Sejarah Serat Tripama Dhandanggula

Serat tripama minangka karya sastra budaya Jawa awujud tembang macapat dhandanggula, kang
kasusun saka pitung bait. Serat Tripama pisanan muncul ing jaman Mangkunegaran, sing
digawe Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunegara IV (KGPAA Mangkunegara IV)
ing Surakarta. Serat tripama iki pisanan diterbitake ing koleksi gaweyan dening Mangkunegara
IV, jilid III (1927).

Serat Tripama, kalebu ngemot bab kaprawiran, kanthi ketelitian sing luwih tepat. Serat tripama
iki nerangake bab iki kanthi njupuk telung crita saka paraga ing carita wayang, yaiku Patih
Suwanda, Kumbakarna, lan Basukarna. Serat tripama dhewe ditulis udakara taun 1860 lan
digunakake minangka panutan lan sumber inspirasi sing bisa dadi panutan, iki ora mung
ditrapake kanggo para prajurit, nanging uga kanggo para pimpinan lan masarakat saiki supaya
bisa nindakake tugas masing-masing kanthi bener lan bisa dipertanggungjawabake.

Pengertian Serat Tripama Tembang Dhandanggula

Serat tripama (telung suri tauladhan) miturut KGPAA Mangkunegara IV (1809-1881) ing
Surakarta, ditulis nganggo tembang dhandhanggula, ana pitung baus lan nyritakake Patih
Suwanda (Bambang Sumantri), Kumbakarna, lan Suryaputra (Adipati Karna). Alesan milih
telung tokoh ing ndhuwur yaiku duwe watak apik lan kesatria lan duwe semangat nasional lan
patriotisme tumrap negarane masing-masing. Umume, serat tripama iki awujud pitutur/paribasan
gegayutan karo nilai teladan sing apik saka telung tokoh kasebut.

Serat tipama awujud Dhandanggula kang cacahe 7 pada. Pada nemer siji lan nomer loro
nyritakake Patih Suwanda, pada nomer telu lan papat nyritakake Kumbakarna, banjur pada
kaping lima lan nomer enem nyritakake babagan Adipati Karna, lan duwe kesimpulan lan
penutup ing bait kaping pitu. Dahandang Gula saka tembung Dhandang (pengarep) lan Gula
(kabecikan). Tembang Dhandanggula anduweni watak luwes, ngresepake, lan rasa kasraman.

Baca Juga : Pupuh Kinanthi Beserta Artinya

Tembang Dhandanggula Serat Tripama

Serat Tripama
KGPAA MANGKUNEGARA IV

1. yogyanira kang para prajurit,

    lamun bisa samya anulada,
    kadya nguni caritane,
    andelira sang Prabu,
    sasrabau ng Maespati,
    aran Patih Suwanda,
    lalabuhanipun,
    kang ginelung triperkara,
    guna kaya purunne kang denantepi,
    nuhoni trah utama.

becike para prajurit kabeh,

bisa niru (nyontoa),
kaya dongengan jaman kuna,
andel-andele sang Prabu
Sasrabau ing Maespati,
asmane Patih Suwanda,
lelabuhane (jasane),
kang digelung ing 3 perkara,
yaiku guna kaya purun kang diantepi,
netepi trah wong utama.

2. lire lalabuhan tri prakawis,

    guna bisa saniskareng karya,
    binudi dadi unggule,
    kaya sayektinipun,
    duk bantu prang Manggada nagri,
    amboyong putri dhomas,
    katur ratunipun,
    purunne sampun tetela,
    aprang tandhing lan aditya Ngalengka aji,
    suwanda mati ngrana.

Tegese lelabuhan telung prakara,

yaiku guna  bisa mrantasi, 
gawe supaya dadi unggul,
kaya 
nalika paprangan negara Manggada,
bisa mboyong putri dhomas,
diaturake marang ratu, 
purun kekendale wis nyata,
nalika perang tandhing karo Dasamuka  ratu negara Ngalengka,
patih Suwanda gugur ing madyaning paprangan.

3. wonten malih tuladan prayogi,

    satriya gung nagari ngalengka,
    sang Kumbakarna namane,
    tur iku warna diyu,
    suprandene nggayuh utami,
    duk awit prang Ngalengka,
    dennya darbe atur,
    mring raka amrih raharja,
    dasamuka tan keguh ing atur yekti,
    de mung mungsuh wanara.
Ana maneh conto sing prayoga (becik),
yaiku satriya agung ing negara Ngalengka,
sing asmane Kumbakarna,
Sanadyan wujude buta,
parandene kepengin nggayuh kautaman,
Nalika wiwit perang Ngalengka,
dheweke nduwe atur,
marang ingkang raka supaya Ngalengka tetep slamet (raharja),
Dasamuka ora nggugu guneme Kumbakarna,
jalaran mung mungsuh bala kethek.

4. Kumbakarna kinen mangsah jurit,

    mring kang raka sira tan lenggana,
    nglungguhi kasatriyane,
    ing tekad datan purun,
    anung cipta labih nagari,
    lan nolih yayahrena,
    myang leluhuripun,
    wus mukti aneng Ngalengka,
    mangke arsa rinusak ing bala kapi,
    punagi mati ngrana.

Kumbakarna didhawuhi maju perang,

ora mbantah jalaran nglungguhi,
netepi  watak satriyane,
tekade ora gelem,
mung mikir labuh negara,
lan ngelingi bapak ibune,
sarta leluhure,
sing wis mukti ana ing Ngalengka,
saiki arep dirusak bala kethek,
luwih becik gugur ing paprangan.

5. wonten malih kinarya palupi,

    suryaputra Narpati Ngawangga,
    lan Pandhawa tur kadange,
    len yayah tunggil ibu,
    suwita mring Sri Kurupati,
    aneng nagri Ngastina,
    kinarya gul-agul,
    manggala golonganing prang,
    bratayuda ingadegken  senapati,
    ngalaga ing Korawa.

Ana maneh sing kena digawe patuladhan,

yaiku R. Suryaputra ratu ing negara Ngawangga,
karo Pandhawa isih sadulur,
pada bapa tunggal ibu,
ngabdi marang Prabu Kurupati,
ing negara Ngastina,
dadi kesayangan,
didadekake manggalaning (panglima ) prajurit Ngastina,
nalika ing perang Bratayuda,
mbela ing Kurawa.

6. minungsuhken kadange pribadi,

    aprang tandhing lang sang Dananjaya,
    Sri karna suka manahe,
    dene sira pikantuk,
    marga dennya arsa males-sih,
    ira sang Duryudana,
    marmanta kalangkung,
    dennya ngetog kasudiran,
    aprang rame Karna mati jinemparing,
    sumbaga wiratama.

Dimungsuhake karo sedulure dhewe,

yaiku R. Arjuna (Dananjaya),
Prabu Karna seneng banget atine,
jalaran oleh dalan kanggo males,
kabecikane Prabu Duryudana,
tekade temenanan banget,
anggone ngetog kekendelan,
wusanane Karna gugur kena panah,
kondhang minangka prajurit kang utama.

7. katri mangka sudarsaning Jawi,

    pantes lamun sagung pra prawira,
    amirita sakadare,
    ing lalabuhanipun,
    aja kongsi mbuwang palupi,
    manawa tibeng nistha,
    ina esthinipun,
    sanadyan tekading buta,
    tan prabeda budi panduming dumadi,
    marsudi ing kotaman.

Conto telu-telune mau minangka patuladhan tanah Jawa,

Becik (pantes) yen sakabehe para perwira,
nuladha sakadare (sakuwasane),
ing lelabuhanipun,
aja nganti mbuwang conto,
jalaran yen tibaning apes dadi ina,
sanadyan tekade buta,
ora beda kalawan titah liya,
nggolek kautaman.

Kesimpulan

1. Pada Kapisan lan Kaloro

Pada pertama lan nomer loro nyritakake Bambang Sumantri sing jejuluk Patih Suwanda. Patih
Suwanda minangka gubernur Prabu Maespati, yaiku Arjuna Sasrabahu. Dheweke dadi panutan
sing setya lan mantep banget kanggo nindakake kewajiban sing diperintah nggawa Putri
Citrangada lan 800 kanca.

Saka pada kasebut, kita bisa nyimpulake yen telung sipat pahlawan Patih Suwanda kaya ing
ngisor iki:
Guna: ahli, pinter lan trampil lan ngabdi marang Bangsa lan negara.
Kaya: Nalika Patih Suwanda diutus Prabu Arjuna Sasrabahu, dheweke bali nggawa barang
rampasan perang. Barang jarahan kasebut ora digunakake kanggo kabutuhan pribadi, nanging
kanggo kesejahteraan Bangsa lan Negara Maespati.
Purun: gagah, Patih Suwanda mesthi wani ing kabeh perkara lan ing saben gelut.

2. Pada Katelu lan Papat

Pada kaping telu lan nomer papat nyritakake babagan raksasa sing jenenge Kumbakarna sing
adhine Prabu Alengka, Dasamuka (Rahwana). Kumbakarna minangka tokoh raksasa sing duweni
watak kerajaan lan setya karo negarane. Iki bertentangan karo watak sedulure sing sombong lan
sembarangan.

Nalika Alengka diserang dening tentara kethek, Kumbakarna terus perang kanthi ora sabar
kanggo mbela adhine sing salah amarga nyulik Dewi Shinta, nanging minangka ksatria sing bisa
ngorbanake awak lan jiwa kanggo negarane, uga warisan saka leluhure. Pasukan kethek sing
akeh banget akhire nggawe Kumbakarna guguur ing perang.

3. Pada Kaping Lima lan Nomer Enem

Pada kaping lima lan nomer enem nyritakake Prabu Suryaputera utawa Raja Karna saka Anga.
Amarga dheweke ngerti ora setya marang bapake, Prabu Salya, apamaneh nalika biyunge, Dewi
Kunthi, njaluk bali menyang Pandawa, nulungi adhine-adhine ing perang Baratayudha. Nalika
semana Karna nolak amarga dheweke wis janji janji bakal mbela mungsuh Pandhawa, yaiku
Kaurawa. Sebabe amarga Duryudhana ngundhakake pangkat saka putra kreta dadi Raja Anga.
Supaya kesetiaan dheweke bakal terus berjuang sajrone dheweke isih urip lan ambegan.

4. Pada Kapitu
Bait kaping pitu nerangake manawa telung tokoh kasebut kudune ditiru, sing kudu ditiru yaiku
pengabdian lan sipat teladan kanggo ngetokake watak utama lan luhur.

Pitutur Luhur

 Serat tripama ngemot konsep pertahanan negara kanthi rinci ing lirik kasebut.
 Piwulang babagan bab katresnan kanggo mbela bangsa lan negara.
 Kepentingan bangsa lan negara kudu dadi prioritas tinimbang kepentingan pribadi.