KURSUS

SKBL3173 ANALISIS WACANA

NAMA
SHARIFAH NURUL SYAHADAH BINTI SYED AHMAD

NO MATRIKS
A180384

TAJUK
PROSES MENTAL DALAM BUKU SAJAK-SAJAK SALEH: SATU ANALISIS NAHU
FUNGSIONAL

NAMA PENSYARAH
DR MOHAMMAD FADZELI JAAFAR
 2

1.0 PENGENALAN

Wacana merupakan sebuah himpunan bahasa dalam sebuah perenggan yang terdiri daripada
beberapa struktur ayat. Lazimnya wacana hadir dalam bentuk tulisan seperti teks-teks
penulisan, dokumen-dokumen rasmi dan tidak rasmi serta pelbagai bentuk yang boleh dibaca
dengan mata kasar. Menurut Halliday dan Hassan, wacana dalam linguistik: “... to refer to
any passage, spoken or written, of whatever length, that does form a unified whole.” (1980:1)
Wacana atau dikenali sebagai “discourse” merupakan unit bahasa yang terdiri daripada
gabungan beberapa ayat atau klausa dari segi strukturnya tanpa diukur aspek kepanjangannya
asalkan bentuknya menunjukkan kesatuan. Hal ini termasuklah ungkapan dalam bentuk lisan.

Kesatuan bahasa yang terdiri daripada keteraturan fikiran (coherence) dan tetenunan
(cohesion) penting bagi memastikan kesinambungan dalam sebuah wacana yang lengkap.
Bak kata lain setiap wacana memerlukan pembuka dan penutup yang perlu disampaikan sama
ada dalam bentuk lisan atau tulisan. Kepentingan kedua-dua aspek tersebut dalam menjamin
kesinambungan sebuah wacana membantu mengeluarkan pemikiran dan idea yang cuba
disampaikan dalam sebuah penulisan atau pengucapan. Idea atau mesej yang cuba dikongsi
juga mampu difahami dengan teratur dengan adanya kronologi yang memudahkan
komunikasi antara pengguna bahasa yang lain.

“The older preoccupation with demonstration senteces issolated from

Communicative contexts is yielding to a new concern for naturally
Occuring manifestation of language; the TEXT. Language occurance
may have the surface format of single words or sentences, but they
occur as texts; meaningful configurations of language intended to communicate.”
(1980:1)

Berdasarkan pernyataan di atas, menurut Beaugrande penggunaan bahasa dalam satu

situasi atas tujuan komunikasi dianggap sebagai wacana. Perkara ini jelas menunjukan
bahawa konsep wacana tidak tertumpu kepada material bertulis malahan mengambil kira
aspek pertuturan manusia dalam kehidupan harian. Wacana hadir dalam konteks sosial
 3

memandangkan manusia berhubung antara satu sama lain melihatkan kebergantungan

melalui komunikasi.

Pada permulaan, wacana atau “discourse” dan analisis wacana (Discourse Analysis)
disempitkan maknanya kepada percakapan secara langsung sahaja tanpa merujuk kepada
aspek penulisan. Trask (1997) berkongsi definisi wacana dan analisis wacana dalam
penyuntingan kamus bahasa dan linguistik bahawa:

Discourse: A continuous stretch of speech (or less commonly writing) which can
reasonably be regarded as forming a unit...The clearest examples of discourse are
speech events...Discourse Analysis: An approach to studying the structure of
discourse which involves applying the existing analytical devices of linguistics
(phonology, grammar, semantics) and looking for regularities in terms of these.

Namun setelah berlakunya perkembangan analisis wacana serata tempat, wujud

penganalisis yang menegaskan bahawa wacana boleh tergolong dalam dua bentuk iaitu lisan
dan tulisan. Hal ini dilihat kepada perkembangan analisis wacana yang diteliti dari dua aspek
berbeza, iaitu berdasarkan pusat kawasan seperti kawasan Eropah dan Amerika Syarikat serta
aspek matlamatnya sama ada deskriptif atau kritis (Idris, 2010).

Discourse as Text

Discourse as Genre

Aspek Pertama
(Perspektif)
Discourse Professional
Practice

Discourse as Social
Practice
Sejarah Analisis Wacana

Kajian Tekstual

Aspek Kedua
(Kronologi Kajian Persamaan Pola
Perkembangan Secara Organisasi Teks
Berperingkat)

Kajian Konteks Wacana

Rajah 1: Perkembangan Sejarah Analisis Wacan Tulisan

 4

Berdasarkan rajah di atas, perkembangan sejarah analisis wacana dalam bentuk tulisan
dapat dilihat kepada dua aspek utama. Aspek pertama yang dtinjau secara perspektif
mengikut konteks akademik mengikut institusi yang berlainan seperti wacana sebagai teks
(discourse as text), wacana sebagai genre (discourse as genre) atau wacana sebagai amalan
sosial (discourse as social practice). Kemudian, aspek kedua yang diteliti berdasarkan tiga
peringkat perkembangan secara kronologi iaitu peringkat pertama yang berfokus terhadap
kajian tektual berlandaskan sumber nahu leksikal, pada peringkat kedua berfokus terhadap
kajian persamaan pola organisasi teks dan peringkat ketiga berfokus kepada kajian tentang
konteks wacana (Bhatia, 2004).

2.0 PENDEKATAN NAHU FUNGSIONAL

Nahu fungsional atau Teori Fungsional dipelopori oleh seorang sarjana linguistik kelahiran
Australia, iaitu Michael Halliday. Kebanyakan penulisan beliau banyak memberi fokus
kepada perubahan dalam struktur bahasa ketika seseorang sedang berkomunikasi. Pandangan
beliau terhadap pengguna-penguna bahasa dianggap sebagai sebuah fenomena sosial yang
berlaku dalam kehidupan seharian. Aspek semantik merupakan satu unsur yang diteliti dalam
pengaplikasian nahu fungsional dalam mengkaji bahasa (Halliday 1985, Sinar 2003, Eggins
2004). Perkaitan antara bahasa dalam kehidupan seharian dianggap dipengaruhi oleh aspek
penutur bahasa iaitu satu kelompok komuniti atau masyarakat.

Berdasarkan nahu fungsional, setiap ayat terbahagi kepada dua jenis bahagian, iaitu
Tema (Theme) dan Rema (Rheme). Brown and Yule (1983) menyatakan bahawa Tema
merupakan konsistuen paling kiri dalam atau klausa. Setiap ayat memerlukan perkara yang
seerti dengan topik dalam struktur sesuatu ayat serta peranan utama, iaitu Tema. Terdapat dua
kepentingan Tema dalam sesuatu klausa atau ayat, iaitu pertama, mengekalkan koheran
dengan menghubungkan semula wacana sebelumnya dan kedua menyediakan maklumat awal
bagi membina wacana seterusnya. Dalam erti kata lain, Tema merujuk pada sesuatu
maklumat dalam bahagian ayat yang sudah diketahui oleh pembaca atau maklumat lama,
manakala Rema merupakan bahagian ayat mengandungi maklumat baru.
 5

Cara penganalisisan sebuah wacana bergantung kepada kemahiran menulis dalam

penyampaian idea, buah fikiran, pengetahuan dan maklumat. Menurut Fries (1997), penutur
natif dan bukan natif mengalami kesukaran dalam penyusunan ayat demi ayat dalam
membentuk sebuah perenggan. Sebagai salah satu inisiatif bagi mengurangkan masalah
tersebut, para sarjana banyak memberi tumpuan kepada metafungsi bahasa yang
dikemukakan oleh Fries (1997). Metafungsi fungsi bahasa yang terlingkung dalam Nahu
Fungsional membuktikan bahawa bahasa tidak boleh berdiri dengan sendiri tanpa adanya
jalinan atau hubungan bergantung kepada sebuah komuniti penutur bahasa yang menjadi
topik perbincangan sarjana bahasa, iaitu Malinowski, Firth dan Whorf (Krass 1976). Hal ini
memberi peluang kepada Halliday untuk menempatkan definisi makna sebagai fungsi dalam
konteks berbahasa serta menerima ciri-ciri metafungsi bahasa, iaitu interpersonal, ideasional
dan tekstual.

2.1 TEMA IDEASIONAL

Secara umum, Tema Ideasional merupakan antara ciri-ciri metafungsi bahasa yang
menjadi representasi kepada pengalaman hidup atau dunia nyata yang berlaku dalam
persekitaran sekeliling dan perkara yang berlaku dalam diri penutur bahasa. Melihat kepada
aspek teknikal tema ini merupakan fungsi yang berfokus kepada struktur transitiviti daripada
suatu klausa (Martin 1995). Berikut merupakan tiga komponen yang melengkapkan tema
ideasional:

(a) Pameran atau peserta (participant) sebagai contoh: Asyraff lahir di Kelantan.

(b) Proses (process), contoh: Jamulah makanan itu.

(c) Keterangan (circumtances), contohnya: Daniel pergi ke pameran Muzium

Telekom.

Berdasarkan pernyataan berkenaan ketiga-tiga komponen tersebut, dapat dihuraikan

unsur yang melibatkan peserta atau pameran lebih tertumpu kepada individu yang terlibat
seperti mana contoh dalam (a), iaitu Asyraff yang merupakan kumpulan namaan lazimnya
manusia dan bernyawa. Berdasarkan contoh bagi unsur proses pula, contoh proses yang
terlibat menggambarkan perlakuan atau aktiviti yang disampaikan dalam bentuk kata kerja.
Contoh proses (b) merupakan kata kerja jamu yang menerangkan situasi apabila tuan rumah
 6

ingin mempelawa tetamu untuk menikmati makanan yang disediakan. Unsur ketiga iaitu
keterangan (circumtances) berfungsi untuk menerangkan proses dengan lebih teliti dan jelas.
Keterangan terhadap suatu proses dapat dikenal pasti melalui penggunaan kumpulan adverba
dan kumpulan proposisi dalam ayat.

Komponen-komponen yang dihuraikan meruapak unsur wajib yang perlu ada dalam
sesuatu klausa (Halliday 1994). Namun dalam kajian ini hanya menganalisis satu unsur
ideasional sahaja, iaitu proses (process) dalam ciri binaan ayat. Terdapat beberapa jenis
komponen proses (process) yang dapat menerangkan suatu pengalaman terhadap kehidupan.
Berikut merupakan bentuk proses yang wujud:

JENIS PROSES

PROSES PROSES PROSES PROSES PROSES PROSES

MATERIAL MENTAL PERKAITAN VERBAL PERLAKUAN KEWUJUDAN

Rajah 2: Jenis-jenis proses dalam Tema Ideasional.

Kajian ini dibataskan kepada penganalisisan wacana kepada jenis proses mental
sahaja. Proses mental merupakan sebuah lakuan yang berlaku pada peringkat mental sahaja.
Menurut Bloor & Bloor (1995) menyatakan proses mental atau kognisi yang sesuai
digambarkan sebagai pernyataan fikiran atau peristiwa psikologi. Manakala Halliday (1994)
dan Toolan (1998) berkongsi pandangan bahawa proses mental sering melibatkan sekurang-
kurangnya seorang peserta bernyawa, iaitu manusia berfikir, melihat atau mendengar dan
merasakan sesuatu hal.
 7

3.0 DATA KAJIAN

Tujuan kajian dalam penulisan ini memberi fokus kepada analisis wacana. Pengkaji memilih
himpunan sajak-sajak untuk dianalisis dan dihuraikan unsur proses mental yang sesuai. Buku
sajak yang dipilih merupakan buku Sajak-Sajak Saleh: Poems Sacred abd Profane yang
merupakan buku pertama Salleh bin Joned (1941-2020). Kemunculan penulisan sastera
dalam bentuk dwibahasa ini dianggap sebagai “pengalaman yang paling traumatik dalam
dunia sastera Melayu”.

Salleh Ben Joned telah meninggal dunia pada tanggal 29 Oktober 2020 yang lalu
sebagai seorang pengarang sastera dwi bahasa namun beliau kurang dikenali disebabkan
kebanyakan penulisan beliau lebih banyak dalam bahasa Inggeris. Bentuk-bentuk sastera
yang dikarang oleh Salleh dikatakan memiliki unsur provokatif sehinggakan beliau digelar
sebagai anak nakal sastera Melayu. Sikap provokatif dan nakal Salleh, telah menarik
perhatian seorang Sasterawan Negara Muhammad Haji yang menggambarkan Sallhe sebagai
seorang pengarang yang ‘traumatizing to the Malays’ kerana hasil karya beliau banyak
menyentuh berkenaan isu gagasan ketuanan Melayu. Terdapat beberapa isu yang cuba
dibangkitkan dalalm beberapa sajak beliau, antaranya berkenaan hal poligami, politik juga
mengkritik para intelektual Melayu yang terpisah daripada realiti sebenar masyarakat
Melayu. Hal ini dapat dirujuk kepada sebuah drama pentas yang dikarang beliau yang
bertajuk ‘The Amok of Mat Solo’.

Penulisan ini hanya menggunakan Bab 1 dan Bab 2 sebagai data kepada kajian. Dua
bab yang dipilih, dirasakan lebih sesuai dijadikan bahan kajian disebabkan ia memenuhi
maksud “wacana” dan sesuai dikaji dari aspek penggunaan proses mental yang berlaku
dalam sajak-sajak tersebut. Bab 1 mengandungi enam sajak bermula dari muka surat 18
hingga 29 manakala bab 2 mengandungi 22 sajak bermula dari muka surat 32 hingga 69.
 8

4.0 ANALISIS KAJIAN

Dalam bahagian analisis kajian ini, pengkaji cuba menganalisis struktur wacana sajak-sajak
yang merujuk kepada proses-proses mental yang digunakan dalam penulisan sastera oleh
Salleh Ben Joned. Melalui proses minda, penggunaan leksikal Melayu mampu
merepresentasikan pengalaman dunia melalui tiga subkategori proses mental, iaitu dari segi
persepsi, afeksi dan kognitif.

4.1 Persepsi
Subkategori yang menjadi sebahagian daripada proses mental dapat dilihat dari aspek
persepsi. Persepsi merupakan satu proses yang berkait rapat dengan penggunaan deria
manusia, iaitu penglihatan dan pendengaran. Berikut merupakan antara sajak yang
memaparkan proses persepsi dalam penulisan berbentuk puitis oleh Salleh:

No Suasana Pemeran Proses Pemeran Pelengkap Suasana

.
1. Kau tak akan pantai lain,
menemui bumi lain.
2. Dalam burung tak penat memalu hingga milu tiap paluan
cahaya tukang membising otakku kepercayaan
bulan penuh yang dulu kepastian, dijadikan
bayang, tanda soalan
3. Tubuhmu Ria nampak -nya Senang
4. lihat yang mati begitu
seorang saja.
lagi
5. lihat liuk liut amati alunan
tubuhku; selendengku.
Penderia Proses Fenomena
Mental

Jadual 1: Subkategori Persepsi dalam Sajak-Sajak Salleh.

Dalam beberapa sajak-sajak Salleh, dapat diperhatikan bahawa representasi minda

yang melibatkan penderia atau pemeran perlu terdiri daripada seorang peserta yang
bernyawa yang boleh berfikir, berasa, melihat atau mendengar yang disokong oleh
 9

Halliday (1994) dan Toolan (1998). Proses persepsi dalam dilihat kepada data yang telah
dikeluarkan dalam (1) Jadual 1 “Kau tak akan menemui pantai lain, bumi lain.” Proses
persepsinya ialah menemui dengan melibatkan pesertanya ialah kau. Situasi ini juga
disokong oleh unsur-unsur fenomena “pantai lain, bumi lain.” Selain kata yang
melibatkan proses yang menggambarkan deria penglihatan dan pendengaran dalam sajak-
sajak tersebut seperti membising, nampak, dan lihat.

4.2 Afeksi
Thomson (2004) menjelaskan soalan yang sesuai untuk menggambarkan proses mental
ialah ‘Apakah reaksinya’? Hal ini menunjukkan bahawa proses mental juga boleh
melibatkan perasaan atau pandangan. Hal ini yang dimaksudkan sebagai proses afeksi
yang meneliti hal-hal melibatkan perasaan dan pandangan. Peserta yang terlibat dalam
proses afeksi selalunya terkesan dari segi emosi yang cuba dikongsi. Misalnya, berikut
merupakan data yang dikeluarkan dari aspek afeksi:

No Suasana Pemeran Proses Pemeran Pelengkap Suasana

.
1. Ketegangan dalam ikatan
terasa pelikat
pusaka bapa.
2. Teringin nak yang enak
bermadupadu hapaknya
dengan seronok
bantal peluk pejalnya.
3. yang kita bina begitu
seronok
sekali dan
mengerikan.
4. Petir dan kita, mengukuhi
kilat enak
mengurung kesepian
dan rasa
tersisih.
5. Keresahan -ku cuma
pemikiranku.
6. Berkat -mu menakutkan juga
hayat
7. Di tebing ku meratap
Chao rindu.
Phraya yang
indah kerap
 10

8. Tubuh rindu menyuluh

merangkum malu
tubuh
9. Kita hidup sekali saja.
Penderia Proses Fenomena
Mental

Jadual 2: Subkategori Afeksi dalam Sajak-Sajak Salleh.

Hal ini dapat dilihat bahawa Salleh banyak menggunakan proses-proses dalam
menggambarkan perasaan atau pandangan terhadap sesuatu hal dalam beberapa sajak
beliau. Dalam penulisan sajak-sajak Salleh, banyak menzahirkan perasaan peserta yang
bercambur-baur seperti perasaan rindu, gelisah, menyeramkan dan resah. Proses afeksi
memerlukan penderia (-ku) untuk berperanan sebagai individu yang mampu merasai atau
yang bertindak dalam minda. Perasaan atau pandangan yang dirasai oleh penderia
merupakan proses mental yang berlaku (rindu) manakala hal-hal lain merujuk kepada
fenomena atau situasi yang menerangkan kepada penderia dan proses. Hal ini dapat
dilihat berdasarkan contoh di bawah:

7. Di tebing Chao Phraya yang indah kerap ku meratap rindu.

Fenomena Penderia Proses Mental

Penggunaan proses afeksi tersebut dilihat sebagai salah satu medium dalam
mengekspresikan perasaan juga berkongsi pendapat terhadap mesej disebalik bait-bait
sajak tersebut. Selain menzahirkan perasaan, proses afeksi juga berperanan dalam
melontarkan pandangan terhadap sesuatu perkara seperti mana yang digunakan dalam
sajak, “Kita hidup sekali saja.” Pandangan dalam bait sajak tersebut jelas bahawa penulis
ingin berkongsi pandangan berdasarkan faktor emosi seorang peserta.

4.3 Kognitif
 11

Proses kognitif pula merupakan satu proses mental yang berkaitan dengan perkara atau
hal yang berlaku dalam fikiran seseorang. Menurut Halliday (1994), menyatakan bahawa
bagi proses kognitif merujuk kepada konsep it knows what it thinks, yang juga terdiri
daripada komponen makna terhadap kesedaran sesuatu perkara.

Secara ringkasnya, penderia atau peserta yang terlibat mempunyai pengetahuan

(knows) terhadap proses yang sedang dilakukan. Apabila penderia sudah mempunyai
pengetahuan tentang isu yang berlaku di fikiran secara tidak langsung komponen [-fikir]
wujud sebagai respon kepada tahap pemikiran penderia yang sudah sedia tahu akan
sesuatu hal dan tidak perlu difikirkan lagi. Berikut merupakan data yang didapati dalam
sajak-sajak Salleh:

No Suasana Pemeran Proses Pemeran Pelengkap Suasana

.
1. Sebelum aku teringat secebis di pinggir
aku terlelap sarung ular halaman
2. Jari dan mengingati dongeng
jari dahulu
berseloka-
jenaka
3. aku mengenal -mu
perempuan.
4. Semuanya kita sedari tapi kita hanya
ini manusia.
Penderia Proses Fenomena
Mental

Jadual 3: Subkategori Kognitif dalam Sajak-Sajak Salleh.

Berdasarkan data dalam Jadual 3, terdapat tiga jenis komponen [-fikir] yang pengkaji
kenal pasti dalam dua bab Sajak-Sajak Salleh. Pertama, komponen [-fikir] yang sudah sedia
tahu dan tidak perlu difikirkan lagi dapat dilihat kepada contoh (3) “aku mengenalmu
 12

perempuan”, situasi apabila penderia (aku) sudah pasti akan identiti perempuan yang menarik
perhatian penderia suatu ketika dahulu. Meskipun proses mental yang digunakan tidak
menggunakan kata kerja tahu namun kata mengenalmu jelas menunjukkan pengetahuan
penderia terhadap peserta yang terlibat.

Kedua, merujuk kepada komponen [-sedar] bermaksud penderia telah tahu tentang
sesuatu peristiwa, keadaaan atau situasi yang berlaku. Proses ini kebiasaannya berlaku setelah
penderia berjaya memikirkan perkaitan atau hubungan yang mungkin berkaitan antara satu
sama lain. Misalnya contoh dalam Jadual 3, menjelaskan bahawa penderia (kita) sudah tahu
sebab mengapa suatu peristiwa yang berlaku kemudian menggambarkan perkara tersebut
sebagai salah satu komponen [-sedar] dari aspek kognitif.

Semuanya ini kita sedari tapi kita hanya manusia.

Penderia Proses Fenomena
Mental
Jadual 4: Aspek Kognitif bagi komponen [-sedar].

Akhir sekali, terdapat proses fikir yang memerlukan komponen [-tahu] yang
memerlukan penderia untuk terus menerus berfikir disebabkan ketiadaan pengetahuan atau
maklumat terhadap sesuatu peristiwa atau situasi. Hal ini dapat diperhatikan kepada contoh
data dalam Jadual 3 (1) dan (2) yang memperlihat situasi penderia yang teringat kepada
sesuatu peristiwa. Terdapat beberapa situasi di mana penderia tidak mempunyai pengetahuan
terhadap perkara yang terjadi atau cuba untuk mengingat kembali memori lepas. Meskipun
penderia [-tahu] akan peristiwa lepas namun kebiasaannya penderia akan terus memikirkan
peristiwa lepas kerana cubaan individu untuk tidak melupakan setiap benda yang signifikan
dalam suatu peristiwa.
 13

5.0 KESIMPULAN

Proses mental yang dianalisis dalam dua bab yang diambil daripada buku Sajak-Sajak Salleh
ini membuahkan hasil apabila hadir ketiga-tiga jenis proses mental dalam konteks data yang
diambil. Pengkaji mendapati bahawa hasil penganalisisan proses mental itu mendapati
bahawa aspek afeksi dalam proses mental banyak digunakan dalam penulisan isi sajak. Aspek
tersebut banyak diguna pakai dalam menzahirkan perasaan penyajak dalam hasil sajak
mengikut mesej yang cuba dikongsi kepada pihak pembaca. Hal ini dikatakan demikian
kerana sajak merupakan sebuah bentuk puisi yang digunakan dalam masyarakat di peringkat
universal dan ia banyak menggunakan leksikal bagi menggambarkan perasaan.

Kesimpulannya, kehadiran proses-proses mental dalam sajak ini dilihat sebagai antara
fenomena berbahasa dalam memperlihat pengalaman dunia dalam pemerkataan yang
gramatis dan puistis. Disebabkan sajak merupakan satu bentuk wacana yang disampaikan
dalam bentuk cerita jadi penggunaan proses mental dapat mereprentasikan tindakan minda
atau fikiran dengan hanya melalui sajak.
 14

RUJUKAN

Chang Yee Piyan. 2014. Struktur dan Makna Pariwara: Analisis Wacana dalam Akhbar
Bahasa Cina di Malaysia. Tesis. Fakulti Bahasa dan Linguistik. Universiti Malaya:
Kuala Lumpur. http://studentsrepo.um.edu.my/5420/1/Tesis_Chang_Yee_Piyan.pdf
[29 Disember 2022]

Norfaizah Abdul Jobar, Anida Sarudin dan Idris Md. Radzi. 2016. Analisis Metafungsi
Bahasa Dalam Penulisan Karangan. Fakulti Bahasa dan Komunikasi: Universiti
Pendidikan Sultan Idris. Jurnal Bahasa Jilid 16 Bil. 2, 308-302 [15 Januari 2023]

Salleh ben Joned. 2022. Sajak-Sajak Salleh Poems Sacred and Profane. Edisi Fixi Retro.
Buku Fixi. Petaling Jaya. [29 Disember 2023]