BAB 1

PENGGANTI APERSEPSI HAL 3

Salah sawijine naskah Jawa kang misuwur yaiku Serat Tripama. Serat Tripama mujudake karya
susastra Jawa gagrag anyar kang ngemot filsafat Jawa mligine bab kawruh pepeling kang
diandharake lumantar pralambang lakon pewayangan. Wondene Serat Tripama iku wujude mung tipis
banget, mung saka sapupuh yaiku Dhandhanggula lan dumadi saka 7 pada. Teks iki ditulis dening
Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Arya (KGPAA) Mangkunagara IV kang lair 3 Maret 1811 masehi.

PENGGANTI MATERI HAL 6

Isi Serat Tripama Pupuh Dhandhanggula yaiku pepeling kang diandharake lumantar
pralambang lakon pewayangan minangka tuladha. Ana telung lakon sing dadi tuladha yaiku Bambang
Sumantri / Patih Suwanda saka Epos Arjuna Sasrabahu ing negari maespati, Kumbakarna saka Epos
Ramayana ing negari ngalengka, lan Adipati Karna / Basukarna/ Suryaputra saka Epos Mahabharata
ing negari Ngawangga. Intine, Serat Tripama Pupuh Dhandhanggula iku isine pepeling supaya para
prajurit prayogane niru sipat ksatria, lelabuhan / pangurbanan marang nagara. Ing ngisor iki
patuladhan telu lakon kang dijlentrehake sajeroning serat tripama
1. Bambang Sumantri
Lakon Bambang Sumantri dijlentrehake ing pada 1 lan 2 Serat Tripama.
a. Pada kapisan
Yogyanira kang para prajurit; Lamun bisa sira anulada; Duk ing nguni critane; Andelira Sang Prabu;
Sasrabahu ing Maespati; Aran patih Suwanda; Lalabuhanipun; Kang ginelung triprakara; Guna kaya
purun ingkang den antepi; Nuhoni trah utama.
(Yogyane (becike) para prajurit, kabeh bisa niru (nyonto) kaya dongengan jaman kuna, andelandele
sang Prabu Sasrabau ing negara Maespati, sing asmane Patih Suwanda. Lelabuhane (jasa) kang
diantepi dening patih Suwanda marang negara digelung (diringkes, dipadukan) dadi siji yaiku guna,
kaya, purun, nuhoni (ngantepi) trahing wong utama.
b. Pada kapindo
Lire lalabuhan triprakawis; Guna bisa saniskareng karya; Binudi dadya unggule; Kaya sayektinipun;
Duk bantu prang Manggada nagri; Amboyong putri dhomas; Katur ratunipun; Purune sampun tetela;
Aprang tanding lan ditya Ngalengka nagri; Suwanda mati ngrana. Tegese lelabuhan telung prakara
yaiku: Kapisan, guna, bisa mrantasi gawe supaya dadi unggul, Kapindo, kaya : nalika paprangan
negara Manggada, bisa boyong putri dhomas, diaturake marang ratu, Katelu, purun : kekendale wis
nyata nalika perang tandhing karo Dasamuka, ratu negara Ngalengka, patih Suwanda gugur ing
madyaning paprangan. Lakon kapisan kang dadi patuladhan para wira tamtama yaiku Patih
Suwanda. Dheweke dadi patih sing disenengi Prabu Harjunasasrabahu ing negari Maespati. Nalika
isih ning pertapan, Suwanda dijenengake Bambang Sumantri. Patih Suwanda kondang kekendelane,
bisa ngayahi kabeh jejibahan saka Prabu Harjunasasbahu. Dheweke dadi sawijining tuladha abdi
kang tansah setya tuhu nalika nglakoni amanah sing diemban, yaiku boyong citrangada lan 800
pangiringe. Suwanda gugur ing ing tengahing palagan perang lawan Dasamuka. Dheweke duweni
telu sipat kang bisa dadi piwulang becik
kanggo manungsa saiki, yaiku:
1) guna ateges pinter, wasis lan trampil nalika ngabdi marang bangsa lan negarane. Patih
Suwanda uga ngisi awake maneka ngelmu sekti,
2) kaya ateges amanah marang kang dititahake lan bisa dipercaya. Kang dadi bukti nalika Patih
Suwanda diutus raja nggawa bandha kasil rampasan perang digawa kanthi ngati-ati tanpa
digunakake dhewe, lan
3) purun ateges kendel nalika dhewe lan bebarengan kanthi tekad kang gedhe
2. Kumbakarna
Lakon Kumbakarna dijlentrehake ing pada 3 lan 4 Serat Tripama.
a. Pada katelu
Wonten malih tuladan prayogi; Satriya gung nagri ing Ngalengka, Sang Kumbakarna arane, Tur iku
warna diyu; Suprandene nggayuh utami; Duk wiwit prang Ngalengka, dennya darbe atur; Mring raka
amrih raharja. Dasamuka tan keguh ing atur yekti; Dene mengsah wanara. Ana maneh conto sing
prayoga (becik) yaiku satriya agung ing negara Ngalengka sing asmane Kumbakarna. Sanadyan
wujude buta, parandene kepengin nggayuh kautaman. Nalika wiwit perang Ngalengka dheweke duwe
atur marang ingkang raka supaya Ngalengka tetep slamet (raharja).
Dasamuka ora nggugu guneme Kumbakarna, jalaran mung mungsuh bala kethek.
b. Pada kaping papat
Kumbakarna kinen mangsah jurit; Mring kang raka sira tan lenggana; Nglungguhi kasatriyane; Ing
tekad datan purun; Amung cipta labuh nagari; Lan noleh yayah rena; Nyang leluhuripun; Wus mukti
aneng Ngalengka mangke; Arsa rinusak ing bala kapi; Punagi mati ngrana. (Kumbakarna didhawuhi
maju perang, ora bantah jalaran nglungguhi (netepi) watak satriyane. Tekade ora gelem, mung mikir
labuh negara, lan ngelingi bapak ibune sarta leluhure, sing wis mukti ana ing Ngalengka, saiki arep
dirusak bala kethek. Luwih becik gugur ing paprangan.) Lakon kapindho kang dadi patuladhan ing
serat Tripama yaiku Kumbakarna, sing ora liya sedulur
adhi prabu Dasamuka (Rahwana) saka alengka. Sanadyan kumbakarna awujud raseksa, dheweke
duwe tekad pengen urip ing kamulyan. Dheweke mujudake watak kang tansah mbelo marang
negarane. Iku kabukti nalika alengka diserang bala prajurit kethek, kumbakarna maju ngarep dhewe
numpas sapa bae sing nyerang negarane. Ora pedhuli nalika iku negarane ing dalan kang bener apa
salah. Iku wujud watake kang tansah bela negarane, nanging ora bela kakangmas dasamuka kang
ora bener. Wasana kumbakarna gugur ing palagan perang klawan wadyabala kethek. Rumangsane
luwih becik gugur ing tengahing palagan karana bela bangsa negarane.
3. Adipati Karna
Lakon Adipati Karna dijlentrehake ing pada 5 lan 6 serat Tripama.
a. Pada kaping lima
Wonten malih kinarya palupi; Suryaputra narpati Ngawangga; Lan Pandawa tur kadange; Len yayah
tunggil ibu; Suwita mring Sri Kurupati; Aneng nagri Ngastina; Kinarya gul-agul; Manggala golonganing
prang; Bratayuda ingadegken senopati; ngalaga ing Kurawa Ana maneh sing kena digawe
patuladhan yaiku R. Suryaputra ratu ing negara Ngawangga. Karo Pandhawa isih sadulur seje bapa
tunggal ibu. R. Suryaputra suwita marang Prabu Kurupati ing negara Ngastina. Didadekake
manggalaning (panglima) prajurit Ngastina nalika ing perang Baratayuda.
b. Pada kaping enem
Den mungsuhken kadange pribadi; Aprang tanding lan Sang Dananjaya; Sri Karna suka manahe;
Dene nggenira pikantuk; Marga denya arsa males sih; Ira Sang Duryudana; Marmanta kalangkung;
Denya ngetok kasudiran; Aprang rame Karna mati jinemparing, Sumbaga wiratama. Dimungsuhake
karo sedulure dhewe, yaiku R. Arjuna (Dananjaya). Prabu Karna seneng banget atine jalaran oleh
dalan kanggo males kabecikane Prabu Duryudana. Mulane banget anggone ngetog kasudiran
(kekendelan). Wusanane Karna gugur kena panah. Kondhang minangka prajurit kang utama) Lakon
kapindho kang dadi patuladhan ing serat Tripama yaiku Adipati Karna. Sejatine suryaputra isih
sedulur kandunge pandhawa (padha ibu nanging beda bapak). Wiwit lair Karna ora urip bareng
pandhawa, nanging digulawenthah dening kusir Adirata kang nemokake karna nalika isih bayi abang.
Nganti diwasa, dheweke didadekake adipati ing negari Ngawangga. Karna rumangsa duwe utang
budi marang duryudana lan ngucap setya bakal bela Duryudana. Watak loyalitas iku kabukti
sadawane uripe Adipati Karna tansah bela prabu kurupati nganti tekan
patine senajan kudu ngalahake sedulur kandhunge dhewe. Wasana Karna gugur kena panah saka
Arjuna. Pada pungkasan jlentrehake telu lakon sing wis kasebutake ing pada siji nganti nenem iku
patut dadi patuladhan kanggo wong Jawa. Dadi manungsa kudu tansah bela, budi daya lan rumangsa
andarbeni marang bangsa negarane. Sari pathi sing kamot ing Serat Tripama yaiku:
1) Serat Tripama ngandhut konsep bela negara kang ana ing saben larik,
2) Kawruh bab tresna marang bangsa lan negara, lan
3) Perkara bangsa lan negara iku luwih utama tinimbang perkara pribadi.
PENGGANTI SOAL LATIHAN HAL 9
2. Jlentrehna dumadine tembung serat tripama!
4. Jlentrehna tegese tembung dhandhanggula ing tembang macapat!

jawab
2. Serat tegese tulisan utawa kasusastran, tri tegese telu, utawa telung kawruh lan pama
dumadi saka tembng upama ateges patuladhan.
4. Nggambarake uripe wong kang lagi seneng-senenge, apa sing digayuh bisa kasembadan.

TAMBAHAN MATERI HAL 11

2. Nulis Tembang Dhandanggula
Nulis tembang iku ana paugeran kang kudu di turut. Dene paugeran tembang
Dhandhanggula wis diandharake ing dhuwur. Tembang uga ngandhut titi laras. Titi laras dumadi saka
rong tembung yaiku titi lan laras. Titi tegese sarwa ngati-ati ora ana sing cicir. Laras tegese wis runtut
(cocog) karo swara sing bener tumrap gamelan. Rong teges kasebut bisa didudut yen titi laras iku
tegese
diati-ati supaya bisa runtut (cocog) karo swara sing bener tumrap gamelan. Tembang macapat
menawa ditembangake gunake laras (nada) gamelan (titi laras Jawa) slendro utawa pelog. titi laras
slendro kang gunake titi laras kepatihan, yaiku : 1(ji), 2 (ro), 3 (lu), 4 (pat), 5(ma), 6 (nem), dan 7 (pi).
Kanggo laras pelog lan slendro ora mung gunakake titi laras 4(pat) lan 7(pi).
Tuladha nullis tembang Dhandhanggula:

DHANDHANGGULA
(Laras Pelog, Pathet Nem)
6123,612222
La -mun si - ra , ang - ge - gu - ru ka - ki
15653,356666
A - mi - lih - a , ma - nung - sa kang nya - ta
653231216
Ing - kang be - cik mar - ta - ba - te
61222312
Sar - ta ka - wruh - ing u - kum
65211,11111
Kang ngi - ba - dah , lan kang ngi - ra - ngi
355555656
Su - kur o - leh wong ta - pa
2231216
Ing- kang wus a - mung - kul
61233333
Tan mi - kir pa - we - weh ing lyan
332121,11111233
I - ku pan - tes , si - ra gu - ro - na - na ka - ki
333223122
Sar - ta- ne ka - wruh - a - na

PENGGANTI SOAL LATIHAN HAL 13

2. Jlentrehna tegese cengkok!
4. Jlentrehna watake tembang mijil!
jawaban
2. cengkok yaiku cirine tembang siji lan sijine.
4. tinarbuka, pantes kanggo nelakake pitutur nasehat lan uga crita katresnan.

PENGGANTI SOAL UJI KOMPETENSI HAL 13

A.
2. Patih Suwanda nalika isih ana ing pertapan jenenge ....
a. Bambang Sudarmo
b. Bambang Sumantri
c. Bambang Atmaja
d. Sumantri Manggala
e. Suryaputra
4. Tembang tengahan Juru Demung duwe watak ....
a. parikena
b. mrabawani
c. prenesan
d. tinarbuka
e. grapyak
6. Ing ngisor iki kang klebu ing tembang tengahan kejaba ….
a. Wirangrong
b. Kinanthi
c. Girisa
d. Juru Demung
e. Balabak
8. Paugerane tembang macapat ngenani cacahing wanda saben sagatra diarani ….
a. guru sastra
b. guru lamba
c. guru wilangan
d. guru gatra
e. guru lagu
10. Paugeran tembang macapat kang nganggo guru lagu u, i, a, i, a, i yaiku tembang ....
a. Kinanthi
b. Asmarandana
c. Gambuh
d. Dhandhanggula
e. Durma
12. Paugeran tembang macapat kang nganggo guru gatra 9 larik yaiku tembang ....
a. Maskumambang
b. Mijil
c. Sinom
d. Kinanthi
e. Asmarandana
14. Ngenggokake utawa bengkongake notasi lagu utawa titi laras yaiku ....
a. luk utawa bengkong
b. gregel
c. cengkok
d. wiled
e. laya luluh
16. Watake tembang wirangrong yaiku ….
a. prenesan
b. mrabawani
c. pariena
d. kemrungsung
e. sumringah
18. Paugeran tembang macapat kang arane utawa cacahe larik saben sapada diarani ….
a. guru lagu
b. guru sastra
c. guru wilangan
d. guru gatra
e. guru lamba
20. Sasmita tembang Dhandhanggula antarane ....
a. sarkara
b. jumbuh
c. galak
d. kingkin
e. gandeng

B.
2. Kumbakarna iku satriya ing nagari ....
4. Rumpakan utawa unen-unen kang kudu dibatang utawa dibethek maksude diarani ....
6. “Mboke dilus-elus anake diidak-idak” unenunen iku tegese ....
8. Parikan migunakake paugeran purwakanthi ....
10. Patih Suwanda duweni telung sipat kang dadi piwulang becik, salah sijine kaya, tegese ....

C.
2. Tulisna sasmita lan watake tembang Megatruh!
4. Apa kang diarani parikan? Wenehana tuladhane?
6. Sebutna tembang kang klebu tembang tengahan!
8. Jlentrehna kang diarani Serat Tripama!
10. Apa piwulange Bambang Sumantri ing serat Tripama?

REMEDI
1. Basukarna iku ratu ing ....
3. Wujud kupinge kumbakarna kaya kumba, utawa ....
5. Ramane adhipati Karna iku ...
7. Prabu Karna, nduwe pusaka keris, aran ....
9. Variasi munggah mudune titi laras sing ora ana luk e, supaya penak dirungokne diarani ....

PENGAYAAN
6. Kepriye piwulangan luhur ing Serat Tripama kanggo kanoman?
7. Jlentrehna pangerten guru swara!
8. Watak saben tembang macapat dhuweni kaluwihan dhewe-dhewe, coba sebutna lima bae
watak tembang macapat kang kongerteni!
9. Titi laras ana kang ngandarake kabagi loro, caba sebutna lan jlentrehna saben perangane!
10. Apa kang diarani cangkriman? Wenehana tuladhane!

JAWABAN
A.
2. b. Bambang Sumantri
4. c. prenesan
Pembahasan:
Juru Demung watake prenesan.
6. b. Kinanthi
Pembahasan:
Kang klebu Tembang tengahan yaiku kaya ing ngisor iki.
a. Balabak watak sembrana parikena
b. Wirangrong watak mrabawani
c. Jurudemung watak prenesan
d. Girisa
8. c. guru wilangan
Pembahasan:
Guru Wilangan yaiku cacahing wanda/suku kata saben sagatra.
10. a. Kinanthi
Pembahasan:
Gatra: 6
Wilangan:
8, 8, 8, 8, 8, 8
Lagu:
u, i, a, i, a, i
12. c. Sinom
Pembahasan:
Sinom 9 8, 8, 8, 8, 7, 8, 7, 8, 12
LAGU a, i, a, i, i, u, a, i, a
14. a. luk utawa bengkong
Pembahasan:
Luk utawa bengkong, tegese ngenggokake utawa bengkongake notasi lagu utawa titi laras tumrap
macapat luk ora nganti telung notasi.
16. b. mrabawani
Pembahasan:
Wirangrong watake mrabawani.
18. d. guru gatra
Pembahasan:
Guru gatra yaiku cacahing gatra/larike/baris saben sapada/bait.
20. a. sarkara
Pembahasan:
Sasmitane tembang Dhandhanggula yaiku Dhandanggula, sarkara, hartati, dhandang, madu, manis,
sari bremana, gula drawa gagak, kaga tresna

B.
2. ngalengka
4. cangkriman
6. andha
8. guru swara
10. amanah

C.
2. Sasmitane: duduk wuluhtruh, megatruh, pegat, duduk, wuluh, luh
Watake: sedih lan kentekan pangarep-arep mula lumrah kanggo nelakake crita kang nggrantesake
ati.
4. Unen-unen kang dumadi saka rong ukara. Ukara sepisanan kanggo narik kawigaten, lan
ukara kapindho minangka isi.
Tuladha:
a. Bisa nggender, ora bisa demung. Bisa jejer, ora bisa nembung.
b. Bisa nggambang, ora bisa nyuling. Bisa nyawang, ora bisa nyandhing.
6. Balabak, wirangrong, jurudemung, lan girisa.
8. Tembung Serat Tripama dumadi saka rong tembung, yaiku serat, tri lan pama. Serat, tegese
tulisan utawa kasusastran, tri tegese telu, utawa telung kawruh utawa ajaran, lan pama, dumadi saka
tembung upama kang tegese patuladhan. Dadi Serat Tripama duweni pangerten sawijining susastra
kang ngemot kawruh telu patuladhan. Patuladhan kang dimaksud yaiku telu lakon ing pewayangan
kang duweni watak kautaman lan keluhuran.
10. a. Guna: ateges pinter, wasis lan trampil nalika ngabdi marang bangsa lan negarane. Patih
Suwanda uga ngisi awake maneka ngelmu sekti.
b. Kaya: ateges amanah marang kang dititahake lan bisa dipercaya. Kang dadi bukti nalika
Patih Suwanda diutus raja nggawa bandha kasil rampasan perang digawa kanthi ngati-ati tanpa
digunakake dhewe.
c. Purun: ateges kendel nalika dhewe lan bebarengan kanthi tekad kang gedhe

REMEDI
1. Basukarna iku ratu ing .... (awangga)
3. Wujud kupinge kumbakarna kaya kumba, utawa .... (kwali/ kendhi)
5. Ramane adhipati Karna iku ... (Bethara Surya)
7. Prabu Karna, nduwe pusaka keris, aran .... (keris kaladete)
9. Variasi munggah mudune titi laras sing ora ana luk e, supaya penak dirungokne diarani ....
(gregel)

PENGAYAAN
1. a. Serat Tripama ngandhut konsep bela negara kang ana ing saben larik.
b. Kawruh bab tresna marang bangsa lan negara.
c. Perkara bangsa lan negara iku luwih utama tinimbang perkara pribadi.
3. Unen-unen kang runtut swarane (vokal)
5. a. Gambuh
Watake: grapyak, sumanak, mula cocok kanggo nyritakake pitutur.
b. Dhandhanggula
Watake: luwes, kemes lan dadut ati, mula pantes kanggo nelakake crita apa bae ing
ngendi bae, lan kahanan apa bae.
c. Durma
watak sosialé manungsa.
Sasmitane: durma, dur, undur, sirna, galak
Watake: galak, seneng, lan ngemu kenepson, mula cocok kanggo wong kang ana ing
kahanan paprangan.
d. Pangkur
Watake: seneng, antepan ati lan gagah, mula pantes kanggo nyritakake crita kagol,
mangkelake, pitutur kang disebabkan rasa mangkel lan uga kahanan paprangan.
e. Megatruh
Watake: sedih lan kentekan pangarep-arep mula lumrah kanggo nelakake crita kang
nggrantesake ati.
f. Pocung
Watake: sakepenake lan kurang greget, lumrahe kanggo nelakake geguyonan lan
pitutur.
7. Titi laras ing gendhing Jawa iku kaperang dadi loro yaiku ana laras slendro lan laras pelog. Laras
slendro duweni 5 laras yaiku barang, jangga, dhadha utawa tengah, lima lan enem. Laras pelog uga
duweni cacahe laras kang padha, yaiku uga
duweni 5 laras. Ananging jenenge kang beda. Laras-larase pelog yaiku jangga gedhe, jangga dhadha
cilik, dhadha lima gedhe, lima enem cilik, lan enem barang cilik
9. Cangkriman yaiku rumpakan utawa unen-unen kang kudu dibatang utawa dibethek maksude.
Tuladha:
a. Gajah nguntal sangkrah
Tegese luweng
b. Kayu mati ginuber ula mati
Tegese gangsingan

BAB 2

PENGGANTI APERSEPSI HAL 18

Wis dadi kabudayan wong Jawa manawa ing saben dinane nglakoni apa bae kanthi tatanan. Marang
sapadha-padha tansah aweh pangeling-eling, pituduh lan paugeran marang sepadhapadha. Luwih-
luwih marang bocah cilik, piwulang-piwulang kasebut dadi sarana edhukasi sing becik. Ana maneh
sing diarani wewaler Jawa, kang isine ngudhar kawruh sawijining paugeran urip ing bebrayan.
Wewaler menehi pranatan marang wong Jawa supaya ora nglanggar pawelinge wong tua, babagan
kabeh paugeran. Yen wong Jawa ngarani urip aja nganti nungkak pranatan. Pakulinan paring
wewaler iki asring digunakake wong tua marang anake. Nanging, ing jaman modern kaya mangkene
okeh wong Jawa sing wis lali marang budaya wewaler.

PENGGANTI SOAL HAL 26

2. Sebutna jinise karangan wujud teks kang ana ing basa Jawa!
4. Apa titikane teks eksposisi?

JAWABAN
2. 2. Narasi, eksposisi, deskripsi, persuasi argumentasi.
4.
a. Arupa wacan informasi.
b. Migunakake basa baku, informatif lan denotatif
c. Jelaske fakta, proses kahanan, urun rembug, kayakinan lan sapiturute
d. Fakta kang dikuatake kaliyan wilangan, data, peta, grafikk lan sapiturute kanggo nyetakake
informasi.
e. Wasananing wacan ana penjelasan.
f. Bukti digunakake minangka alat kontribusi lan alat kontritasi

PENGGANTI MATERI HAL 26

1. Jinising wewaler
a. Wewaler babagan kamanungsan
Tegese pepali kang ana gegayutane karo bab kamanungsan.
Tuladha:
1) Aja lali marang kabecikaning liyan.
Tegese:
Manungsa aja nganti lali marang wewehing wong liya.
2) Aja lali marang kahanan kang tau gawe susah, jalaran kang kaya mengkono mau bisa bali maneh,
mula kudu ngati-ati.
Tegese:
Manungsa ora kena lali marang kahanan kang gawe susah, amarga iku bisa tumeka
maneh. Mula kudu waspada.
b. Wewaler babagan agama
Tegese pepali kang ana gegayutane karo agama.
Tuladha:
1) Aja andhisiki kersa.
Tegese:
Manungsa ora kena dhisiki takdir, awit iku kabeh wis ginaris saka Ingkang Maha
Kuwasa.
2) Aja sira mung kelingan barang kang katon bae, sebab kang katon gumelar iki anane malah ora
langgeng.
Tegese:
Manungsa ora kena nguja bab kang ketok nyata bae, amarga apa kang ketok nyata iki sejatine ora
saklawase utawa abadi.
c. Wewaler babagan kebatinan
Tegese pepali kang ana gegayutane karo batine manungsa.
Tuladha:
1) Aja lali saben ari eling marang Pangeranira, jalaran sejatine sira iku tansah katunggon
Pangeranira.
Tegese:
Saben manungsa ora kena lali marang Gusti Pangerane, amarga sejatine saben manungsa dijaga
dening Gusti Pangeran.
2) Aja seneng gawe rusaking liyan, jalaran sira bakal kena siku dhendhaning Guru Sejatinira.
Tegese:
Aja seneng ngganggu wong liya, amarga bisa kena karmaning Gusti Pangeran.
d. Wewaler babagan keluwarga
Tegese pepali kang ana gegayutane karo perkara ing jero keluwarga
Tuladha:
1) Aja mung ngaku wong tuwa lamun wong atuwamu katon sugih lan dhuwur drajate, jalaran
sira iku asale saka wong tuwanira senajan kaya ngapa wujude.
Tegese:
Manungsa aja nganti rumangsa wong tuane dhewe kang paling sugih lan gedhe drajad pangkate,
amarga kabeh bocah asale saka wong tuwa sakloron. Senajan kaya ngapa bae wujude.
2) Aja mung ngegungake duwe pangkat lan duwe bandha, jalaran pangkat lan bandha iku mau
bisa sirna sadurunge sira pralaya.
Tegese:
Manungsa aja nganti gumedhe jalaran duwe drajad pangkat, iku bisa bae ilang sakdurunge
tumekaning pati.
e. Wewaler babagan bebandha
Tegese pepali kang ana gegayutane karo bab bandha donya.
Tuladha:
1) Bandha iku perlu nanging aja diumuk-umukake, drajat lan pangkat iku perlu, aja dipamer
pamerake, jalaran bisa mlesetake awake dhewe.
Tegese:
Urip ing donya iku pancen butuh bandha lan pangkat, nanging iku kabeh ora kena
diumukake. Iku bisa nyilakakake marang awake dhewe.
2) Aja ngegungake dadi wong sugih bandha mundhak kuciwa ing tembe burine, sebab kahanan
kang ana iki bisa rusak.
Tegese:
Manungsa ora kena rumangsa paling sugih dhewe, amarga iku bisa ilang kapan wae.
f. Wewaler babagan bebangsa
Tegese pepali kang ana gegayutane karo bangsa lan negara.
Tuladha:
1) Aja seneng yen lagi dadi penguwasa, serik yen lagi ora dadi penguwasa, jalaran kuwi bakal
ana bebendhune dhewe-dhewe.
Tegese:
Manungsa aja nganti lali amarga kahanan, seneng mung nalika duwe drajat pangkat,
susah nalika asor, iku kabeh bakal ana karmane dhewe-dhewe.
2) Aja mung kepengin menang dhewe kang bisa marakake krahing negara lan bangsa, kudu
seneng rerembugan jaga ketentreman lahir-batin.
Tegese:
Manungsa ora kena kudu menang dhewe, rumangsa kuwasa dhewe. Iku bisa nyebabkake rusaking
bangsa lan negara. Karo sepadha-padha kudu tansah jaga sesrawungan.
2. Wewaler Klebu Sawijining Gugon Tuhon
Wewaler iku wujude meh padha karo gugon tuhon. Gugon tuhon yaiku tindak-tanduk kang kurang
pantes lan dipercaya bakal nekakake kacilakan manawa nekat dilakoni. Umume gugon tuhon sering
krungu ing guneme wong tua marang anake utawa guru marang muride. Mulane bocah-bocah kang
kulina nampa pitutur saka wong tuwa iku ora wani nglakoni apa kang wis dituturake, sanadyan
kadhangkala pitutur kuwi mau ora tinemu nalar. Gugon dumadi saka tembung gugu+an kang duwe
teges gampang banget percaya marang critane wong liya. Dene tuhon dumadi saka tembung
tuhu+an sing tegese nyata, setya, utawa duwe sipat kang gampang dipercaya. Dadi gugon tuhon
duweni sipat gampang dipercaya marang samubarang kang dicritakake utawa didongengake. Gugon
tuhon kagolongake dadi telu yaiku kaya ing ngisor iki.
a. Pitutur sinandhi
Gugon tuhon iki klebu pitutur kang ora kalairaken kanthi melok. Luwih okeh migunakake tembung ora
ilok sing sejatine ngemu teges ora becik.
Tuladha:
1) Aja gawe sumur ing ngarepan omah amarga bebayani bocah dolan.
2) Aja kureb ajang sawise madhang, aja banjur ajange dikurebake, becik isahana dhisik
3) Aja mangan ndhodhok ing tengah lawang lire wong mangan dhodhok yen disawang saru,
kejaba mangan ing tengah lawang bisa ngalang-ngalangi wong sing arep liwat.
4) Aja mangan ing paturon Amarga bisa ngregedi paturon, kejaba nalika lara.
5) Aja mangan karo ngadeg, mundhak wetenge dawa amarga mangan karo ngadeg iku saru,
becike karo lingguh sing becik.
b. Pepacuh utawa wewaler
Pepacuh yaiku pitutur kang dumadi saka leluhur utawa wong kang nate nemu kacilakan amarga
nindhakake sawijining bab. Kedadeyan iku banjur dicritakake marang wong liya lan anak putu dadi
wewaler.
Tuladha:
1) Wong menyang segara kidul, ora kena nganggo sandangan ijo pupus. lire nalika semana ana
wong Ngayogyakarta kang keseret ombak menengah, mbeneri
sandhangane ijo pupus. Wusanane wong-wong kang padha plesir ing pesisir kidul ora wani nganggo
sandhangan ijo pupus. Dene kang baku kudu tansah ngati-ati.
2) Tedhak turune panembahan Senapati, ora kena nitih jaran bathilan ( jaran sing buntute
dikethok) para turunane panembahan senapati ora kena nunggang jaran bathilan/ jaran sing bunthute
dikethok amarga bisa cilaka.
3) Wong Kudus sing manggon sawetan kali ora kena bebesanan karo sing mapan sakulon kali
wong Kudus, sing omahe neng wetan kali ora kena bebesanan karo wong sing omahe neng kulon kali
sebabe calon temanten ora kena nglumpati kali, ora ilok.
4) Wong Bagelan ora kena nganggo jarit gadhung mlati. Miturut kapercayan wong Jawa Timur,
wong Bagelan ora kena nganggo jarit gadhung mlathi amarga miturut wong kono bisa marakake
cilaka.
c. Gugon tuhon kang salugu
Gugon tuhon kang salugu yaiku bocah cilik utawa wong kang dadi mangsane Bathara kala miturut
dongeng diarani bocah sukerta. Miturut kapitayan bocah iku mau bisa waluya lan lestari manawa
diruwat kanthi ditanggapake wayang kanthi lakon Amurwa Kala.
Tuladha:
1) Jempina : bocah lair durung mangsane
2) Julung caplok : bocah lair wayah surup (srengenge anslup)
3) Julung kembang : bocah lair wayah pletheke srengenge
4) Julung sungsang : bocah lair wayah bedhug (tengah awan)
5) Kalung usus : bocah lair pusere nggubed gulu
6) Kembar : bocah laire bareng luwih saka 1, lanang/wadon.
7) Margana : bocah laire ing tengah dalan, sajrone lelungan

PENGGANTI SOAL LATIHAN HAL 31

1. Jlentrehna kang diarani wewaler!
2. Sebutna jinise wewaler kang ana ing Jawa!

JAWABAN
1. Wewaler bisa diarani waler utawa dumadi saka tembung waler, tegese pepacuh /pepali kang
ora kena dilanggar. Wewaler wonten ing madyaning masarakat Jawa diwastani pepali utawi larangan.
Wewaler iku klebu kapitadosan kang wis ana
wiwit jaman rumiyin. Wewaler yaiku kapitayan marang sawenehing bab utawa perkara kang ora
tinemu nalar. Tumrape wong kang percaya marang wewaler iku mesti duwe rasa sumelang manawa
ora bisa nyembadani. Luwih-luwih malah ana
kang mastani menawa wewaler iku bisa bebayani marang kang nglanggar.
2. Miturut wujude, wewaler ana 6 jinise, yaiku wewaler babagan agama, kebatinan,
kamanungsan, bebangsa, keluwarga, lan bebandha.

PENGGANTI SOAL UJI KOMPETENSI HAL 32

A.
1. Syarate paragrap kang becik kudu duweni kohesi kang tegese ….
a. ukara pokoke kudu mapan ana ngarep
b. duweni ukara-ukara kang nyawiji jumbuh saka wujude
c. kabeh dadi ukara pokoke
d. ora nyambung siji lan sijine
e. bahasa rancu
3. Pola ngembangake teks eksposisi kang nggunakake katrangan tambahan kanggo jlentrehake
perkara diarani eksposisi ....
a. proses
b. perbandingan
c. sebab-akibat
d. ilustrasi
e. umum khusus
5. Kang ora klebu jinising teks yaiku ….
a. narasi
b. persuasi
c. kontemporer
d. deskripsi
e. eksposisi
7. Kang sepisan ditindakake kanggo nulis teks eksposisi yaiku ….
a. gawe salam pambuka
b. nemtokake tema kang arep ditulis
c. wawancara marang sadhengah pawongan
d. gawe salam panutup
e. nemtokake karangan
9. Jinise teks eksposisi kang nyritakake urutaning tindakan-tindakan kanggo nyiptakake utawa
ngasilake urutaning kedadeyan utawa prastawa diarani eksposisi ....
a. definisi
b. proses
c. klasifikasi
d. laporan
e. berita
11. Jinising paragrap manut pokoke ukara kaya ngisor iki kejaba ….
a. ekstensif
b. induktif
c. ineratif
d. deskriptif
e. deduktif
13. Kutha kang dadi papan laire wayang wong yaiku....
a. Yogyakarta
b. Surakarta
c. Sukoharjo
d. Cirebon
e. Madura
15. Aja sira degsura, ngaku luwíh pinter tinimbang sejene. Wewaler kasebut klebu jinis ....
a. kamanungsan
b. bebandha
c. kebatinan
d. keluwarga
e. agama
17. Unine wewaler kang isine Manungsa ora kena dhisiki takdir, awit iku kabeh wis ginaris saka
Ingkang Maha Kuwasa yaiku ....
a. Aja sira wani marang wong atuwanira, jalaran sira bakal kena bendhu saka Kang Murbeng
Dumadi
b. Aja andhisiki kersa
c. Aja lali marang kabecikaning liyan.
d. Aja sira degsura, ngaku luwih pinter tinimbang sejene
e. Aja wedi kangelan, jalaran urip aneng donya iku pancen angel
19. Aja mangan ing paturon. Unen-unen kasebut klebu ....
a. patuladhan
b. wewaler
c. bocah sukerta
d. pitutur sinandhi
e. pepacuh
21. Unen-unen wujud cangkriman kang dikantheni batangane pisan, sanajan batangan mau
mung nyrempet bae diarani ....
a. cangkriman
b. wangsalan
c. sengkalan
d. parikan
e. bebasan
23. Wangsalan ngemu unen-unen kang butuhake wangsulan. Wangsulan ing wangsalan
diarani ....
a. tegese
b. babade
c. bathange
d. batange
e. bandhane
25. Ditakoni malah ngembang suruh. Batange yaiku ....
a. brebes
b. drenges
c. mrenges
d. prengus
e. meneng
27. Wangsalan padinan ing ngisor iki kang klebu jinis ora nyebutake batange yaiku ....
a. yen ora nesu, geneya kowe kok mentil kacang, mrengut terus
b. nyaron bumbung, nganti cengklungen nggonku ngenteni
c. balung geni, mbokmenawa aku rene liya dina
d. aja jenang gula lho karo aku
e. pindhang lulang, kacek apa aku karo dheweke
29. Gentha dara, ari Senen basa kuna. Wangsalan kasebut dumadi saka ....
a. rong ukara
b. rong gatra
c. rong pada
d. nem ukara
e. nem gatra

B.
2. Kang diandharake ana ing teks eksposisi yaiku ...
4. Wewaler ing kamus uga bisa diarani ....

6. Papan kedadeyane Raden Tumenggung Rahutama paring wewaler marang anak putune ing
desa ....
8. Dina kang dadi wewalere masarakat Banyumas yaiku dina ....
10. Mayite Raden Tumenggung Rahutama disarekake ana pasareyan ....

C.
1. Kepriye tandha-tandhane teks eksposisi?
3. Jlentrehna pola ngembangake teks eksposisi!
5. Apa bae kang kudu dilakokake nalika arep nulis teks eksposisi?
7. Apa pangertene teks eksposisi?
9. Apa bedane teks eksposisi berita lan pertentangan?

REMEDI
1. Ing sajronong wangsalan iku ngemu ....
3. Pepali kang ana gegayutane karo bangsa lan negara yaiku ...
5. eksposisi sing jlentrehake sawijining tumindak yaiku ....
7. Informasi dijlentrehake kanthi pola ....
9. Gancaran kang sistematis kanggo ngandharake prastawa kang wus kadadeyan sakdurunge,
diarani ....

PENGAYAAN
2. Kepriye bedane teks narasi ekspositoris lan sugestif?
4. Apa bae struktur kang kudu ana ing teks eksposisi?
6. Apa kang diarani eksposisi perbandingan? Tuduhna contone!
8. Aja seneng marang wong kang lagi nguja hawa napsu marga akeh bandhane, jalaran bandha
mau bisa gawe cilaka amarga durung mesthi bandha kang resik. Jlentrehna tegese wewaler kasebut!
10. Apa gegayutane wewaler lan gugoh tuhon?

JAWABAN UJI KOMPETENSI

A.
1. b. duweni ukara-ukara kang nyawiji jumbuh saka wujude
Pembahasan:
Paragrap kang duwe sipat kohesif manawa diwaca ukara ing sajerone katon runtut.
3. d. ilustrasi
Pembahasan:
Ing eksposisi ilustrasi pada eksposisi kang nggunakake katrangan tambahan kanggo
jlentrehake paparan liya.
5. c. kontemporer
Pembahasan:
Miturut gegayuhane teks iku ana warna lima, yaiku narasi, deskripsi, argumentasi, eksposisi, lan
persuasi.
7. b. nemtokake tema kang arep ditulis
Pembahasan:
Carane nulis teks eksposisi: Nalika arep nulis teks deskriptif ora kena sakarepe
dhewe ananging ana bab-bab kang prelu ditindakake. Supaya bisa nulis teks eksposisi kanthi bener,
yaiku kudu kaya ing ngisor iki.
a. Nemtokake tema tulisan.
b. Nemtokake tujuane tulisan.
c. Ngumpulake bahan tulisan.
d. Nggawe kerangka tulisan.
e. Ngembangake tulisan.
9. b. proses
Pembahasan:
Eksposisi proses yaiku gancaran kang nyritakake urutaning tindakan-tindakan kanggo nyiptakake
utawa ngasilake urutaning kedadeyan utawa prastawa.
11. a. ekstensif
Pembahasan:
Jinising paragrap miturut panggone kalimat utama kaperang dadi 4, yaiku kaya ing ngisor iki.
a. Paragrap deduktif.
b. Paragrap induktif.
c. Paragrap ineratif.
d. Paragrap deduktif-induktif.
13. b. Surakarta
Pembahasan:
Wiwitanipun wayang wong dipungelar ing Surakarta, lajeng dipungelar ing Yogyakarta
15. a. kamanungsan
17. b. Aja andhisiki kersa
19. d. pitutur sinandhi
Pembahasan:
Gugon tuhon iki klebu pitutur kang ora kalairaken kanthi melok. Luwih okeh migunakake tembung ora
ilok sing sejatine ngemu teges ora becik.
21. b. wangsalan
Pembahasan:
Wangsalan yaiku unen-unen wujud cangkriman kang dikantheni batangane pisan, sanajan
batangan mau mung nyrempet wae
23. d. batange
25. c. mrenges
Pembahasan:
Ditakoni malah ngembang suruh. (kembang suruh=drenges)
27. d. aja jenang gula lho karo aku
Pembahasan:
Aja jenang gula lho karo aku. ( jenang gula = glali = lali)
29. a. rong ukara

B.
2. Kang diandharake ana ing teks eksposisi yaiku ... (ngandarake proses)
4. Wewaler ing kamus uga bisa diarani ....
(pepacuh)
6. Papan kedadeyane Raden Tumenggung Rahutama paring wewaler marang anak putune ing
desa .... (Bener Lowano)
8. Dina kang dadi wewalere masarakat Banyumas yaiku dina .... (Sebtu Pahing)
10. Mayite Raden Tumenggung Rahutama disarekake ana pasareyan ....
(gumalem)

C.
1.
a. Arupa wacan informasi.
b. Migunakake basa baku, informatif lan denotatif.
c. Jelaske fakta, proses kahanan, urun rembug, kayakinan lan sapiturute.
d. Fakta kang dikuatake kaliyan wilangan, data, peta, grafik lan sapiturute kanggo nyetakake
informasi.
e. Wasananing wacan ana penjelasan.
f. Bukti digunakake minangka alat kontribusi lan alat kontritasi.
3.
a. Eksposisi proses yaiku pada eksposisi kang jlentrehake reroncenane tumindak,
ngolahane kanggo ngasilake kahanan, uraian cara kelaksane kahanan, cara nglampahake
kahanan kanthi cara kronologis.
b. Eksposisi perbandingan yaiku : pada eksposisi kang jlentrehake pambanding loro bab utawa luwih
kalih nuduhake pamadane-pamadane lan pambedha-pambedha saka objek kang dibandingake.
c. Eksposisi sebab-akibat yaiku : pada eksposisi kang jabarake kahanan kanthi cara dijelasake ing
bentuk gegayuhan sebab akibat utawa akibat sebab.
d. Eksposisi ilustrasi yaiku : pada eksposisi kang nggunakake katrangan tambahan kanggo
jlentrehake paparan liya.
e. Eksposisi umum khusus utawa khusus umum yaiku pada eksposisi kang diwiwiti kanthi jlentrehake
kahanan saka bab-bab kang dhuweni sifat umum banjur jlentrehake kalih ukara-ukara pendukung
kang luwih khusus. (lan sewalike kanggo khusus umum)
5. Carane nulis teks eksposisi yaiku kaya ing ngisor iki. Nalika arep nulis teks deskriptif ora kena
sakarepe dhewe ananging ana bab-bab kang prelu ditindakake. Supaya bisa nulis teks eksposisi
kanthi bener, yaiku:
a. nemtokake tema tulisan,
b. nemtokake tujuane tulisan,
c. ngumpulake bahan tulisan,
d. nggawe kerangka tulisan, lan
e. ngembangake tulisan.

7. Karangan isine menehi katrangan salah sijine topik utawa masalah kanggo menehi informasi
utawa kabar marang wong kang padha maca.
9.
a. Eksposisi berita yaiku kang isine pewartaan ngenani kedadean.
b. Eksposisi pertentangan yaiku goncatan kang nggunakake pola sebab lan akibat.

REMEDI
1. Ing sajronong wangsalan iku ngemu .... (unen-unen)
3. Pepali kang ana gegayutane karo bangsa lan negara yaiku ... (wewaler babagan bebangsa)
5. eksposisi sing jlentrehake sawijining tumindak yaiku .... (eksposisi proses)
7. Informasi dijlentrehake kanthi pola .... (penalaran)
9. Gancaran kang sistematis kanggo ngandharake prastawa kang wus kadadeyan sakdurunge,
diarani .... (eksposisi laporan)

PENGAYAAN
2. Bedane narasi ekspositoris lan narasi sugestif yaiku,
Narasi ekspositoris:
Jembarke wawasan/pangerten
Beberke katrangan bab prastawa
Adhedhasar nalar supaya padha sarujuk
Basa informatif, tembunge denotatif
Narasi sugestif:
Beberke makna kang sinandi
Nguripke pangangen-angen (imajinasi)
Nalar mung kanggo nggayuh surasa (makna), yen Perlu nalar dilirwakkke.
Basa figuratif, tembunge konotatif
4. Struktur kang kudu ana ing teks eksposisi yaiku:
a. Purwoko
b. Isi
c. Pungkasan
6. Ekposisi kang jlentrehake pambanding loro bab utawa luwih kalih nuduhake pamadane-
pamadane lan pambedha- pambedha saka objek kang dibandingake.
Tuladha:
Sing cetha kacilakan Hercules C-130 duweke TNI AU mau nambahi tan saya akeh dhaftar kacilakan
motor mabur duweke TNI AU. Pancen akeh sing kandha yen sejatine motor mabur duweke negara
mau akeh sing wis padha tuwa lan kudu diganti. Nanging gandheng kanthi alesan anggaran ora
nyukupi, kepeksa motor mabur tuwa isih tetep
digunakake kanggo ngangkut wong lan barang barang liyane. Apa ya pancen kacilakan mau bener
bener amarga saka umure montor mabur sing wis tuwa utawa saka sebab liyane? Ditunggu bae asil
saka katrangane pamarintah bab sebab-musababe kacilakan montor mabur kasebut.
8. Manungsa aja nganti kekancan marang wong liya sing seneng nguja bandha donyane,
durung mesthi bandhane bandha kang halal.
10. Wujude wewaler lan gugon tuhon iku meh padha. Ananging jinise gugon tuhon luwih okeh lan
wewaler dadi sawijining jinise gugon tuhon.

PENGGANTI ULANGAN TENGAH SEMESTER HAL 37

A.
2. Ing Serat Wedhatama cacahe pupuh ing tembang kinanthi ana ... padha.
a. 18
b. 15
c. 16
d. 14
e. 35
4. Pupuh pangkur duweni piwulang ngelmu kang sempurna, kang dadi pathokaning kanggo
manungsa yaiku babagan ....
a. sopan santun
b. crah bubrah
c. banda dunya
d. katresnan
e. pungkasane umur
6. Pupuh ing Serat Wedhatama yaiku ana … pupuh/metrum.
a. 3
b. 4
c. 5
d. 6
e. 7
8. Kang ora klebu ing serat wedhatama yaiku ….
a. Pangkur d. Maskumanbang
b. Sinom e. Kinanthi
c. Gambuh
10. Pupuh kang isine babagan kahanan kang kudu ngati-ati, kalebu pupuh tembang macapat ….
a. Pangkur d. Maskumanbang
b. Sinom e. Kinanthi
c. Gambuh
16. Diangkat sithok-sithok klebu kerata basa sing ateges ....
a. sikil d. kodhok
b. kathok e. kupluk
c. bapak
18. Nilai-nilai luhur ing Serat Wedhatama ngandhut piwulangan kang luhur kanggo ....
a. ngolah sara d. gumedhe
b. bebungah e. tumindak ala
c. urun rembug
20. Tembang Kinanthi gatra 2 guru lagu lan wolangane yaiku ....
a. 8-a d. 8-i
b. 8-u e. 8-o
c. 8-e
22. Aturan laras ing laras pelog cacahe ana ....
a. 5 d. 8
b. 6 e. 9
c. 7
24. Ukara “nata karo mundur” klebu kerata basa kang tegese ....
a. tandur d. tebu
b. kuping e. sepur
c. tarub
26. Geguritan miturut Raminah Baribin bisa diarani ....
a. kidung
b. tembang
c. syair
d. nada
e. gurit
28. Piweling tegese ....
a. pesen
b. angen-angen
c. pangeling
d. aturan
e. waspada
30. Karangan kang nyritakaké kedadéyan kanthi wektu utawa kedadén kang runtut kuwi arane
karangan ....
a. narasi
b. argumentasi
c. deskripsi
d. persuasi
e. eksposisi
32. Istilah bebed ing ageman adat jawa biasa kanggo ....
a. wong lanang d. kaluwarga
b. wong wadhon e. masyarakat
c. bocah
34. Wadah kanggo keris diarani ....
a. tutup
b. warangka
c. wadah keris
d. udhet
e. ukel

B.
1. Tembang kinanthi guru gatrane ana ....
3. Tembang pucung guru gatrane ana ....
5. Watake seneng, tresna, asih, grapyak klebu tembang ....
7. Watake gandrung, prihatin anggone golek ilmuklebu tembang ....
9. Aji godhong garing tegese ....

C.
1. Apa kang di arani tembang gedhe kuwi?
3. sebutna sasmitane tembang macapat gambuh apa wae?
5. Jlentrehake titi laras ing gendhing jawa kanthi trep gunakake basamu dhewe!
7. Jelasna kang diarani wacana argumentasi!
9. Apa kang diarani narasi eksositoris?

JAWABAN
A.
2. a. 18
Pembahasan:
Serat Wedhatama Pupuh V Kinanthi nuduhane yen tembangen cacahe 18 tembang utawa 18 pada
ing pupuh Kinanthi.
4. a. sopan santun
Pembahasan:
Pupuh pangkur ing Serat Wedhatama duweni piwulang ngelmu kang sempurna, kang dadi
pathokaning kanggo manungsa yaiku babagan sopan santun.
6. c. 5
Pembahasan:
Serat Wedhatama ngemot tembang macapat sing cacahe ana lima yaiku pupuh Pangkur, Sinom,
Pocung, Gambuh lan Kinanthi.
8. d. Maskumanbang
Pembahasan:
Serat Wedhatama ngemot tembang macapat yaiku pupuh Pangkur, Sinom, Pocung, Gambuh lan
Kinanthi.
10. b. Sinom
Pembahasan:
Pupuh Sinom ana ing Serat Wedhatama yaiku isine babagan pikolehe saka tumindak ngati-ati.
16. b. kathok
Pembahasan:
Kathok kerata basane yaiku diangkat sithok-sithok.
18. a. ngolah sara
Pembahasan:
Nilai-nilai luhur ing serat wedhatama ngandhut piwulangan kang luhur kanggo mbangun budi pakerti
lan ngolah sara. Piwulangane mboten ndugma agama kang erat kaliyan surga dan anceman neraka,
ananging babagan ngolah rasa ing bathin adhedasar kauripan luhur ing tingkat spiritual kang agung.
20. d. 8-i
Pembahasan:
Patokane temang kinanthi yaiku:
Gatra 1 =8-u
Gatra 2 =8-i
Gatra 3 =8-a
Gatra 4 =8-i
Gatra 5 =8-a
Gatra 6 =8-i
22. c. 7
24. a. tandur
Pembahasan:
Kerata basa yaiku tembung loro sing digandheng nanging suda wandane lan mawa teges.
Contone:
Wedang = gawe kadang.
Kuping = kaku njepiping.
Tandur = nata karo mundur.
Gedhang = digeget sabubare madhang.
Tarub = ditata kareben murub.
26. c. syair
Pembahasan:
Miturut Raminah Baribin geguritan iku iketaning basa kaya dene syair. Mula saperangan pawongan
ana kang ngarani utawa nyebut syair Jawa gagrag anyar.
28. c. pangeling
Pembahasan:
Piweling bisa diarani pengingat utawa pangeling.
30. a. narasi
Pembahasan:
Narasi yaiku karangan utawa paragraf, utawa pada kang nyritakaké kedadéyan kanthi wektu utawa
kedadén kang runtut saka wiwitan ngati pungkasan. Sok sapa sing maca paragraf iki kaya-kaya
nglakoni kaya déné kedadéyan kang ana jroning crita.
32. a. wong lanang
Pembahasan:
Bebed yaiku bebed utawa jarik sing dienggo wong lanang. Bebed artine manusia kudu ubed, tlaten,
lan sregep le nyambut gawe golek pangan.
34. b. warangka
Pembahasan:
Curiga utawa keris dadi wilahan, bilahan lan ana ing jero warangka utawa wadahe.

B.
1. 6 (enem)
3. 4 (papat)
5. Kinanthi
7. Mijil
9. wis ora ana ajine (asor banget)

C.
1. Tembang gedhe iku sapada ana patang gatra, utawa patang pada pala. Cacahing wanda
pada pala siji lan sijine padha. Lire, yen pada pala kapisan 7 wanda, pada pala kapindho, katelu lan
kang kaping papat uga mitung wanda. Cacahing wanda saben sapada pala iku diarani laku.
3. Sasmitane nuduhake pangerten tambuh, embuh, kambuh, jumbuh lan tembung kang awanda
mbuh.
5. Titi laras ing gendhing Jawa iku kaperang dadi loro yaiku ana laras slendro lan laras pelog.
Laras slendro nduweni 5 laras yaiku barang, jangga, dhadha utawa tengah, lima lan enem. Laras
pelog uga nduweni cacahe laras kang padha, yaiku uga nduweni 5 laras.
7. Wacana argumentasi yaiku wacana kang mbudidaya kanggo ngowahi panemune wong liya,
supaya percaya lan wusanane tumindak jumbuh karo kang dikarepake panulis/ kang ngomong.
9. Narasi ekspositoris yaiku wacana kang mung menehi katrangan lugu/apa anane.

BAB 3
PENGGANTI APERSEPSI HAL 43

Nalika ngudhar bab budaya Jawa, caket marang nulis Jawa. Aksara Jawa iku sawijining aksara
ingkang kaagem ing Tanah Jawa lan saubengipun. Umume wong Jawa kudu bisa nulis lan ngerti
aksara Jawa. Nanging kasunyatane ora kabeh wong Jawa ngerti apa iku tembang lan aksara Jawa.
Bab tembang lan aksara Jawa iki bakal ngandharake apa kang diarani tembang lan aksara Jawa, lan
kepriye panggunane.

PENGGANTI MATERI HAL 44

Aksara Jawa yaiku hanacaraka (uga bisa diarani carakan) klebu aksara turunan aksara brahmi sing
digunakake kanggo nyerat naskah Jawa. Wujud hanacaraka sing digunakake seprene yaiku aksara
Jawa kang padha digunakake nalika pemerintahan kasultanan mataram (abad 17), ananging wujud
cetake nembe ana nalika abad 19-an. Panulise aksara Jawa nggandhul ing ngisore garis. Aksara
Jawa duweni 20 aksara dhasar (aksara nglegena), 20 pasangan, 9 aksara murda, 9 pasangan murda,
7 aksara swara, 5 aksara rekan, 5 pasangan rekan, lan sandhangan.

PENGGANTI HAL 47
KAWRUH BASA
Kawruh Basa
a. Paribasan
Paribasan yaiku unen-unen kang wis gumathok racikane lan mawa teges tartemtu.
Dhapukaning paribasan awujud ukara utawa kumpulaning tembung (frase), lan kalebu basa pinathok.
Racikaning tembung ora owah, surasa utawa tegese uga gumathok, lumrahe ateges entar. Tegese
tembung lumereg, gumantung surasa lan karep kang kinandhut ing unen-unen. Paribasan ngemu
teges: tetandhingan, pepindhan, utawa pepiridan (saemper pasemon). Kang disemoni manungsa,
ulah kridhaning manungsa, utawa sesambunganing manungsa lan alam uripe.
Paribasan ana kang sinebut bebasan lan saloka. Diarani bebasan manawa lereging teges
nggepok sesipatan utawa kaanan kang sambung rapet karo ulah kridhaning manungsa. Diarani
saloka menawa lereging teges magepokan karo sing disemoni, disanepani, utawa dipindhakake.
Andaka atawan wisaya = wong kang kena prakara banjur minggat amarga duwe pangira bakal kalah
prakarane.
1) Andaka ina tan wrin upaya = wong kang didakwa nyolong nanging ora ngaku, wasana kajibah
nggoleki barang kang ilang
2) Awak pendhek budi ciblek = wong cilik tur asor bebudene
3) Abag-abang lambe = guneme mung lamis
4) Adol lenga kari busik = dum dum barang, nanging sing andum ora oleh bagean
5) Akadang saksi = wong prakaran akeh sadulure kang dadi seksine
6) Ana bapang sumimpang = nyingkiri sakehing bebaya
b. Isbat
Kang diarani isbat iku unen-unen kang ajeg panganggone lan mawa surasa tartamtu. Isbat
awujud raciking tembung kang ndhapuk ukara kang ngemu teges entar lan ngemu pasemon.
Tembung isbat tegese katetepan, saemper paribasan. Tegese lumereg marang kawruh pilsapat lan
pasemon.
Tuladhane:
1) Golek banyu apepikulan warih (warih: air) ⇒ golek banyu nganggo banyu (nggolek ngelmu
kudu nduweni modal ngelmu)
2) Golek geni adedamar ⇒ golek geni karo geni
3) Kodhok ngemuli lenge (leng: rumah) ⇒ kodhok ngemuli omahe (rohani kita kudhu bisa
ngemuli jasmani kita). Kurange kita ditutupi karo kapribaden. Kapribaden kuwi kang sempurna.
c. Sanepa
Sanepa iku unen-unen kang ajeg panganggone, ngemu surasa tetandhingan, lan nduweni
teges mbangetake kanthi nyurasa kosokbaline. Tuladha: Yen arep ngandhakake tatu sing kerep
banget, disanepakake: tatune arang kranjang.
Umpamané:
1) Ambuné arum jamban tegesé ambuné banger banget.
2) Awaké kuru semangka tegesé awaké lemu banget.
3) Balungé atos debog tegesé balungé empuk banget.
4) Barangé aji godhong garing tegesé barangé ora aji banget.
d. Lelewane basa
Gaya bahasa (lelewaning basa) ateges cara-carane manungsa minggunakake basa, amrih
gampang ditampa lan kepenak dirungu. Ingkang kalebu gaya bahasa inggih punika:
1) Sinonim
2) Asimilasi
3) Metafora
4) Alegori
5) Personifikasi
6) Metonimia
7) Hiperbola
8) Ironi
9) Antitese
10) Euphesisme
11) Anamatope
12) Epitesis
13) Metamefesis
14) Klimaks
15) Anti Klimaks.

PENGGANTI SOAL LATIHAN HAL 48

2. ?tnKinirniragu=zi=gusTi.
Jawab: tan kinira nira agunging gusti
4. ?arnPtihsektimnF`gun.
Jawab: aran patih sekti mandraguna

PENGGANTI SOAL UJI KOMPETENSI HAL 53

A.
4. $ diarani aksara .…
a. Na d. Ba
b. Ka e. Ga
c. Sa
6. ;12; klebu aksara angka kang tegese .…
a. 13 d. 10
b. 12 e. 09
c. 11
8. ;85; klebu aksara angka kang tegese ….
a. 85 d. 95
b. 78 e. 69
c. 94
10. “Becik alane” yen ditulis nganggo aksara Jawa yaiku .…
a. ? becikalne.
b. ? [bcikHlnei.
c. ? becikHlne.
d. ? becikHl[n.
e. ? [bcikHl[n.
12. “Saka unen-unene kuwi” yen ditulis nganggo aksara Jawa yaiku .…
a. ? skau[nnHunenekuwi.
b. ?skaunenHunenekuwi.
c. ?skau[nn-au[nnÑ|wi.
d. ?skau[nnHu[nnK|wi.
e. ?skaunenHuneneÑ|wi.
14. “Lelandhesan kanyatan” yen ditulis nganggo aksara Jawa yaiku .…
a. ?XlnDesSnKvtn\,
b. ?XlnDeSnKvtn\,
c. ?lelnDesSnKvtn\,
d. ?lelnDeSnKvtn\,
e. ?lelnDesSnkvtn\,
16. “Babagan pangkat” yen ditulis nganggo aksara Jawa yaiku .…
a. ? bbgGnP=kt\,
 b. ? bbgnP=kt\,
c. ? bbgnp=kt\,
d. ? bbgGnP=kt,
e. ? bbgnP=kKt\,
18. Cacahe aksara nglegena ana ....
a. 23 d. 20
b. 22 e. 19
c. 21
20. Ing aksara swara ana kang ngarani cacahe ana 7, aksara kang loro yaiku ....
a. le lan re d. tha lan dha
b. sa lan na e. nya lan ja
c. ka lan ba
22. Aksara swara ing panyerate ... dadi pasangan.
a. bisa d. kena
b. oleh e. angsal
c. ora kena
24. Aksara swara gunane kanggo nulis tembung ....
a. asing d. tradhisi
b. Jawa e. biasane
c. dhaerah
26. Ukara iki nudhuhake aksara swara U yaiku ....
a. O[kTobe/ d. IsMIl\
b. E/l=g e. Ali
c. UsMn\
28. Ukara iki nudhuhake aksara swara I yaiku ....
a. O[kTobe/ d. IsMIl\
b. E/l=g e. Ali
c. UsMn\
30. Ukara iki nudhuhake aksara swara A yaiku ....
a. O[kTobe/ d. IsMIl\
b. E/l=g e. Ali
c. UsMn\
32. Aksara Jawa ing ngisor kang kewaos Dzulhijah yaiku ....
a. p+am\ d. k+risM
b. j+Enb\ e. f+ulHijh
c. g+Ib\
34. Aksara jawa ing ngisor kang nggunake aksara rekan “Gha” yaiku ....
a. p+am\ d. k+risM
b. j+Enb\ e. f+ulHijh
c. g+Ib\

B.
2. AntrikS diwaca ....
4. U/bnissi diwaca ....
6. ![sMo[ko diwaca ....
9. $um/n diwaca ....
10. Imig]si diwaca ....

C.
2. Salinen ukara iki $urk/t\Afi!i=rt\ dadi aksara latin!
4. Salinen ukara iki %ulTn²j= dadi aksara latin!
6. Salinen ukara iki O[kTobe/ dadi aksara latin!
8. Salinen ukara iki A/si[tkT|/ dadi aksara latin!
10. Salinen ukara iki #]n\[sPo/tsi dadi aksara latin!

REMEDI
1. AntrikS diwaca ....
3. U/bnissi diwaca ....
5. ![sMo[ko diwaca ....
7. $um/n diwaca ....
9. Imig]si diwaca ....

PENGAYAAN
2. Salinen ukara iki $urk/t\Afi!i=rt\ dadi aksara latin!
Wangsulan :.......................................................................................................................................
4. Salinen ukara iki %ulTn²j= dadi aksara latin!
Wangsulan :.......................................................................................................................................
6. Salinen ukara iki O[kTobe/ dadi aksara latin!
Wangsulan :.......................................................................................................................................
8. Salinen ukara iki A/si[tkT|/ dadi aksara latin!
Wangsulan :.......................................................................................................................................
10. Salinen ukara iki #]n\[sPo/tsi dadi aksara latin!

JAWABAN
A.
4. c. sa
Pembahasan:
Aksara rekan iku cacahe ana 5, yaiku:

6. b. 12
Pembahasan:
Angka ing aksara Jawa

8. d. 95
Pembahasan:
Angka ing aksara jawa

10. d. ?becikHl[n.
Pembahasan:
Becik alane yen diasalin aksara jawa dadine
becikHl[n

12. c. ?skau[nn-au[nnÑ|wi.

Pembahasan:
Saka unen-unen kuwi seratan aksara jawane yaiku ?skau[nn-au[nnÑ|wi.

14. a. ?XlnDesSnKvtn\,

Pembahasan:

Ukara “Lelandhesan kanyatan” kaserat kanti gunake aksara “le”lan aksara sa kaucap dobel banjur kaserat dadi

?XlnDesSnKvtn\,

16. a. ?bbgGnP=kt\,
 Pembahasan:

Ukara babagan pangkat yen di waos aksara g kaucap dobel dadine babaggan mula kaserat ing aksara jawa dadi
?bbgGnP=kt\,

18. d. 20
Pembahasan:
Ing aksara Jjawa aksara nglegena uga diarani aksara hanacaraka kang cacahe ana 20 ing antarane :

20. a. le lan re
Pembahasan:
Aksara swara iku sejatine mung ana lima, yaiku : A, I, E, O, U. Ananging aksara : Pa dicerek, dadi lelirune re, Nga dilelet,
dadi lelirune le kalebu aksara swara, mulane banjur ana sing ngarani yen cacahe aksara swara ana pitu. Bab iku salaras
karo kawruh sangkalan, tembung swara dianggep darbe watak wilangan pitu.
22. c. ora kena
Pembahasan:
Gunane aksara swara dienggo nulisi tembung manca kang dicethakake. Aksara swara ora kena dadi pasangan. Aksara
swara iku ora kena ditrapi sandhangan swara.
24. a. asing
Pembahasan:
Gunane aksara swara dienggo nulisi tembung manca kang dicethakake. Aksara swara ora kena dadi pasangan. Aksara
swara iku ora kena ditrapi sandhangan swara.
26. c. UsMn\

Pembahasan:
Ukara kang ana aksara swara U ana ing tembungUsMn\ tegese Usman.

28. d. IsMIl\

Pembahasan:
Ukara kang ana aksara swara I ana ing tembung
IsMIl\ tegese Ismail.

30. e. Ali
Pembahasan:
Ukara kang ana aksara swara A ana ing tembung Ali tegese Ali.
32. e. f+ulHijh
Pembahasan:
Tembung f+ulHijh
Menehi pemahaman kang gampil amerga ana aksara h (h) kang bisa kanggo bedakake pilihan liyane. Kawaos dadi
dzulhijah.
34. c. g+Ib\
Pembahasan:
Kang nudhuhake wacan aksara jawa kang ana aksara rekan “gha” yaiku g+Ib\ kang tegese ghaib.

B.
2. antariksa
4. urbanisasi
6. Nasmoko
9. Sumarna
10. imigrasi

C.
2. Surakarta Adiningrat
4. Sultan Pajang
6. Oktober
8. Arsitektur
10. transportasi
REMEDI
1. At]ibut\

3. UnFz-UnF=fs/

5. tahun 2016
7. Utr$eltn\

9. O/gnissi[$osial\

PENGAYAAN
2. li=ku[pKom[pLk\sBzunn\
4. bzunnKsebutSksisiEsTetik
6. [konsT)kSibzunn\
8. A/si[tkMin=kp[woznSi=ahli
10. biay I[nP+sTsitmBan\

PENGGANTI ULANGAN AKHIR SEMESTER HAL 62

A.
2. Serat Wedhatama katujukake marang ….
a. sapadha-padha
b. wong cilik dugi wong kang nginggil
c. wong enom
d. wong tuwa
e. wong nginggil
4. Tembang Kinanthi gatra kaping 6 guru lagu lan wilangane yaiku ....
a. 8-a d. 8-e
b. 8-i e. 8-o
c. 8-u
6. Tembang Kinanthi gatra kaping pisan guru lagu lan wilangane yaiku ....
a. 8-a d. 8-e
b. 8-i e. 8-o
c. 8-u
8. Unen-unen kang ajeg panganggone lan mawa surasa tartamtu diarani ....
a. saloka d. lelewane basa
b. sanepa e. paribasan
c. isbat
10. Paragrap eksposisi kang jlentrehake reroncenane tumindak, ngolahane kanggo ngasilake
kahanan, uraian cara kelaksane kahanan, cara nglampahake kahanan kanthi cara kronologis,
diarani ….
a. eksposisi proses
b. eksposisi perbandingan
c. eksposisi sebab –akibat
d. eksposisi ilustrasi
e. eksposisi umum khusus
12. Sumur lumaku tinimba tegese wong kang kumudu-kudu dijaluki warah, klebu ….
a. wangsalan d. bebasan
b. rinengga e. saloka
c. paribasan
14. Basa sing dirangkai kanthi cara tembunge digabung karo tembung liya sahenga dadi basa sing
endah lan nresepake ati diarani ….
a. wangsalan d. bebasan
b. rinengga e. saloka
 c. paribasan
16. Siswa iku sipate anon tiron, mula kita kudu bisa dadi ….
a. tuntunan lan paugeran
b. anjuran lan titipan
c. gegayuhan
d. karaharjan
e. tuntunan lan bisa ditiru
18. Ing ngisor iki kang klebu seni pertunjukan Jawa, kejaba ….
a. wayang kulit d. karawitan
b. kethoprak wong e. tembang
c. dangdut
20. Parikan kuwi istilah jawane, nanging istilah Indonesia ana ing piwulangan basa Indonesia
diarani ….
a. pantun d. sinonim
b. puisi e. syair
c. antonim
22. “Sing nandhur kundur” yen digantos aksara jawa dadi ….
a. fi=nnD|/kunF|/ d. fi=snF|/kunF|/
b. fi=tnF|/kun|/F e. fi=pnF|/kunF|/
c. fi=nnF|/kun|/F
24. [tkKbzetTen\ “yen diwaos kanthi waosan bener yaiku ….
a. kok kabangeten d. tek kebangeten
b. teka kebangeten e. kok kebangeten
c. kok kabengeten
26. “Reregedhan” yen katulis dadi aksara Jawa yaiku ....
a. xxgedn\ d. rexgedn\
b. reregedn\ e. xxgefn\
c. xregedn
28. “Adipati Menakjingga” yen digantos aksara Jawa (murda) yaiku ….
a. afipti[m!kJi=g
b. Afipti[m!kJi=g
c. afiwti[m!kJi=g
d. Adipti[m!kJi=g
e. afiwti[m!kJi=g
32. Aksara “U ” diarani aksara swara kang unine ....
a. A d. E
b. I e. O
c. U
34. Aksara “E” diarani aksara swara kang unine ....
a. A d. E
b. I e. O
c. U

B.
1. Watake wani, wanuh, rumaket lan kulina klebu tembang ....
3. Krikil klebu tembung kerata basa sing tegese ....
5. Tembung gamelan dhéwé iku asalé saka basa Jawa yaiku “gamel” kang duwé makna ....
7. “A/di ” yen diwaca dadi ....
9. “Erik\ ” yen diwaca dadi ....
C.
1. Gawea tuladha parikan (4 wanda + 8 wanda) × 2!
3. Salinen aksara Jawa saka ukara A/si[tk\!
5. Salinen aksara Jawa saka ukara [#[kNo[logiEne/gi$u/y!

JAWABAN
A.
2. b. wong cilik dugi wong kang nginggil
Pembahasan:
Piwulangan ing Wedhatama mboten nuju dogma agama kang erat kaliyan iming-iming arta lan ancaman neraka,
ananging suara ati, kang dados sakiing “margi alit” utawa sintem mawon ingkang anggayuh kauripan kanthi tingkat
spiritual kang inggil.
4. b. 8-i
Pembahasan:
Patokane tembang kinanthi yaiku:
Gatra 1 =8-u Gatra 4 =8-i
Gatra 2 =8-i Gatra 5 =8-a
Gatra 3 =8-a Gatra 6 =8-i
6. c. 8-u
Pembahasan:
Patokane tembang kinanthi yaiku:
Gatra 1 =8-u Gatra 4 =8-i
Gatra 2 =8-i Gatra 5 =8-a
Gatra 3 =8-a Gatra 6 =8-i
8. c. isbat
Pembahasan:
Kang diarani isbat iku unen-unen kang ajeg panganggone lan mawa surasa tartamtu. Isbat awujud raciking tembung
kang ndhapuk ukara kang ngemu teges entar lan ngemu pasemon.
10. a. eksposisi proses
Pembahasan:
Paragrap eksposisi kang jlentrehake reroncenane tumindak, ngolahane kanggo ngasilake kahanan, uraian cara
kelaksane kahanan, cara nglampahake kahanan kanthi cara kronologis.
12. e. saloka
Pembahasan:
Tuladha saloka: Sumur lumaku tinimba tegese : wong kang kumudu-kudu dijaluki warah.
14. b. rinengga
Pembahasan:
Basa rinenga yaiku basa sing dirangkai kanthi cara tembunge digabung karo tembung liya sahenga dadi basa sing endah
lan nresepake ati.
16. e. tuntunan lan bisa ditiru
Pembahasan:
Siswa iku sipate anon tiron, mula kita kudu bisa dadi tuntunan lan bisa ditiru, amarga angudi luhuring budi lan anjangka
luhuring bangsa iku kuwajibane kabeh wae, ora mung pihak sekolah; nanging uga pamarentah lan masyarakat. Mula
kabeh kudu nyawiji saiyeg saeka kapti mujudake gegebengan mau kanthi nyata.
18. c. dangdut
Pembahasan:
Seni pertunjukan jawa ing antarane yaiku wayang kulit, kethoprak wong, karawitan, tembang, campursari lan liya-liyane.
20. a. pantun
Pembahasan:
Tembunge liya parikan iku minangka rerangkening tembung kang awewaton gunggungin wanda, runtuting swara (vokal),
lan nganggo pathokan pambuka sarta tundhone isi dadi bakuning karep (maksud). Ing piwulang Basa Indonesia diarani
pantun.

22. a. fi=nnD|/kunF|/

Pembahasan:

Saking ukara “sing nandhur kundur” dadi pasangan sing bener gunake pasangan dha lan pasangan da ing aksarane:

fi=nnD|/kunF|/
24. d. tek kebangeten
Pembahasan:
Saking ukara ([tkKbzetTen\ ) nudhuhake yen
tegese sing bener yaiku tek kebangeten
26. a. xxgedn\
Pembahasan:
Amerga aksarane re wonten aksara kusus mula panyeratan kang leres yaiku xxgedn\

28. b. Afipti[m!kJi=g
Pembahasan:
Amrega adipati mula aksara A dadi aksara swara banjur aksara jawane dadi Afipti[m!kJi=g
32. c. U
Pembahasan:
Aksara “U ” yen di waos unine dadi U klebu utawa diarani aksara swara ing aksara Jawa.
34. d. E
Pembahasan:
Aksara “E ” yen di waos unine dadi E klebu utawa diarani aksara swara ing aksara Jawa.

B.
1. Megatruh
3. keri ing sikil
5. tabuh
7. ardhi
9. erik

C.
1. Klapa sawit, wite dhuwur wohe alit. Isih murid aja seneng keceh dhuwit.
Kembang menur, sinebar den awur – awur. Yen wis makmur, aja lali mring sedulur.
3. Arsitek
5. Teknologi energi surya

PENGGANTI SOAL UAS PAKET 1 HAL 68

A.
2. Ana ing serat Wedhatama pupuh Pangkur duweni piwulang ngelmu kang sempurna, kang
dadi pathokaning kanggo manungsa yaiku ....
a. kawicaksanaan sejati
b. pemimpin teladan
c. tumindak ngati-ati
d. rasa sukur marah Gusti Allah
e. sopan santun
4. Piwulang kang ana ing pupuh Gambuh yaiku ....
a. kawicaksanaan sejati
b. pemimpin teladan
c. tumindak ngati-ati
d. rasa sukur marah Gusti Allah
e. sopan santun
6. Pupuh Kinanthi ing serat Wedhatama dumadi saka … pada.
a. 23 d. 33
b. 18 e. 30
c. 25
10. Tembung darapon tegese ….
a. minangka d. amarga
b. kamangka e. kajaba
c. supaya
13. Tembang Dhandhanggula dumadi saka … gatra.
a. 6 d. 9
b. 8 e. 7
c. 10
16. Guru lagu lan guru wilangane tembang Kinanthi yaiku ….
a. 8i, 8a, 8o, 8a, 7a, 8u, 8a
b. 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i
c. 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
d. 8i, 8a, 8o, 8a, 7a, 8u, 8a
e. 12a 7i 6a 7a 8i 5a 7i
18. Kang diarani tembung saroja yaiku ….
a. tembung loro utawa luwih sing meh padha tegese dirangkep dadi siji, nduweni teges
mbangetake
b. tembung loro sing dirangkep dadi siji sing ngarep tiba swara “a” sing mburi tiba swara “i”,
nduweni teges lanang wadon
c. tembung loro sing dirangkep dadi siji nanging nganggo ngurangi cacahing wanda
d. tembung sing diringkes cacahing wanda supaya luwih sathithik
e. tembungan kang ajeng penganggone
20. Lara lapa kalebu tembung ….
a. yogyaswara d. saroja
b. garba e. saloka
c. plutan
22. Yogyaswara duweni teges ….
a. swara kang becik d. salah
b. ngudhari e. mbenerake
c. sakbenere
24. Kang kalebu tembung yogyaswara, kajaba ….
a. guyup rukun d. yaksa-yaksi
b. dewa-dewi e. mudha-mudhi
c. hapsara-hapsari
26. Tembung iya + iku manawa didadekne tembung garba yaiku …
a. iyeku d. iyaku
b. yaiku e. iyeku
c. yeku
28. Kang diarani tembung plutan yaiku ….
a. tetembungan sing diudhari utawa dipirit, nanging dadi mathuk karo kekarepane.
b. tembung sing diringkes cacahing wanda supaya luwih sathithik
c. tembung loro sing dirangkep dadi siji nanging nganggo ngurangi cacahing wanda
d. tembung loro sing dirangkep dadi siji sing ngarep tiba swara “a” sing mburi tiba swara “i”,
nduweni teges lanang wadon
e. basa sing salah kaprah
30. Kang kalebu tembung plutan, kajaba ….
a. serat dipluta dadi srat
b. paramaiswari dipluta prameswari
c. sarana dipluta dadi srana
d. kaweruh dipluta dadi kawruh
e. sari dipluta dadi sri
32. Tembung jarwa dhosoke saka tembung wedang yaiku ….
a. ngawe kadang
b. wewe lanang
c. kanca lanang
d. luwe kadang
e. kanca kadang
34. Citramengeng, kusumastuti, mintajiwa kalebu jinising tembang ….
a. gedhe
b. tengahan
c. alit
d. macapat
e. kakawin

B.
2. Tembung loro utawa luwih sing meh padha tegese dirangkep dadi siji, nduweni teges
mbangetake yaiku ....
4. Tembung loro sing dirangkep dadi siji sing ngarep tiba swara “a” sing mburi tiba swara “i”,
nduweni teges lanang wadon kasebut ....
6. Tembung loro sing dirangkep dadi siji nanging nganggo ngurangi cacahing wanda yaiku ....
8. Tembung sing diringkes cacahing wanda supaya luwih sathithik yaiku ....
10. Basa sing wis rusak utawa luput, nanging yen dibenerake dadi saya salah yaiku ....

C.
1. Apa kang diarani tembung lingga?
Wangsulan:
3. Andharna tembung-tembung ngisor iki!
a. tinulis
b. mulang
c. nyapu
Wangsulan:
5. Jlentrehna babagan paragrap induktif!
Wangsulan:

JAWABAN
A.
2. e. sopan santun
Pembahasan:
Ana ing serat Wedhatama pupuh Pangkur duweni piwulang ngelmu kang sempurna, kang dadi
pathokaning kanggo manungsa yaiku babagan sopan santun. Syarat utama kanggo duweni yaiku ati-
ati utawa mawas diri. Manungsa kang kasil mawas dhiri utawa ati-ati anggone nglakoni urip bakal
tenterem ana ing alam donya.
4. d. rasa sukur marah Gusti Allah
Pembahasan:
Piwulang kang ana ing pupuh Gambuh yaiku rasa sukur marah Gusti Allah Kang Maha Agung kanthi
suci ing batin, ngadohi watak angkara murkalan sifat ngendel-ngendelake, sarta tekun nglaakoni
sembayang.
6. c. 18
Pembahasan:
Pupuh Kinanthi ing serat Wedhatama dumadi saka 18 pada. Pupuh Sinom kalebu pupuh 5.
10. c. supaya
Pembahasan:
Darapon duweni teges supaya.
13. c. 10
Pembahasan:
Kinanthi
Budak leutik bisa ngapung
Babakuna tengah peuting
Ngalayang kakalayangan
Neangan nu amis-amis
Sarupaning bungbuahan
Naon bae nu kapanggih
Ari beurang ngagarantung
Pinuh dina dahan kai
Disarada patembalan
Nu kitu naon ngaranna
Tembang Dhandhanggula dumadi saka 10 gatra, kang diarani gatra yaiku larik.
16. c. 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
Pembahasan:
Guru lagu: tibaning swara pungkasan saben sagatra.
Guru wilangan : cacahing wanda saben sagatra.
18. a. tembung loro utawa luwih sing meh padha tegese dirangkep dadi siji, nduweni teges
mbangetake
Pembahasan:
Tembung saroja ateges tembung loro utawa luwih sing meh padha tegese dirangkep dadi siji,
nduweni teges mbangetake.
Tuladha:
a. Sanak sedulur
b. Guyup rukun
c. Tandang grayang
d. Was sumelang
e. Lara lapa
20. d. saroja
Pembahasan:
Tembung saroja ateges tembung loro utawa luwih sing meh padha tegese dirangkep dadi siji,
nduweni teges mbangetake.
Tuladha:
a. Sanak sedulur
b. Guyup rukun
c. Tandang grayang
d. Was sumelang
e. Lara lapa
22. a. swara kang becik
Pembahasan:
Yogya = becik. Yogya swara = swara sing becik.
24. a. guyup rukun
Pembahasan:
Tembung yogyaswara ateges tembung loro sing dirangkep dadi siji sing ngarep tiba swara “a” sing
mburi tiba swara “i”, nduweni teges lanang wadon.
26. c. yeku
Pembahasan:
Tembung garba utawa sandhi yaiku tembung loro sing dirangkep dadi siji nanging nganggo ngurangi
cacahing wanda.
iya + iku =yeku
28. b. tembung sing diringkes cacahing wanda supaya luwih sathithik
Pembahasan:
Tembung plutan tegese tembung sing diringkes cacahing wanda supaya luwih sathithik. Upamane
tembung para bisa diringkes utawa dipluta dadi “pra”, dene tegese ora owah.
30. b. paramaiswari dipluta prameswari
Pembahasan:
Tembung plutan tegese tembung sing diringkes cacahing wanda supaya luwih sathithik. Upamane
tembung para bisa diringkes utawa dipluta dadi “pra”, dene tegese ora owah.
32. a. ngawe kadang
Pembahasan:
Kerata basa uga diarani jarwa dhosok. Kerata tegese udhar utawa ngudhari. Kerata basa tegese
tetembungan sing diudhari utawa dipirit, nanging dadi mathuk karo kekarepane.
34. a. gedhe
Pembahasan:
Kang kalebu tembang gedhe yaiku:
a. Citramengeng
b. Kusumastuti
c. Mintajiwa
d. Pamularsih

B.
2. tembung saroja
4. yogyaswara
6. tembung garba
8. tembung plutan
10. rura basa

C.
1. Tembung lingga yaiku tembung kang isih wutuh kang durung rinaketan imbuhan apa-apa.
Ana uga kang ngarani tembung lingga iku tembung sing isih wungkul, isih wantah, utawa isih asli
jalaran tembung iku durung nate kawuwuhan apa-apa.
3. a. tulis + seselan –an-
b. wulang + ater-ater m-
c. sapu + ater-ater ny
5. Paragrap induktif yaiku paragrap kang ukara utamane manggon ana ing sisih buri paragrap.
Adate ukara utama ana paragrap Induktif nggunakake konjungsi penyimpul antar ukara kayadene :
dadi, mula, lan sapanunggalane, nanging iku ora mutlak, jalaran akeh uga ukara utama kang ora
kudu diwiwiti ngganggo konjungsi kasebut.

PENGGANTI SOAL UAS PAKET 2 HAL 74

A.
1. Wacana eksposisi yaiku wacana kang nyritakake ....
a. kedadeyan d. pawarta
b. kahanan e. proses
c. prastawa
3. Kang ora kalebu ciri-ciri wacana eksposisi yaiku ....
a. arupa wacana informasi
b. migunkake pola pengembangan umum tumuju khusus utawa khusus tumuju umum
c. momot kalimat topik
d. momot kalimat rincian utawa penjelas
e. nggambarake salah sawijining kahanan (objek)
7. Pola pengembangan lan jinising pengembangan eksposisi iku ana ....
a. siji
b. loro
c. telu
d. papat
e. lima
9. Ing ngisor iki kang kalebu candraneng wong nesu yaiku ....
a. Lakune kaya macan luwe
b. Pangamuke kaya bantheng ketaton
c. Swarane kaya mbelah – mbelahna bumi
d. Lambeyane mblarak sempal
e. Talingan sir sinebit
11. Waspa kumembeng jroning kalbu, kalebu cadrane mangsa ....
a. kasa
b. karo
c. katelu
d. kapat
e. kalima
17. Mripate ....
Candrane awak kang trep yaiku …
a. njalak njrinjing
b. mager timun
c. ndamar kanginan
d. sumunar
e. nraju mas
21. Isine paragrap eksposisi yaiku ....
a. ngambarake objek kanthi tujuan supaya wong kang maca ngrasa kaya nyawang dhewe objek
kang digambarake
b. kanggo njlentrehake hal marang sing maca lan ora maksa sing maca supaya percaya utawa
mengikuti isi saka karangan mau
c. mratelakake alesan, tuladha lan bukti kang kuat lan bisa gawe yakine wong kang maca.
d. gawe yakine wong kang maca saengga bisa mbenerake panemu lan keyakinane pangripta
e. ngandharake gagasan nganggo alesan, bukti, utawa tuladha kanggo nyakinake pamaos
23. Ing ngisor iki sing ora kalebu ciri-ciri wacan eksposisi yaiku ....
a. nemtokake tujuwan
b. ana gambar, grafik, karo tabel sing magepokan karo isi wacan
c. wasananing wacan ana penjelasan
d. wangun tulisan sing nyedhiyani pengertian lan kawruh
e. njawab pitakonan bab apa , apa, yen, lan carane
25. Karangan kanggo nyritakake kedadean kanthi runtut kena kanggo nyritakake kedadean kang
nyata, nanging uga kena kanggo nyritakake kedadean kang mung khayalan bae yaiku ....
a. bait
b. paragrap
c. larik
d. narasi
e. tanggapan
27. Ngrembakakake cengkorongan dadi paragrap eksposisi kalebu ....
a. ciri-ciri wacan eksposisi
b. carane nulis wacan eksposisi
c. ancas tujuane paragraf eksposisi
d. jenis paragraf eksposisi
e. tuladha wacan eksposisi
29. Wacan kang nyritakake kanthi cetha rerang¬kening tumindak ing sajroning prastawa, kang
winates ing sajroning ....
a. tema
b. latar
c. tokoh
d. papan
e. wektu
31. Kang ora kalebu tegese tembung candra yaiku ....
a. planet
b. sasi
c. petungan wektu
d. gegambaran
e. gunung
33. Dlamakane ….
Candrane awak kang trep yaiku ....
a. njalak njrinjing
b. mager timun
c. ndamar kanginan
d. sajari miring
e. nraju mas

B.
1. Sipatipun karangan eksposisi yaiku ....
3. Sajroing wacana eksposisi dibeberake anane analisa proses nganggo cara narasi yaiku ....
5. Sawijining urutan saka tumindak-tumindak kanggo nyipta utawa ngasilake asil saka
kedadeyan utawa peristiwa yaiku ....
7. Sebab tumundak pinangka gagasan utama lan akibat pinangka rincian pengembangane
yaiku ....
9. Kanggo eksposisi ilustrasi iya mung kanggo ngandarake karepe penulis. Pengalaman-
pengalaman pribadi bisa dadi bahan ilustrasi kang paling efektif kanggo njlentrehake gagasan-
gagasan umum kasebut ....

C.
2. Tulisna kang diarani tembung aran!
Wangsulan:
4. Kepiye titikane tembung kriya?
Wangsulan:

JAWABAN
1. a. kedadeyan
Pembahasan:
Paragrap eksposisi maparaken wawasan utawa ilmu, definisi, pangerten, lampahipun
kegiatan, metode, cara, lan prosesipun kedadeyan.
3. e. nggambarake salah sawijining kahanan (objek)
Pembahasan:
Ciri-ciri wacana eksposisi.
a. Arupa wacana informasi.
b. Migunakake pola pengembangan umum tumuju khusus utawa saka khusus tumuju umum.
c. Momot kalimat topik.
d. Momot kalimat rincian utawa penjelas.
7. c. telu
Pembahasan:
Pola pengembangan lan jenising pengembangan eksposisi
Pola pengembangan lan jenising pengembangan eksposisi ana telu yaiku:
a. Pola proses, yaiku sawijining urutan saka tumindak-tumindak kanggo nyipta utawa ngasilake
asil saka kedadeyan utawa peristiwa.
b. Pola sebab akibat, sebab tumundak pinangka gagasan utama lan akibat pinangka rincian
pengembangane.
c. Pola ilustrasi, kanggo eksposisi ilustrasi iya mung kanggo ngandarake karepe penulis.
Pengalaman-pengalaman pribadi bisa dadi bahan ilustrasi kang paling efektif kanggo njlentrehake
gagasan-gagasan umum kasebut.
9. e. Talingan sir sinebit
Pembahasan:
Candraneng wong nesu
Tuladha:
a. Talingan sir sinebit.
b. Idep mangada-ada.
c. Angga mubal dahana.
11. d. kapat
Pembahasan:
Waspa kumembeng jroning kalbu, kalebu cadrane mangsa kapat.
17. c. ndamar kanginan
Pembahasan:
Mripate ndamar kanginan tegese mripate kaya damar (obor saka blarak/godhong klapa)
kanginan lep-lep kedher/kedhep-kedhep
21. b. kanggo njlentrehake hal marang sing maca lan ora maksa sing maca supaya percaya
utawa mengikuti isi saka karangan mau
Pembahasan:
Wacan eksposisi yaiku salah sawijining wacana sing bisa mbudidaya ngandharake pokok
pikiran sing tujuane njembarake wawasan utawa pangerten sing maca. Paragrap eksposisi nduweni
teges paragraf sing isine ide, pendapat, buah pikiran, informasi, utawa pengetahuan sing ditulis
tujuane kanggo memperluas wawasan sing maca. Isine paragraf eksposisi yaiku kanggo njlentrehake
hal marang sing maca lan ora maksa sing maca supaya percaya utawa mengikuti isi saka karangan
mau.
23. a. nemtokake tujuwan
Pembahasan:
Ciri-ciri wacan eksposisi.
a. Arupa wacan informasi.
b. Ana gambar, grafik, karo tabel sing magepokan karo isi wacan.
c. Wasananing wacan ana penjelasan.
d. Wangun tulisan sing nyedhiyani pegertian lan kawruh
e. Njawab pitakonan bab apa , apa, yen, lan carane ;
f. Dikirim kanthi nggunakake standar basa
g. Netral, ing raos bot-sih , lan sikap meksa saka panulis kedah maca.
25. b. paragrap
Pembahasan:
Paragrap yaiku karangan kanggo nyritakake kedadean kanthi runtut kena kanggo nyritakake
kedadean kang nyata, nanging uga kena kanggo nyritakake kedadean kang mung khayalan bae.
27. b. carane nulis wacan eksposisi
Pembahasan:
Carane nulis wacan eksposisi:
a. Nemtokake underane (tema) perkara.
b. Nemtokake tujuwan.
c. Ngumpulake data saka maneka sumber.
d. Nyusun cenkorongan (kerangka) sing cocok karo underan sing dipilih.
e. Ngrembakakake (mengembangkan) cengkorongan dadi paragrap eksposisi.
29. e. wektu
Pembahasan:
Wacan naratif yaiku wacan kang mbudidaya nyritakake prastawa utawa kedadeyan kaya-kaya wong
kang maca nyekseni dhewe utawa ngalami dhewe prastawa mau. Utawa wacan kang nyritakake
kanthi cetha rerangkening tumindak ing sajroning prastawa, kang winates ing sajroning wektu.
31. e. gunung
Pembahasan:
Tembung candra bisa mengku teges: gunung
33. d. sajari miring
Pembahasan:
Dlamakane sajari miring: dlamakane (telapak kaki) tipis banget (biasane kagungane pawestri)
B.
1. non fiksi
3. narasi ekspositoris
5. pola proses
7. pola sebab akibat
9. pola ilustrasi

C.
2. Tembung aran/ kata benda/ nomina inggih menika tembung ingkang mratelakaken namaning
barang utawi menapa kemawon ingkang kaanggep barang.
4. Titikanipun tembung kriya inggih menika:
a. Saged sumambung kaliyan tembung anggenipun, ora (boten).
b. Tembung kriya saged sumambung kaliyan tembung dudu.
c. Tembung kriya saged dados wasesa (inti predikat) ing ukara.