KISI-KISI DAN RINGKASAN MATERI UAS GENAP BASA JAWA

KELAS XI
Tahun Pelajaran 2021/2022

Sumber Belajar : Buku Paket Sastra Basa Kelas XI (Buku Cetak utawa PDF
ingkang dipunshare)
Materi : Wulangan 4- Tuntunan Jroning Tontonan
Wulangan 5- Kelakoning Tembang Macapat

KISI-KISI SOAL DAN PERTANYAAN :

Wulangan 4:
1. Pengertian Drama/Sandhiwara
2. Struktur teks sandhiwara
3. Unsur kebahasaan teks snadhiwara
4. Pesan moral teks sandhiwara.
5. Relevansi isi teks sandhiwara dengan kehidupan.
6. Mengalihwacanakan (mengubah) teks prosa menjadi teks sandhiwara sesuai kaidah
7. Merancang dan mementasakan sandhiwara
Wulangan 5:
1. Pengertian tembang Macapat
2. Struktur/ paugeran Tembang Macapat
3. Jenis dan macam-macam tembang Macapat
4. Pesan moral tembang Macapat
 RINGKASAN MATERI

Wulangan 4 – Tuntunan Jroning Tontongan

Asil cipta sastra miturut wujude keperang dadi 3:
1. Gancaran (prosa) wujude arupa janturan (narasi) tuladhane cerkak, novel, cerbung, lsp.
2. Geguritan (puisi Jawa Gagrak Anyar/modern)
3. Sandhiwara (drama) wujude antawacana (dialog)
Pasinaon iki nyuguhake wacan kanthi tema "Tuntunan Jroning Tontonan" minangka sarana
kanggo nyinaoni teks drama. Minangka salah sijine asil kasusastran, lumrahe kajaba kanggo
lelipur teks drama uga mujudake srana kanggo tuntunan. Akeh bab wigati kang bisa kapethik
saka teks drama. Diajab sarampunge nyinaoni teks drama, para siswa bisa trampil nyurasa,
nyipta, maragakake apa dene pementasan drama.

Drama (Sandhiwara)
Tembung drama utawa sandhiwara asale saka basa Yunani kang nduweni teges sawijining
aksi/solah bawa utawa crita kang dipentasake dening para paraga. Tembung sandi nduweni teges
rahasia lan wara nduweni teges panggulawenthah (ngolah kejiwaan). Sandiwara iku ajaran sing
dilantarake kanthi siningit utawa ora terang-terangan.

Pagelaran drama iku ora mung dadi tontonan ing panggung wae. Akeh drama kang kagiyarake
lumantar medhia massa, kayata : lumantar radhio, televise, rekaman video, lan liya-liyane.
Salah siji ciri khase naskah drama yaiku awujud antawacana (dialog). Naskah drama iku
mujudake tetiron saka panguripane manungsa saben dinane. Mula saka iku dialog kang
digunakake mujudake pacelathon padinan kang nggunakake basa lisan kang komunikatif.
Unsur Intrinsik Sandhiwara
1. Tema
yaiku uderaning perkara kang arupa ide dhasar crita, tema sing dianggo ana ing
sandhiwara dumadi saka bab-bab kang kerep diprangguli ana bebrayan.
2. Purusa/Paraga (tokoh) lan watake
a. Purusa utama yaiku paraga kang paling akeh gegayutane karo paraga liya.
 b. Purusa pambiyatu yaiku parga kang mbiyatu paraga utama. Watakwatune yaiku ciri-
ciri utawa karakter paraga.
3. Alur (dalaning crita) yaiku urut-urutan lakune crita.
4. Amanat yaiku pesen moral kang ana ing njerone crita.
5. Gaya bahasa yaiku tata cara panganggone basa kang bisa awujud dialek, tata ukara lan
majas.
Unsur Ekstrinsik Sandhiwara
Unsur ekstrinsik sandhiwara yaiku unsur kang ana ing sakjabane karya sastra, ananging unsur
Kuwi duweni pangaruh ing sistem organisme karya sastra.

Struktur Teks Sandhiwara

Minangka teks crita naratif, teks lakon nduweni struktur utawa wangunan kang dumadi saka:
 Jejer (orientasi), yaiku perangan wiwitane crita kanggo nepungake tokoh/paraga,
swasana, lan bibit kawit tumuju crita sabanjure.
 pasulayan (komplikas), yaiku dumadine perkara kang kudu diadhepi dening para paraga.
 pangudhare prakara (resolusi), yaiku pungkasan karampungane pasulayan utawa dredah.
Sabisa-bisane nalika ndeleng pementasan drama kita uga bisa methik nilai moral lan amanate,
saengga drama nduweni daya piguna tumrap urip bebrayan. Nilai moral iku kaperang dadi
patang jinis, yaiku moral marang Gusti Kang Maha Kuwasa, moral marang sapadha-padhane
manungsa, moral marang dhiri pribadi, lan moral marang alam lingkungan.

Ngrakit Teks Drama

Teks drama mujudake salah sawijining rumpakan karya sastra kang lumrahe dipentasake. Teks
drama bisa dikarang sapa wae adhedhasar pengalamane dhewe dhewe.
Teknik ngrakit teks drama bisa katindakake kanthi cara:
1. Langsung, nemtokake tema, paraga, konflik, amanat, lan anta wacana.
2. Transformasi, ngowahi wujud karya gancaran menyang wujud pacelathon. Sing wigati
nalika ngowahi gancaran menyang wujud teks drama, ora ngowahi tema, paraga, setting
lan amanate.
3. Njarwakake (terjemahan) teks drama kang nggunakake basa saliyane basa Jawa dadi teks
drama basa Jawa.
Ngrancang lan Mentasake Teks Drama
Teks drama bisa kapentasake. Supaya anggone mentasake teks drama ora nguciwani, sadurunge
kudu andum gawe, yaiku:
a. Netepake sapa sutradarane.
b. Netepake sapa paraga-paragane kang cundhuk karo wewatekane.
c. Netepake sapa sing kajibah dadi juru riase.
d. Netepake piranti musik lan pangrawite.
e. Netepake property lan piranti kang salaras karo teks drama lan sapa sing kajibah
nandangi
f. Gladhen (maca, maragakake, akting, lan bloking)
g. Pementasan utawa pagelaran drama.

Wulangan 5 – Kelakoning Tembang Macapat

Tembang yaiku sawijining rumpakan basa kanthi paugeran tartamte kang pangucape kudu
nggunakake kagunan swara. Mula ing temang Macapat ana perangan rasaning swara (titilaras)
lan rasaning basa (sastra).
Struktur Teks Tembang Macapat/ Paugeran Tembang Macapat:
a. Guru Gatra yaiku cacahing gatra (baris) saben sapada (bait)
b. Guru Wilangan yaiku cacahing wanda (suku kata) saben sagatra
c. Guru Lagu yaiku tibaning swara vocal ing pungkasaning gatra
Jenise Temang Macapat:
Jenise tembang macapat ana 11, saben jenis tembang macapat saliyane duwepaugeran
uga ngandhut filsafat uga nggambare siklus uripe manungsa.
1. Maskumambang
Nggambarake nalika manungsa isih ana ing alam ruh, durung lair lan isih ana ing
kandutane biyung.
2. Mijil
Nggambarake laire si jabang bayi, mijil tegese lair.
3. Sinom
Nggambarake kahanan manungsa nalika isih enom, sinom tegese anom, enom utawa
timur.
4. Kinanthi
Nggambarake kahanane bocah kang dituntun supaya slamet, tuntunan utawa dalane kudu
sing bener supaya cita-cita utawa pangarep-arepe bisa kawujud lan kalaksanan.
5. Asmaradana
Nggambarake kahanane manungsa kang lagi gandrung lan samubarang kang magepokan
karo tresna. Asmara tegese tresna/seneng, lan dana tegese geni.
6. Gambuh
Gambuh tegese jumbuh, sarujuk, utawa sawiji. Gambuh nggambarake wong kang
ngancik alam kulawarga.
7. Dhandhanggula
Nggambarake kahanan uripe manungsa kang nyenengake, mapan, mula, cukup sandhang,
pangan lan papan.
8. Durma
Nggambarake kahanane manungsa kang wis seneng lan sarwa kecukupan banjur
nindakake darma (sedekah lan tetulung marang sepadha-padha)
9. Pangkur
Pangkur saka tembung mungkur utawa mundur, tembang iki nggambarake uripe
manungsakang wiwit mungkurae hawa napsune.
10. Megatruh
Nggambarake kahanan uripe manungsa ang pisah antarane nyawa lan raga utawa
kahanan manungsa nalika sakaratul maut.
11. Pucung
Nggambarake kahanane manungsa nalika tekan pungkasaning lakon. Raga kang wis
pisah karo nyawa banjur diarani layon, jisim, utawa mayit lan sabanjure dibungkus mori
putih kang diarani dipocong.