MODUL PRAKTIKUM

PENILAIAN FORMASI

Oleh :

ISNANI AGRIANDITA, S.Si., M.Sc

MIFTAHUL FIRDAUS, S.T, M.T., M.IL
PANCA SUCI WIDIANTORO, M.T
ASISTEN PRAKTIKUM 2018

PROGRAM STUDI TEKNIK PERMINYAKAN

AKADEMI MINYAK DAN GAS BALONGAN
INDRAMAYU
2018
 KATA PENGANTAR

Puji syukur kepada Allah Swt., karena atas berkat rahmat dan karunia-Nya
Modul Praktikum Penilaian Formasi ini dapat tersusun. Modul ini disusun untuk
kegunaan praktikum mata kuliah Penilaian Formasi yang diberikan pada mahasiswa
Akamigas Balongan tahun akademik 2017/2018. Modul praktikum ini diharapkan
berfungsi sebagai pedoman mahasiswa untuk bekerja di laboratorium.
Praktikum Penilaian Formasi bertujuan untuk mendapatkan pemahaman yang
lebih mendalam mengenai materi kuliah yang diberikan. Materi praktikum Penilaian
Formasi terdiri dari Latar Belakang Penilaian Formasi, Zona Batuan Reservoir,
Mobilitas Hidrokarbon, Jenis-Jenis Log, Header Log, Litologi Batuan, Jenis-Jenis
Cairan Pengisi Reservoir, Pengenalan Logging, Analisa Cutting dan Software
Interactive Petrophysics 3.5.
Terima kasih kami sampaikan kepada seluruh staff Akamigas Balongan atas
partisipasinya dalam penyusunan modul praktikum Penilaian Formasi. Secara khusus
kami sampaikan terima kasih kepada Direktur Akamigas Balongan dan Ketua Yayasan
Bina Islamy atas kepercayaannya dan kesempatan yang diberikan kepada kami.
Demikian modul praktikum Penilaian Formasi ini dibuat, untuk seluruh
mahasiswa progaram studi Teknik Perminyakan semester IV. Semoga modul ini bisa
bermanfaat dalam mempelajari dan memperdalam materi Penilaian Formasi.

Indramayu, Maret 2018

Tim Penyusun

ii
 DAFTAR ISI

KATA PENGANTAR ........................................................................................... ii

DAFTAR ISI .......................................................................................................... iii
MATERI PRAKTIKUM
1. Latar Belakang Penilaian Formasi ............................................................. 1
2. Zona Batuan Reservoir .............................................................................. 3
3. Mobilitas Hidrokarbon ............................................................................... 6
4. Jenis-Jenis Log ............................................................................................ 7
4.1 Log untuk Menentukan Zona Permeable ............................................ 7
4.1.1 Prosedur Analisa Kualitatif Spontaneous Potential Log .......... 11
1. Data yang diperlukan........................................................... 11
2. Prosedur Analisa.................................................................. 11
4.1.2 Prosedur Analisa Kualitatif Gamma Ray Log .......................... 14
1. Data yang diperlukan........................................................... 14
2. Prosedur Analisa.................................................................. 14
4.1.3 Prosedur Analisa Kualitatif Calliper Log ................................ 16
1. Data yang diperlukan........................................................... 16
2. Prosedur Analisa.................................................................. 16
4.1.4 Prosedur Analisa Kualitatif Permeable zone .......................... 16
1. Data yang diperlukan........................................................... 16
2. Prosedur Analisa.................................................................. 17
4.2 Log untuk Mengukur Resistivitas Formasi ......................................... 17
4.2.1 Prosedur Analisa Kualitatif Resistivity Log ............................. 21
1. Data yang diperlukan........................................................... 21
2. Prosedur Analisa.................................................................. 21
4.3 Log untuk Mengukur Porositas ........................................................... 21
4.3.1 Prosedur Analisa Kualitatif Porositas Log .............................. 24
1. Data yang diperlukan........................................................... 24
2. Prosedur Analisa.................................................................. 24
5. Header Log ................................................................................................ 24
6. Lithology Batuan ........................................................................................ 24
7. Jenis Cairan Pengisi Reservoir ................................................................... 27

iii
 8. Analisa Shally Sand .................................................................................... 29
8.1 Shally Sand Analysis ........................................................................... 29
8.2 Sifat Dasar Shale ................................................................................. 29
8.3 Distribusi Shale atau Clay ................................................................... 32
8.4 Hydrocarbon Effect ............................................................................. 33
9. Analisa Kuantitatif ...................................................................................... 33
9.1 Porositas Efektif ................................................................................... 34
9.2 Temperatur Formasi ............................................................................. 36
9.3 Resistivity Matriks Fluida .................................................................... 36
9.4 Resistivity Water .................................................................................. 36
9.5 Saturasi Water ...................................................................................... 37
9.6 Menghung Shc ..................................................................................... 38
10. Pengenalan Logging ................................................................................... 38
11. Analisa Cutting .......................................................................................... 39
12. Interactive Petrophysic 3.5 ........................................................................ 41
LAMPIRAN TATA TERTIB ASISTEN PRAKTIKUM
LAMPIRAN TATA TERTIB PRAKTIKAN

iv