4 merupakan perhitungan pada cluster 1 yang menghitung setiap

jarak dari setiap anggota yang ada pada cluster 1, sebagai contoh untuk
menghitung jarak dari setiap data sample dengan contoh mengambil pada data
sample pertama sebagai berikut.
d’c1 = (T1,T2)

= +

Maka jarak yang didapat dari perhitungan jarak Canbbera adalah 0.19
Perhitungan untuk mencari jarak intracluster dilakukan sampai data
sample pada cluster 1 sudah dihitung sampai habis dari semua data sample yang
ada. Selanjutnya menghitung jarak intracluster pada cluster 2 dapat dilihat
sebagai berikut.
Tabel 8.5 Perhitungan Intracluster Pada Cluster 2
d'c2 T1 T2 4 33 12 5 0.48
d'c2 T1 T3 4 33 2 6 0.30
d'c2 T1 T4 4 33 21 36 0.68
d'c2 T1 T5 4 33 28 30 0.75
d'c2 T1 T6 4 33 3 28 0.14
d'c2 T1 T7 4 33 14 28 0.55
d'c2 T1 T8 4 33 9 44 0.38
d'c2 T1 T9 4 33 24 13 0.70
d'c2 T1 T10 4 33 15 39 0.58
d'c2 T1 T11 4 33 6 37 0.20
d'c2 T1 T12 4 33 26 44 0.73
d'c2 T1 T13 4 33 9 26 0.38
d'c2 T1 T14 4 33 26 39 0.73
d'c2 T1 T15 4 33 11 31 0.47
d'c2 T1 T16 4 33 7 36 0.27
d'c2 T1 T17 4 33 12 6 0.48
d'c2 T1 T18 4 33 27 21 0.74
d'c2 T1 T19 4 33 8 14 0.32
d'c2 T1 T20 4 33 27 13 0.73
d'c2 T1 T21 4 33 1 35 0.60
d'c2 T1 T22 4 33 8 40 0.33
d'c2 T1 T23 4 33 23 50 0.70
d'c2 T1 T24 4 33 1 1 0.50
d'c2 T1 T25 4 33 22 42 0.69
d'c2 T1 T26 4 33 21 32 0.68
d'c2 T1 T27 4 33 2 38 0.33
d'c2 T1 T28 4 33 12 44 0.50
d'c2 T1 T29 4 33 12 33 0.50
d'c2 T2 T3 12 5 2 6 0.71
d'c2 T2 T4 12 5 21 36 0.27
d'c2 T2 T5 12 5 28 30 0.39
d'c2 T2 T6 12 5 3 28 0.57
d'c2 T2 T7 12 5 14 28 0.07
d'c2 T2 T8 12 5 9 44 0.14
d'c2 T2 T9 12 5 24 13 0.33
d'c2 T2 T10 12 5 15 39 0.11
d'c2 T2 T11 12 5 6 37 0.32
d'c2 T2 T12 12 5 26 44 0.36
d'c2 T2 T13 12 5 9 26 0.14
d'c2 T2 T14 12 5 26 39 0.36
d'c2 T2 T15 12 5 11 31 0.04
d'c2 T2 T16 12 5 7 36 0.25
d'c2 T2 T17 12 5 12 6 0.00
d'c2 T2 T18 12 5 27 21 0.38
d'c2 T2 T19 12 5 8 14 0.20
d'c2 T2 T20 12 5 27 13 0.38
d'c2 T2 T21 12 5 1 35 0.80
d'c2 T2 T22 12 5 8 40 0.19
d'c2 T2 T23 12 5 23 50 0.31
d'c2 T2 T24 12 5 1 1 0.80
d'c2 T2 T25 12 5 22 42 0.29
d'c2 T2 T26 12 5 21 32 0.27
d'c2 T2 T27 12 5 2 38 0.68
d'c2 T2 T28 12 5 12 44 0.00
d'c2 T2 T29 12 5 12 33 0.00
d'c2 T3 T4 2 6 21 36 0.80
d'c2 T3 T5 2 6 28 30 0.85
d'c2 T3 T6 2 6 3 28 0.18
d'c2 T3 T7 2 6 14 28 0.72
d'c2 T3 T8 2 6 9 44 0.60
d'c2 T3 T9 2 6 24 13 0.83
d'c2 T3 T10 2 6 15 39 0.73
d'c2 T3 T11 2 6 6 37 0.46
d'c2 T3 T12 2 6 26 44 0.83
d'c2 T3 T13 2 6 9 26 0.60
d'c2 T3 T14 2 6 26 39 0.84
d'c2 T3 T15 2 6 11 31 0.66
d'c2 T3 T16 2 6 7 36 0.51
d'c2 T3 T17 2 6 12 6 0.71
d'c2 T3 T18 2 6 27 21 0.85
d'c2 T3 T19 2 6 8 14 0.58
d'c2 T3 T20 2 6 27 13 0.85
d'c2 T3 T21 2 6 1 35 0.27
d'c2 T3 T22 2 6 8 40 0.56
d'c2 T3 T23 2 6 23 50 0.81
d'c2 T3 T24 2 6 1 1 0.27
d'c2 T3 T25 2 6 22 42 0.81
d'c2 T3 T26 2 6 21 32 0.80
d'c2 T3 T27 2 6 2 38 0.00
d'c2 T3 T28 2 6 12 44 0.68
d'c2 T3 T29 2 6 12 33 0.68
d'c2 T4 T5 21 36 28 30 0.14
d'c2 T4 T6 21 36 3 28 0.75
d'c2 T4 T7 21 36 14 28 0.20
d'c2 T4 T8 21 36 9 44 0.40
d'c2 T4 T9 21 36 24 13 0.07
d'c2 T4 T10 21 36 15 39 0.17
d'c2 T4 T11 21 36 6 37 0.56
d'c2 T4 T12 21 36 26 44 0.11
d'c2 T4 T13 21 36 9 26 0.40
d'c2 T4 T14 21 36 26 39 0.11
d'c2 T4 T15 21 36 11 31 0.31
d'c2 T4 T16 21 36 7 36 0.50
d'c2 T4 T17 21 36 12 6 0.27
d'c2 T4 T18 21 36 27 21 0.12
d'c2 T4 T19 21 36 8 14 0.44
d'c2 T4 T20 21 36 27 13 0.12
d'c2 T4 T21 21 36 1 35 0.91
d'c2 T4 T22 21 36 8 40 0.45
d'c2 T4 T23 21 36 23 50 0.05
d'c2 T4 T24 21 36 1 1 0.87
d'c2 T4 T25 21 36 22 42 0.02
d'c2 T4 T26 21 36 21 32 0.00
d'c2 T4 T27 21 36 2 38 0.83
d'c2 T4 T28 21 36 12 44 0.27
d'c2 T4 T29 21 36 12 33 0.27
d'c2 T5 T6 28 30 3 28 0.81
d'c2 T5 T7 28 30 14 28 0.33
d'c2 T5 T8 28 30 9 44 0.51
d'c2 T5 T9 28 30 24 13 0.08
d'c2 T5 T10 28 30 15 39 0.30
d'c2 T5 T11 28 30 6 37 0.65
d'c2 T5 T12 28 30 26 44 0.04
d'c2 T5 T13 28 30 9 26 0.51
d'c2 T5 T14 28 30 26 39 0.04
d'c2 T5 T15 28 30 11 31 0.44
d'c2 T5 T16 28 30 7 36 0.60
d'c2 T5 T17 28 30 12 6 0.39
d'c2 T5 T18 28 30 27 21 0.02
d'c2 T5 T19 28 30 8 14 0.55
d'c2 T5 T20 28 30 27 13 0.02
d'c2 T5 T21 28 30 1 35 0.93
d'c2 T5 T22 28 30 8 40 0.55
d'c2 T5 T23 28 30 23 50 0.10
d'c2 T5 T24 28 30 1 1 0.90
d'c2 T5 T25 28 30 22 42 0.12
d'c2 T5 T26 28 30 21 32 0.14
d'c2 T5 T27 28 30 2 38 0.86
d'c2 T5 T28 28 30 12 44 0.40
d'c2 T5 T29 28 30 12 33 0.40
d'c2 T6 T7 3 28 14 28 0.65
d'c2 T6 T8 3 28 9 44 0.49
d'c2 T6 T9 3 28 24 13 0.77
d'c2 T6 T10 3 28 15 39 0.66
d'c2 T6 T11 3 28 6 37 0.33
d'c2 T6 T12 3 28 26 44 0.79
d'c2 T6 T13 3 28 9 26 0.50
d'c2 T6 T14 3 28 26 39 0.79
d'c2 T6 T15 3 28 11 31 0.57
d'c2 T6 T16 3 28 7 36 0.40
d'c2 T6 T17 3 28 12 6 0.58
d'c2 T6 T18 3 28 27 21 0.80
d'c2 T6 T19 3 28 8 14 0.44
d'c2 T6 T20 3 28 27 13 0.79
d'c2 T6 T21 3 28 1 35 0.49
d'c2 T6 T22 3 28 8 40 0.45
d'c2 T6 T23 3 28 23 50 0.76
d'c2 T6 T24 3 28 1 1 0.41
d'c2 T6 T25 3 28 22 42 0.75
d'c2 T6 T26 3 28 21 32 0.75
d'c2 T6 T27 3 28 2 38 0.19
d'c2 T6 T28 3 28 12 44 0.59
d'c2 T6 T29 3 28 12 33 0.60
d'c2 T7 T8 14 28 9 44 0.22
d'c2 T7 T9 14 28 24 13 0.26
d'c2 T7 T10 14 28 15 39 0.03
d'c2 T7 T11 14 28 6 37 0.40
d'c2 T7 T12 14 28 26 44 0.30
d'c2 T7 T13 14 28 9 26 0.22
d'c2 T7 T14 14 28 26 39 0.30
d'c2 T7 T15 14 28 11 31 0.12
d'c2 T7 T16 14 28 7 36 0.33
d'c2 T7 T17 14 28 12 6 0.08
d'c2 T7 T18 14 28 27 21 0.32
d'c2 T7 T19 14 28 8 14 0.27
d'c2 T7 T20 14 28 27 13 0.31
d'c2 T7 T21 14 28 1 35 0.86
d'c2 T7 T22 14 28 8 40 0.27
d'c2 T7 T23 14 28 23 50 0.24
d'c2 T7 T24 14 28 1 1 0.82
d'c2 T7 T25 14 28 22 42 0.22
d'c2 T7 T26 14 28 21 32 0.20
d'c2 T7 T27 14 28 2 38 0.74
d'c2 T7 T28 14 28 12 44 0.08
d'c2 T7 T29 14 28 12 33 0.08
d'c2 T8 T9 9 44 24 13 0.45
d'c2 T8 T10 9 44 15 39 0.25
d'c2 T8 T11 9 44 6 37 0.20
d'c2 T8 T12 9 44 26 44 0.49
d'c2 T8 T13 9 44 9 26 0.00
d'c2 T8 T14 9 44 26 39 0.48
d'c2 T8 T15 9 44 11 31 0.10
d'c2 T8 T16 9 44 7 36 0.12
d'c2 T8 T17 9 44 12 6 0.14
d'c2 T8 T18 9 44 27 21 0.50
d'c2 T8 T19 9 44 8 14 0.06
d'c2 T8 T20 9 44 27 13 0.49
d'c2 T8 T21 9 44 1 35 0.79
d'c2 T8 T22 9 44 8 40 0.06
d'c2 T8 T23 9 44 23 50 0.44
d'c2 T8 T24 9 44 1 1 0.73
d'c2 T8 T25 9 44 22 42 0.42
d'c2 T8 T26 9 44 21 32 0.40
d'c2 T8 T27 9 44 2 38 0.63
d'c2 T8 T28 9 44 12 44 0.14
d'c2 T8 T29 9 44 12 33 0.14
d'c2 T9 T10 24 13 15 39 0.23
d'c2 T9 T11 24 13 6 37 0.59
d'c2 T9 T12 24 13 26 44 0.04
d'c2 T9 T13 24 13 9 26 0.45
d'c2 T9 T14 24 13 26 39 0.04
d'c2 T9 T15 24 13 11 31 0.37
d'c2 T9 T16 24 13 7 36 0.54
d'c2 T9 T17 24 13 12 6 0.33
d'c2 T9 T18 24 13 27 21 0.06
d'c2 T9 T19 24 13 8 14 0.50
d'c2 T9 T20 24 13 27 13 0.06
d'c2 T9 T21 24 13 1 35 0.90
d'c2 T9 T22 24 13 8 40 0.49
d'c2 T9 T23 24 13 23 50 0.02
d'c2 T9 T24 24 13 1 1 0.89
d'c2 T9 T25 24 13 22 42 0.04
d'c2 T9 T26 24 13 21 32 0.07
d'c2 T9 T27 24 13 2 38 0.83
d'c2 T9 T28 24 13 12 44 0.33
d'c2 T9 T29 24 13 12 33 0.33
d'c2 T10 T11 15 39 6 37 0.43
d'c2 T10 T12 15 39 26 44 0.27
d'c2 T10 T13 15 39 9 26 0.25
d'c2 T10 T14 15 39 26 39 0.27
d'c2 T10 T15 15 39 11 31 0.15
d'c2 T10 T16 15 39 7 36 0.36
d'c2 T10 T17 15 39 12 6 0.11
d'c2 T10 T18 15 39 27 21 0.28
d'c2 T10 T19 15 39 8 14 0.30
d'c2 T10 T20 15 39 27 13 0.28
d'c2 T10 T21 15 39 1 35 0.87
d'c2 T10 T22 15 39 8 40 0.30
d'c2 T10 T23 15 39 23 50 0.21
d'c2 T10 T24 15 39 1 1 0.83
d'c2 T10 T25 15 39 22 42 0.19
d'c2 T10 T26 15 39 21 32 0.17
d'c2 T10 T27 15 39 2 38 0.76
d'c2 T10 T28 15 39 12 44 0.11
d'c2 T10 T29 15 39 12 33 0.11
d'c2 T11 T12 6 37 26 44 0.62
d'c2 T11 T13 6 37 9 26 0.20
d'c2 T11 T14 6 37 26 39 0.62
d'c2 T11 T15 6 37 11 31 0.29
d'c2 T11 T16 6 37 7 36 0.08
d'c2 T11 T17 6 37 12 6 0.32
d'c2 T11 T18 6 37 27 21 0.63
d'c2 T11 T19 6 37 8 14 0.14
d'c2 T11 T20 6 37 27 13 0.63
d'c2 T11 T21 6 37 1 35 0.71
d'c2 T11 T22 6 37 8 40 0.14
d'c2 T11 T23 6 37 23 50 0.58
d'c2 T11 T24 6 37 1 1 0.63
d'c2 T11 T25 6 37 22 42 0.57
d'c2 T11 T26 6 37 21 32 0.55
d'c2 T11 T27 6 37 2 38 0.50
d'c2 T11 T28 6 37 12 44 0.33
d'c2 T11 T29 6 37 12 33 0.33
d'c2 T12 T13 26 44 9 26 0.48
d'c2 T12 T14 26 44 26 39 0.00
d'c2 T12 T15 26 44 11 31 0.40
d'c2 T12 T16 26 44 7 36 0.57
d'c2 T12 T17 26 44 12 6 0.36
d'c2 T12 T18 26 44 27 21 0.02
d'c2 T12 T19 26 44 8 14 0.52
d'c2 T12 T20 26 44 27 13 0.02
d'c2 T12 T21 26 44 1 35 0.92
d'c2 T12 T22 26 44 8 40 0.53
d'c2 T12 T23 26 44 23 50 0.06
d'c2 T12 T24 26 44 1 1 0.89
d'c2 T12 T25 26 44 22 42 0.08
d'c2 T12 T26 26 44 21 32 0.11
d'c2 T12 T27 26 44 2 38 0.85
d'c2 T12 T28 26 44 12 44 0.37
d'c2 T12 T29 26 44 12 33 0.37
d'c2 T13 T14 9 26 26 39 0.48
d'c2 T13 T15 9 26 11 31 0.10
d'c2 T13 T16 9 26 7 36 0.12
d'c2 T13 T17 9 26 12 6 0.14
d'c2 T13 T18 9 26 27 21 0.50
d'c2 T13 T19 9 26 8 14 0.06
d'c2 T13 T20 9 26 27 13 0.50
d'c2 T13 T21 9 26 1 35 0.79
d'c2 T13 T22 9 26 8 40 0.06
d'c2 T13 T23 9 26 23 50 0.43
d'c2 T13 T24 9 26 1 1 0.73
d'c2 T13 T25 9 26 22 42 0.42
d'c2 T13 T26 9 26 21 32 0.40
d'c2 T13 T27 9 26 2 38 0.63
d'c2 T13 T28 9 26 12 44 0.14
d'c2 T13 T29 9 26 12 33 0.14
d'c2 T14 T15 26 39 11 31 0.40
d'c2 T14 T16 26 39 7 36 0.58
d'c2 T14 T17 26 39 12 6 0.36
d'c2 T14 T18 26 39 27 21 0.02
d'c2 T14 T19 26 39 8 14 0.52
d'c2 T14 T20 26 39 27 13 0.02
d'c2 T14 T21 26 39 1 35 0.92
d'c2 T14 T22 26 39 8 40 0.53
d'c2 T14 T23 26 39 23 50 0.06
d'c2 T14 T24 26 39 1 1 0.89
d'c2 T14 T25 26 39 22 42 0.08
d'c2 T14 T26 26 39 21 32 0.11
d'c2 T14 T27 26 39 2 38 0.86
d'c2 T14 T28 26 39 12 44 0.37
d'c2 T14 T29 26 39 12 33 0.37
d'c2 T15 T16 11 31 7 36 0.22
d'c2 T15 T17 11 31 12 6 0.04
d'c2 T15 T18 11 31 27 21 0.42
d'c2 T15 T19 11 31 8 14 0.15
d'c2 T15 T20 11 31 27 13 0.42
d'c2 T15 T21 11 31 1 35 0.83
d'c2 T15 T22 11 31 8 40 0.16
d'c2 T15 T23 11 31 23 50 0.35
d'c2 T15 T24 11 31 1 1 0.77
d'c2 T15 T25 11 31 22 42 0.33
d'c2 T15 T26 11 31 21 32 0.31
d'c2 T15 T27 11 31 2 38 0.69
d'c2 T15 T28 11 31 12 44 0.04
d'c2 T15 T29 11 31 12 33 0.04
d'c2 T16 T17 7 36 12 6 0.25
d'c2 T16 T18 7 36 27 21 0.58
d'c2 T16 T19 7 36 8 14 0.06
d'c2 T16 T20 7 36 27 13 0.58
d'c2 T16 T21 7 36 1 35 0.75
d'c2 T16 T22 7 36 8 40 0.07
d'c2 T16 T23 7 36 23 50 0.53
d'c2 T16 T24 7 36 1 1 0.67
d'c2 T16 T25 7 36 22 42 0.52
d'c2 T16 T26 7 36 21 32 0.50
d'c2 T16 T27 7 36 2 38 0.55
d'c2 T16 T28 7 36 12 44 0.26
d'c2 T16 T29 7 36 12 33 0.26
d'c2 T17 T18 12 6 27 21 0.38
d'c2 T17 T19 12 6 8 14 0.20
d'c2 T17 T20 12 6 27 13 0.38
d'c2 T17 T21 12 6 1 35 0.80
d'c2 T17 T22 12 6 8 40 0.19
d'c2 T17 T23 12 6 23 50 0.31
d'c2 T17 T24 12 6 1 1 0.80
d'c2 T17 T25 12 6 22 42 0.29
d'c2 T17 T26 12 6 21 32 0.27
d'c2 T17 T27 12 6 2 38 0.68
d'c2 T17 T28 12 6 12 44 0.00
d'c2 T17 T29 12 6 12 33 0.00
d'c2 T18 T19 27 21 8 14 0.54
d'c2 T18 T20 27 21 27 13 0.00
d'c2 T18 T21 27 21 1 35 0.92
d'c2 T18 T22 27 21 8 40 0.54
d'c2 T18 T23 27 21 23 50 0.08
d'c2 T18 T24 27 21 1 1 0.90
d'c2 T18 T25 27 21 22 42 0.10
d'c2 T18 T26 27 21 21 32 0.12
d'c2 T18 T27 27 21 2 38 0.85
d'c2 T18 T28 27 21 12 44 0.38
d'c2 T18 T29 27 21 12 33 0.38
d'c2 T19 T20 8 14 27 13 0.54
d'c2 T19 T21 8 14 1 35 0.74
d'c2 T19 T22 8 14 8 40 0.00
d'c2 T19 T23 8 14 23 50 0.48
d'c2 T19 T24 8 14 1 1 0.71
d'c2 T19 T25 8 14 22 42 0.46
d'c2 T19 T26 8 14 21 32 0.44
d'c2 T19 T27 8 14 2 38 0.57
d'c2 T19 T28 8 14 12 44 0.19
d'c2 T19 T29 8 14 12 33 0.20
d'c2 T20 T21 27 13 1 35 0.91
d'c2 T20 T22 27 13 8 40 0.54
d'c2 T20 T23 27 13 23 50 0.08
d'c2 T20 T24 27 13 1 1 0.90
d'c2 T20 T25 27 13 22 42 0.10
d'c2 T20 T26 27 13 21 32 0.12
d'c2 T20 T27 27 13 2 38 0.85
d'c2 T20 T28 27 13 12 44 0.38
d'c2 T20 T29 27 13 12 33 0.38
d'c2 T21 T22 1 35 8 40 0.77
d'c2 T21 T23 1 35 23 50 0.91
d'c2 T21 T24 1 35 1 1 0.00
 d'c2 T21 T25 1 35 22 42 0.91
d'c2 T21 T26 1 35 21 32 0.91
d'c2 T21 T27 1 35 2 38 0.33
d'c2 T21 T28 1 35 12 44 0.84
d'c2 T21 T29 1 35 12 33 0.84
d'c2 T22 T23 8 40 23 50 0.48
d'c2 T22 T24 8 40 1 1 0.70
d'c2 T22 T25 8 40 22 42 0.47
d'c2 T22 T26 8 40 21 32 0.45
d'c2 T22 T27 8 40 2 38 0.60
d'c2 T22 T28 8 40 12 44 0.20
d'c2 T22 T29 8 40 12 33 0.20
d'c2 T23 T24 23 50 1 1 0.88
d'c2 T23 T25 23 50 22 42 0.02
d'c2 T23 T26 23 50 21 32 0.05
d'c2 T23 T27 23 50 2 38 0.84
d'c2 T23 T28 23 50 12 44 0.31
d'c2 T23 T29 23 50 12 33 0.31
d'c2 T24 T25 1 1 22 42 0.88
d'c2 T24 T26 1 1 21 32 0.87
d'c2 T24 T27 1 1 2 38 0.25
d'c2 T24 T28 1 1 12 44 0.79
d'c2 T24 T29 1 1 12 33 0.79
d'c2 T25 T26 22 42 21 32 0.02
d'c2 T25 T27 22 42 2 38 0.83
d'c2 T25 T28 22 42 12 44 0.29
d'c2 T25 T29 22 42 12 33 0.29
d'c2 T26 T27 21 32 2 38 0.82
d'c2 T26 T28 21 32 12 44 0.27
d'c2 T26 T29 21 32 12 33 0.27
d'c2 T27 T28 2 38 12 44 0.71
d'c2 T27 T29 2 38 12 33 0.71
d'c2 T28 T29 12 44 12 33 0.00

Tabel 8.5 merupakan perhitungan untuk menghitung intracluster jarak

pada cluster 2, dihitung menggunakan jarak matrik Canberra, perhitungan yang
dilakukan sama seperti pada menghitunga jarak intracluster pada cluster 1.
Setelah melakukan perhitungan jarak intracluster, maka akan
mendapatkan hasil jarak maksimal dari masing-masing cluster. Jarak maksimal
yang didapat adalah sebagai berikut.
 1. Cluster 1

2. Cluster 2

Jarak maksimal yang didapat pada cluster 1 yaitu pada jarak (T1,T4),
(T1,16), (T3,T14), (T1,T11) yang memiliki nilai jarak 0.23 dan cluster 2 yaitu
pada jarak (T5,T21) yang memiliki nilai jarak 0,93.

8.2.2 Perhitungan Jarak Intercluster 2-cluster

Setelah melakukan perhitungan jarak intracluster, tahap kedua adalah
menghitung jarak intercluster tiap titik pada tiap cluster, dengan menggunakan
rumus sebagai berikut.

Perhitungan yang dilakukan adalah dengan menghitung data sample yang

ada pada cluster 1 dengan data sampel yang ada pada cluster 2. Perhitungan jarak
yang akan dihitung menggunakan perhitungan jarak matrik Canberra Distance.
Pada perhitungan jarak intercluster agar perhitungannya terlihat lebih jelas, dapat
dilihat perhitungannya sebagai berikut.
Tabel 8.6 Perhitungan Jarak Intercluster Pada Cluster 1 dan Cluster 2
d c1 T1 c2 T1 46 10 4 33 0.83
d c1 T1 c2 T2 46 10 12 5 0.58
d c1 T1 c2 T3 46 10 2 6 0.91
d c1 T1 c2 T4 46 10 21 36 0.37
d c1 T1 c2 T5 46 10 28 30 0.24
d c1 T1 c2 T6 46 10 3 28 0.87
d c1 T1 c2 T7 46 10 14 28 0.53
d c1 T1 c2 T8 46 10 9 44 0.67
d c1 T1 c2 T9 46 10 24 13 0.31
d c1 T1 c2 T10 46 10 15 39 0.50
d c1 T1 c2 T11 46 10 6 37 0.76
d c1 T1 c2 T12 46 10 26 44 0.28
d c1 T1 c2 T13 46 10 9 26 0.67
d c1 T1 c2 T14 46 10 26 39 0.28
d c1 T1 c2 T15 46 10 11 31 0.61
d c1 T1 c2 T16 46 10 7 36 0.73
d c1 T1 c2 T17 46 10 12 6 0.58
d c1 T1 c2 T18 46 10 27 21 0.26
d c1 T1 c2 T19 46 10 8 14 0.70
d c1 T1 c2 T20 46 10 27 13 0.26
d c1 T1 c2 T21 46 10 1 35 0.95
d c1 T1 c2 T22 46 10 8 40 0.70
d c1 T1 c2 T23 46 10 23 50 0.33
d c1 T1 c2 T24 46 10 1 1 0.94
d c1 T1 c2 T25 46 10 22 42 0.35
d c1 T1 c2 T26 46 10 21 32 0.37
d c1 T1 c2 T27 46 10 2 38 0.91
d c1 T1 c2 T28 46 10 12 44 0.58
d c1 T1 c2 T29 46 10 12 33 0.58
d c1 T2 c2 T1 31 41 4 33 0.77
d c1 T2 c2 T2 31 41 12 5 0.43
d c1 T2 c2 T3 31 41 2 6 0.86
d c1 T2 c2 T4 31 41 21 36 0.19
d c1 T2 c2 T5 31 41 28 30 0.05
d c1 T2 c2 T6 31 41 3 28 0.82
d c1 T2 c2 T7 31 41 14 28 0.38
d c1 T2 c2 T8 31 41 9 44 0.55
d c1 T2 c2 T9 31 41 24 13 0.13
d c1 T2 c2 T10 31 41 15 39 0.35
d c1 T2 c2 T11 31 41 6 37 0.67
d c1 T2 c2 T12 31 41 26 44 0.09
d c1 T2 c2 T13 31 41 9 26 0.55
d c1 T2 c2 T14 31 41 26 39 0.09
d c1 T2 c2 T15 31 41 11 31 0.47
d c1 T2 c2 T16 31 41 7 36 0.63
d c1 T2 c2 T17 31 41 12 6 0.43
d c1 T2 c2 T18 31 41 27 21 0.07
d c1 T2 c2 T19 31 41 8 14 0.58
d c1 T2 c2 T20 31 41 27 13 0.07
d c1 T2 c2 T21 31 41 1 35 0.94
d c1 T2 c2 T22 31 41 8 40 0.59
d c1 T2 c2 T23 31 41 23 50 0.15
d c1 T2 c2 T24 31 41 1 1 0.91
d c1 T2 c2 T25 31 41 22 42 0.17
d c1 T2 c2 T26 31 41 21 32 0.19
d c1 T2 c2 T27 31 41 2 38 0.88
d c1 T2 c2 T28 31 41 12 44 0.44
d c1 T2 c2 T29 31 41 12 33 0.44
d c1 T3 c2 T1 46 20 4 33 0.84
d c1 T2 c2 T2 46 20 12 5 0.58
d c1 T2 c2 T3 46 20 2 6 0.91
d c1 T2 c2 T4 46 20 21 36 0.37
d c1 T2 c2 T5 46 20 28 30 0.24
d c1 T2 c2 T6 46 20 3 28 0.87
d c1 T2 c2 T7 46 20 14 28 0.53
d c1 T2 c2 T8 46 20 9 44 0.67
d c1 T2 c2 T9 46 20 24 13 0.31
d c1 T2 c2 T10 46 20 15 39 0.51
d c1 T2 c2 T11 46 20 6 37 0.76
d c1 T2 c2 T12 46 20 26 44 0.28
d c1 T2 c2 T13 46 20 9 26 0.67
d c1 T2 c2 T14 46 20 26 39 0.28
d c1 T2 c2 T15 46 20 11 31 0.61
d c1 T2 c2 T16 46 20 7 36 0.73
d c1 T2 c2 T17 46 20 12 6 0.58
d c1 T2 c2 T18 46 20 27 21 0.26
d c1 T2 c2 T19 46 20 8 14 0.70
d c1 T2 c2 T20 46 20 27 13 0.26
d c1 T2 c2 T21 46 20 1 35 0.95
d c1 T2 c2 T22 46 20 8 40 0.70
d c1 T2 c2 T23 46 20 23 50 0.33
d c1 T2 c2 T24 46 20 1 1 0.94
d c1 T2 c2 T25 46 20 22 42 0.35
d c1 T2 c2 T26 46 20 21 32 0.37
d c1 T2 c2 T27 46 20 2 38 0.91
d c1 T2 c2 T28 46 20 12 44 0.58
d c1 T2 c2 T29 46 20 12 33 0.58
d c1 T4 c2 T1 44 11 4 33 0.82
d c1 T4 c2 T2 44 11 12 5 0.57
d c1 T4 c2 T3 44 11 2 6 0.91
d c1 T4 c2 T4 44 11 21 36 0.35
d c1 T4 c2 T5 44 11 28 30 0.22
d c1 T4 c2 T6 44 11 3 28 0.86
d c1 T4 c2 T7 44 11 14 28 0.51
d c1 T4 c2 T8 44 11 9 44 0.65
d c1 T4 c2 T9 44 11 24 13 0.29
d c1 T4 c2 T10 44 11 15 39 0.49
d c1 T4 c2 T11 44 11 6 37 0.75
d c1 T4 c2 T12 44 11 26 44 0.25
d c1 T4 c2 T13 44 11 9 26 0.66
d c1 T4 c2 T14 44 11 26 39 0.26
d c1 T4 c2 T15 44 11 11 31 0.59
d c1 T4 c2 T16 44 11 7 36 0.72
d c1 T4 c2 T17 44 11 12 6 0.57
d c1 T4 c2 T18 44 11 27 21 0.24
d c1 T4 c2 T19 44 11 8 14 0.69
d c1 T4 c2 T20 44 11 27 13 0.24
d c1 T4 c2 T21 44 11 1 35 0.94
d c1 T4 c2 T22 44 11 8 40 0.68
d c1 T4 c2 T23 44 11 23 50 0.31
d c1 T4 c2 T24 44 11 1 1 0.94
d c1 T4 c2 T25 44 11 22 42 0.33
d c1 T4 c2 T26 44 11 21 32 0.35
d c1 T4 c2 T27 44 11 2 38 0.90
d c1 T4 c2 T28 44 11 12 44 0.57
d c1 T4 c2 T29 44 11 12 33 0.57
d c1 T5 c2 T1 41 24 4 33 0.82
d c1 T5 c2 T2 41 24 12 5 0.54
d c1 T5 c2 T3 41 24 2 6 0.89
d c1 T5 c2 T4 41 24 21 36 0.32
d c1 T5 c2 T5 41 24 28 30 0.19
d c1 T5 c2 T6 41 24 3 28 0.86
d c1 T5 c2 T7 41 24 14 28 0.49
d c1 T5 c2 T8 41 24 9 44 0.64
d c1 T5 c2 T9 41 24 24 13 0.26
d c1 T5 c2 T10 41 24 15 39 0.46
d c1 T5 c2 T11 41 24 6 37 0.74
d c1 T5 c2 T12 41 24 26 44 0.22
d c1 T5 c2 T13 41 24 9 26 0.64
d c1 T5 c2 T14 41 24 26 39 0.22
d c1 T5 c2 T15 41 24 11 31 0.58
d c1 T5 c2 T16 41 24 7 36 0.71
d c1 T5 c2 T17 41 24 12 6 0.54
d c1 T5 c2 T18 41 24 27 21 0.21
d c1 T5 c2 T19 41 24 8 14 0.67
d c1 T5 c2 T20 41 24 27 13 0.20
d c1 T5 c2 T21 41 24 1 35 0.95
d c1 T5 c2 T22 41 24 8 40 0.67
d c1 T5 c2 T23 41 24 23 50 0.28
d c1 T5 c2 T24 41 24 1 1 0.93
d c1 T5 c2 T25 41 24 22 42 0.30
d c1 T5 c2 T26 41 24 21 32 0.32
d c1 T5 c2 T27 41 24 2 38 0.90
d c1 T5 c2 T28 41 24 12 44 0.54
d c1 T5 c2 T29 41 24 12 33 0.55
d c1 T6 c2 T1 45 8 4 33 0.83
d c1 T6 c2 T2 45 8 12 5 0.58
d c1 T6 c2 T3 45 8 2 6 0.91
d c1 T6 c2 T4 45 8 21 36 0.36
d c1 T6 c2 T5 45 8 28 30 0.23
d c1 T6 c2 T6 45 8 3 28 0.86
d c1 T6 c2 T7 45 8 14 28 0.52
d c1 T6 c2 T8 45 8 9 44 0.66
d c1 T6 c2 T9 45 8 24 13 0.30
d c1 T6 c2 T10 45 8 15 39 0.49
d c1 T6 c2 T11 45 8 6 37 0.76
d c1 T6 c2 T12 45 8 26 44 0.27
d c1 T6 c2 T13 45 8 9 26 0.66
d c1 T6 c2 T14 45 8 26 39 0.27
d c1 T6 c2 T15 45 8 11 31 0.60
d c1 T6 c2 T16 45 8 7 36 0.72
d c1 T6 c2 T17 45 8 12 6 0.58
d c1 T6 c2 T18 45 8 27 21 0.25
d c1 T6 c2 T19 45 8 8 14 0.69
d c1 T6 c2 T20 45 8 27 13 0.25
d c1 T6 c2 T21 45 8 1 35 0.94
d c1 T6 c2 T22 45 8 8 40 0.69
d c1 T6 c2 T23 45 8 23 50 0.32
d c1 T6 c2 T24 45 8 1 1 0.94
d c1 T6 c2 T25 45 8 22 42 0.34
d c1 T6 c2 T26 45 8 21 32 0.36
d c1 T6 c2 T27 45 8 2 38 0.90
d c1 T6 c2 T28 45 8 12 44 0.57
d c1 T6 c2 T29 45 8 12 33 0.57
d c1 T7 c2 T1 36 17 4 33 0.79
d c1 T7 c2 T2 36 17 12 5 0.49
d c1 T7 c2 T3 36 17 2 6 0.88
d c1 T7 c2 T4 36 17 21 36 0.26
d c1 T7 c2 T5 36 17 28 30 0.12
d c1 T7 c2 T6 36 17 3 28 0.84
d c1 T7 c2 T7 36 17 14 28 0.44
d c1 T7 c2 T8 36 17 9 44 0.59
d c1 T7 c2 T9 36 17 24 13 0.20
d c1 T7 c2 T10 36 17 15 39 0.41
d c1 T7 c2 T11 36 17 6 37 0.71
d c1 T7 c2 T12 36 17 26 44 0.16
d c1 T7 c2 T13 36 17 9 26 0.60
d c1 T7 c2 T14 36 17 26 39 0.16
d c1 T7 c2 T15 36 17 11 31 0.53
d c1 T7 c2 T16 36 17 7 36 0.67
d c1 T7 c2 T17 36 17 12 6 0.50
d c1 T7 c2 T18 36 17 27 21 0.14
d c1 T7 c2 T19 36 17 8 14 0.63
d c1 T7 c2 T20 36 17 27 13 0.14
d c1 T7 c2 T21 36 17 1 35 0.94
d c1 T7 c2 T22 36 17 8 40 0.63
d c1 T7 c2 T23 36 17 23 50 0.22
d c1 T7 c2 T24 36 17 1 1 0.92
d c1 T7 c2 T25 36 17 22 42 0.24
d c1 T7 c2 T26 36 17 21 32 0.26
d c1 T7 c2 T27 36 17 2 38 0.89
d c1 T7 c2 T28 36 17 12 44 0.50
d c1 T7 c2 T29 36 17 12 33 0.50
d c1 T8 c2 T1 45 28 4 33 0.84
d c1 T8 c2 T2 45 28 12 5 0.57
d c1 T8 c2 T3 45 28 2 6 0.90
d c1 T8 c2 T4 45 28 21 36 0.36
d c1 T8 c2 T5 45 28 28 30 0.23
d c1 T8 c2 T6 45 28 3 28 0.88
d c1 T8 c2 T7 45 28 14 28 0.53
d c1 T8 c2 T8 45 28 9 44 0.66
d c1 T8 c2 T9 45 28 24 13 0.30
d c1 T8 c2 T10 45 28 15 39 0.50
d c1 T8 c2 T11 45 28 6 37 0.76
d c1 T8 c2 T12 45 28 26 44 0.27
d c1 T8 c2 T13 45 28 9 26 0.67
d c1 T8 c2 T14 45 28 26 39 0.27
d c1 T8 c2 T15 45 28 11 31 0.61
d c1 T8 c2 T16 45 28 7 36 0.73
d c1 T8 c2 T17 45 28 12 6 0.57
d c1 T8 c2 T18 45 28 27 21 0.25
d c1 T8 c2 T19 45 28 8 14 0.69
d c1 T8 c2 T20 45 28 27 13 0.25
d c1 T8 c2 T21 45 28 1 35 0.95
d c1 T8 c2 T22 45 28 8 40 0.70
d c1 T8 c2 T23 45 28 23 50 0.32
d c1 T8 c2 T24 45 28 1 1 0.94
d c1 T8 c2 T25 45 28 22 42 0.34
d c1 T8 c2 T26 45 28 21 32 0.36
d c1 T8 c2 T27 45 28 2 38 0.91
d c1 T8 c2 T28 45 28 12 44 0.58
d c1 T8 c2 T29 45 28 12 33 0.58
d c1 T9 c2 T1 29 48 4 33 0.75
d c1 T9 c2 T2 29 48 12 5 0.41
d c1 T9 c2 T3 29 48 2 6 0.85
d c1 T9 c2 T4 29 48 21 36 0.16
d c1 T9 c2 T5 29 48 28 30 0.02
d c1 T9 c2 T6 29 48 3 28 0.81
d c1 T9 c2 T7 29 48 14 28 0.35
d c1 T9 c2 T8 29 48 9 44 0.53
d c1 T9 c2 T9 29 48 24 13 0.09
d c1 T9 c2 T10 29 48 15 39 0.32
d c1 T9 c2 T11 29 48 6 37 0.65
d c1 T9 c2 T12 29 48 26 44 0.05
d c1 T9 c2 T13 29 48 9 26 0.52
d c1 T9 c2 T14 29 48 26 39 0.05
d c1 T9 c2 T15 29 48 11 31 0.45
d c1 T9 c2 T16 29 48 7 36 0.61
d c1 T9 c2 T17 29 48 12 6 0.41
d c1 T9 c2 T18 29 48 27 21 0.04
d c1 T9 c2 T19 29 48 8 14 0.56
d c1 T9 c2 T20 29 48 27 13 0.04
d c1 T9 c2 T21 29 48 1 35 0.93
d c1 T9 c2 T22 29 48 8 40 0.57
d c1 T9 c2 T23 29 48 23 50 0.12
d c1 T9 c2 T24 29 48 1 1 0.90
d c1 T9 c2 T25 29 48 22 42 0.14
d c1 T9 c2 T26 29 48 21 32 0.16
d c1 T9 c2 T27 29 48 2 38 0.87
d c1 T9 c2 T28 29 48 12 44 0.41
d c1 T9 c2 T29 29 48 12 33 0.41
d c1 T10 c2 T1 45 19 4 33 0.83
d c1 T10 c2 T2 45 19 12 5 0.57
d c1 T10 c2 T3 45 19 2 6 0.90
d c1 T10 c2 T4 45 19 21 36 0.36
d c1 T10 c2 T5 45 19 28 30 0.23
d c1 T10 c2 T6 45 19 3 28 0.87
d c1 T10 c2 T7 45 19 14 28 0.52
d c1 T10 c2 T8 45 19 9 44 0.66
d c1 T10 c2 T9 45 19 24 13 0.30
d c1 T10 c2 T10 45 19 15 39 0.50
d c1 T10 c2 T11 45 19 6 37 0.76
d c1 T10 c2 T12 45 19 26 44 0.27
d c1 T10 c2 T13 45 19 9 26 0.66
d c1 T10 c2 T14 45 19 26 39 0.27
d c1 T10 c2 T15 45 19 11 31 0.60
d c1 T10 c2 T16 45 19 7 36 0.73
d c1 T10 c2 T17 45 19 12 6 0.57
d c1 T10 c2 T18 45 19 27 21 0.25
d c1 T10 c2 T19 45 19 8 14 0.70
d c1 T10 c2 T20 45 19 27 13 0.25
d c1 T10 c2 T21 45 19 1 35 0.95
d c1 T10 c2 T22 45 19 8 40 0.69
d c1 T10 c2 T23 45 19 23 50 0.32
d c1 T10 c2 T24 45 19 1 1 0.94
d c1 T10 c2 T25 45 19 22 42 0.34
d c1 T10 c2 T26 45 19 21 32 0.36
d c1 T10 c2 T27 45 19 2 38 0.91
d c1 T10 c2 T28 45 19 12 44 0.57
d c1 T10 c2 T29 45 19 12 33 0.58
d c1 T11 c2 T1 46 44 4 33 0.84
d c1 T11 c2 T2 46 44 12 5 0.58
d c1 T11 c2 T3 46 44 2 6 0.90
d c1 T11 c2 T4 46 44 21 36 0.37
d c1 T11 c2 T5 46 44 28 30 0.24
d c1 T11 c2 T6 46 44 3 28 0.87
d c1 T11 c2 T7 46 44 14 28 0.53
d c1 T11 c2 T8 46 44 9 44 0.67
d c1 T11 c2 T9 46 44 24 13 0.31
d c1 T11 c2 T10 46 44 15 39 0.51
d c1 T11 c2 T11 46 44 6 37 0.77
d c1 T11 c2 T12 46 44 26 44 0.28
d c1 T11 c2 T13 46 44 9 26 0.67
d c1 T11 c2 T14 46 44 26 39 0.28
d c1 T11 c2 T15 46 44 11 31 0.61
d c1 T11 c2 T16 46 44 7 36 0.73
d c1 T11 c2 T17 46 44 12 6 0.58
d c1 T11 c2 T18 46 44 27 21 0.26
d c1 T11 c2 T19 46 44 8 14 0.70
d c1 T11 c2 T20 46 44 27 13 0.26
d c1 T11 c2 T21 46 44 1 35 0.96
d c1 T11 c2 T22 46 44 8 40 0.70
d c1 T11 c2 T23 46 44 23 50 0.33
d c1 T11 c2 T24 46 44 1 1 0.94
d c1 T11 c2 T25 46 44 22 42 0.35
d c1 T11 c2 T26 46 44 21 32 0.37
d c1 T11 c2 T27 46 44 2 38 0.92
d c1 T11 c2 T28 46 44 12 44 0.59
d c1 T11 c2 T29 46 44 12 33 0.58
d c1 T12 c2 T1 39 46 4 33 0.81
d c1 T12 c2 T2 39 46 12 5 0.52
d c1 T12 c2 T3 39 46 2 6 0.89
d c1 T12 c2 T4 39 46 21 36 0.30
d c1 T12 c2 T5 39 46 28 30 0.16
d c1 T12 c2 T6 39 46 3 28 0.85
d c1 T12 c2 T7 39 46 14 28 0.47
d c1 T12 c2 T8 39 46 9 44 0.62
d c1 T12 c2 T9 39 46 24 13 0.24
d c1 T12 c2 T10 39 46 15 39 0.44
d c1 T12 c2 T11 39 46 6 37 0.73
d c1 T12 c2 T12 39 46 26 44 0.20
d c1 T12 c2 T13 39 46 9 26 0.62
d c1 T12 c2 T14 39 46 26 39 0.20
d c1 T12 c2 T15 39 46 11 31 0.56
d c1 T12 c2 T16 39 46 7 36 0.69
d c1 T12 c2 T17 39 46 12 6 0.52
d c1 T12 c2 T18 39 46 27 21 0.18
d c1 T12 c2 T19 39 46 8 14 0.65
d c1 T12 c2 T20 39 46 27 13 0.18
d c1 T12 c2 T21 39 46 1 35 0.95
d c1 T12 c2 T22 39 46 8 40 0.66
d c1 T12 c2 T23 39 46 23 50 0.26
d c1 T12 c2 T24 39 46 1 1 0.93
d c1 T12 c2 T25 39 46 22 42 0.28
d c1 T12 c2 T26 39 46 21 32 0.30
d c1 T12 c2 T27 39 46 2 38 0.90
d c1 T12 c2 T28 39 46 12 44 0.53
d c1 T12 c2 T29 39 46 12 33 0.53
d c1 T12 c2 T1 39 46 4 33 0.81
d c1 T12 c2 T2 39 46 12 5 0.52
d c1 T12 c2 T3 39 46 2 6 0.89
d c1 T12 c2 T4 39 46 21 36 0.30
d c1 T12 c2 T5 39 46 28 30 0.16
d c1 T12 c2 T6 39 46 3 28 0.85
d c1 T12 c2 T7 39 46 14 28 0.47
d c1 T12 c2 T8 39 46 9 44 0.62
d c1 T12 c2 T9 39 46 24 13 0.24
d c1 T12 c2 T10 39 46 15 39 0.44
d c1 T12 c2 T11 39 46 6 37 0.73
d c1 T12 c2 T12 39 46 26 44 0.20
d c1 T12 c2 T13 39 46 9 26 0.62
d c1 T12 c2 T14 39 46 26 39 0.20
d c1 T12 c2 T15 39 46 11 31 0.56
d c1 T12 c2 T16 39 46 7 36 0.69
d c1 T12 c2 T17 39 46 12 6 0.52
d c1 T12 c2 T18 39 46 27 21 0.18
d c1 T12 c2 T19 39 46 8 14 0.65
d c1 T12 c2 T20 39 46 27 13 0.18
d c1 T12 c2 T21 39 46 1 35 0.95
d c1 T12 c2 T22 39 46 8 40 0.66
d c1 T12 c2 T23 39 46 23 50 0.26
d c1 T12 c2 T24 39 46 1 1 0.93
d c1 T12 c2 T25 39 46 22 42 0.28
d c1 T12 c2 T26 39 46 21 32 0.30
d c1 T12 c2 T27 39 46 2 38 0.90
d c1 T12 c2 T28 39 46 12 44 0.53
d c1 T12 c2 T29 39 46 12 33 0.53
d c1 T14 c2 T1 29 7 4 33 0.74
d c1 T14 c2 T2 29 7 12 5 0.41
d c1 T14 c2 T3 29 7 2 6 0.87
d c1 T14 c2 T4 29 7 21 36 0.16
d c1 T14 c2 T5 29 7 28 30 0.02
d c1 T14 c2 T6 29 7 3 28 0.80
d c1 T14 c2 T7 29 7 14 28 0.34
d c1 T14 c2 T8 29 7 9 44 0.52
d c1 T14 c2 T9 29 7 24 13 0.09
d c1 T14 c2 T10 29 7 15 39 0.31
d c1 T14 c2 T11 29 7 6 37 0.64
d c1 T14 c2 T12 29 7 26 44 0.05
d c1 T14 c2 T13 29 7 9 26 0.52
d c1 T14 c2 T14 29 7 26 39 0.05
d c1 T14 c2 T15 29 7 11 31 0.44
d c1 T14 c2 T16 29 7 7 36 0.60
d c1 T14 c2 T17 29 7 12 6 0.41
d c1 T14 c2 T18 29 7 27 21 0.04
d c1 T14 c2 T19 29 7 8 14 0.56
d c1 T14 c2 T20 29 7 27 13 0.04
d c1 T14 c2 T21 29 7 1 35 0.91
d c1 T14 c2 T22 29 7 8 40 0.56
d c1 T14 c2 T23 29 7 23 50 0.11
d c1 T14 c2 T24 29 7 1 1 0.91
d c1 T14 c2 T25 29 7 22 42 0.14
d c1 T14 c2 T26 29 7 21 32 0.16
d c1 T14 c2 T27 29 7 2 38 0.85
d c1 T14 c2 T28 29 7 12 44 0.41
d c1 T14 c2 T29 29 7 12 33 0.41
d c1 T15 c2 T1 44 14 4 33 0.83
d c1 T15 c2 T2 44 14 12 5 0.57
d c1 T15 c2 T3 44 14 2 6 0.91
d c1 T15 c2 T4 44 14 21 36 0.35
d c1 T15 c2 T5 44 14 28 30 0.22
d c1 T15 c2 T6 44 14 3 28 0.87
d c1 T15 c2 T7 44 14 14 28 0.51
d c1 T15 c2 T8 44 14 9 44 0.65
d c1 T15 c2 T9 44 14 24 13 0.29
d c1 T15 c2 T10 44 14 15 39 0.49
d c1 T15 c2 T11 44 14 6 37 0.75
d c1 T15 c2 T12 44 14 26 44 0.26
d c1 T15 c2 T13 44 14 9 26 0.66
d c1 T15 c2 T14 44 14 26 39 0.26
d c1 T15 c2 T15 44 14 11 31 0.60
d c1 T15 c2 T16 44 14 7 36 0.72
d c1 T15 c2 T17 44 14 12 6 0.57
d c1 T15 c2 T18 44 14 27 21 0.24
d c1 T15 c2 T19 44 14 8 14 0.69
d c1 T15 c2 T20 44 14 27 13 0.24
d c1 T15 c2 T21 44 14 1 35 0.95
d c1 T15 c2 T22 44 14 8 40 0.69
d c1 T15 c2 T23 44 14 23 50 0.31
d c1 T15 c2 T24 44 14 1 1 0.94
d c1 T15 c2 T25 44 14 22 42 0.33
d c1 T15 c2 T26 44 14 21 32 0.35
d c1 T15 c2 T27 44 14 2 38 0.90
d c1 T15 c2 T28 44 14 12 44 0.57
d c1 T15 c2 T29 44 14 12 33 0.57
d c1 T16 c2 T1 29 7 4 33 0.74
d c1 T16 c2 T2 29 7 12 5 0.41
d c1 T16 c2 T3 29 7 2 6 0.87
d c1 T16 c2 T4 29 7 21 36 0.16
d c1 T16 c2 T5 29 7 28 30 0.02
d c1 T16 c2 T6 29 7 3 28 0.80
d c1 T16 c2 T7 29 7 14 28 0.34
d c1 T16 c2 T8 29 7 9 44 0.52
d c1 T16 c2 T9 29 7 24 13 0.09
d c1 T16 c2 T10 29 7 15 39 0.31
d c1 T16 c2 T11 29 7 6 37 0.64
d c1 T16 c2 T12 29 7 26 44 0.05
d c1 T16 c2 T13 29 7 9 26 0.52
d c1 T16 c2 T14 29 7 26 39 0.05
d c1 T16 c2 T15 29 7 11 31 0.44
d c1 T16 c2 T16 29 7 7 36 0.60
d c1 T16 c2 T17 29 7 12 6 0.41
d c1 T16 c2 T18 29 7 27 21 0.04
d c1 T16 c2 T19 29 7 8 14 0.56
d c1 T16 c2 T20 29 7 27 13 0.04
d c1 T16 c2 T21 29 7 1 35 0.91
d c1 T16 c2 T22 29 7 8 40 0.56
d c1 T16 c2 T23 29 7 23 50 0.11
d c1 T16 c2 T24 29 7 1 1 0.91
d c1 T16 c2 T25 29 7 22 42 0.14
d c1 T16 c2 T26 29 7 21 32 0.16
d c1 T16 c2 T27 29 7 2 38 0.85
d c1 T16 c2 T28 29 7 12 44 0.41
d c1 T16 c2 T29 29 7 12 33 0.41
d c1 T17 c2 T1 38 20 4 33 0.80
d c1 T17 c2 T2 38 20 12 5 0.51
d c1 T17 c2 T3 38 20 2 6 0.89
d c1 T17 c2 T4 38 20 21 36 0.29
d c1 T17 c2 T5 38 20 28 30 0.15
d c1 T17 c2 T6 38 20 3 28 0.85
d c1 T17 c2 T7 38 20 14 28 0.46
d c1 T17 c2 T8 38 20 9 44 0.61
d c1 T17 c2 T9 38 20 24 13 0.23
d c1 T17 c2 T10 38 20 15 39 0.43
d c1 T17 c2 T11 38 20 6 37 0.72
d c1 T17 c2 T12 38 20 26 44 0.19
d c1 T17 c2 T13 38 20 9 26 0.62
d c1 T17 c2 T14 38 20 26 39 0.19
d c1 T17 c2 T15 38 20 11 31 0.55
d c1 T17 c2 T16 38 20 7 36 0.68
d c1 T17 c2 T17 38 20 12 6 0.51
d c1 T17 c2 T18 38 20 27 21 0.17
d c1 T17 c2 T19 38 20 8 14 0.65
d c1 T17 c2 T20 38 20 27 13 0.17
d c1 T17 c2 T21 38 20 1 35 0.94
d c1 T17 c2 T22 38 20 8 40 0.65
d c1 T17 c2 T23 38 20 23 50 0.24
d c1 T17 c2 T24 38 20 1 1 0.93
d c1 T17 c2 T25 38 20 22 42 0.27
d c1 T17 c2 T26 38 20 21 32 0.29
d c1 T17 c2 T27 38 20 2 38 0.89
d c1 T17 c2 T28 38 20 12 44 0.52
d c1 T17 c2 T29 38 20 12 33 0.52
d c1 T18 c2 T1 31 17 4 33 0.76
d c1 T18 c2 T2 31 17 12 5 0.44
d c1 T18 c2 T3 31 17 2 6 0.87
d c1 T18 c2 T4 31 17 21 36 0.19
d c1 T18 c2 T5 31 17 28 30 0.05
d c1 T18 c2 T6 31 17 3 28 0.82
d c1 T18 c2 T7 31 17 14 28 0.38
d c1 T18 c2 T8 31 17 9 44 0.54
d c1 T18 c2 T9 31 17 24 13 0.13
d c1 T18 c2 T10 31 17 15 39 0.34
d c1 T18 c2 T11 31 17 6 37 0.67
d c1 T18 c2 T12 31 17 26 44 0.09
d c1 T18 c2 T13 31 17 9 26 0.55
d c1 T18 c2 T14 31 17 26 39 0.09
d c1 T18 c2 T15 31 17 11 31 0.47
d c1 T18 c2 T16 31 17 7 36 0.63
d c1 T18 c2 T17 31 17 12 6 0.44
d c1 T18 c2 T18 31 17 27 21 0.07
d c1 T18 c2 T19 31 17 8 14 0.59
d c1 T18 c2 T20 31 17 27 13 0.07
d c1 T18 c2 T21 31 17 1 35 0.93
d c1 T18 c2 T22 31 17 8 40 0.58
d c1 T18 c2 T23 31 17 23 50 0.15
d c1 T18 c2 T24 31 17 1 1 0.91
d c1 T18 c2 T25 31 17 22 42 0.17
 d c1 T18 c2 T26 31 17 21 32 0.19
d c1 T18 c2 T27 31 17 2 38 0.87
d c1 T18 c2 T28 31 17 12 44 0.44
d c1 T18 c2 T29 31 17 12 33 0.44

Tabel 40 merupakan perhitungan intercluster pada cluster 1 dengan

cluster 2, sebagai contoh untuk menghitung jarak dari setiap data sample dengan
contoh mengambil pada data sample pertama sebagai berikut.

d(c1T1,c2T2) = d((46,10),(4,33))

= +

Maka jarak yang didapat dari perhitungan jarak Canbbera adalah 0.83
Perhitungan untuk mencari jarak intercluster dilakukan sampai data
sample pada cluster 1 dengan cluster 2 sudah dihitung sampai habis dari semua
data sample yang ada.
Setelah melakukan perhitungan jarak intercluster, maka akan
mendapatkan hasil jarak minimal dari tiap data sample dari cluster yang dihitung
dapat dilihat sebagai berikut.

8.2.3 Perhitungan Indeks Davies Bouldin 2-cluster

Selanjutnya setelah melakukan perhitungan kedua jarak yaitu jarak
intracluster dan intercluster maka akan melakukan perhitungan dengan indeks
Davies Bouldin dengan menggunakan rumus sebagai berikut.

Rumus tersebut menjelaskan pada d’c1 dan d’c2 masukkan hasil maksimal
yang sudah didapat dari perhitungan intracluster. Selanjutnya pada d(ci,cj)
masukkan hasil minimum yang sudah didapatkan dari perhitungan intercluster.
Dapat dilihat dengan menggunakan rumus perhitungan dari Davies Bouldin
adalah sebagai berikut.

Sehingga akan didapatkan nilai dari indeks Davies Bouldin yang akan
dihitung sebagai berikut.

Nilai dari indeks Davies Bouldin yang didapatkan setelah dihitung adalah
0.577353007.
8.3 Uji Validitas Indeks Davies-Bouldin 3-cluster
Data sample yang digunakan pada pengujian validitas indeks Davies-
Bouldin pada 3-cluster ditunjukkan pada table 8.5

Tabel 8.5 Data sample 3-cluster

cluster 1 cluster 2 cluster 3

4 33 46 10 31 41
3 28 31 41 19 15
6 37 46 20 12 35
9 26 44 11 21 36
7 36 45 8 28 30
8 14 24 13 14 28
2 38 36 17 41 24
45 19 9 44
12 6 15 39
45 11 45 28
29 7 29 48
27 13 26 44
44 14 46 44
29 7 26 39
11 31
39 46
29 33
27 21
1 35
8 40
23 50
1 1
22 42
21 32
38 20
12 44
42 29
12 33
31 17

Persebaran data sample yang diujikan pada algoritma k-medoids 3 cluster dapat
dilihat pada gambar 8.2
 Gambar 8.2 Persebaran data pada k-medoids 3-cluster
Data sampel pada lingkaran biru merupakan persebaran titik yang ada
pada cluster 1, sedangkan persebaran data pada cluster 2 ditunjukkan dalam garis
merah, dan untuk persebaran cluster 3 ada pada garis kuning.

8.3.1 Perhitungan Jarak Intracluster 3-cluster

Cluster yang telah dipilih kemudian akan digunakan dalam perhitungan
jarak intracluster antara masing-masing titik yang ada pada masing-masing
cluster.