C. Peta Kompetensi
MENCIPTA CANGKRIMAN
DAN PARIKAN
D. Aktivitas Pembelajaran
BAB 3
CANGKRIMAN LAN PARIKAN
Tebak-tebakan dan Pantun
A. CANGKRIMAN / tebak-tebakan
Para siswa ayo padha sinau kawruh basa bab cangkriman. Sawise
gamblang mangerteni babagan cangkriman, para siswa bisa gawe dhewe
cangkriman kang mentes lan duwe teges, uga migunani ana ing pasrawungan.
Tegese Cangkriman
Masyarakat Jawa darbe maneka warna sastra lisan kang digunakaken
ana ing sesrawungan ing saben dina. Salah sijime wujud sastra lisan yaiku
cangkriman. Miturut Suyati, dkk. (2017:46),
cangkriman yaiku
unen-unen kang isine kudu dibatang utawa dibedhek maksude.
Cangkriman mujudake warisan sastra lisan kang bisa dingrembakakake
laras karo ajuning jaman.
B. Manfaat Cangkriman
Cangkriman minangka wujud sastra lisan duwe piguna kang wigati. Pigunane
cangkriman bisa kaperang dadi ana : 3, yaiku :
minangka sarana kanggo
1. aweh/ menehi pitutur / nasehat utawa mulang muruk marang bocah
minangka sarana kanggo 2. ngasah pikiran
minangka sarana kanggo
3. dolanan, aweh panglipur, ngisi wektu lodhang.
C. Jenis Cangkriman
1. wancahan/tugel/cekak(singkatan suku kata)
Cangkriman wancahan yaiku cangkriman kang awujud cekakan saka
tembung-tembung (Suyati, 2017:46). Cangkriman wancahan padha karo akronim
ing basa Indonesia. Tuladha : cangkriman wancahan:
Lut-mae-dhut ,yu-mae-rong
Welut omahe lendhut, yuyu omahe ngerong
2. Cangkriman Wantah/asli
Cangkriman wantah yaiku cangkriman kang awujud ukara pitakanon
lumrah utawa wantah. Tuladha cangkriman wantah:
Tuladha:
a. Yen cilik dadi kanca, yen gedhe dadi mungsuh
Batangane : Geni, banyu, angin
(kanggo ngasah pikiran)
b. Dikethok malah dhuwur, disambung malah dadi cendhek
Batangane : sruwal/kathok dawa
(kanggo ngasah pikiran)
4. Cangkriman Blenderan/Plesedan
Cangkriman blenderan/plesedan yaiku cangkriman kang carane
ngandharake nggiring marang wangsulan kang kleru, mula kudu ngati-ati supaya
ora keblender utawa kelpesed anggone mbedhek batangane.. Cangkriman
blendean saliyane kanggo ngasah pikiran, lumrahe kanggo dolanan ngisi wektu
lodhang lan bisa kanggo panglipur. Tuladha cangkriman blenderan/plesedan :
P- a -s- a- r
a. Ing tengah pasar iku ana apane?
Batangane aksara s, (kanggo panglipur)
b. Tembang Gambuh
1) Kulite sungsun - sungsun
Jroning kulit woten woten rambutipun
Jroning rambut woten untu padha baris
Jroning untu iku balung
Jroning balung iku kopong
Batangan : jagung
(kanggo panglipur)
c. Tembang Asmaradana
Wonten ta dhapur sawiji
Tanpa sirah tanpa tenggak
Mung gatraning weteng bae
Miwah suku kalihira
Nging tanpa dlamakan
Kanthaning bokong kadulu
Rumaket ing para priya
Batangane : sruwal/kathok dawa
(kanggo panglipur)
d. Tembang Kinanthi
Wonten putri luwih ayu
Tan ana ingkang tumandhing
Sariranira sang retna
Owah-owah saben ari
Yen rina kucem kang cahya
Mung ratri mancur nelahi
Batanga : rembulan
(kanggo panglipur)
PARIKAN ( PANTUN)
Parikan mujudake salah sawijining sastra lisan warisan leluhur kang
muwuhi kaskayaning kasusatran Jawa. Parikan ngemot maneka warna
piwulang budi pekerti kang bisa digunakake minangka sarana nggegulang
lan mulang muruk generasi mudha supaya generasi mudha nduweni jiwa
kapribaden kang ngoyod marang nilai-nilai Pancasila. Parikan mujudake
genre kabudayan kang dinamis, bisa dimekarake jumbuh selaras karo
ajuning jaman. Generasi muda bisa ngrembakake parikan kanthi nganggit
parikan kang ngemu teges lan mentes, migunani ana ing urip bebrayan
padinan. Ayo, saiki padha nyinau tegese parikan, pigunane parikan, jinis-
jinise parikan, nilai-nilai budi pekerti ing sajerone ukara parikan, lan
sabanjure bocah-bocah bisa nganggit geguritan kang duwe teges lan
mentes, migunani ana ing pasrawungan.
a. Tegese Parikan
Parikan minangka
1. kanggo sarana mulang muruk piwulang budi
pekerti luhur (fungsi edukatif) Parikan jinis iki lumrahe isi pitutur marang
bocah supaya bisa ndhapuk kapribaden kang luwih becik. Tuladha geguritan
kang isi pitutur : contoh:
1. Kolang-kaling rasa legi
Ayo eling marang Gusti.
2. Kembang pakel, kembang mawar.
Urip angel kudu sabar.
2.Manuk emprit, mabur dhuwur
Dadi murid, kudu syukur
Irit/ Kubur/32,
Ngarit/3 luhur/,
Pelit/10 syukur/..21
Dhuwit/27 ngawur/..32.,
Jarit/28 ngukur/22,
Jahit/22
sakit
Kembang-kembang menur
Sing dakpilih kembange menur
Ayo kanca padha syukur
Kanggo sangu ning alam kubur
Gawea 5 parikan kang isine duwe teges lan mentes, migunani ing pasrawungan!
Wangsulan katulis ana ing kolom wangsulan ing ngisor iki!
N Pitakonan Wangsulan
o
1 Gawea parikan isi pitutur Dhapukan (4 wanda + 4 wanda) x
budi pekerti luhur kanthi 2 gatra
dhapukan (4w + 4w) x 2 …………………,………………..
gatra! …………………,…………………
A. Pilihan Ganda
1. Unen-unen kang mbutuhake batangan iku diarani ….
A. Cangkriman/25
B. pepindhan
C. paribasan
D. parikan
8. Kulite sungsun-sungsun
Jroning kulit wonten rambutipun
Jroning rambut wonten untu padha baris
Jroning untu iku balung
Jroning balung iku kopong
Batangan cangkriman ing dhuwur yaiku …
A. rambut coklat
B. untu baris
C. balung
D. jagung/11
16. ……………………
Ayo padha literasi.
Larik purwaka kang trep kanggo parikan ing dhuwur yaiku ... .
A. Menyang kutha numpak andhong
B. Menyang kutha tuku kursi/11
C. Menyang kutha karo kanca
D. Menyang kutha tuku bakal
B. Njodhokke
Cangkriman ing ngisor iki golekana batangane ana ing kolom sisih tengen!
CANGKRIMAN BATANGAN
1.Bapak Pocung renteng-renteng kaya kalung A. anting-
Dawa kaya ula anting
Pencokanmu wesi miring
Sing disaba si pucung mung turut kutha/11
2.Bapak pucung bisa nggereng bisa mbengung B. sepur
Ngambah jumantara
Kayu manuk rajawali
Wira-wiri nggawa barang lan manungsa/4
3.Wujudipun namung alit gondhal-gandhul C. montor
Mapan ing talingan mabur
Agemane para putri
Mrih jangkeping nggennya angadi busana
4.Dicokot poke (pangkal)onge, sing kalong pucuke. D. Kalo
C. Ngganepi Parikan
Parikan ing ngisor iki ganepana kanthi tembung kang runtut swarane.
1. Manuk emprit, mangan tajin
Dadi…murid…………, kudu …rajin………..
2. Tuku sandhal, ing tokone Wulandari
Aja …nakal… , mundhak mengko …...
3. Manuk tuhu, mangan uler
Yuk …………., amrih …….....
4. Iwak yuyu, kena plintheng
Ayo …sinau……., ati ……seneng/9…………….
5. Parangtritis, ing Ngayogyakarta
Aja ……nangis /31……., sanadyan ing ati ….lara/8.