T5 BT MT - Matematik Tambahan PDF

MATEMATIK
TAMBAHAN
TINGKATAN 5
Kandungan
Pendahuluan v
Rumus vii
BAB
1
1
Sukatan Membulat
1.1 Radian 2
1.2 Panjang Lengkok Suatu Bulatan 5
1.3 Luas Sektor Suatu Bulatan 12
1.4 Aplikasi Sukatan Membulat 20
Sudut Refleksi 23
Latihan Sumatif 24
Eksplorasi Matematik 27
BAB
2
Pembezaan 28
2.1 Had dan Hubungannya dengan Pembezaan 30

2.2 Pembezaan Peringkat Pertama 38
2.3 Pembezaan Peringkat Kedua 49
2.4 Aplikasi Pembezaan 51
Sudut Refleksi 76
Latihan Sumatif 77
BAB
80
3
Pengamiran
3.1 Pengamiran sebagai Songsangan Pembezaan 82
3.2 Kamiran Tak Tentu 85
3.3 Kamiran Tentu 92
3.4 Aplikasi Pengamiran 111
Sudut Refleksi 114
Latihan Sumatif 115
BAB
118
4
Pilih Atur dan Gabungan
4.1 Pilih Atur 120
4.2 Gabungan 132
Sudut Refleksi 137
Latihan Sumatif 138
iii
BAB
140
5
Taburan Kebarangkalian
5.1 Pemboleh Ubah Rawak 142
5.2 Taburan Binomial 152
5.3 Taburan Normal 166
Sudut Refleksi 184
Latihan Sumatif 185
BAB
188
6
Fungsi Trigonometri
6.1 Sudut Positif dan Sudut Negatif 190
6.2 Nisbah Trigonometri bagi Sebarang Sudut 193
6.3 Graf Fungsi Sinus, Kosinus dan Tangen 201
6.4 Identiti Asas 211
6.5 Rumus Sudut Majmuk dan Rumus Sudut Berganda 215
6.6 Aplikasi Fungsi Trigonometri 222
Sudut Refleksi 228
Latihan Sumatif 229
BAB
232
7
Pengaturcaraan Linear
7.1 Model Pengaturcaraan Linear 234
7.2 Aplikasi Pengaturcaraan Linear 240
Sudut Refleksi 246
Latihan Sumatif 247
BAB
250
8
Kinematik Gerakan Linear
8.1 Sesaran, Halaju dan Pecutan sebagai Fungsi Masa 252
8.2 Pembezaan dalam Kinematik Gerakan Linear 260
8.3 Pengamiran dalam Kinematik Gerakan Linear 267
8.4 Aplikasi Kinematik Gerakan Linear 272
Sudut Refleksi 275
Latihan Sumatif 275
Jawapan 279
Glosari 294
Senarai Rujukan 295
Indeks 296
iv
RUKUN NEGARA
Bahawasanya Negara Kita Malaysia
mendukung cita-cita hendak;
Mencapai perpaduan yang lebih erat dalam kalangan

seluruh masyarakatnya;
Memelihara satu cara hidup demokrasi;
Mencipta satu masyarakat yang adil di mana kemakmuran negara

akan dapat dinikmati bersama secara adil dan saksama;
Menjamin satu cara yang liberal terhadap

tradisi-tradisi kebudayaannya yang kaya dan pelbagai corak;
Membina satu masyarakat progresif yang akan menggunakan

sains dan teknologi moden;
MAKA KAMI, rakyat Malaysia,

berikrar akan menumpukan
seluruh tenaga dan usaha kami untuk mencapai cita-cita tersebut
berdasarkan prinsip-prinsip yang berikut:
KEPERCAYAAN KEPADA TUHAN

KESETIAAN KEPADA RAJA DAN NEGARA
KELUHURAN PERLEMBAGAAN
KEDAULATAN UNDANG-UNDANG
KESOPANAN DAN KESUSILAAN
(Sumber: Jabatan Penerangan, Kementerian Komunikasi dan Multimedia Malaysia)

KURIKULUM STANDARD SEKOLAH MENENGAH
MATEMATIK
TAMBAHAN
Tingkatan 5
PENULIS
Zaini bin Musa
Dr. Wong Mee Kiong
Azizah binti Kamar
Zakry bin Ismail
Nurbaiti binti Ahmad Zaki
Zefry Hanif bin Burham@Borhan
Saripah binti Ahmad
EDITOR
Siti Aida binti Muhamad

Izyani binti Ibrahim
PEREKA BENTUK
Paing Joon Nyong
ILUSTRATOR
Nagehteran A/L Mahendran
ABADI ILMU SDN. BHD.

2020
NO. SIRI BUKU: 0108 PENGHARGAAN
KPM2020 ISBN 978-983-2914-67-9
Cetakan Pertama 2020 Penerbitan buku teks ini melibatkan kerjasama
© Kementerian Pendidikan Malaysia banyak pihak. Sekalung penghargaan dan terima
kasih kepada semua pihak yang terlibat:
Hak cipta terpelihara. Mana-mana bahan dalam • Jawatankuasa Penambahbaikan Pruf
buku ini tidak dibenarkan diterbitkan semula, Muka Surat, Bahagian Sumber dan
disimpan dalam cara yang boleh dipergunakan Teknologi Pendidikan, Kementerian
lagi, ataupun dipindahkan dalam sebarang Pendidikan Malaysia.
bentuk atau cara, baik dengan cara elektronik,
• Jawatankuasa Penyemakan Naskhah
mekanik, penggambaran semula mahupun
Sedia Kamera, Bahagian Sumber dan
dengan cara perakaman tanpa kebenaran
Teknologi Pendidikan, Kementerian
terlebih dahulu daripada Ketua Pengarah
Pendidikan Malaysia.
Pelajaran Malaysia, Kementerian Pendidikan
Malaysia. Perundingan tertakluk kepada • Pegawai-pegawai Bahagian Sumber dan
perkiraan royalti atau honorarium. Teknologi Pendidikan serta Bahagian
Pembangunan Kurikulum, Kementerian
Diterbitkan untuk Kementerian Pendidikan
Pendidikan Malaysia.
Malaysia oleh:
• Pengerusi serta ahli panel penilaian dan
Abadi Ilmu Sdn. Bhd.
peningkatan mutu.
(199701033455) (448954-X)
7-13, Infinity Tower, • GeoGebra
No. 28, Jalan SS6/3, Kelana Jaya, • Desmos
47301 Petaling Jaya, • Semua individu yang terlibat secara langsung
Selangor Darul Ehsan. atau tidak langsung dalam penghasilan Buku
Tel: +603-7886 4517 Faks: +603-7886 4512 Teks Matematik Tambahan Tingkatan 5 ini.
E-mel: abadiilmu@gmail.com
Reka Letak dan Atur Huruf:
Abadi Ilmu Sdn. Bhd.
(199701033455) (448954-X)
Muka Taip Teks: Times
Saiz Taip Teks: 11 poin
Dicetak oleh:
World Line Marketing Sdn. Bhd. (1115599-K)
Lot 12, Jalan CJ 1/16,
Kawasan Perindustrian Cheras Jaya,
43200 Cheras,
Selangor Darul Ehsan.
Pendahuluan
Buku Teks Matematik Tambahan Tingkatan 5 KSSM ini ditulis berdasarkan Dokumen
Standard Kurikulum dan Pentaksiran (DSKP) Matematik Tambahan Tingkatan 5 yang
disediakan oleh Kementerian Pendidikan Malaysia.
Buku ini diterbitkan bagi melahirkan murid yang mempunyai Kemahiran Abad
Ke-21 dengan menerapkan Kemahiran Berfikir Aras Tinggi (KBAT), kemahiran maklumat
dan komunikasi, kemahiran berfikir dan menyelesaikan masalah serta kemahiran interpersonal
dan arah kendiri supaya murid dapat bersaing pada peringkat global. Murid yang menguasai
kemahiran berfikir aras tinggi berupaya untuk mengaplikasikan pengetahuan, kemahiran dan
nilai dalam membuat penaakulan dan refleksi bagi menyelesaikan masalah, membuat keputusan,
berinovasi dan berupaya mencipta sesuatu.
Elemen Merentas Kurikulum (EMK) seperti penggunaan bahasa pengantar yang betul,
kelestarian alam sekitar, nilai-nilai murni, penggunaan sains dan teknologi, semangat patriotik,
berinovasi dan kreatif, keusahawanan, teknologi maklumat dan komunikasi, kelestarian global
dan pendidikan kewangan diaplikasikan secara menyeluruh dalam penghasilan kandungan buku
teks ini. Selain itu, pendekatan STEM diberikan supaya murid berpeluang untuk mengintegrasikan
pengetahuan, kemahiran dan nilai dalam bidang sains, teknologi, kejuruteraan dan matematik.
Buku ini juga memberikan penekanan terhadap penerapan pemikiran komputasional (PK).
CIRI-CIRI ISTIMEWA DALAM BUKU INI DAN FUNGSINYA
Aktiviti Penerokaan 1 Individu

Aktiviti yang melibatkan murid secara individu, berpasangan atau
Aktiviti Penerokaan 1 Berpasangan berkumpulan yang menggalakkan murid terlibat secara aktif dalam
proses pembelajaran.
Aktiviti Penerokaan 1 Berkumpulan
Mendedahkan murid dengan soalan-soalan untuk menguji kefahaman

Latihan Kendiri 1.1
murid mengenai konsep yang dipelajari.
1.1 Mengandungi soalan-soalan untuk menguji sejauh mana penguasaan
Latihan Formatif
murid terhadap topik yang dipelajari.
Menyediakan soalan penyelesaian masalah berserta langkah kerja yang
Aplikasi Matematik
merangkumi situasi kehidupan yang sebenar.
Imbas Kembali Membantu murid mengingat kembali perkara yang telah dipelajari.
Mengemukakan soalan yang memerlukan murid untuk berfikir secara

kreatif dan menguji penguasaan murid.
Sudut Informasi Memberikan informasi tambahan kepada murid untuk lebih menguasai
topik yang dipelajari.
GALERI SEJARAH Merangkumi penerangan mengenai sejarah perkembangan matematik
dan sumbangan tokoh-tokoh matematik.
Mengandungi aktiviti-aktiviti yang memerlukan perbincangan murid.
v
Memaparkan cara penggunaan kalkulator saintifik dalam
pengiraan matematik.
Memberikan pendedahan kepada murid mengenai aplikasi teknologi
dalam pembelajaran matematik.
Akses QR
Memberikan pendedahan kepada murid menggunakan peranti mudah
alih dengan mengimbas kod QR.
Tip Pintar Membantu dengan memberikan tip-tip yang berkaitan dengan topik
untuk kegunaan murid.
Kaedah A lternatif Menyediakan penyelesaian alternatif untuk soalan-soalan tertentu.
Aktiviti penerokaan yang melibatkan pemikiran komputasional

PK merangkumi konsep penaakulan logik, algoritma, pengecaman corak,
peniskalaan dan penilaian.
Pembelajaran Berasaskan Projek membolehkan murid mengaplikasikan
PBP pengetahuan dan kemahiran matematik dalam menyelesaikan masalah
yang melibatkan situasi harian.
SUDUT REFLEKSI
Kesimpulan mengenai keseluruhan bab yang dipelajari.
Latihan Sumatif
Soalan-soalan yang berbentuk KBAR dan KBAT untuk mengetahui
tahap penguasaan murid.
Mengandungi soalan KBAT untuk menguji murid berfikir aras tinggi.
PAK-21
Konsep pembelajaran abad ke-21 diaplikasikan untuk meningkatkan
tahap kefahaman murid.
1.3.1 Mewakili standard pembelajaran untuk setiap bab.
TP 1 TP 2 TP 3
TP 4 TP 5 TP 6
Merangkumi tahap penguasaan bagi setiap soalan.
STEM
Aktiviti penerokaan yang menerapkan unsur sains, teknologi,
kejuruteraan dan matematik.
Panduan Mengimbas AR (Augmented Reality)

untuk Animasi Tiga Dimensi yang Interaktif.
Imbas kod QR di sebelah untuk

memuat turun aplikasi.
Gunakan aplikasi tersebut untuk

mengimbas halaman yang mempunyai
ikon AR (halaman 105 dan 106).
vi
Rumus
Bab 1 Sukatan Membulat Bab 4 Pilih Atur dan Gabungan
Panjang lengkok, s = jq n
Pr = n!
(n – r)!
Luas sektor, L = 1 j 2q n!
2 n
Cr =
(n – r)!r!
Rumus Heron = ! s(s – a)(s – b)(s – c),
Rumus secaman, P = n!
s= a+b+c a!b!c!…
2
Bab 5 Taburan Kebarangkalian
Bab 2 Pembezaan
P(X = r) = nCr prqn – r, p + q = 1
dy
y = uv, = u dv + v du Min, m = np
dx dx dx
s = ! npq
du dv
u dy v dx – u dx Z= s
X–m
y= , =
v dx v2
dy dy du
= × Bab 6 Fungsi Trigonometri
dx du dx
sin2 A + kos2 A = 1
Bab 3 Pengamiran sek2 A = 1 + tan2 A
kosek2 A = 1 + kot2 A
Luas di bawah lengkung sin 2A = 2 sin A kos A
kos 2A = kos2 A − sin2 A
∫
b
= y dx atau = 2 kos2 A – 1
a
= 1 – 2 sin2A
= ∫
b
x dy
a
tan 2A = 2 tan 2A
1 – tan A
Isi padu kisaran sin (A  B) = sin A kos B  kos A sin B
kos (A  B) = kos A kos B  sin A sin B
∫
b
= π y 2 dx atau
a
tan (A  B) = tan A  tan B
= ∫
b 1  tan A tan B
π x 2 dy
a
Muat turun aplikasi percuma imbasan kod QR daripada Google Play,

App Store atau aplikasi lain ke peranti mudah alih pintar anda. Imbas
kod QR dengan aplikasi itu atau layari laman sesawang yang tertera di
sebelah kiri untuk muat turun fail PDF, GeoGebra dan jawapan lengkap.
bit.ly/35acQRN Kemudian, simpan fail yang dimuat turun bagi kegunaan luar talian.
vii
BAB
1
SUKATAN
MEMBULAT
Radian
Panjang Lengkok Suatu Bulatan
Luas Sektor Suatu Bulatan
Aplikasi Sukatan Membulat
Senarai
Standard
Pembelajaran
bit.ly/2PMc8G3
Pada abad ke-21, teknologi dan inovasi
berkembang dengan begitu pesat.
Bangunan yang mempunyai reka
bentuk yang inovatif akan melonjakkan Euclid (325-265 SM) merupakan seorang
nama sesebuah negara ke tahap ahli matematik Yunani yang berasal dari
yang lebih tinggi. Seseorang arkitek Alexandria. Beliau dikenali dengan hasil
dapat mereka bentuk suatu bangunan kerjanya, iaitu The Elements yang membuat
yang unik dan indah dengan bantuan kajian mengenai geometri.
peranti yang canggih melalui kreativiti Geometri ialah sebahagian daripada
dan keupayaan inovasi. Namun, matematik yang mengambil berat persoalan
bagaimanakah bangunan ini dapat mengenai saiz, bentuk dan kedudukan relatif
mencapai keharmonian dan dinamik dari rajah dan sifat ruang.
dalam rekaannya? Apakah maklumat
yang diperlukan oleh seorang arkitek Untuk maklumat lanjut:
untuk membina bangunan berbentuk
tembereng major bagi bulatan seperti ini?
bit.ly/2T0pKPR
Kepentingan Bab Ini

Kemahiran Pegawai Kawalan Trafik
Udara membaca dan mentafsir
radar di Pusat Kawalan Trafik Udara
membolehkan pesawat-pesawat
selamat semasa penerbangan tanpa
berlakunya perlanggaran di udara yang
boleh mengakibatkan kecederaan
dan kematian.
Fungsi odometer di dalam kenderaan
adalah untuk mengukur jarak yang
telah dilalui oleh kenderaan dari awal
sehingga akhir perjalanan dengan
menggunakan lilitan tayar dan
bilangan pusingannya.
Radian Radian
Darjah Degree
Pusat bulatan Centre of circle
Jejari Radius
Tembereng Segment
Sektor Sector
Video mengenai Perimeter Perimeter
seni bina berbentuk Panjang lengkok Arc length
bulatan. Luas sektor Area of sector
bit.ly/2OCLqOt
1
1.1 Radian
Rajah di sebelah menunjukkan dua sektor bulatan yang

10 cm 18
ditandakan pada papan permainan baling damak dengan jejari 20 cm
10 cm dan 20 cm, masing-masing mempunyai panjang lengkok 10 cm 10 cm
10 cm dan 20 cm. Perhatikan bahawa dua sektor itu mempunyai 1 rad
sudut yang sama. Sudut tersebut ditakrifkan sebagai 1 radian. 6
20 cm
Apakah yang dapat anda katakan tentang ukuran sudut
1 radian itu?
Membuat perkaitan antara ukuran sudut dalam
radian dengan darjah
Dalam sukatan membulat, sistem yang biasa digunakan
Sudut Informasi
untuk mengukur sudut adalah dalam sebutan darjah. Walau
bagaimanapun, dalam beberapa cabang matematik, ukuran • “Rad” ialah singkatan
untuk suatu sukatan membulat tidak sesuai dilakukan dalam bagi “Radian”.
darjah. Oleh itu, satu unit baharu yang dikenali sebagai • 1 rad boleh ditulis
radian diperkenalkan untuk menunjukkan saiz suatu sudut. sebagai 1r atau 1c.
Lakukan aktiviti penerokaan berikut untuk mengetahui takrifan satu radian dan seterusnya
membuat perkaitan antara ukuran sudut dalam radian dengan darjah.
Aktiviti Penerokaan 1 Berkumpulan STEM PK
Tujuan: Menerangkan takrifan satu radian dan seterusnya membuat perkaitan

antara ukuran sudut dalam radian dengan darjah
Langkah:
bit.ly/2QoD7I1
1. Imbas kod QR atau layari pautan di sebelah.
2. Setiap kumpulan akan melakukan setiap aktiviti berikut dan catatkan sudut yang
tercangkum di pusat bulatan.
Seret gelongsor a supaya panjang lengkok, s sama dengan jejari bulatan, j.
Seret gelongsor a sehingga panjang lengkok, s ialah dua kali jejari bulatan, j.
Seret gelongsor a sehingga panjang lengkok, s ialah tiga kali jejari bulatan, j.
Seret gelongsor a sehingga panjang lengkok, s membentuk semibulatan.
Seret gelongsor a sehingga panjang lengkok, s melalui satu putaran lengkap.

3. Berdasarkan hasil dapatan yang diperoleh, takrifkan sudut yang berukuran 1 radian.
Seterusnya, tuliskan perkaitan antara ukuran radian dengan darjah bagi sudut yang
tercangkum di pusat bulatan.
4. Daripada perkaitan tersebut, berapakah anggaran sudut 1 radian dalam darjah dan
anggaran sudut 1° dalam radian? Bincangkan.
2 1.1.1
Sukatan Membulat
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 1, takrifan satu radian boleh GALERI SEJARAH
diberikan seperti yang berikut: AB
B
B
Satu radian ialah ukuran sudut j j
yang tercangkum di pusat sebuah 1 rad
A
bulatan oleh lengkok yang sama O j
panjang dengan jejari bulatan itu.
Gottfried Wilhelm
Leibniz merupakan
seorang cendekiawan
Secara amnya, bagi sebuah bulatan berpusat O dan berjejari j unit: matematik Jerman yang
memperkenalkan satu
Jika panjang lengkok AB = j, maka ˙AOB = 1 radian. kaedah untuk mengira
Jika panjang lengkok AB = 2j, maka ˙AOB = 2 radian. π = 3.142 tanpa merujuk
kepada bulatan. Beliau juga
Jika panjang lengkok AB = 3j, maka ˙AOB = 3 radian.
membuktikan bahawa π
Jika panjang lengkok AB = πj, maka ˙AOB = π radian. boleh ditentukan
4
Jika panjang lengkok AB = 2πj, maka ˙AOB = 2π radian. dengan menggunakan

rumus berikut.
Perhatikan bahawa AB = 2πj bermaksud OA telah π =1– 1 + 1 – 1
membuat satu putaran lengkap, iaitu OA telah bergerak melalui 4 3 5 7
sudut 360°. Hubungan antara ukuran sudut dalam radian dengan + 1 – 1 +…
9 11
darjah adalah seperti yang berikut.
2π rad = 360°
π rad = 180°
Saiz bagi sudut 1 radian
adalah lebih kecil daripada
Jadi, apabila π = 3.142, sudut 60°. Apakah
1 rad = 180° ≈ 57.29° kelebihan menggunakan
π sudut dalam radian
dan 1° = π ≈ 0.01746 rad berbanding dengan sudut
180° dalam darjah? Bincangkan.
Contoh 1
Tukarkan setiap sudut yang berikut kepada darjah.
[Guna π = 3.142] Mencari penyelesaian
(a) 2 π rad
dalam Contoh 1(b) dengan
(b) 2.25 rad
5 menggunakan kalkulator
saintifik.
Penyelesaian 1. Tekan
(a) π rad = 180° (b) π rad = 180°
2 π rad = 2 π × 180° 2.25 rad = 2.25 × 180°
2. Tekan
5 5 π π
= 2 × 180° = 2.25 × 180° 3. Skrin akan memaparkan
5 3.142
= 72°
= 128° 54
1.1.1 3
Contoh 2 Tip Pintar
(a) Tukarkan 40° dan 150° kepada radian, dalam sebutan π.
Sudut-sudut khusus:
(b) Tukarkan 110° 30 dan 320° kepada radian.
Sudut Sudut
[Guna π = 3.142] dalam dalam
darjah radian
Penyelesaian
0° 0
(a) 180° = π rad (b) 180° = π rad π
40° = 40° × π 110° 30 = 110° 30 ×π 30° 6
180° 180° π
= 2 π rad
36°
= 110° 30 × 3.142
5

9 180° 45°
π
150° = 150° × π = 1.929 rad 4

π
180° 320° = 320° × π 60° 3
5 180°
= π rad π
6
= 320° × 3.142
90°
2
180° 180° π
= 5.586 rad 3 π
270° 2
360° 2π
Latihan Kendiri 1.1

1. Tukarkan setiap sudut yang berikut kepada darjah. [Guna π = 3.142]
(a) π rad (b) 3 π rad (c) 0.5 rad (d) 1.04 rad
8 4
2. Tukarkan setiap sudut yang berikut kepada radian, dalam sebutan π.
(a) 18° (b) 120° (c) 225° (d) 300°
Latihan Formatif 1.1 Kuiz bit.ly/2OvH6l0
1. Tukarkan setiap sudut yang berikut kepada darjah. [Guna π = 3.142]

(a) 7 π rad (b) 1 1 π rad (c) 2 rad (d) 4.8 rad
12 3
2. Tukarkan setiap sudut yang berikut kepada radian. Berikan jawapan betul kepada tiga
tempat perpuluhan. [Guna π = 3.142]
(a) 76° (b) 139° (c) 202.5° (d) 320° 10
3. Dalam setiap rajah berikut, POQ ialah sektor bagi sebuah bulatan berpusat O. Tukarkan
setiap sudut POQ yang berikut kepada radian. [Guna π = 3.142]
(a) (b) (c) (d) P
Q P
Q
O
O
118° 150.5°
73° P 220°
O Q
O
P Q

4 1.1.1
Sukatan Membulat
1.2 Panjang Lengkok Suatu Bulatan AB
B
Rajah di sebelah menunjukkan seorang budak perempuan
sedang bermain buaian. Buaian dengan panjang 2.5 m itu 2.5 m
berayun dan membentuk lengkok suatu bulatan yang melalui
sudut 1.7 rad. Berapakah panjang lengkok yang telah dilalui
oleh budak perempuan itu dalam ayunan tersebut?
Apakah rumus yang perlu digunakan untuk
menyelesaikan masalah ini?
Menentukan panjang lengkok, jejari dan sudut
tercangkum di pusat bulatan
Aktiviti Penerokaan 2 Berkumpulan PAK-21 STEM PK
Tujuan: Menerbitkan rumus panjang lengkok bagi suatu bulatan berpusat O

Langkah:
1. Imbas kod QR atau layari pautan di sebelah. ggbm.at/ecuneh4d
2. Gerakkan titik A atau titik B pada lilitan bulatan untuk mengubah
panjang lengkok AB.
3. Perhatikan panjang lengkok AB dan sudut AOB dalam darjah yang terbentuk di pusat
bulatan apabila titik A atau titik B itu berubah.
Panjang lengkok minor AB
4. Apakah yang dapat anda perhatikan pada nilai bagi nisbah
Lilitan bulatan
dan juga Sudut AOB ? Adakah nilai kedua-dua nisbah itu sama?
360°
5. Seretkan gelongsor L untuk mengubah saiz bulatan. Adakah nilai kedua-dua nisbah itu
juga berubah atau masih sama?
6. Seterusnya, terbitkan rumus untuk mencari panjang lengkok minor bagi sebuah bulatan.
7. Catatkan semua pemerhatian ahli kumpulan anda pada sehelai kertas.
8. Setiap kumpulan akan melakukan pembentangan di hadapan kelas bagi setiap hasil dapatan
yang diperoleh dan seterusnya membuat kesimpulan terhadap aktiviti yang dilakukan.
Daripada Aktiviti Penerokaan 2, didapati bahawa panjang lengkok berkadaran dengan sudut
pada pusat bulatan.
= Lilitan bulatan B
∠AOB 360°
j
Panjang lengkok minor AB 2πj
= θ
q 360° O j
A
2πj
Panjang lengkok minor AB = ×q
360°
dengan q ialah sudut dalam darjah yang tercangkum di pusat bulatan O dan berjejari j unit.
1.2.1 5
Walau bagaimanapun, jika ˙AOB diukur dalam radian,
Sudut Informasi
= Lilitan bulatan B
q 2π Simbol q yang dibaca
2πj s
s =
j sebagai “téta” ialah huruf
q 2π θ kelapan dalam abjad Yunani
2πj O j A dan sering kali digunakan
s= ×q
2π untuk mewakili suatu sudut.
s = jq
Secara amnya,
s = jq
Daripada takrifan radian,
dengan s ialah panjang lengkok bagi sebuah bulatan berjejari bolehkah anda terbitkan
rumus s = jq ?
j unit dan q radian ialah sudut yang tercangkum oleh lengkok di
pusat bulatan O.
Contoh 3
Cari panjang lengkok, s bagi setiap sektor POQ berpusat O yang berikut.
[Guna π = 3.142]
(a) (b) (c)
s
P P
s
s
5 cm 6 cm 2– π rad O 10 cm
Q
Q 3
140°
0.9 rad O
O Q P

Penyelesaian
(a) Panjang lengkok, s = jq (b) Panjang lengkok, s = jq
s = 5 × 0.9 s = 6 × 2 π
s = 4.5 cm 3
s = 4π
s = 4(3.142)
s = 12.57 cm
(c) Sudut ref leks POQ dalam radian
= (360° – 140°) × π
180° Imbas Kembali
= 220° × 3.142
180° Saiz sudut bagi sudut refleks
ialah 180° , q , 360°.
= 3.84 rad
Panjang lengkok, s = jq
s = 10 × 3.84 θ
s = 38.4 cm
6 1.2.1
Sukatan Membulat
Contoh 4 Imbas Kembali AB
B
Rajah di sebelah menunjukkan B 1.4 cm Sektor Lengkok
sebahagian daripada bulatan C
major major
berpusat O dan berjejari j cm. 2.6 cm Sektor
Diberi ˙AOB = 1.3 rad dan minor
panjang lengkok AB dan BC 1.3 rad O Lengkok
masing-masing ialah 2.6 cm A
j cm O minor
dan 1.4 cm. Hitung
(a) nilai j, Perentas
Tembereng
(b) ˙BOC, dalam radian.
Penyelesaian
(a) Dalam sektor AOB, (b) Dalam sektor BOC,
s = 2.6 cm dan Akses QR
s = 1.4 cm dan j = 2 cm.
q = 1.3 rad. Jadi, s = jq
Maka, s = jq Mengenal suatu bulatan.
q= s
j= s j
q
q= 1.4
j = 2.6 2
1.3 q = 0.7 rad
j = 2 cm bit.ly/2tPcmnj
Maka, ˙BOC = 0.7 rad.
Latihan Kendiri 1.2

1. Cari panjang lengkok MN, dalam cm, bagi setiap sektor MON berpusat O yang berikut.
[Guna π = 3.142]
(a) (b) (c) (d) M
M N
M
5 cm O M
12 cm 2 rad O 5– π rad
6 10 cm
O 2.45 rad
1.1 rad 8 cm P
O
N N N

2. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah bulatan berpusat O.
E
Diberi panjang lengkok major EF ialah 25 cm dan
˙EOF = 1.284 rad, cari 25 cm 1.284 rad
(a) jejari, dalam cm, bulatan itu, O
(b) panjang lengkok minor EF, dalam cm. F
[Guna π = 3.142]
3. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah semibulatan OPQR Q
berjejari 5 cm. Diberi panjang lengkok QR ialah 5.7 cm, hitung
5.7 cm
(a) nilai q, dalam radian,
θ
(b) panjang lengkok PQ, dalam cm.
[Guna π = 3.142] P 5 cm O R
1.2.1 7
Menentukan perimeter tembereng suatu bulatan
Kawasan berwarna pada rim tayar basikal yang berjejari

31 cm dalam rajah di sebelah merupakan tiga tembereng yang
sama saiz bagi sebuah bulatan. Perimeter bagi satu daripada
tembereng itu ialah hasil tambah semua sempadannya.
Dengan menggunakan rumus panjang lengkok,
s = jq dan petua lain yang sesuai, dapatkah anda
menentukan perimeter bagi satu daripada tembereng itu?
Contoh 5
Rajah di sebelah menunjukkan sebuah
Kaedah A lternatif
A
bulatan dengan pusat O dan berjejari Untuk mencari panjang
perentas AC, lukis satu garis
10 cm. Perentas AC mencangkum 114°
OD yang berserenjang
sudut 114° pada pusat O. Hitung O B dengan AC.
perimeter tembereng berlorek ABC. Dalam ∆ COD,
[Guna π = 3.142] 10 cm
˙COD = 114°
2
C = 57
Penyelesaian
sin ˙COD = CD
Oleh sebab 180° = π rad, maka kita peroleh OC
114° = 114° × π Jadi, CD = OC sin ˙COD
180° = 10 sin 57
= 1.990 rad = 8.3867 cm
Oleh itu, AC = 2CD
Panjang lengkok ABC = jq = 2(8.3867)
= 10 × 1.990 = 16.77 cm
= 19.90 cm
Dengan menggunakan petua kosinus, panjang perentas AC ialah
AC 2 = 102 + 102 – 2(10)(10) kos 114°
AC = ! 200 – 200 kos 114° Adakah panjang AC
= 16.77 cm dapat dicari dengan
menggunakan petua sinus,
Maka, perimeter tembereng berlorek ABC = 19.90 + 16.77 a = b = c ?
= 36.67 cm sin A sin B sin C
Latihan Kendiri 1.3

1. Bagi setiap bulatan berpusat O yang berikut, hitung perimeter, dalam cm, tembereng
berlorek ABC. [Guna π = 3.142]
(a) (b) (c) (d)
B B
C A
2.5 rad π
– rad
A 3 O
C
O 120° 9 cm C
A 6 cm O B O 8 cm
10 cm
A 1 5 cm
C
B
8 1.2.2
Sukatan Membulat
2. Rajah di sebelah menunjukkan sebahagian daripada sebuah P AB

bulatan berpusat O dan berjejari 7 cm. Diberi bahawa panjang
1
14 cm
B
lengkok PQ ialah 14 cm, cari
7 cm
(a) sudut q, dalam darjah,
θ
(b) perimeter tembereng berlorek, dalam cm.
O
Q
Menyelesaikan masalah yang melibatkan panjang lengkok
Pengetahuan dan kemahiran menukarkan ukuran sudut dalam darjah kepada radian dan
sebaliknya serta menggunakan rumus panjang lengkok, s = jq atau rumus lain yang sesuai boleh
menyelesaikan banyak masalah dalam kehidupan harian yang melibatkan panjang lengkok bagi
suatu bulatan.
Contoh 6 Aplikasi Matematik

P Q
Rajah di sebelah menunjukkan kawasan lontaran bagi suatu acara
lontar peluru di sebuah padang sekolah. Kawasan lontaran itu terdiri
daripada dua buah sektor bulatan AOB dan POQ yang berpusat di O. 8m
Diberi bahawa ˙AOB = ˙POQ = 50°, OA = 2 m dan AP = 8 m. Hitung A B
perimeter, dalam m, kawasan berwarna ABQP. [Guna π = 3.142] 2m
O
Penyelesaian
1 . Memahami masalah 2 . Merancang strategi

Kawasan lontaran terdiri daripada Tukarkan sudut 50° kepada radian dan
dua buah sektor bulatan AOB dan gunakan rumus s = jq untuk mencari
POQ berpusat O. panjang lengkok AB dan PQ.
Sektor bulatan AOB berjejari 2 m, Perimeter kawasan berwarna ABQP
AP = 8 m dan ˙AOB = ˙POQ = 50°. boleh ditentukan dengan menambah
semua sempadan kawasan itu.
3 . Melaksanakan strategi
180° = π rad
50° = 50° × 3.142
180°
= 0.873 rad
Panjang lengkok AB, s = jq Maka, perimeter kawasan berwarna ABQP
s = 2(0.873) = panjang lengkok AB + BQ
s = 1.746 m + panjang lengkok PQ + AP
Panjang lengkok PQ, s = jq = 1.746 + 8 + 8.73 + 8
s = 10(0.873) = 26.48 m
s = 8.73 m
1.2.2 1.2.3 9
4 . Membuat refleksi
Panjang lengkok AB = 50° (2)(3.142)(2) Maka, perimeter kawasan berwarna
360° ABQP
= 1.746 m = panjang lengkok AB + BQ
+ panjang lengkok PQ + AP
Panjang lengkok PQ = 50° (2)(3.142)(10)
360° = 1.746 + 8 + 8.73 + 8
= 8.73 m = 26.48 m
Latihan Kendiri 1.4

1. Dalam setiap rajah berikut, hitung perimeter, dalam cm, kawasan berlorek.
(a) (b) (c)
C C
A O
5 cm
3 cm
A 10 cm B
4 cm 110°
O D C
O B D 3 cm B 1 cm A 0.5 rad

2. Bandar Raya Washington di Amerika Syarikat dan Bandar Raya Lima di Peru terletak pada
longitud yang sama masing-masing dengan latitud 38.88° U dan 12.04° S. Diberi bumi
yang berbentuk sfera mempunyai jejari 6 371 km, anggarkan jarak, dalam km, di antara dua
bandar raya itu.
3. Rajah di sebelah menunjukkan sebahagian daripada
O
trek larian yang berbentuk semibulatan. Fazura ingin 25 m
menghantar baton kepada Jamilah yang sedang 85°
menunggu 85° jauhnya dari Fazura. Berapakah jarak
yang Fazura perlu lari untuk menghantar baton Fazura Jamilah
kepada Jamilah?
4. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah tingkap yang

terdiri daripada bentuk segi empat tepat dan semibulatan.
Lebar tingkap itu ialah 70 cm dan tinggi tingkap
berbentuk segi empat tepat ialah 100 cm. Cari
(a) panjang lengkok, dalam cm, tingkap yang berbentuk 100 cm
semibulatan itu,
(b) perimeter, dalam cm, keseluruhan tingkap itu.
70 cm
5. Rajah di sebelah menunjukkan rantai yang 25 cm
dipasang pada gegancu hadapan dan belakang
sebuah basikal. Diberi bahawa lilitan gegancu
hadapan dan belakang masing-masing ialah
50.8 cm dan 30.5 cm. Hitung panjang, dalam cm, 160°
rantai basikal itu. 25 cm 185°
10 1.2.3
Sukatan Membulat
AB
1.2 Kuiz
1
B
bit.ly/2L6AZBv
Latihan Formatif
1. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah bulatan berpusat O.

R
Panjang lengkok minor RS ialah 15 cm dan sudut sektor
major ROS ialah 275°. Cari 15 cm O 275°
(a) sudut sektor minor ROS, dalam radian,
(b) jejari, dalam cm, bulatan itu. S
2. Rajah di sebelah menunjukkan sektor UOV berpusat O. U

Diberi panjang lengkok UV ialah 5 cm dan perimeter sektor 5 cm
UOV ialah 18 cm. Cari nilai q, dalam radian.
θ
O V
3. Rajah di sebelah menunjukkan sektor EOF bagi sebuah
E
bulatan berpusat O. Diberi bahawa OG = 4 cm dan
OE = 5 cm, cari 5 cm
(b) perimeter, dalam cm, kawasan berlorek. θ
O 4 cm G F
4. Rajah di sebelah menunjukkan dua sektor OPQ dan ORS R

dengan pusat O dan masing-masing berjejari 2h cm dan P
3h cm. Diberi ˙POQ = 0.5 radian dan perimeter kawasan 2h
berlorek PQSR ialah 18 cm, cari
(a) nilai h, dalam cm, 0.5 rad
O
Q S
(b) beza, dalam cm, antara panjang lengkok RS dan PQ.
3h
5. Rajah di sebelah menunjukkan sebahagian daripada M

bulatan berpusat O dan berjejari 10 cm. Tangen di 10 cm
titik M dan titik N pada lilitan bulatan itu bertemu
di titik P dan ˙MON = 51°, hitung
O 51° P
(a) panjang lengkok MN, dalam cm,
(b) perimeter, dalam cm, kawasan berlorek.
N
6. Sebuah jam dinding mempunyai bandul dengan panjang 36 cm. Jika bandul itu berayun
melalui sudut 21°, cari jumlah jarak, dalam cm, yang dilalui bandul itu dalam satu
ayunan lengkap.
7. Rajah di sebelah menunjukkan ukuran bagi sebuah tayar 14 cm
kereta. Berapa jauhkah, dalam m, tayar itu telah bergerak
setelah membuat 38 cm
(a) 50 pusingan lengkap?
(b) 1 000 pusingan lengkap? 14 cm
[Guna π = 3.142]
11
1.3 Luas Sektor Suatu Bulatan
Sekeping piza berjejari 10 cm dipotong kepada 10 potongan

yang sama saiz. Bolehkah anda anggarkan luas permukaan
setiap potongan piza itu?
Apakah rumus yang boleh digunakan untuk menyelesaikan
masalah ini?
Menentukan luas sektor, jejari dan sudut tercangkum di pusat bulatan
Luas sektor sebuah bulatan merupakan rantau yang dibatasi oleh satu lengkok dan dua jejari.
Aktiviti penerokaan yang berikut menunjukkan cara untuk menerbitkan rumus luas sektor suatu
bulatan dengan menggunakan perisian geometri dinamik GeoGebra.
Tujuan: Menerbitkan rumus luas sektor suatu bulatan berpusat O

Langkah:
1. Imbas kod QR atau layari pautan di sebelah. ggbm.at/kvwsaz9f
2. Gerakkan titik A atau titik B pada lilitan bulatan untuk mengubah luas
sektor minor AOB.
3. Perhatikan luas sektor AOB dan sudut AOB dalam darjah yang terbentuk di pusat bulatan
apabila titik A atau titik B itu berubah.
4. Apakah yang dapat anda perhatikan pada nilai bagi nisbah Luas sektor minor AOB dan
Luas bulatan
juga Sudut AOB ? Adakah nilai kedua-dua nisbah itu sama?
360°
5. Seretkan gelongsor L untuk mengubah saiz bulatan. Adakah nilai kedua-dua nisbah itu
juga berubah atau masih sama?
6. Seterusnya, terbitkan rumus untuk mencari luas sektor minor bagi sebuah bulatan.
Catatkan semua pemerhatian ahli kumpulan anda pada sehelai kertas.
7. Setiap kumpulan akan melakukan pembentangan di hadapan kelas bagi setiap hasil dapatan
yang diperoleh dan seterusnya membuat kesimpulan terhadap aktiviti yang dilakukan.
8. Ahli daripada kumpulan yang lain akan memberikan respons terhadap pembentangan
yang dilakukan.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 3, didapati bahawa:

B
Luas sektor minor AOB = Luas bulatan
∠AOB 360° j
Luas sektor minor AOB πj 2
= O θ
q 360°
j
πj 2
Luas sektor minor AOB = ×q A
360°
dengan q ialah sudut dalam darjah yang tercangkum di pusat bulatan O dan berjejari j unit.
12 1.3.1
Sukatan Membulat
Walau bagaimanapun, jika ˙AOB = q diukur dalam radian,

AB
Luas sektor minor AOB = Luas bulatan
Akses QR
1
B
q 2π B
L = πj 2
j Kaedah lain untuk

q 2π menerbitkan rumus luas
O θ L
πj 2 sektor suatu bulatan,
L= ×q L = 1 j 2q.
2π j 2
L = 1 j 2q A
2
Secara amnya,
L = 1 j 2q bit.ly/2XYrKZE
2
dengan L adalah luas sektor bagi sebuah bulatan berjejari j unit
dan q radian ialah sudut yang tercangkum oleh sektor di pusat
bulatan O.
Contoh 7
Cari luas sektor, L bagi setiap sektor MON berpusat O yang berikut. [Guna π = 3.142]
(a) (b) (c)
M
M O M
2.2 rad
12 cm 8 cm O 124°
N 1.7 rad
10 cm
O N N

Penyelesaian
(a) Luas sektor, L = 1 j 2q (b) Luas sektor, L = 1 j 2q
2 2
L = 1 (12)2(1.7) L = 1 (8)2(2.2)
2 2
1
L = (14 4)(1.7)

L = 1 (6 4)(2.2)
2 2
L = 122.4 cm2 L = 70.40 cm2
(c) Sudut ref leks MON dalam radian
= (360° – 124°) × π Sudut Informasi
180°
= 236° × 3.142 Luas, L bagi suatu sektor
180° bulatan ialah L = 1 j 2q,
= 4.12 rad 2
dengan q ialah sudut dalam
Luas sektor, L = 1 j 2q radian. Oleh sebab s = jq,
2 kita peroleh:
L = 1 (10)2(4.12) L = 1 j ( jq )
2 2
L = 1 (100)(4.12) L = 1 js
2 2
L = 206 cm2
1.3.1 13
Contoh 8
P
Rajah di sebelah menunjukkan sektor POQ yang bersudut q radian j cm
dan berjejari j cm. Diberi luas sektor POQ ialah 35 cm2, cari
(a) nilai j jika q = 0.7 rad, θ O
(b) nilai q jika jejari ialah 11 cm.
Q
Penyelesaian
(a) Luas sektor POQ = 35 cm2 (b) Luas sektor POQ = 35 cm2
1 j 2q = 35 1 j 2q = 35
2 2
1 j (0.7) = 35
2 1 (11)2q = 35
2 2
j 2 = 35 × 2 1 (121)q = 35
0.7 2
j 2 = 100
q = 35 × 2
j = ! 100 121
j = 10 cm q = 0.5785 rad
Latihan Kendiri 1.5

1. Bagi setiap sektor bulatan AOB berpusat O yang berikut, tentukan luasnya, dalam cm2.
[Guna π = 3.142]
(a) (b) (c) (d) A
A 5– π rad
3
O
1.1 rad 10 cm A O 135°
2.15 rad O
6 cm 5 cm
O 20 cm
A B B B B

2. Suatu sektor bulatan berjejari 5 cm mempunyai perimeter 16 cm. Cari luas, dalam cm2,
sektor itu.
3. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah sektor major EOF E
berpusat O dan berjejari j cm dengan luas 195 cm2. Hitung
(a) nilai j, dalam cm,
O j cm
(b) panjang lengkok major EF, dalam cm,
(c) perimeter, dalam cm, sektor major EOF. 3.9 rad F
4. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah sektor VOW

berpusat O dan berjejari 10 cm. Diberi bahawa luas sektor O 10 cm
V
itu ialah 60 cm2, hitung θ
(b) panjang lengkok VW, dalam cm,
(c) perimeter, dalam cm, sektor VOW. W
14 1.3.1
Sukatan Membulat
Menentukan luas tembereng suatu bulatan AB
B
Rajah di sebelah menunjukkan sehelai alas meja yang berbentuk
sebuah bulatan berpusat O dengan corak berbentuk heksagon
terterap di dalamnya. Renda yang dijahit di sekeliling heksagon pula
merupakan tembereng bagi alas meja itu. Apakah maklumat yang O
diperlukan untuk mencari luas setiap renda itu?
Dengan menggunakan rumus luas sektor, L = 1 j 2q dan rumus
2
lain yang bersesuaian, masalah seperti ini boleh diselesaikan dengan
mudah dan cepat.
Contoh 9
Bagi setiap sektor POQ berpusat O yang berikut, cari luas, dalam cm2, tembereng PRQ.
[Guna π = 3.142]
(a) (b) Q
Q R 3.5 cm
O 4 cm R
2.2 rad
O 6 cm P P

Penyelesaian
Kaedah A lternatif
(a) 2.2 rad = 2.2 × 180°
Q
3.142
= 126° 2 S
Luas sektor POQ = 1 j 2q 63°1'

2 O 6 cm P
= 1 (6)2(2.2)
2 Dalam ∆ POQ,
= 39.60 cm2 ∠POS = 126° 2
2
Luas ∆ POQ = 1 (OP)(OQ) sin ˙POQ = 63° 1
2
sin 63° 1 = PS
= 1 (6)(6) sin 126° 2 6
2 PS = 6 × sin 63° 1
= 14.56 cm2 = 5.3468 cm
PQ = 2PS
Luas tembereng PRQ = 39.60 – 14.56 = 2 × 5.3468
= 25.04 cm2 = 10.6936 cm
QS Q
(b) Dalam ∆ QOP, sin ˙QOS = OS = ! 62 – 5.34682
OQ 3.5 cm = 2.7224 cm
= 2
2 cm
Jadi, luas ∆ POQ
3.5 O S
˙QOS = 34° 51 = 1 × PQ × OS
2
= 1 × 10.6936 × 2.7224
2
P = 14.56 cm2
1.3.2 15
Jadi, ˙POQ = (2 × 34° 51) × π
180° Imbas Kembali
= 69° 42 × 3.142
180° C
= 1.217 rad
Luas sektor POQ = 1 j 2q b a
2
= 1 (3.5)2(1.217) A c B
2
= 7.454 cm2 (a) Luas ∆ ABC
Dalam ∆ POQ, semiperimeter, s = 3.5 + 3.5 + 4

= 1 ab sin C
2
2
s = 5.5 cm = 1 ac sin B
2
Luas ∆ POQ = ! s(s – p)(s – q)(s – o) = 1 bc sin A
2
= ! 5.5(5.5 – 3.5)(5.5 – 3.5)(5.5 – 4) (b) Rumus luas segi tiga
menggunakan Rumus
= ! 5.5(2)(2)(1.5) Heron:
= ! 33 Luas ∆ ABC
= 5.745 cm2 = ! s(s – a)(s – b)(s – c),
dengan s = a + b + c
Luas tembereng PRQ = 7.454 – 5.745 2
= 1.709 cm2 ialah semiperimeter.
Latihan Kendiri 1.6

1. Bagi setiap sektor AOB berpusat O yang berikut, cari luas tembereng ACB.
[Guna π = 3.142]
(a) (b) (c) (d) A
C A
A C C
5 cm
A B 9 cm
2– π rad C 58° O
cm
7 cm 1.5 rad 3
15
O
O B
O 10 cm B B

2. Rajah di sebelah menunjukkan sektor MON bagi sebuah bulatan M
berpusat O dan berjejari 3 cm. Diberi panjang lengkok minor MN 3 cm
ialah 5 cm, cari O 5 cm
(a) ˙MON, dalam darjah,
(b) luas tembereng berlorek, dalam cm2. N
H
3. Rajah di sebelah menunjukkan sektor HOK bagi sebuah bulatan
berpusat O dan berjejari 4 cm. Panjang perentas HK adalah sama
dengan jejari bulatan itu. Hitung K
4 cm O
(a) ˙HOK, dalam radian,
(b) luas tembereng berlorek, dalam cm2.
16 1.3.2
Sukatan Membulat
Menyelesaikan masalah yang melibatkan luas sektor AB
B
Pengetahuan dan kemahiran menggunakan rumus luas sektor, L = 1 j 2q atau rumus lain yang
2
sesuai boleh menyelesaikan banyak masalah yang melibatkan luas sektor bagi suatu bulatan
dalam kehidupan harian.

Rajah di sebelah menunjukkan sebuah kipas kertas
yang dibuka sepenuhnya. Bahagian PQNM merupakan
bahagian yang diliputi dengan kertas. Diberi bahawa
OP = 15 cm, OM : MP = 2 : 3 dan ∠POQ = 120°, P 120° Q
hitung luas, dalam cm2, kawasan yang diliputi oleh M N
kertas itu. O
Penyelesaian

PQNM ialah bahagian yang diliputi Cari panjang OM menggunakan nisbah
dengan kertas apabila sebuah kipas OM : MP = 2 : 3.
kertas dibuka sepenuhnya. Tukar 120° kepada radian dan gunakan
Diberi OP = 15 cm, OM : MP = 2 : 3
dan ∠POQ = 120°. rumus L = 1 j 2q untuk mencari luas
2
Cari luas, dalam cm2, kawasan yang sektor POQ dan luas sektor MON.
diliputi oleh kertas. Tolakkan luas sektor MON daripada
luas sektor POQ untuk mencari luas
kawasan yang diliputi oleh kertas.
OM = 2 × OP Luas sektor POQ, L = 1 j 2q

5 2
= 2 × 15 L = 1 (15)2(2.0947)
5 2
= 6 cm L = 235.65 cm2
q dalam radian = 120° × π Luas sektor MON, L = 1 j 2q
180° 2
= 120° × 3.142 L = 1 (6)2(2.0947)
180° 2
= 2.0947 rad L = 37.70 cm2
Maka, luas kawasan yang diliputi oleh kertas
= 235.65 – 37.70
= 197.95 cm2
1.3.3 17
Tip Pintar
Luas sektor POQ, L = 120° × 3.142 × 152
360°
L = 235.65 cm2 A
j
Luas sektor MON, L = 120° × 3.142 × 62
360° θ
L
L = 37.70 cm2 O B
Maka, luas kawasan yang diliputi oleh kertas Jika q diukur dalam darjah,
= 235.65 – 37.70 maka luas sektor bulatan,
= 197.95 cm2 L = q × π j 2.
360°
Latihan Kendiri 1.7

1. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah taman SRT yang
berbentuk semibulatan berpusat O dan berjejari 12 m. R
Kawasan berumput PQR berbentuk sektor bulatan 16 m
berpusat Q dan berjejari 16 m. Kawasan berwarna
coklat cair pula akan dipagar dan ditanam dengan pokok 14 m
bunga. Diberi panjang lengkok PR ialah 14 m, cari
(a) panjang pagar, dalam m, yang digunakan untuk S P O Q T
memagar kawasan tanaman pokok bunga, 12 m
(b) luas kawasan, dalam m2, tanaman pokok bunga itu.
2. Rajah di sebelah menunjukkan keratan rentas paip air berjejari
12 cm. Air mengalir melalui paip itu dengan ketinggian h cm
O
dan kelebaran mengufuknya, EF ialah 18 cm. Hitung 12 cm
(a) nilai h,
(b) luas kawasan, dalam cm2, keratan rentas yang h cm E 18 cm F
mengandungi air.
3. Rajah di sebelah menunjukkan dua keping cakera
padat masing-masing dengan jejari 11 cm dan 7 cm
A
menyentuh antara satu sama lain di R. Kedua-dua R
keping cakera itu terletak di atas garis lurus PDCQ. 11 cm
B
(a) Hitung ˙BAD, dalam darjah. 7 cm
P Q
(b) Seterusnya, cari luas, dalam cm2, kawasan berlorek. D C
4. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah jam dinding yang

menunjukkan pukul 10:10 pagi. Diberi panjang jarum minit
bagi jam itu ialah 8 cm. Cari
(a) luas sektor, dalam cm2, yang disurih oleh jarum minit
itu apabila waktu menunjukkan jam 10:30 pagi,
(b) sudut gerakan jarum minit itu, dalam radian, jika luas
sektor yang disurihnya ialah 80 cm2.
18 1.3.3
Sukatan Membulat
AB
1.3 Kuiz
1
B
bit.ly/2rI5G9f
Latihan Formatif
1. Rajah di sebelah menunjukkan sektor AOB berpusat O dan B

sektor PAQ berpusat A. Diberi OB = 6 cm, OP = AP,
˙PAQ = 0.5 rad dan panjang lengkok AB ialah 4.2 cm. 6 cm 4.2 cm
Q
Hitung
(a) nilai q, dalam radian, θ
(b) luas, dalam cm2, kawasan berlorek. O A
P
0.5 rad
2. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah sektor VOW dengan V

pusat O dan berjejari 5 cm. Diberi OW = OV = VW, cari
(b) luas, dalam cm2, tembereng berlorek VW.
θ
O 5 cm W
3. Sebuah kon berongga mempunyai jejari 3 cm dan
Q
tinggi 4 cm. Kon itu dibuka dan dibentangkan untuk
membentuk sektor POQ seperti yang ditunjukkan
4 cm
dalam rajah di sebelah. Diberi ˙POQ = q radian, cari O
(a) nilai q, P θ
(b) luas, dalam cm2, sektor POQ. 3 cm
4. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah bulatan dengan pusat O K

4 cm
dan jejari 4 cm. Diberi panjang lengkok minor KL ialah 7 cm.
(a) Nyatakan nilai q, dalam radian. O θ 7 cm
(b) Cari luas sektor major KOL, dalam cm2.
L
5. Dalam rajah di sebelah, O ialah pusat bulatan yang berjejari 9 cm.
Lengkok minor AB mencangkum sudut 140° pada pusat bulatan A 9 cm
O dengan tangen-tangen di A dan B bertemu di C. Hitung O
(a) AC, dalam cm, 140°
(b) luas, dalam cm2, lelayang OACB, B
(c) luas, dalam cm2, sektor minor OAB,
(d) luas, dalam cm2, kawasan berlorek. C
6. Rajah di sebelah menunjukkan tingkap udara di sebuah dewan.
PQR ialah lengkok major bagi bulatan berpusat S. Garis OP Q
dan OR ialah tangen-tangen kepada bulatan itu. Saiz empat S
panel yang lain adalah sama dengan panel OPQR. O ialah P R
pusat bagi tingkap udara yang menyentuh lengkok PQR di Q.
6 cm 60°
Diberi OS = 6 cm dan ˙OSR = 60°. O
(a) Tunjukkan bahawa RS = 3 cm.
(b) Hitung luas, dalam cm2, panel OPQR.
(c) Tingkap itu mempunyai simetri putaran di O dengan
T
peringkat n, cari nilai n dan luas, dalam cm2, kawasan
berlabel T di antara dua panel.
19
1.4 Aplikasi Sukatan Membulat
Teliti dua situasi dalam kehidupan harian yang berikut.
Pelangi ialah suatu fenomena optik yang merupakan

spektrum berwarna berbentuk gerbang. Pelangi terbentuk
apabila matahari memancarkan cahaya semasa atau
sejurus selepas hujan. Gerbang pelangi seperti yang
ditunjukkan dalam gambar di sebelah merupakan
lengkok bagi sebuah bulatan. Menggunakan rumus yang
telah dipelajari dan bantuan teknologi terkini, bolehkah
anda tentukan panjang lengkoknya itu?
Keratan rentas bagi terowong kereta api

kebanyakannya berbentuk tembereng major sebuah
bulatan. Bagaimanakah kita boleh mencari panjang
lengkok dan luas keratan rentas bagi terowong kereta
api tersebut?
Kemahiran mengaplikasikan rumus dalam sukatan membulat, iaitu panjang lengkok,

s = jq dan luas sektor, L = 1 j 2q, dengan q ialah sudut dalam radian serta rumus yang lain
2
boleh membantu menyelesaikan masalah seperti dalam dua situasi di atas.
Menyelesaikan masalah yang melibatkan sukatan membulat
Contoh berikut menunjukkan bagaimana rumus dalam sukatan membulat dan rumus lain yang
bersesuaian digunakan untuk menyelesaikan masalah berkaitan keratan rentas terowong kereta
api yang berbentuk tembereng major sebuah bulatan.
Contoh 11
B
Rajah di sebelah menunjukkan tembereng major ABC
yang mewakili keratan rentas bagi sebuah terowong
kereta api dengan pusat O dan jejari 4 m, dengan
keadaan ˙AOC = 1.8 rad.
[Guna π = 3.142] O
(a) Tunjukkan bahawa AC ialah 6.266 m.
(b) Cari panjang lengkok major ABC, dalam m. 4m 1.8 rad
(c) Cari luas keratan rentas terowong itu, dalam m2.
A C
20 1.4.1
Sukatan Membulat
Penyelesaian O AB
B
(a) 1.8 rad = 1.8 × 180° 4m 1.8 rad 4m
3.142
= 103° 7
Dengan menggunakan petua kosinus, A C
AC 2 = OA2 + OC 2 – 2(OA)(OC) kos ˙AOC
= 42 + 42 – 2(4)(4) kos 103° 7
AC = ! 42 + 42 – 2(4)(4) kos 103° 7
= ! 39.2619
= 6.266 m B
(b) Sudut ref leks AOC = 2π − 1.8
= 4.484 rad
Panjang lengkok major ABC = jq 4.484 rad
= 4 × 4.484 O
4m
= 17.94 m
(c) Dengan menggunakan rumus luas segi tiga, A C
Luas ∆ AOC = 1 × OA × OC × sin ˙AOC
2 B
1
= × 4 × 4 × sin 103° 7
2
= 7.791 m2 4.484 rad
Luas sektor major ABC = 1 j 2q O
2 4m
1.8 rad
= 1 × 42 × 4.484
2 A C
= 35.87 m2
Maka, luas keratan rentas terowong ialah 7.791 + 35.87 = 43.66 m2
Latihan Kendiri 1.8

1. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah wau bulan yang O
mempunyai paksi simetri OS. AQB ialah lengkok bagi 20 cm
sebuah bulatan berpusat O dan berjejari 20 cm. APBR ialah P
A B
16 cm
sebuah semibulatan berpusat P dan berjejari 16 cm. TRU
pula ialah lengkok sebuah bulatan berpusat S dan berjejari Q
12 cm. Diberi panjang lengkok TRU ialah 21 cm. Hitung
(a) ˙AOB dan ˙TSU, dalam radian, R
T U
(b) perimeter, dalam cm, wau bulan,
12 cm
(c) luas, dalam cm2, wau bulan.
S
2. Dalam rajah di sebelah, setiap duit syiling 20 sen mempunyai
jejari yang sama dan tangen kepada dua duit syiling 20 sen yang
lain. Jika luas kawasan berwarna biru ialah 12.842 mm2, cari
jejari, dalam mm, setiap duit syiling itu.
1.4.1 21
Latihan Formatif 1.4 Kuiz bit.ly/2R3qkLO
1. Jejari dan tebal sebiji kek yang berbentuk silinder

masing-masing ialah 11 cm dan 8 cm. Rajah di sebelah Q
P
menunjukkan sepotong kek yang telah dipotong dengan
11 cm
keratan rentas seragamnya berbentuk sektor bulatan 8 cm
POQ dan berjejari 11 cm. Diberi ˙POQ = 40°. O
(a) Hitung
(i) perimeter, dalam cm, sektor POQ,
(ii) luas, dalam cm2, sektor POQ,
(iii) isi padu, dalam cm3, sepotong kek itu.
(b) Jika jisim sepotong kek itu ialah 150 gram, hitung
jisim, dalam gram, sebiji kek.
2. Rajah di sebelah menunjukkan pelan bagi sebuah kolam 12 m
A B
renang dengan kedalaman seragam 1.5 m. ABCD adalah
berbentuk segi empat tepat dengan panjang 12 m dan
lebar 8 m. AED dan BEC pula ialah dua sektor bulatan
8m
yang sama saiz dengan pusat E. Hitung E
(a) perimeter, dalam m, lantai kolam renang,
(b) luas, dalam m2, lantai kolam renang,
D C
(c) isi padu, dalam m3, air yang memenuhi kolam renang itu.
3. Rajah di sebelah menunjukkan keratan rentas membulat R
10 cm P Q
seragam bagi sebatang kayu yang terapung di atas air
dengan jejari 46 cm. Titik P dan Q pada kayu itu terletak
θ 46 cm
pada permukaan air manakala titik tertinggi R pula ialah
10 cm di atas permukaan air. Hitung O
(b) panjang lengkok PRQ, dalam cm,
(c) luas keratan rentas kayu, dalam cm2, di atas permukaan
air itu.
4. Rajah di sebelah menunjukkan bentuk bagi logo sebuah A B
syarikat aiskrim dari permukaan atas. Bentuk itu terdiri
daripada tiga sektor bulatan AOB, COD dan EOF yang 30 cm
sama saiz berpusat O dan berjejari 30 cm. Diberi
F C
˙AOB = ˙COD = ˙EOF = 60°.
(a) Hitung O
(i) panjang lengkok AB, dalam cm,
(ii) luas sektor COD, dalam cm2,
(iii) perimeter tembereng EF, dalam cm, E D
(iv) luas tembereng EF, dalam cm .2
(b) Logo itu akan dibina dengan konkrit. Jika ketebalan seragam logo itu ialah 5 cm, cari isi
padu konkrit, dalam cm3, yang diperlukan untuk membuat logo itu.
(c) Jika kos konkrit ialah RM0.50 per cm3, cari jumlah kos, dalam RM, untuk membina
logo itu.
22
Sukatan Membulat
SUDUT REFLEKSI AB
B
SUKATAN MEMBULAT
Penukaran radian kepada Panjang lengkok

Luas sektor suatu bulatan
darjah dan sebaliknya suatu bulatan
A A
j j
× 180° O θ C s O θ L C
π
Radian Darjah B B
× π Panjang lengkok, s = jq Luas sektor, L = 1 j 2q

180° 2
Perimeter tembereng ABC Luas tembereng ABC
= s + AB = L – Luas ∆ AOB
Aplikasi
1. Adakah anda lebih cenderung untuk mengukur sesuatu sudut pada bulatan dalam darjah
daripada radian atau sebaliknya? Tuliskan justifikasi dan rasional untuk pilihan anda itu.
2. Layari Internet untuk mendapatkan jejari, dalam m, bagi enam buah roda Ferris
yang berikut:
(a) Eye on Malaysia (b) Wiener Riesenrad, Vienna (c) The London Eye
(d) Tianjin Eye, China (e) High Roller, Las Vegas (f) The Singapore Flyer
Katakan koordinat bagi pusat setiap roda Ferris itu ialah (0, 0), tentukan
(i) lilitan, dalam m, setiap roda Ferris itu,
(ii) luas kawasan, dalam m2, yang dilitupi oleh setiap roda Ferris itu bagi satu
pusingan lengkap,
(iii) persamaan bagi setiap roda Ferris itu.
23
Latihan Sumatif
1. Rajah di sebelah menunjukkan sektor KOL bagi bulatan K
berpusat O dan berjejari 10 cm. Diberi luas sektor itu ialah 10 cm
60 cm2, hitung TP 2
θ O
(b) perimeter, dalam cm, sektor KOL.
L
2. Rajah di sebelah menunjukkan sektor AOB bagi bulatan A

berpusat O. Diberi AD = DO = OC = CB = 3 cm, cari TP 2
(a) perimeter, dalam cm, kawasan berlorek, D
(b) luas, dalam cm2, kawasan berlorek.
2 rad
O C B
3. Rajah di sebelah menunjukkan sektor POQ dan sektor ROS R

dengan pusat O. Diberi OP = 4 cm, nisbah OP : OR = 2 : 3 P
dan luas kawasan berlorek ialah 10.8 cm2, cari TP 3 4 cm
(a) nilai q, dalam radian, O θ
(b) perimeter, dalam cm, kawasan berlorek.
Q
S
4. Rajah di sebelah menunjukkan sektor MON bagi bulatan M
dengan sudut q radian dan jejari j cm. Diberi perimeter
sektor itu ialah 18 cm dan luasnya ialah 8 cm2. TP 3 N j cm
(a) Bentukkan sepasang persamaan serentak yang melibatkan
θ
j dan q.
(b) Seterusnya, cari nilai j dan nilai q. O
5. Dalam rajah di sebelah, ABCD ialah segi empat sama dengan A P B

sisi 4 cm. PQ ialah lengkok bagi bulatan berpusat C dengan
Q
jejari 5 cm. Cari TP 3 5 cm
(a) ˙PCQ, dalam darjah,
(b) perimeter, dalam cm, kawasan berlorek APQ,
(c) luas, dalam cm2, kawasan berlorek APQ.
D 4 cm C
6. Rajah di sebelah menunjukkan sukuan bagi bulatan R

berpusat O dan berjejari 10 cm. Q ialah titik pada lengkok
itu dengan keadaan panjang lengkok PQ dan QR adalah Q
dalam nisbah 2 : 3. Diberi ˙POQ = q radian, cari TP 3
(a) nilai q, θ
P O
(b) luas, dalam cm2, kawasan berwarna. 10 cm
24
Sukatan Membulat
7. Dalam rajah di sebelah, PQRS ialah semibulatan dengan Q R AB

pusat O dan berjejari j cm. Diberi panjang lengkok
1
B
PQ, QR dan RS adalah sama. Hitung luas, dalam cm2,
kawasan berlorek. Berikan jawapan dalam sebutan j.
[Guna π = 3.142] TP 5 P
O j cm S
8. Rajah di sebelah menunjukkan sektor VOW bagi bulatan

berpusat O. Lengkok VW bagi bulatan itu mencangkum sudut V
2 radian di pusat O. Sektor VOW dilipat untuk membentuk
64 cm 2 rad
sebuah kon tegak supaya lengkok VW menjadi lilitan bagi W
tapak kon. Cari tinggi, dalam cm, kon itu. TP 5 O
9. Rajah di sebelah menunjukkan semibulatan AOBP dengan O P

ialah pusat bulatan dan ∆ APB ialah segi tiga bersudut tegak
di P. Diberi AB = 16 cm dan ˙ABP = π radian. Cari TP 3
6 π
– rad
(a) panjang AP, dalam cm, 6
A B
(b) luas, dalam cm2, ∆ ABP, O
(c) luas, dalam cm2, kawasan berlorek.
10. Dalam rajah di sebelah, AOB ialah semibulatan berpusat D y

dan AEB ialah lengkok bagi bulatan berpusat C(7, 7). A
y C (7, 7)
Persamaan AB ialah x + = 1. Hitung TP 4
6 8
(a) luas ∆ ABC, D x– + –y = 1
(b) ˙ACB, dalam darjah, 6 8
E
(c) luas, dalam unit2, kawasan berlorek.
x
O B
11. Rajah di sebelah menunjukkan semibulatan ABCDE C

berpusat F dan rombus BGDF. Diberi koordinat bagi E, G (5, 8)
F dan G masing-masing ialah (9, 6), (5, 6) dan (5, 8) dan
˙BFD = q radian. Hitung TP 5 B θ D
(a) nilai q, dalam radian, A E (9, 6)
F (5, 6)
(b) luas, dalam unit2, sektor BFD,
(c) luas, dalam unit2, kawasan berlorek.
K
12. Rajah di sebelah menunjukkan sektor bulatan JKLM berpusat
M dan dua sektor bulatan JAM dan MBL masing-masing
berpusat A dan B. Diberi sudut major JML ialah 3.8 radian,
cari TP 4 M
(a) jejari, dalam cm, sektor bulatan JKLM,
J L
(b) perimeter, dalam cm, rantau berlorek, 1 rad 1 rad
(c) luas, dalam cm2, sektor bulatan JAM, 7 cm 7 cm
(d) luas, dalam cm2, rantau berlorek. A B
25
13. Rajah di sebelah menunjukkan bulatan berpusat O Q
dan berjejari 2 cm terterap dalam sektor PQR bagi
A
bulatan berpusat P. Garis lurus PQ dan PR ialah
2 cm
tangen kepada bulatan masing-masing di titik A dan
titik B. Hitung TP 4 P 60° O
(a) panjang, dalam cm, lengkok QR,
(b) luas, dalam cm2, kawasan berlorek. B
R
14. Rajah di sebelah menunjukkan pelan bagi sebuah A

taman. AOB ialah sektor bagi sebuah bulatan
berpusat O dan berjejari 18 m dan ACB ialah sebuah 18 m
semibulatan dengan diameter AB. Taman itu terdiri
daripada kawasan berumput AOB dan kawasan
pokok bunga berpagar ACB. Diberi bahawa luas bagi O θ C
kawasan berumput AOB ialah 243 m2, hitung TP 4
(b) panjang, dalam m, pagar yang diperlukan untuk
memagari kawasan pokok bunga, B
(c) luas, dalam m2, kawasan pokok bunga.
15. Hilal mengikat empat buah tin minuman yang

berbentuk silinder tegak dengan seutas tali seperti
yang ditunjukkan dalam rajah di sebelah. Jejari
bagi setiap tin itu ialah 5.5 cm. Hitung panjang tali,
dalam cm, yang digunakan oleh Hilal. TP 5
16. Sekeping aluminium yang berbentuk segi empat tepat berukuran 200 cm dan 110 cm
dibengkokkan untuk membentuk separuh permukaan melengkung silinder. Dua
semibulatan dilekatkan di kedua-dua hujung bentuk itu untuk membuat sebuah bekas
air seperti yang ditunjukkan dalam rajah di bawah. TP 5
200 cm 200 cm
O
110 cm 118°
110 cm P Q

Bekas itu diletakkan secara mengufuk dan air dituangkan ke dalamnya. PQ mewakili paras
air di dalam bekas itu dengan O ialah pusat semibulatan dan ˙POQ = 118°.
(a) Tunjukkan bahawa jejari silinder itu ialah 35 cm, betul kepada cm terhampir.
(b) Hitung
(i) luas, dalam cm2, sektor POQ,
(ii) luas, dalam cm2, tembereng berlorek,
(iii) isi padu, dalam liter, air di dalam bekas itu.
26
Sukatan Membulat
17. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah prisma dengan D

setiap keratan rentasnya ialah sektor bagi bulatan berjejari AB
B
3 cm. AOB dan CED ialah keratan rentas prisma itu
40°
dengan A, B, C dan D terletak di atas permukaan lengkung E C
prisma. Diberi bahawa tinggi prisma itu ialah 4 cm dan
˙CED = 40°, cari TP 4 4 cm
B
(a) panjang, dalam cm, lengkok AB,
(b) luas, dalam cm2, sektor AOB,
O 3 cm A
(c) isi padu, dalam cm3, prisma,
(d) jumlah luas permukaan, dalam cm2, prisma itu.
18. Persatuan Matematik SMK Taman Pagoh Indah
menganjurkan satu pertandingan mencipta logo untuk M
persatuan itu. Rajah di sebelah menunjukkan logo S K
berbentuk bulatan dan sektor bulatan yang direka oleh
Wong. Jejari bulatan setiap lengkok ialah 5 cm. Cari TP 4 T I
(a) perimeter, dalam cm, kawasan berwarna logo itu, P
(b) luas, dalam cm2, kawasan berwarna logo itu.
Ahli matematik pada zaman dahulu mendapati bahawa pemalar π ialah nisbah lilitan
suatu bulatan kepada diameternya.
Maklumat di bawah menunjukkan anggaran niai π berdasarkan pendapat empat orang
tokoh matematik yang terkemuka di dunia.
Ahli matematik Greek, Ahli matematik

Archimedes telah Yunani-Romawi,
membuktikan bahawa Ptolemy menunjukkan
bahawa nilai anggaran
3 10 , π , 3 1 .
71 7 bagi π ialah 3.1416.
Ahli matematik
Ahli matematik
Switzerland, Euler
Jerman, Lambert
mendapati bahawa
membuktikan bahawa
π 2 = 1 + 1 + 1
6 12 22 π ialah suatu nombor
1 1 tak rasional.
+ 2 + 2 +…
3 4
Pada zaman moden hari ini, komputer boleh menilai π hingga sepuluh juta digit.
Teroka nilai π dengan menggunakan perisian geometri dinamik Desmos.
27
BAB
2 PEMBEZAAN
Had dan Hubungannya dengan Pembezaan

Pembezaan Peringkat Pertama
Pembezaan Peringkat Kedua
Aplikasi Pembezaan
Senarai
Standard
Pembelajaran
bit.ly/2EOtFa4
28
Bakteria boleh menyebabkan
pelbagai jenis penyakit berbahaya
dan mengancam kehidupan kita.
Bakteria menghasilkan toksin yang Isaac Newton (1643-1727 TM) dan Gottfried
boleh merosakkan makanan. Makanan Von Leibniz (1646-1716 TM) merupakan
yang dicemari oleh bakteria akan ahli matematik yang mula mempelopori
mengakibatkan keracunan makanan prinsip asas kalkulus yang terdiri daripada
dan boleh membawa maut jika tidak pembezaan dan pengamiran.
dirawat dengan segera. Antara Kalkulus berasal daripada perkataan
penyakit yang menyerang manusia Latin yang bermaksud batu kecil yang
akibat bakteria ialah tifoid, demam dan digunakan untuk menghitung dan
pneumonia. Tahukah anda, rumus bagi menyelesaikan suatu permasalahan
bilangan pertumbuhan bakteria, p matematik pada zaman dahulu.
dengan populasi awal ialah 1 500
menggunakan rumus Untuk maklumat lanjut:
(
p = 1 500 2
1 + 5t
t + 30) , dengan t ialah
masa, dalam jam? Bolehkah anda

bit.ly/2KFSrgc
tentukan kadar pertumbuhan populasi
bakteria selepas 3 jam? Masalah ini
boleh diselesaikan dengan konsep Kepentingan Bab Ini
pembezaan yang merupakan
sebahagian daripada kalkulus. Sebuah LRT (Light Rapid Transit) yang
bergerak dengan kadar perubahan
sesaran terhadap masa menunjukkan
halaju seketika bagi LRT itu manakala
kadar perubahan halaju terhadap masa
menunjukkan pecutan seketika.
Konsep pembezaan digunakan untuk
menentukan peredaran darah dalam
arteri pada masa tertentu serta jangka
masa bagi penyakit tumor membesar
dan mengecil di dalam badan manusia.
Had Limit
Terbitan pertama First derivative
Kecerunan tangen Gradient of tangent
Terbitan kedua Second derivative
Persamaan tangen Equation of tangent
Persamaan normal Equation of normal
Titik pusingan Turning point
Kadar perubahan Rate of change
Video mengenai Penghampiran Approximation
pertumbuhan Titik pegun Stationary point
koloni bakteria. Titik lengkok balas Point of inflection
bit.ly/364Iwt8
29
2.1 Had dan Hubungannya dengan Pembezaan
Had merupakan konsep asas dalam operasi pembezaan seperti

halaju, v suatu objek pada masa t yang disebut sebagai halaju
seketika. Misalnya, semasa pemanduan, bacaan pada meter
laju kenderaan anda menunjukkan halaju 80 kmj–1.
Apakah yang dimaksudkan dengan bacaan halaju
80 kmj–1 pada meter laju itu? Bagaimanakah nilai 80 kmj–1
ini diperoleh? Dengan kaedah had, kita boleh menentukan
nilai tersebut melalui nilai penghampiran.
Nilai had suatu fungsi apabila pemboleh ubah menghampiri sifar
Pertimbangkan jujukan 1, 1 , 1 , 1 , … dengan sebutan amnya, T

2 3 4
1
Tn = , dengan keadaan n = 1, 2, 3, ...
n
Perhatikan graf bagi jujukan itu seperti dalam rajah 1
di sebelah. Apabila n semakin meningkat tanpa batas,
apakah yang akan terjadi kepada sebutan, T jujukan itu? 1–
Adakah sebutannya semakin menghampiri sifar tetapi bukan 2
sifar? Bolehkah anda tentukan had bagi jujukan ini?
0 n
Ikuti penerokaan berikut untuk meneroka nilai had suatu 1 2 3 4 5
fungsi apabila pemboleh ubahnya menghampiri sifar pula.
Tujuan: Meneroka had suatu fungsi apabila pemboleh ubahnya menghampiri sifar
Langkah:
1. Pertimbangkan fungsi f (x) = x + 3x , dengan domainnya ialah set semua nombor nyata,
2
x
kecuali sifar.
2. Tentukan nilai bagi f (0). Adakah anda boleh memperoleh nilai tersebut? Jelaskan.
3. Salin dan lengkapkan jadual di bawah bagi fungsi f (x) = x + 3x apabila x menghampiri
2
x
sifar dari arah kiri dan arah kanan. Seterusnya, lakarkan graf y = f (x) dan tentukan nilai
bagi had x + 3x .
2
x˜0 x
x – 0.1 – 0.01 – 0.001 – 0.0001 ... 0.0001 0.001 0.01 0.1
f (x)
4. Apakah yang anda boleh katakan tentang keputusan nilai f (0) yang diperoleh dalam
langkah 2 dengan nilai had x + 3x yang diperoleh dalam langkah 3? Bincangkan.
2
x˜0 x
30 2.1.1
Pembezaan
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 1, didapati bahawa nilai bagi f (0) tidak dapat ditentukan
kerana menghasilkan suatu bentuk tak tentu, iaitu 0 . Oleh sebab had tidak dapat ditentukan
0
secara penggantian langsung, maka nilai bagi had x + 3x boleh ditentukan seperti yang
2
x˜0 x
ditunjukkan dalam jadual dan rajah yang berikut. AB
B
x f(x)
– 0.1 2.9 f (x)
Dengan menggunakan
– 0.01 2.99 kalkulator grafik, lukis graf
– 0.001 2.999 6 bagi fungsi f (x) = x + 3x
2
x
– 0.0001 2.9999 x 2 + 3x dan anggarkan nilai bagi
4 f (x) = ––––––
  x had f (x). Adakah fungsi f
0 3 3 x˜ 0
2 tertakrif di x = 0?
0.0001 3.0001
Bincangkan kesannya
0.001 3.001 x pada kewujudan had
–4 –2 0 2 4
0.01 3.01 apabila x menghampiri sifar.
0.1 3.1
Berdasarkan jadual dan rajah di atas, apabila nilai x semakin menghampiri sifar sama ada
dari arah kiri atau kanan, nilai f (x) menghampiri 3. Jadi, apabila x menghampiri sifar dari salah
satu arah, fungsi f (x) = x + 3x menghampiri 3, iaitu apabila x ˜ 0, x + 3x ˜ 3. Nilai 3 disebut
2 2
x x
sebagai had bagi x 2
+ 3x apabila x menghampiri sifar dan pernyataan ini boleh diringkaskan
x
dengan tatatanda:
had f (x) = had x + 3x = 3

2
x˜0 x˜0 x
Secara amnya,
Apabila x menghampiri a, dengan keadaan x ≠ a,

had bagi f (x) ialah L dan ditulis sebagai had f (x) = L.
xã
Cara-cara untuk menentukan had f (x), dengan a  adalah seperti yang berikut:
xã
Tentukan nilai had f (x) dengan menggantikan nilai x = a secara langsung ke dalam fungsi f (x). Jika,
0 0
f (a) ≠ f (a) =
0 0
Nilai had f (x) telah diperoleh, Tentukan had f (x) dengan cara:
xã xã
iaitu had f (x) = f (a).

• Pemfaktoran
xã • Merasionalkan pengangka atau
penyebut fungsi itu.
2.1.1 31
Contoh 1
Tentukan nilai had bagi setiap fungsi yang berikut.
3 – ! x ! x + 1 – 1
had x – 1 (c)
2
(a) had (b) had
x˜4 x + 2 x ˜ 1 x–1 x ˜ 0 x
Penyelesaian
(a) Gunakan penggantian secara langsung.
3 – ! x 3 – ! 4
had = = 3–2 = 1
x˜4 x+2 4+2 4+2 6
(b) Apabila x = 1, had x – 1 adalah dalam bentuk tak tentu, 0 .

2
x˜1 x – 1 0
Jadi, lakukan pemfaktoran dan hapuskan faktor sepunya
Lakarkan graf bagi setiap
sebelum melakukan penggantian secara langsung. fungsi yang berikut.
(a) f (x) = x – 1 , x ≠ 1
2
had x – 1
2
x–1
x˜1 x – 1 (b) f (x) = x + 1
(x + 1)(x – 1) Faktorkan pengangka dan
Daripada graf, cari had bagi
= had setiap fungsi itu apabila x
x˜1 x–1 hapuskan faktor sepunya
menghampiri 1.
= had (x + 1) Dengan menggunakan
x˜1 perisian geometri dinamik,
=1+1 Penggantian langsung lukis graf bagi setiap fungsi
=2 itu. Adakah perisian tersebut
dapat membezakan
(c) Apabila melakukan penggantian langsung, bentuk tak tentu, kedua-dua graf itu? Jelaskan
0 akan diperoleh. Jadi, rasionalkan pengangka bagi pecahan jawapan anda.
0
dengan mendarabkannya dengan konjugat, iaitu ! x + 1 + 1.
! x + 1 – 1
had
[( )( )]
x˜0 x
! x + 1 – 1 ! x + 1 + 1
= had Darabkan dengan konjugat bagi pengangka
x˜0 x ! x + 1 + 1
(x + 1) – 1
= had (a – b)(a + b) = a2 – b2
x(! x + 1 + 1)

x˜0
x
= had Hapuskan faktor sepunya
x˜0
x(! x + 1 + 1)
1
= had f (x)
x˜0
! x + 1 + 1 f tidak tertakrif
1 1 apabila x = 0
= Penggantian langsung
! 0 + 1 + 1 f (x) = �x +1–1
––––––––
x
1–
= 1 2
1+1 x
= 1 –1 0 1 2
2
32 2.1.1
Pembezaan
Contoh 2
Rajah di sebelah menunjukkan sebahagian daripada graf f(x) – x2
f(x) = x–––––
4
f (x) = x – 2 x , x ≠ 0. Berdasarkan graf, cari

4 2
x2
x 3
AB
had f (x) (c)
(a) f (0) (b) had f (x)
2
B
x˜0 x˜2
x
Penyelesaian 0 1 2
–1
(a) Didapati bahawa tiada titik di x = 0. Maka, f (0) tidak
tertakrif di x = 0.
(b) Apabila x ˜ 0 sama ada dari arah kiri atau kanan, f (x) ˜ –1. Maka, had f (x) = –1.
x˜0
(c) Apabila x ˜ 2 sama ada dari arah kiri atau kanan, f (x) ˜ 3. Maka, had f (x) = 3.
x˜2
Latihan Kendiri 2.1

1. Cari had bagi setiap fungsi yang berikut apabila x ˜ 0.
(a) x 2 + x – 3 (b) ! x + 1 (c) x + 4 (d) a
x–2 ax + a
2. Tentukan had bagi setiap fungsi yang berikut.
had x + x – 6
2
(a) had (3x – 1) (b) had ! 10 – 2x (c)
x˜0 x ˜ –3 x ˜ –3 x+3
1 – ! 2x + 1
(d) had x 2 – 6 (e) had x – 2 3x + 2 (f)
2
had
x ˜ 6 x – 36 x˜2 x –4 x˜0 2x 2 – x
3 – ! 2x + 3
(g) had x – 4 (h) had (i) had x+2
x ˜ 4 ! x – 2 x˜3 x–3 x ˜ –2
! 5x + 14 – 2
3. Cari nilai bagi setiap had yang berikut.
(a) had x 3 – 2x (b) had x 2– 4x + 3 (c)
had x – 25x + 6x
2 2 3 2
x ˜ 0 x – 4x x ˜ 3 2x – 5x – 3 x˜3 x – 3x
5x ! x + 2 – 3
(d) had (e) had x – 4 (f) had
x ˜ 0 3 – ! x + 9 x ˜ 4 2 – ! 8 – x x˜7 x–7
4. Rajah di sebelah menunjukkan sebahagian daripada

y
graf fungsi y = f (x).
y = f(x)
(a) Berdasarkan graf,
(i) cari f (0), 4
(ii) tentukan sama ada had f (x) wujud atau tidak. 3
x˜0
Jelaskan. 2
(b) Seterusnya, cari 1
(i) had f (x) x
x ˜ –1
–1 0 5
(ii) had f (x)
x˜5
2.1.1 33
Terbitan pertama suatu fungsi f(x) melalui pembezaan dengan
prinsip pertama y
Tangen kepada suatu lengkung di suatu titik ialah satu garis lurus
yang menyentuh lengkung pada titik itu. Dalam rajah di sebelah, T(3, 8)
garis lurus AT dengan koordinat A dan T masing-masing ialah
(2, 4) dan (3, 8) ialah tangen kepada lengkung y = x 2 di titik A.
y −y A(2, 4)
Kecerunan tangen AT = x2 – x 1 = 8 − 4 = 4 y = x2
2 1 3–2
x
0
Bagaimanakah cara untuk mencari kecerunan tangen bagi
lengkung y = x 2 di titik yang lain pula, misalnya B(3, 9)?
Kecerunan bagi suatu lengkung menggunakan graf adalah Sudut Informasi
sukar untuk ditentukan dan hasilnya tidak begitu tepat. Terdapat Kecerunan lengkung
kaedah lain yang boleh digunakan untuk mencari kecerunan bagi juga dikenali sebagai
suatu lengkung pada titik tertentu, iaitu dengan menggunakan kecerunan tangen.
idea had seperti dalam penerokaan berikut.
Tujuan: Meneroka fungsi kecerunan tangen dan kecerunan tangen kepada

lengkung y = x 2 pada titik B(3, 9) dengan menggunakan idea had
Langkah:
1. Imbas kod QR atau layari pautan di sebelah. ggbm.at/z7kumqkk
2. Perhatikan graf y = x 2 dan garis lurus yang melalui titik B(3, 9) dan titik
C(4, 16) pada graf tersebut.
3. Nilai m = 7 mewakili kecerunan bagi garis lurus BC.
4. Gerakkan titik C menghampiri titik B dan perhatikan perubahan pada nilai m.
5. Catatkan perubahan nilai m apabila titik C menghampiri titik B.
6. Katakan koordinat B(3, 9) ialah (x, y) dan koordinat C(4, 16) ialah (x + dx, y + dy), dengan
dx mewakili perubahan dalam nilai x dan dy mewakili perubahan dalam nilai y. Salin dan
lengkapkan jadual berikut.
dy y = x2
dx x + dx y + dy dy
dx
1 4 16 7 7 C(x + δx, y + δy)
0.5 3.5 12.25 3.25 δy
0.05 B(x, y)
0.005 δx D(x + δx, y)
dy
7. Apabila dx menghampiri 0, apakah yang berlaku pada nilai ? Bandingkan keputusannya
dengan keputusan yang diperoleh dalam langkah 5. dx
Daripada Aktiviti Penerokaan 2, perhatikan bahawa B(x, y) dan C(x + dx, y + dy) ialah dua titik
berhampiran pada lengkung y = x 2.
34 2.1.2
Pembezaan
Jadi, y
C(x + δx, y + δy)
Kecerunan garis lurus BC = CD
BD
(y + dy) – y
= C1
(x + dx) – x C2 δy
T AB
2
dy y = x2 B(x, y)
B
=
dx δx D x
0
Apabila titik C menghampiri titik B di sepanjang lengkung,
garis lurus BC berubah dan menjadi BC1, seterusnya menjadi GALERI SEJARAH
BC2, iaitu nilai bagi dx semakin kecil dan menghampiri sifar,
dx ˜ 0. Apabila titik C berada di atas titik B, garis lurus menjadi
tangen di titik B. Oleh itu,
Kecerunan lengkung di B = Kecerunan tangen BT

dy
= Nilai bagi had
dx ˜ 0 dx
Konsep had bagi suatu

Maka, bagi lengkung y = f (x), fungsi kecerunan tangennya fungsi mula diperkenalkan
dy secara eksplisit oleh Sir
pada sebarang titik boleh ditentukan dengan mencari had . Isaac Newton. Beliau
dx ˜ 0 dx
dy menyatakan bahawa had
had disebut sebagai terbitan pertama bagi fungsi terhadap x ialah konsep asas dalam
dx ˜ 0 dx
dy kalkulus dan menjelaskan
dan ditandakan dengan simbol .
dx konsep utama had ialah
“mendekati dengan lebih
dy dy f (x + dx) – f (x)
= had = had dekat daripada sebarang
dx dx ˜ 0 dx dx ˜ 0 dx perbezaan yang diberikan”.
dy
Fungsi kecerunan tangen ini boleh digunakan untuk
dx
mencari kecerunan tangen kepada suatu lengkung y = f (x) pada Sudut Informasi
sebarang titik (x, f (x)).
• Simbol dx dibaca sebagai
Misalnya, pertimbangkan semula lengkung y = f (x) = x 2.
“delta x” yang mewakili
dy = f (x + dx) – f (x) tokokan kecil dalam x.
= (x + dx)2 – x 2 • Simbol dy dibaca sebagai
= x 2 + 2x(dx) + (dx)2 – x 2 “delta y” yang mewakili
= 2x(dx) + (dx)2 tokokan kecil dalam y.
dy 2x(dx) + (dx)2 Bahagikan kedua-dua
= belah persamaan
dx dx dengan dx
= 2x + dx Tip Pintar
Maka,
dy
dy dy bukan bermaksud dy
= had dx
dx dx ˜ 0 dx bahagi dengan dx tetapi
= had (2x + dx) dy
ialah simbol bagi had
dx ˜ 0 dx
= 2x + 0 dy
apabila dx ˜ 0.
dy dx
= 2x Fungsi kecerunan tangen
dx
2.1.2 35
dy
Jadi, kecerunan tangen kepada lengkung y = x 2 pada titik B(3, 9) ialah = 2x = 2(3) = 6.
dx
dy
Secara amnya, proses untuk menentukan fungsi kecerunan atau terbitan pertama bagi suatu
dx
dy
fungsi y = f (x) dengan menggunakan idea had seperti ini disebut sebagai pembezaan
dx ˜ 0 dx
dengan prinsip pertama.
Contoh 3
dy
Cari dengan menggunakan prinsip pertama bagi setiap fungsi y = f (x) yang berikut.
dx
(a) y = 3x (b) y = 3x 2 (c) y = 3x 3
Penyelesaian
(a) Diberi y = f (x) = 3x (b) Diberi y = f (x) = 3x 2

dy = f (x + dx) – f (x) dy = f (x + dx) – f (x)
= 3(x + dx) – 3x = 3(x + dx)2 – 3x 2
= 3x + 3dx – 3x = 3[x 2 + 2x(dx) + (dx)2] – 3x 2
= 3dx = 3x 2 + 6x(dx) + 3(dx)2 – 3x 2
dy = 6x(dx) + 3(dx)2
=3
dx dy
= 6x + 3dx
dy dy dx
Maka, = had
dx dx ˜ 0 dx dy dy
Maka, = had
= had 3 dx dx ˜ 0 dx
dx ˜ 0
dy = had (6x + 3dx)
=3 dx ˜ 0
dx = 6x + 3(0)
dy
= 6x
dx
(c) Diberi y = f (x) = 3x 3
dy = f (x + dx) – f (x) Tip Pintar
= 3(x + dx)3 – 3x 3
= 3(x + dx)(x + dx)2 – 3x 3 Langkah-langkah untuk
dy
= 3(x + dx)[x 2 + 2x(dx) + (dx)2] – 3x 3 menentukan
dx
bagi
= 3[x 3 + 2x 2(dx) + x(dx)2 + x 2(dx) + 2x(dx)2 + (dx)3] – 3x 3 sebarang fungsi f (x) dengan
= 3[x 3 + 3x 2(dx) + 3x(dx)2 + (dx)3] – 3x 3 prinsip pertama.
= 3x 3 + 9x 2(dx) + 9x(dx)2 + 3(dx)3 – 3x 3 1. Pertimbangkan dua titik
A(x, y) dan B(x + dx, y + dy)
= 9x 2(dx) + 9x(dx)2 + 3(dx)3 pada lengkung.
dy
= 9x 2 + 9x(dx) + 3(dx)2 2. Tentukan dy dengan
dx dy = f (x + dx) – f (x).
dy dy
Maka, = had dy
dx dx ˜ 0 dx 3. Dapatkan nisbah .
dx
= had [9x 2 + 9x(dx) + 3(dx)2] dy
dx ˜ 0 4. Ambil had bagi
dx
= 9x 2 + 9x(0) + 3(0)2 apabila dx ˜ 0.
dy
= 9x 2
dx
36 2.1.2
Pembezaan
Latihan Kendiri 2.2

dy
1. Cari dengan menggunakan prinsip pertama bagi setiap fungsi y = f (x) yang berikut.
dx
(a) y = x (b) y = 5x (c) y = – 4x (d) y = 6x 2
(g) y = 1 x 2 (h) y = 1
AB
(e) y = –x 2 (f) y = 2x 3
2
2
B
x
dy
2. Diberi y = 2x – x + 7, cari
2
dengan menggunakan prinsip pertama.
dx
3. Dengan menggunakan prinsip pertama, cari fungsi kecerunan bagi lengkung y = 3 + x – x 2.
Latihan Formatif 2.1 Kuiz bit.ly/36ml2zn
1. Rajah di sebelah menunjukkan sebahagian daripada graf

f (x) = x 2 – 4x + 3. f(x)
(a) Daripada graf, cari setiap yang berikut.
(i) had f (x) (ii)
had f (x) (iii) had f (x) f(x) = x 2 – 4x + 3
x ˜ –1 x˜0 x˜1
8
(iv) had f (x) (v) had f (x) (vi)
had f (x)
x˜2 x˜3 x˜4
(b) Cari nilai-nilai yang mungkin bagi a jika had f (x) = 8.
xã
dy 3
(c) (i) Tentukan fungsi kecerunan tangen, bagi graf itu
dx 0 1 2 3
x
dengan menggunakan prinsip pertama. –1
(ii) Seterusnya, tentukan kecerunan tangen pada titik (4, 3). –1
2. Cari nilai bagi setiap had yang berikut.

(a) had (x 2 – 6x + 9) had 9 – x
(b) had 3! x 4 – 2x 2 (c)
x˜0 x˜2 x ˜ 9 x 2 – 81
(d) had x – x – 2 (e) had x – x (f) had x –2 7x + 10

2 3 2
x˜2 x–2 x˜1 x – 1 x˜5 x – 25

3. Tentukan nilai had bagi setiap fungsi yang berikut.
! 1 + 2x – ! 1 – 2x 3 – ! x + 5
had x – 5x + 6
2
(a) had (b) had (c)
x˜0 x x˜4 x–4 x ˜ 3 2 – ! x + 1
4. (a) Diberi bahawa had x – k = 4 , cari nilai k.

2
x ˜ 2 3x – 6 3
(b) Jika had x 2
– 2x – h = –2, cari nilai bagi h + k.
x ˜ –1 kx + 2
5. Bezakan fungsi berikut terhadap x dengan menggunakan prinsip pertama.
(a) y = 5x – 8 (b) y = x 2 – x (c) y = (x + 1)2 (d) y= 1
4x
6. Sesaran, s m, bagi seekor tupai yang berlari pada kabel lurus selepas t saat diberi oleh
s(t) = t 2 – 3t, dengan keadaan t > 0. Menggunakan prinsip pertama, cari halaju tupai itu
apabila t = 5.
2.1.2 37
2.2 Pembezaan Peringkat Pertama
Rumus terbitan pertama bagi fungsi y = ax n, dengan a ialah pemalar dan n
ialah integer
Perhatikan semula Contoh 3 pada halaman 36. dy
Fungsi Pola
Terbitan pertama bagi fungsi y = 3x, y = 3x 2 dan dx
y = 3x 3 dengan prinsip pertama adalah mengikut y = 3x 3 3(1x 1 – 1)
pola seperti dalam jadual di sebelah.
y = 3x 2 6x 3(2x 2 – 1)
Daripada pola yang diperoleh, bagi fungsi y = 3x 3 9x2 3(3x 3 – 1)
y = ax n, dengan a ialah pemalar dan n ialah integer,
kita boleh menerbitkan rumus terbitan pertama bagi Tip Pintar
fungsi itu secara induktif seperti yang berikut.
Bagi y = ax n,
dy
Jika y = ax , maka
n
= anx n – 1 atau d (ax n) = anx n – 1 • Jika n = 1,
dy
=a
dx dx dx
dy
Tiga tatatanda yang boleh digunakan untuk menerangkan • Jika n = 0,
dx
=0
terbitan pertama suatu fungsi y = ax n adalah seperti yang berikut.
dy dy
1 Jika y = 3x 2, maka = 6x disebut sebagai pembezaan y terhadap x.
dx dx
f (x) dikenali sebagai fungsi kecerunan bagi lengkung

2 Jika f (x) = 3x , maka f (x) = 6x y = f (x) kerana fungsi ini boleh digunakan untuk
2
mencari kecerunan lengkung pada sebarang titik.
d (3x 2) = 6x
3 Jika bezakan 3x 2 terhadap x, hasilnya ialah 6x.
dx
Menentukan terbitan pertama bagi suatu fungsi algebra
Ikuti penerokaan berikut untuk melihat perbandingan antara graf fungsi f (x) dengan graf fungsi
kecerunannya, f (x) menggunakan perisian geometri dinamik Desmos.
Aktiviti Penerokaan 3 Berkumpulan STEM PK
Tujuan: Membandingkan graf fungsi f (x) dengan graf fungsi kecerunannya, f (x)
Langkah:
1. Imbas kod QR atau layari pautan di sebelah. bit.ly/2Foq2bu
2. Perhatikan graf f (x) = x 2 yang terpapar pada satah.
3. Klik butang (a, f (a)) untuk melihat koordinat titik sentuh antara graf f (x) dengan
garis tangennya.
4. Kemudian, klik butang f (x) = d [f (x)] untuk melihat graf f (x), iaitu graf fungsi kecerunan
dx
bagi f (x). Seterusnya, klik butang (a, f (a)) untuk melihat koordinat titik pada graf f (x).
38 2.2.1 2.2.2
Pembezaan
5. Seret gelongsor a untuk mengubah titik sentuh antara lengkung f (x) dengan garis tangennya.
6. Bandingkan graf fungsi f (x) dengan graf fungsi kecerunannya, f (x). Apakah yang anda
boleh katakan tentang kedua-dua graf ini apabila nilai a berubah?
7. Salin dan lengkapkan jadual di bawah untuk mencari kecerunan lengkung y = x 2 pada
koordinat-x yang diberi. Kecerunan lengkung boleh diperoleh dengan melihat koordinat-y AB
B
pada titik di graf f (x).
Koordinat-x –3 –2 –1 0 1 2 3
Kecerunan
lengkung
8. Dengan menggunakan rumus terbitan pertama yang telah dipelajari, tentukan fungsi f (x).
Seterusnya, gantikan nilai-nilai koordinat-x daripada jadual di atas ke dalam fungsi f (x)
untuk menyemak dan mengesahkan kecerunan lengkung yang diperoleh dalam langkah 7.
9. Teruskan penerokaan anda dengan fungsi yang lain seperti fungsi kubik, seterusnya
bandingkan jenis serta bentuk graf fungsi itu dengan graf fungsi kecerunannya.
10. Buat satu kesimpulan berdasarkan hasil dapatan anda.

Perbandingan antara graf f (x) dengan graf fungsi kecerunannya, f (x) bagi tiga fungsi
polinomial dalam bentuk y = f (x) = ax n, dengan a = 1 dan kuasa tertinggi polinomial, n = 1, 2
dan 3 dapat dirumuskan seperti berikut.
Graf y = f (x) = x dan Graf y = f (x) = x 2 dan Graf y = f (x) = x 3 dan
y = f (x) = 1 y = f (x) = 2x y = f (x) = 3x 2
y y y
y = f (x) y = f (x) y = f (x)
y = f (x)
(2, 4) y = f (x)
y = f(x) Parabola
Garis (1, 1) Parabola x
x x 0
lurus 0 Garis 0
lurus Lengkung
kubik
Langkah-langkah untuk menentukan kecerunan bagi lengkung f (x) pada suatu titik pula adalah
seperti berikut.
Cari fungsi kecerunan f (x) bagi fungsi f (x) = ax n
terlebih dahulu dengan menggunakan rumus berikut:
Gantikan nilai x ke dalam
Jika f (x) = ax n, dengan a ialah pemalar fungsi kecerunan itu.
dan n ialah integer, maka f (x) = anx n – 1.
2.2.2 39
Proses untuk menentukan fungsi kecerunan f (x) bagi suatu fungsi y = f (x) disebut sebagai
pembezaan. Fungsi kecerunan juga dikenali sebagai terbitan pertama bagi suatu fungsi atau
fungsi terbitan atau pekali pembezaan y terhadap x.
Contoh 4
Bezakan setiap yang berikut terhadap x.
(a) – 2 x 6 (b) y = 1 ! x (c)
f (x) = 3 2
3 5 8x
Penyelesaian
( )
(a) d – 2 x 6 = – 2 (6x 6 – 1)
dx 3 3
(b) y = 1 ! x
5
(c) f (x) = 3 2
8x
2 = 1 x 2 = 3 x –2
1
= – (6x 5) 8
( )
3 5
d – 2 x 6 = – 4x 5 3

dx 3
dy 1 1 12 – 1
= x
dx 5 2 ( ) f (x) = (–2x –2 – 1)
8
= – 3 x –3
= 1 x 2
– 1
4
10 f (x) = – 3 3
dy 4x
= 1
dx 10! x
Contoh 5
Sudut Informasi
4 3()
(a) Jika f (x) = 3 x 4, cari f (–1) dan f  1 .

Fungsi kecerunan bagi suatu
dy lengkung ialah suatu fungsi
(b) Diberi bahawa y = 9 ! x , cari nilai
3
apabila x = 8. manakala kecerunan bagi
dx suatu lengkung pada titik
Penyelesaian tertentu pula ialah suatu
nilai berangka.
(a) f (x) = 3 x 4

Misalnya, bagi lengkung
(b) y = 9 3! x y = 2x 3, fungsi kecerunannya
4 1 dy
f (x) = 3 (4x 4 – 1) = 9x 3 ialah = 2(3x 3 – 1) = 6x 2 dan

( )
dx
4 dy
= 9 1 x 3
1
–1 kecerunannya pada titik (1, 2)
= 3x 3 dy
dx 3 ialah = 6(1)2 = 6.
f (–1) = 3(–1)3 – 2 dx
= 3x 3
= –3 dy – 2
() ()
f  1 = 3 1
3 3
3 Apabila x = 8,

dx
= 3(8) 3
= 3
= 1 4
9
Terbitan bagi suatu fungsi yang melibatkan penambahan atau penolakan sebutan-sebutan algebra
pula boleh diperoleh dengan membezakan fungsi itu sebutan demi sebutan secara berasingan.
Jika f (x) dan g(x) ialah suatu fungsi, maka
d [ f (x) ± g(x)] = d [ f (x)] ± d [g(x)]
dx dx dx
40 2.2.2
Pembezaan
Contoh 6
(2x + 1)(x – 1)
(a) 5x 3 + 3 x 4 (b) x (! x – 9) (c)
4 x
Penyelesaian AB
( ) ( ) 2
B
(a) d 5x 3 + 3 x 4 = d (5x 3) + d 3 x 4 Bezakan setiap sebutan secara berasingan
dx 4 dx dx 4

4( )
= 5(3x 3 – 1) + 3 4x 4 – 1

dx ( 4 )
d 5x 3 + 3 x 4 = 15x 2 + 3x 3
(b) Katakan f (x) = x (! x – 9)

3
= x 2 – 9x
f (x) = 3 x 2 – 9(1x 1 – 1)
3
–1
Bezakan setiap sebutan secara berasingan
2
= 3 x 2 – 9
1

2
f (x) = 3 ! x – 9
2
(2x + 1)(x – 1)
(c) Katakan y =
x
= 2x 2
– x –1
x
= 2x – 1 – x –1
dy
= d (2x) – d (1) – d (x –1) Bezakan setiap sebutan secara berasingan
dx dx dx dx
= 2x 1 – 1 – 0x 0 – 1 – (–1x –1 – 1)
= 2 + x –2
dy
= 2 + 12
dx x
Latihan Kendiri 2.3

1. Cari terbitan pertama bagi setiap fungsi yang berikut terhadap x.
(a) 4 x 10 (b) –2x 4 (c) 3 (d) 6 (e) –12 3! x 2
5 4x 8 3
! x
2. Bezakan setiap fungsi yang berikut terhadap x.
(a) 4x 2 + 6x – 1 (b) 4 ! x + 2 (c) (9 – 4x)2
5 ! x
3. Bezakan setiap fungsi yang berikut terhadap x.
(a) y = 4x 2(5 – ! x ) (b) ( )
y = x 2 + 4 (c)
x
2
y=
(4x – 1)(1 – x)
! x
dy
4. Cari nilai pada setiap nilai x yang diberi.
dx
(a) y = x – 2x, x = 1 (b) (c) y = x + 2 4 , x = 2
2
2
y = ! x (2 – x), x = 9
2 x
2.2.2 41
Terbitan pertama fungsi gubahan
Untuk membezakan fungsi y = (2x + 3)2, kita kembangkan fungsi itu kepada y = 4x 2 + 12x + 9
dy
terlebih dahulu sebelum membezakannya sebutan demi sebutan untuk memperoleh = 8x + 12.
dx
Bagaimanakah pula jika kita ingin membezakan fungsi y = (2x + 3)4? Ungkapan
(2x + 3)4 adalah sangat rumit untuk dikembangkan melainkan jika kita pertimbangkan suatu
fungsi sebagai gubahan bagi dua fungsi yang mudah. Mari teroka kaedah tersebut.
Tujuan: Meneroka kaedah yang berlainan untuk membezakan suatu fungsi dalam bentuk
y = (ax + b)n, dengan keadaan a ≠ 0
Langkah:
1. Pertimbangkan fungsi y = (2x + 3)2.
dy
2. Kembangkan ungkapan (2x + 3)2 dan tentukan dengan membezakannya sebutan demi
dx
sebutan secara berasingan.
3. Jika u = 2x + 3,
(a) ungkapkan y sebagai fungsi bagi u,
dy
(b) cari du dan ,
dx du
dy du
(c) tentukan × dalam sebutan x dan ringkaskan jawapan anda.
du dx
4. Bandingkan kaedah yang digunakan dalam langkah 2 dan 3. Adakah jawapannya sama?
Kaedah manakah yang menjadi pilihan anda? Berikan sebab.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 4, didapati bahawa terdapat

pelbagai cara untuk membezakan suatu fungsi seperti y = (2x + 3)2.
Namun, kaedah seperti yang ditunjukkan dalam langkah 3 adalah Akses QR
lebih mudah digunakan untuk memperoleh terbitan bagi suatu
ungkapan dalam bentuk (ax + b)n, dengan keadaan a ≠ 0, yang Pembuktian petua rantai
sukar untuk dikembangkan. dengan menggunakan
idea had.
Bagi fungsi y = f (x) = (2x + 3)2:
Katakan, u = h(x) = 2x + 3
Jadi, y = g(u) = u 2
Dalam hal ini, y sebagai fungsi bagi u dan u sebagai fungsi bit.ly/2t6tiW2
bagi x. Jadi, kita katakan bahawa y = f (x) ialah fungsi gubahan
bagi y = g(u) dan u = h(x).
Sudut Informasi
Untuk membezakan fungsi seperti ini, kita perkenalkan
satu kaedah mudah yang dikenali sebagai petua rantai, iaitu: Ungkapan (2x + 3)4
boleh dikembangkan
dy dy du dengan menggunakan
= ×
dx du dx teorem Binomial.
42 2.2.3
Pembezaan
Secara amnya, terbitan pertama bagi suatu fungsi gubahan adalah seperti berikut:
Jika y = g(u) dan u = h(x), maka pembezaan y terhadap x diberi oleh

f (x) = g(u) × h(x)
dy dy du
iaitu, = × AB
dx du dx
2
B
Contoh 7
Bezakan setiap fungsi berikut terhadap x.
(a) y = (3x 2 – 4x)7 (b) y = 1 (c)
y = ! 6x 2 + 8
(2x + 3)3
Penyelesaian
(a) Katakan u = 3x 2 – 4x dan y = u7 (b) Katakan u = 2x + 3 dan y = 13 = u –3

dy u
Jadi, du = 6x – 4 dan = 7u6 dy
dx du Jadi, du = 2 dan = –3u –3 – 1
= – 3 4
Dengan petua rantai, dx du u
dy dy du Dengan petua rantai,
= × dy dy du
dx du dx = ×
= 7u 6(6x – 4) dx du dx
= 7(3x 2 – 4x)6(6x – 4) = – 3 4 (2)
= (42x – 28)(3x 2 – 4x)6 u
dy

dy
= 14(3x – 2)(3x 2 – 4x)6 = – 6 4
dx dx (2x + 3)
1
(c) Katakan u = 6x 2 + 8 dan y = ! u = u 2 Sudut Informasi
dy 1 12 – 1 1 – 12
Jadi, du = 12x dan = u = u = 1
dx du 2 2 2! u
Secara amnya, bagi fungsi
dalam bentuk y = u n, dengan
Dengan petua rantai,
u ialah fungsi bagi x, maka
dy dy du dy
= × = nu n – 1 du atau
dx du dx du dx
= 1 (12x) d (u n) = nu n – 1 du .
dx dx
2! u
Rumus ini boleh digunakan
= 12x untuk mendapatkan
2! 6x 2 + 8 pembezaan fungsi dalam
dy 6x Contoh 7 secara langsung.
=
dx ! 6x 2 + 8
Latihan Kendiri 2.4

1. Bezakan setiap ungkapan berikut terhadap x.
(a) (x + 4)5 (b) (2x – 3)4 (c) 1 (6 – 3x)6 (d) (4x 2 – 5)7
3
(
(e) 1 x + 2
6 )
8
(f) 2 (5 – 2x)9
3
(g) (1 – x – x 2)3 (h) (2x 3 – 4x + 1)–10
2.2.3 43
2. Bezakan setiap ungkapan berikut terhadap x.
(a) 1 (b) 1 (c) 5 (d) 3
3x + 2 (2x – 7)3 (3 – 4x)5 4(5x – 6)8
(e) ! 2x – 7 (f) ! 6 – 3x (g) ! 3x 2 + 5 (h) ! x 2 – x + 1
dy
3. Cari nilai bagi pada setiap nilai x atau nilai y yang diberi berikut.
dx
(a) y = (2x + 5)4, x = 1 (b) y = ! 5 – 2x , x = 1 (c) y= 1 ,y=1
2 2x – 3
Terbitan pertama bagi suatu fungsi yang melibatkan hasil darab dan hasil
bahagi ungkapan algebra
Tujuan: Meneroka dua kaedah berlainan untuk membezakan suatu fungsi yang melibatkan
hasil darab dua ungkapan algebra
Langkah:
1. Pertimbangkan fungsi y = (x 2 + 1)(x – 4)2.
dy
2. Kembangkan ungkapan (x 2 + 1)(x – 4)2 dan tentukan dengan membezakan setiap
dx
sebutan secara berasingan.
3. Jika u = x 2 + 1 dan v = (x – 4)2, cari
(a) du dan dv ,
dx dx
(b) u + v du dalam sebutan x.
dv
dx dx
4. Bandingkan dua kaedah yang digunakan dalam langkah 2 dan 3. Adakah jawapannya
sama? Kaedah manakah yang menjadi pilihan anda? Jelaskan.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 5, didapati bahawa terdapat

lebih daripada satu cara untuk membezakan suatu fungsi yang Akses QR
melibatkan hasil darab dua ungkapan algebra seperti fungsi
y = (x 2 + 1)(x – 4)2. Namun, bagi dua ungkapan algebra yang Pembuktian petua
hasil darab dengan
tidak boleh dikembangkan seperti (x 2 + 1)! x – 4 , petua hasil menggunakan idea had.
darab seperti dalam langkah 3 ialah kaedah yang sesuai dan
sering digunakan untuk melakukan pembezaan.
Secara amnya, rumus terbitan pertama bagi suatu fungsi
yang melibatkan hasil darab dua ungkapan algebra, juga dikenali bit.ly/2rCVm2G
sebagai petua hasil darab adalah seperti berikut:
Jika u dan v ialah suatu fungsi bagi x, maka

d (uv) = u dv + v du
Tip Pintar
dx dx dx d (uv) ≠ du × dv
dx dx dx
44 2.2.3 2.2.4
Pembezaan
Tujuan: Meneroka dua kaedah berlainan untuk membezakan suatu fungsi yang melibatkan
hasil bahagi dua ungkapan algebra
Langkah: AB
2
x .
B
1. Pertimbangkan fungsi y =
(x – 1)2
dy
2. Tulis semula fungsi y = x 2 sebagai y = x(x – 1)–2 dan tentukan dengan menggunakan
(x – 1) dx
petua hasil darab.
3. Jika u = x dan v = (x – 1)2, cari
(a) du dan dv ,
dx dx
v – u dv
du
(b) dx 2 dx dalam sebutan x.
v
4. Bandingkan kaedah yang digunakan dalam langkah 2 dan 3. Adakah anda memperoleh
jawapan yang sama?
5. Kemudian, nyatakan kaedah yang menjadi pilihan anda. Berikan sebab.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 6, didapati bahawa selain

daripada menggunakan petua hasil darab untuk membezakan suatu
fungsi yang melibatkan hasil bahagi dua ungkapan algebra seperti Dengan menggunakan
y= x , kita boleh membezakannya secara langsung dengan idea had, buktikan petua
(x – 1)2 hasil bahagi.
menggunakan petua hasil bahagi seperti dalam langkah 3.
Secara amnya, petua hasil bahagi adalah seperti berikut: Tip Pintar
Jika u dan v ialah fungsi bagi x dan v(x) ≠ 0, maka du
d u ≠ dx
v du – u dv ( )
( )
dx v dv
d u = dx dx dx
dx v v 2
Contoh 8
Sudut Informasi
Petua hasil darab dan petua
(a) (x 2 + 1)(x – 3)4 (b) (3x + 2)! 4x – 1 hasil bahagi masing-masing
boleh ditulis seperti
Penyelesaian
yang berikut.
(a) Diberi y = (x 2 + 1)(x – 3)4. • d (uv) = uv + vu
dx
Jadi, u = x 2 + 1
dan v = (x – 3)4 • d u = vu – 2uv
( )
dx v v
Kita peroleh, du = 2x dengan u dan v
dx masing-masing ialah
dan dv = 4(x – 3)4 – 1 d (x – 3) fungsi bagi x.
dx dx
= 4(x – 3)3
2.2.4 45
dy
Maka, = u dv + v du
dx dx dx 1. Bezakan x(1 – x 2)2
= (x 2 + 1) × 4(x – 3)3 + (x – 3)4 × 2x terhadap x dengan
= 4(x 2 + 1)(x – 3)3 + 2x(x – 3)4 menggunakan
= 2(x – 3)3[2(x 2 + 1) + x(x – 3)] dua kaedah yang
dy
= 2(x – 3)3(3x 2 – 3x + 2) berbeza. Adakah anda
dx memperoleh jawapan
(b) Diberi y = (3x + 2)! 4x – 1 . yang sama?
Jadi, u = 3x + 2 1
2. Diberi y = 3(2x – 1)4,
dan v = ! 4x – 1 = (4x – 1) 2 dy
cari dengan
dx
Kita peroleh, du = 3 menggunakan
dx (a) petua rantai,
dv = 1 (4x – 1) 2 – 1 d (4x – 1)
1
dan (b) petua hasil darab.
dx 2 dx Petua manakah yang
= (4x – 1) (4) 1 – 1
2 menjadi pilihan anda?
2
= 2
! 4x – 1
dy
Maka, = u dv + v du Akses QR
dx dx dx
= (3x + 2) × 2 + ! 4x – 1 × 3 Semak jawapan dalam
! 4x – 1 Contoh 8 dengan
2(3x + 2) menggunakan kalkulator
= + 3! 4x – 1 petua hasil darab.
! 4x – 1
2(3x + 2) + 3(4x – 1)
=
! 4x – 1
dy 18x + 1
=
dx ! 4x – 1
ggbm.at/CHfcruJC
Contoh 9
Diberi y = x! x + 3 , cari
dy
(a) ungkapan bagi (b) kecerunan tangen pada x = 6
dx
Penyelesaian
(a) Katakan u = x dan v = ! x + 3 . (b) Apabila x = 6,

Jadi,
dy
dx dx
( )
= x d ! x + 3 + ! x + 3 d (x)
dx

dy
dx
=
3(6 + 2)
2! 6 + 3
= x ( 1
2! x + 3
)
+ ! x + 3
= 24
6
x + 2(x + 3) = 4
=
2! x + 3 Maka, kecerunan tangen pada x = 6
dy 3(x + 2) ialah 4.
=
dx 2! x + 3
46 2.2.4
Pembezaan
Contoh 10
dy
(a) Diberi y = 2x 2 + 1 , cari .
x –3 dx
dy
(b) Diberi y = x , tunjukkan bahawa = 2x – 1 .
! 4x – 1 dx ! (4x – 1)3 AB
B
Penyelesaian
dy ! 4x – 1 dx (x) – x dx (! 4x – 1)

d d
(a) Katakan u = 2x + 1 dan v = x – 3. 2
(b) =
Jadi, du = 2 dan dv = 2x
dx (! 4x – 1)2
dx dx ! 4x – 1 – 2x
v du – u dv ! 4x – 1
dy =
Maka, = dx 2 dx 4x – 1
dx v
(x – 3)(2) – (2x + 1)(2x)
2
=
(! 4x – 1)(! 4x – 1) – 2x
=
(x 2 – 3)2 (4x – 1)! 4x – 1
2x 2 – 6 – (4x 2 + 2x) = 4x – 1 – 2x
=
(x 2 – 3)2 (4x – 1)(! 4x – 1)
2x – 1
= –2x 2– 2x 2– 6
2
=
(x – 3) (4x – 1)(! 4x – 1)
dy –2(x 2 + x + 3) dy
= = 2x – 1
dx (x 2 – 3)2 dx ! (4x – 1)3
Latihan Kendiri 2.5

dy
1. Cari bagi setiap fungsi berikut.
dx
(a) y = 4x 2(5x + 3) (b) y = –2x 3(x + 1) (c) y = x 2(1 – 4x)4
(d) y = x 2! 1 – 2x 2 (e) y = (4x – 3)(2x + 7)6 (f) y = (x + 5)3(x – 4)4
2. Bezakan setiap yang berikut terhadap x dengan menggunakan petua hasil darab.
(a) (1 – x 2)(6x + 1)
x( x )(
(b) x + 2 x 2 – 1 )
(c) (x 3 – 5)(x 2 – 2x + 8)
3. Diberi f (x) = x! x – 1, cari nilai bagi f (5).
4. Cari kecerunan tangen bagi lengkung y = x! x 2 + 9 di x = 4.
5. Bezakan setiap yang berikut terhadap x.

(a) 3 (b) 3x (c) 4x 2 (d) x 3 + 1
2x – 7 4x + 6 1 – 6x 2x – 1
! x x (g) 3x 2 (h) 4x + 1
(e)
x+1
(f)
! x – 1 ! 2x 2 + 3 3x 2 – 7 !
dx x + 5 (
6. Cari nilai pemalar r dengan keadaan d 2x – 3 = r
(x + 5)2 )
2.2.4 47
Latihan Formatif 2.2 Kuiz bit.ly/2RHHFu2

(a) 9x 2 – 3 2 (b) 6 3 – 1 + 8 (c) 5x + 4! x – 7 (d) 10 + 3
x x x ! x 3
! x
(
(e) x 2 – 3 (f) ) 8x + x (g) 4 3 – π x + 6
2 2
(h) ! x (2 – x)
x ! x 9x
2
– 1
2. Jika f (x) = 3x 3 + 6x 3 , cari nilai bagi f (8).
3. Diberi f (t) = 6t ,
3
3
! t
(a) permudahkan f (t), (b) cari f (t), (c) cari nilai bagi f  1 .
8 ()
4. Diberi s = 3t 2 + 5t – 7, cari ds dan julat nilai t dengan keadaan ds adalah negatif.
dt dt
dy
5. Diberi bagi fungsi y = ax 3 + bx 2 + 3 pada titik (1, 4) ialah 7, cari nilai a dan nilai b.
dx
dy
6. Cari koordinat titik pada fungsi y = x 3 – 3x 2 + 6x + 2 dengan keadaan ialah 3.
dx
7. Diberi fungsi h(x) = kx 3 – 4x 2 – 5x, cari
(a) h(x), dalam sebutan k, (b) nilai k jika h(1) = 8.
dy
8. Cari bagi setiap fungsi berikut.
dx
4 6 (
(a) y = 3 x – 1 (b)
4
) y = 1 (10x – 3)6 (c)
12
y= 8
2 – 5x
(
(d) y = x – 1
x
3
) (e) y =
3
1
! 3 – 9x
(f) y = ! x 2 + 6x + 6
9. Jika y = 24 , cari nilai bagi dy apabila x = 2.

(3x – 5)2 dx
10. Cari nilai bagi pemalar a dan pemalar b dengan keadaan d 1

dx (3x – 2)3
= – a b (
(3x – 2) )
(a) 4x(2x – 1)5 (b) x 4(3x + 1)7 (c)
x! x + 3 (d) (x + 7)5(x – 5)3
1 – ! x x 1 (h) 1 – 2x
3
(e) (f)
(g)
1 + ! x ! 4x + 1 x + 2x + 7
2
x–1
12. Tunjukkan bahawa jika f (x) = x! x 2 + 3 , maka f (x) = 2x + 3

2
! x 2 + 3
dy dy
13. Diberi y = 4x 2 – 3 , cari dan tentukan julat nilai x dengan keadaan semua nilai y dan
x +1 dx dx
adalah positif.
dy
14. Diberi y = x 2 – 2 , cari julat nilai x dengan keadaan y dan adalah negatif.
x +5 dx
48
Pembezaan
2.3 Pembezaan Peringkat Kedua
Terbitan kedua bagi fungsi algebra

AB
Pertimbangkan fungsi kubik y = f (x) = x – 2x + 3x – 5.
2
B
3 2
Fungsi kubik bagi x Fungsi kuadratik bagi x

dy
dy
Pembezaan peringkat pertama = f (x) = 3x2 2 – 4x + 3
y = f (x) = x 3 – 2x 2 + 3x – 5 dx = f (x) = 3x – 4x + 3
dx
Perhatikan bahawa pembezaan suatu fungsi y = f (x) terhadap x di atas menghasilkan suatu
dy
fungsi x yang lain. Fungsi atau f (x) ini dikenali sebagai terbitan pertama bagi fungsi
dx
dy
y = f (x) terhadap x. Bagaimana pula jika kita ingin membezakan atau f (x) terhadap x?
dx
Apabila fungsi
dy
dx
atau f (x) dibezakan terhadap x, kita peroleh d
dy
dx dx ( )
atau d [f (x)].
dx
d 2y
Fungsi ini ditulis sebagai 2 atau f (x) dan disebut sebagai terbitan kedua bagi fungsi
dx
y = f (x) terhadap x. Secara amnya,

d 2y
dx 2
= d ( )
dy
dx dx
atau f (x) = d [f (x)]
dx
Contoh 11
dy d 2y
(a) Cari dan 2 bagi fungsi y = x 3 + 4 2 .
dx dx x
(b) Jika g(x) = 2x + 3x – 7x – 9, cari g
3 2 1
4 ()
dan g(–1).
Penyelesaian
(a) y = x 3 + 4 2 (b) g(x) = 2x 3 + 3x 2 – 7x – 9

x g(x) = 6x 2 + 6x – 7
= x + 4x –2
3
g(x) = 12x + 6
( ) ( )
dy
= 3x 2 – 8x –3 Maka, g 1 = 12 1 + 6
dx 4 4
dy = 3 + 6
= 3x 2 – 8 3
dx x = 9
d 2y g(–1) = 12(–1) + 6
2 = 6x + 24x – 4 = –12 + 6
dx
d 2y = – 6
= 6x + 24 4
dx 2 x
2.3.1 49
Contoh 12
Diberi fungsi f (x) = x 3 + 2x 2 + 3x + 4, cari nilai-nilai x dengan
keadaan f (x) = f (x). Jika y = 5x – 3, cari
dy 2
Penyelesaian (a) ( )
dx
d 2y
Diberi f (x) = x 3 + 2x 2 + 3x + 4. (b) 2
dx
Jadi, f (x) = 3x 2 + 4x + 3 dan f (x) = 6x + 4. dy 2 d 2y
f (x) = f (x)
Adakah ( )dx
= 2 ?
dx
3x 2 + 4x + 3 = 6x + 4 Jelaskan.
3x 2 – 2x – 1 = 0
(3x + 1)(x – 1) = 0
x = – 1 atau x = 1
3
Maka, nilai-nilai x ialah – 1 dan 1.
3
Latihan Kendiri 2.6

dy d 2y
1. Cari dan 2 bagi setiap fungsi berikut.
dx dx
(a) y = 3x – 5x 2 + 2x – 1 (b) y = 4x 2 – 2 (c)
4
y = (3x + 2)8
x
2. Cari f (x) dan f (x) bagi setiap fungsi berikut.
(a) f (x) = ! x + 1 2 (b) f (x) = x + 2 2 (c)
f (x) = 2x + 5
4
x x x–1
dy
3. Diberi y = x 3 + 3x 2 – 9x + 2, cari koordinat titik A yang mungkin dengan keadaan = 0.
dx
d 2y
Seterusnya, cari nilai bagi 2 di titik A itu.
dx
Latihan Formatif 2.3 Kuiz bit.ly/2P9X98B
d 2y dy
1. Jika xy – 2x 2 = 3, tunjukkan bahawa x 2 + x = y.
dx 2
dx
2. Cari nilai f (1) dan f (1) bagi setiap fungsi berikut.
(c) f (x) = x + 2 x
3
(a) f (x) = 3x – 2x 3 (b) f (x) = x 2(5x – 3)
x
3. Jika f (x) = ! x 2 – 5 , cari f (3) dan f (–3).
4. Jika a = t 3 + 2t 2 + 3t + 4, cari nilai-nilai t dengan keadaan da = d a2 .

2
dt dt
5. Diberi fungsi g(x) = hx – 4x + 5x. Cari nilai h jika g(1) = 4.
3 2
6. Diberi f (x) = x 3 – x 2 – 8x + 9, cari

(a) nilai-nilai x dengan keadaan f (x) = 0, (b) f (x),
(c) nilai x dengan keadaan f (x) = 0, (d) julat nilai x untuk f (x) , 0.
50 2.3.1
Pembezaan
2.4 Aplikasi Pembezaan
Selain aspek keselamatan, roller coaster juga

dibina dengan mempertimbangkan kepuasan AB
maksimum pengguna. Setiap titik pada trek
2
B
roller coaster perlu diberi perhatian untuk
mencapai matlamat itu.
Apakah teknik yang boleh digunakan untuk
menentukan kecerunan bagi setiap titik pada trek
roller coaster itu?
Kecerunan tangen kepada satu lengkung pada titik-titik yang berlainan
Anda telah mempelajari bahawa kecerunan lengkung pada suatu titik ialah kecerunan tangen pada
titik tersebut. Kecerunan tangen berbeza bagi setiap titik yang berlainan pada suatu lengkung.
dy
Pertimbangkan fungsi y = f (x) = x 2 dengan fungsi kecerunannya,
= f (x) = 2x. Fungsi
dx
kecerunan f (x) digunakan untuk menentukan kecerunan tangen mana-mana garis tangen
kepada graf fungsi f (x) di titik tertentu.
f(x)
Misalnya, bagi fungsi f (x) = x : 2
f(x) = x2
Apabila x = –2, kecerunan tangen, f (–2) = 2(–2) = – 4
Apabila x = –1, kecerunan tangen, f (–1) = 2(–1) = –2
Apabila x = 0, kecerunan tangen, f (0) = 2(0) = 0 f(–2) = –4 4 f(2) = 4
Apabila x = 1, kecerunan tangen, f (1) = 2(1) = 2
Apabila x = 2, kecerunan tangen, f (2) = 2(2) = 4 2
f(–1) = –2 f(1) = 2
x
Rajah di sebelah menunjukkan kecerunan tangen kepada –2 –1 0 1 2
lengkung f (x) = x 2 pada lima titik yang berlainan. f(0) = 0
Secara amnya, jenis kecerunan tangen, f (a) dan sifatnya kepada suatu lengkung y = f (x)
pada titik P(a, f (a)) dapat diringkaskan seperti yang berikut.
Kecerunan tangen pada titik di x = a, f (a)
Kecerunan negatif Kecerunan sifar Kecerunan positif

apabila f (a) , 0 apabila f (a) = 0 apabila f (a) . 0
Garis tangen condong ke kiri. Garis tangen mengufuk. Garis tangen condong ke
y = f(x) kanan. y = f(x)
y = f(x)
f(a) 0 f(a) = 0 f(a) 0
P(a, f(a))
P(a, f(a)) P(a, f(a))
2.4.1 51
Contoh 13
Rajah di sebelah menunjukkan sebahagian daripada lengkung y
1
( )
1
(
y = 2x + 2 dan titik-titik A , 5 , B(1, 3) dan C 2, 4
x 2
1
4 ) 1
y = 2x + ––
x2
yang terletak pada lengkung itu.
(a) Cari
dy 2 ( )
A –1 , 5
(
C 2, 4 1– )
(i) ungkapan bagi , 4
dx B(1, 3)
(ii) kecerunan tangen bagi lengkung pada titik A, B dan C.
x
(b) Untuk setiap titik A, B dan C, nyatakan keadaan kecerunan 0
tangennya pada lengkung itu.
Penyelesaian
(a) (i) y = 2x + 1 2 ( )

(ii) Kecerunan tangen di A 1 , 5 = 2 – 2 3
= 2x + x –2
dy
x 2 1
2 ()
= 2 + (–2x –2 –1) = –14
dx
= 2 – 2x –3 Kecerunan tangen di B(1, 3) = 2 – 23
1
dy =0
= 2 – 2 3
dx x ( 4 )
Kecerunan tangen di C 2, 4 1 = 2 – 23
2
=1 3
4
(b) Pada titik A, kecerunan tangennya ialah –14 (, 0). Jadi, kecerunannya adalah negatif
dengan garis tangen condong ke kiri.
Pada titik B, kecerunan tangennya ialah 0. Jadi, kecerunannya adalah sifar dengan garis
tangen adalah mengufuk.
Pada titik C, kecerunan tangennya ialah 1 3 (. 0). Jadi, kecerunannya adalah positif
4
dengan garis tangen condong ke kanan.
Latihan Kendiri 2.7

1. Persamaan bagi suatu lengkung ialah y = 9x + 1 untuk x > 0.
x
(a) (i) Cari kecerunan tangen kepada lengkung itu di x = 1 dan x = 1.
4
(ii) Untuk setiap koordinat-x itu, nyatakan keadaan kecerunan tangennya kepada
lengkung itu.
(b) Seterusnya, cari koordinat titik pada lengkung dengan keadaan garis tangennya
adalah mengufuk.
2. Lengkung y = ax 2 + b mempunyai kecerunan –14 dan 7 masing-masing di x = 1 dan x = 2.

x 2
(a) Tentukan nilai a dan nilai b.
(b) Cari koordinat titik pada lengkung dengan keadaan kecerunan tangennya ialah sifar.
52 2.4.1
Pembezaan
Persamaan tangen dan normal kepada satu lengkung pada suatu titik
Pertimbangkan titik P(x1, y1) dan titik R(x, y) yang terletak pada
garis lurus l dengan kecerunan m seperti yang ditunjukkan dalam Kecerunan m l
y – y1 R(x, y) AB
rajah di sebelah. Didapati bahawa kecerunan PR = = m.
2
x – x1
B
Jadi, rumus bagi persamaan garis lurus l dengan kecerunan m P(x1, y1)
dan melalui titik P(x1, y1) boleh ditulis sebagai:
y − y1 = m(x − x1)
y
Rumus ini boleh digunakan untuk mencari persamaan tangen dan l2
y = f(x)
persamaan normal kepada satu lengkung pada suatu titik tertentu.
l1
Dalam rajah di sebelah, garis l1 merupakan tangen kepada
lengkung y = f (x) pada titik P(a, f (a)). Kecerunan tangen bagi l1
dy P(a, f(a))
ialah nilai bagi di x = a, iaitu f (a).
dx
Maka, persamaan bagi tangen ialah:
x
0
y – f (a) = f (a)(x – a)
Garis l2 pula berserenjang dengan tangen l1 dan disebut sebagai normal kepada lengkung
y = f (x) pada titik P(a, f (a)). Jika kecerunan tangen, f (a) wujud dan bukan sifar, kecerunan
bagi normal berdasarkan hubungan m1m2 = –1 ialah – 1 .
f (a)
Maka, persamaan bagi normal ialah:
y – f (a) = – 1 (x – a)
f (a)
Contoh 14
Cari persamaan tangen dan normal kepada lengkung f (x) = x 3 – 2x 2 + 5 pada titik P(2, 5).
Penyelesaian
Diberi f (x) = x 3 – 2x 2 + 5, jadi f (x) = 3x 2 – 4x.
y
Apabila x = 2, f (2) = 3(2)2 – 4(2) = 12 – 8 = 4 f(x) = x 3 – 2x 2 + 5
Kecerunan tangen pada titik P(2, 5) ialah 4. 10 tangen
Persamaan tangen ialah y – 5 = 4(x – 2) 8
y – 5 = 4x – 8
y = 4x – 3 6 P(2, 5)
Kecerunan normal pada titik P(2, 5) ialah – 1 . 4 normal
4
2
1
Persamaan normal ialah y – 5 = – (x – 2)
4 x
0 2 4 6
4y – 20 = –x + 2
4y + x = 22
2.4.2 53
Latihan Kendiri 2.8
1. Cari persamaan tangen dan normal kepada lengkung pada titik yang diberi berikut.
(a) f (x) = 5x 2 – 7x – 1 pada titik (1, –3) (b) f (x) = x 3 – 5x + 6 pada titik (2, 4)
(c) f (x) = ! 2x + 1 pada titik (4, 3) (d) f (x) = x + 1 pada titik (3, 2)
x–1
2. Cari persamaan tangen dan normal kepada lengkung pada nilai x yang diberi berikut.
(a) y = 2x 3 – 4x + 3, x = 1 (b) y = ! x – 1 , x = 4 (c) y = ! x + 1, x = 3
! x
(d) y = 2 5 , x = –2 (e) y = 2 + 1 , x = –1 (f) y = x + 3 , x = 3
2
x +1 x x+1
3. Satu tangen dan normal dilukis pada lengkung y = x! 1 – 2x di x = – 4. Cari
dy
(a) nilai di x = – 4, (b) persamaan tangen, (c) persamaan normal.
dx
4. (a) Tangen kepada lengkung y = (x – 2)2 pada titik (3, 1) melalui titik (k, 7). Cari nilai k.
(b) Normal kepada lengkung y = 7x – 6 di x = 1 menyilang paksi-x di titik A. Cari koordinat A.
x
Menyelesaikan masalah yang melibatkan tangen dan normal
Rajah 2.1(a) menunjukkan sebuah loyang berbentuk bulatan dengan satu daripada sukuannya,
iaitu AOB telah dipotong. Sebiji bola diputarkan di dalam loyang itu dan bola berpusing
mengikut lilitan loyang yang berbentuk bulatan.
O A O A O A
B B B

Rajah 2.1(a) Rajah 2.1(b) Rajah 2.1(c)
Apakah yang akan berlaku kepada gerakan bola itu apabila sukuan loyang AOB yang
dipotong dikeluarkan daripada loyang seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 2.1(b)? Adakah
gerakan bola itu akan mengikut garis tangen kepada lilitan loyang di titik A?

Rajah di sebelah menunjukkan sebatang jalan raya yang y
boleh diwakili oleh lengkung y = 1 x 2 – 2x + 2. Kumar B
2 y = –1 x 2 – 2x + 2
2
memandu keretanya di jalan raya itu. Oleh kerana hujan, y = 2x – c
jalan tersebut menjadi licin dan menyebabkan Kumar 2 A
tersasar di titik A lalu mengikut laluan AB yang merupakan
garis tangen y = 2x – c kepada jalan raya itu. Cari x
0 2
(a) koordinat A, (b) nilai pemalar c.
54 2.4.2 2.4.3
Pembezaan
Penyelesaian
1 . Memahami masalah
Sebatang jalan raya diwakili oleh lengkung y = 1 x 2 – 2x + 2. AB
2
2
B
Kumar memandu keretanya di jalan raya itu dan tersasar di titik A lalu mengikut
laluan y = 2x – c, iaitu laluan tangen kepada jalan raya.
Cari koordinat A dan nilai pemalar c.
2 . Merancang strategi
dy
Cari fungsi kecerunan, bagi lengkung y = 1 x 2 – 2x + 2.
dx 2
Kecerunan bagi y = 2x – c ialah 2.
dy
Selesaikan = 2 untuk memperoleh koordinat A.
dx
Gantikan koordinat A yang diperoleh ke dalam fungsi y = 2x – c untuk mencari
nilai pemalar c.
3 . Melaksanakan strategi 4 . Membuat refleksi

(a) y = 1 x 2 – 2x + 2 (a) Gantikan x = 4 bagi A(4, 2) ke
2 dalam y = 2x – 6, kita peroleh
dy
=x–2 y = 2(4) – 6
dx y = 8 – 6
Oleh sebab y = 2x – c ialah
tangen kepada jalan raya y = 2
y = 1 x 2 – 2x + 2 di titik A, jadi (b) Laluan AB, iaitu y = 2x – c dengan

2 kecerunan 2 melalui titik A(4, 2)
dy dan (0, – c), maka
=2
dx
x–2=2 kecerunan AB = 2
x = 4 y2 – y1
=2
Oleh sebab titik A terletak di atas x2 – x1
lengkung, jadi 2 – (– c)
=2
y = 1 (4)2 – 2(4) + 2 4–0
2 2+c =2
y = 2 4
Maka, koordinat A ialah (4, 2). c+2=8
(b) Titik A(4, 2) terletak di atas laluan c=8–2
AB, iaitu y = 2x – c, jadi c = 6
2 = 2(4) – c
c=6
Maka, nilai bagi pemalar c ialah 6.
2.4.3 55
Latihan Kendiri 2.9
1. Rajah di sebelah menunjukkan seutas gelang y
tangan yang boleh diwakili oleh lengkung y = x 2 – 3x + 4
y = x 2 – 3x + 4 dengan keadaan titik A(1, 2) dan
8
titik B(3, 4) terletak di atas gelang itu. Garis AC C
ialah tangen kepada gelang pada titik A dan
garis BC pula ialah normal kepada gelang pada 4 B(3, 4)
titik B. Dua ekor semut berjalan masing-masing
di sepanjang garis tangen AC dan garis A(1, 2)
normal BC, dan bertemu pada titik C. Cari 0
x
–4 4
(a) persamaan tangen pada titik A,
(b) persamaan normal pada titik B,
(c) koordinat C, iaitu titik pertemuan kedua-dua
ekor semut itu.
2. Persamaan bagi suatu lengkung ialah y = 2x 2 – 5x – 2.

(a) Cari persamaan normal kepada lengkung itu pada titik A(1, –5).
(b) Normal itu bertemu lengkung sekali lagi pada titik B. Cari koordinat B.
(c) Seterusnya, cari koordinat titik tengah AB.
3. Dalam rajah di sebelah, tangen kepada lengkung y

3

2 (
y = ax – 4x + b di P(2, 1) menyilang paksi-x di Q 1 1 , 0 . ) y = ax3 – 4x + b
Normal di P pula menyilang paksi-x di R. Cari

(a) nilai a dan nilai b,
(b) persamaan normal di titik P,
(c) koordinat R,
P(2, 1)
(d) luas segi tiga PQR.
( )
x
0 1
Q 1–, 0 R
2
4. Rajah di sebelah menunjukkan sebahagian daripada y

y = ax + b–x
lengkung y = ax + b . Garis 3y – x = 14 adalah normal
x
kepada lengkung di titik P(1, 5) dan normal ini bertemu Q
3y – x = 14
lengkung sekali lagi di titik Q. Cari P(1, 5)
(a) nilai a dan nilai b,
(b) persamaan tangen di titik P,
(c) koordinat Q, x
0
(d) koordinat titik tengah PQ.
5. (a) Tangen kepada lengkung y = ! 2x + 1 di titik A(4, 3) memotong paksi-x di titik B. Cari
jarak AB.
( )
(b) Tangen kepada lengkung y = hx 3 + kx + 2 di 1, 1 adalah selari dengan normal kepada
2
lengkung y = x 2 + 6x + 4 di (–2, – 4). Cari nilai pemalar h dan nilai pemalar k.
56 2.4.3
Pembezaan
Titik pusingan dan sifat titik pusingan tersebut
Terdapat tiga jenis titik pegun, iaitu titik maksimum, titik minimum dan titik lengkok balas.
Antara titik pegun itu, yang manakah ialah titik pusingan dan bukan titik pusingan? Mari teroka
cara untuk menentukan titik pegun dan sifat-sifatnya. AB
B
Tujuan: Menentukan titik pegun pada graf suatu fungsi dan

menghuraikan sifat titik pegun itu dengan memerhatikan
kecerunan titik-titik kejiranannya
Langkah: ggbm.at/tggjh78b

2. Perhatikan graf y = –x 2 + 2x + 3 dan tangen kepada lengkung itu pada titik P yang terpapar
pada satah.
3. Seret titik P di sepanjang lengkung itu dan perhatikan kecerunan lengkung pada titik P.
4. Kemudian, salin dan lengkapkan jadual di bawah.
Koordinat-x bagi titik P –1 0 1 2 3
dy
Kecerunan lengkung pada titik P, 4
dx
dy
Tanda bagi +
dx
Lakaran tangen
Lakaran graf
5. Gantikan nilai a, b dan c pada petak fungsi f (x) = ax 2 + bx + c untuk memperoleh
graf bagi lengkung y = x 2 + 2x – 3 pula. Ulang langkah 3 dan 4 dengan menggantikan
koordinat-x bagi titik P dalam jadual tersebut dengan x = –3, –2, –1, 0 dan 1.
6. Klik pada petak f (x) = ax 2 + bx + c sekali lagi dan tukarkan x 2 kepada x 3.
Kemudian, gantikan nilai a, b dan c bagi fungsi itu untuk memperoleh graf bagi
lengkung y = x 3 + 4. Ulang langkah 3 dan 4 dengan menggantikan koordinat-x bagi
titik P dalam jadual tersebut dengan x = –2, –1, 0, 1 dan 2.
7. Untuk setiap fungsi yang telah diteroka berikut:
(a) y = –x 2 + 2x + 3 (b) y = x 2 + 2x – 3 (c) y = x 3 + 4
(i) Nyatakan koordinat bagi titik pegun.
dy
(ii) Apabila x menokok melalui titik pegun itu, bagaimanakah nilai berubah?
dx
(iii) Apakah yang dapat anda perhatikan pada tanda bagi kecerunan lengkung itu?
(iv) Tentukan jenis dan sifat titik pegun itu.
8. Bentangkan hasil dapatan kumpulan anda di hadapan kelas dan lakukan sesi soal jawab
bersama dengan rakan yang lain.
2.4.4 57
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 7, didapati bahawa suatu titik pegun boleh ditentukan apabila
dy
= 0 dan sifat titik pegun itu dapat diringkaskan seperti berikut:
dx
0
Bagi suatu lengkung y = f (x) dengan titik pegun S di x = a,
dy + S –
• Jika berubah tanda daripada positif kepada negatif apabila x
dx
y = f (x)
menokok melalui a, titik S ialah titik maksimum.
dy y = f (x)
• Jika berubah tanda daripada negatif kepada positif apabila x
dx
menokok melalui a, titik S ialah titik minimum. –
S
+
dy 0
• Jika tidak berubah tanda apabila x menokok melalui a, titik S
dx
ialah titik lengkok balas. y = f (x)
Titik pegun disebut sebagai titik pusingan jika titik itu ialah titik 0 +
maksimum atau minimum. + S
Pertimbangkan graf bagi fungsi y = f (x) seperti yang y

ditunjukkan dalam rajah di sebelah. Berdasarkan rajah, graf
fungsi menaik yang berwarna merah mempunyai kecerunan A dy
–– = 0
dx
dy dy y = f(x)
positif, iaitu . 0 manakala graf fungsi menurun yang –– > 0 dy
–– < 0
dx dx dx
dy dy
berwarna biru mempunyai kecerunan negatif, iaitu , 0. C –– > 0
dx
dx dy
–– = 0
dx dy
dy –– = 0
Titik dengan keadaan f (x) = = 0 disebut sebagai B dx
dx x
titik pegun dengan tangen kepada graf pada titik pegun 0 a c b
adalah mengufuk. Oleh itu, titik A, B dan C ialah titik
pegun bagi y = f (x).
Daripada graf y = f (x) di sebelah, didapati bahawa:
Titik pegun A ialah titik maksimum Titik pegun B ialah titik minimum
Apabila x menokok melalui x = a, nilai Apabila x menokok melalui x = b, nilai

dy dy
berubah tanda daripada positif berubah tanda daripada negatif
dx dx
kepada negatif. kepada positif.
Titik maksimum A dan titik minimum B ini disebut sebagai titik pusingan. Di titik
dy
pegun C pula, nilai tidak berubah tanda apabila x menokok melalui x = c. Titik pegun C
dx
bukan titik pusingan. Titik pegun yang bukan titik maksimum atau titik minimum ini disebut
sebagai titik lengkok balas, iaitu titik pada saat berlakunya perubahan kecekungan suatu graf.
58 2.4.4
Pembezaan
Contoh 16
Diberi lengkung y = x 3 – 3x 2 – 9x + 11.
(a) Cari koordinat titik pusingan bagi lengkung itu.
(b) Tentukan sama ada setiap titik pusingan itu ialah titik maksimum atau minimum.
AB
B
Penyelesaian
(a) y = x 3 – 3x 2 – 9x + 11 Sudut Informasi
dy
= 3x 2 – 6x – 9
dx y = f (x)
= 3(x 2 – 2x – 3) A
dy
= 3(x + 1)(x – 3)
dx
dy
Untuk titik pusingan, =0 B
dx
3(x + 1)(x – 3) = 0 Apabila lengkung y = f (x)
x = –1 atau x = 3 berpusing dan bertukar
Apabila x = –1, y = (–1)3 – 3(–1)2 – 9(–1) + 11 arah pada titik A dan titik B,
y = 16 titik maksimum A dan titik
Apabila x = 3, y = 33 – 3(3)2 – 9(3) + 11 minimum B disebut sebagai
titik pusingan.
y = –16
Maka, titik pusingan ialah (–1, 16) dan (3, –16).
(b) x –1.5 –1 – 0.5 2.5 3 3.5
dy
6.75 0 –5.25 –5.25 0 6.75
dx
dy
Tanda bagi + 0 – – 0 +
dx
Lakaran tangen
Lakaran graf
dy
Daripada jadual, tanda bagi berubah daripada positif y
dx
(–1, 16)
kepada negatif apabila x menokok melalui x = –1 dan
11
dy y = x 3 – 3x 2 – 9x + 11
tanda bagi berubah daripada negatif kepada positif
dx
apabila x menokok melalui x = 3. Maka, titik pusingan x
0 1
(–1, 16) ialah titik maksimum dan titik pusingan (3, –16)
ialah titik minimum.
Lakaran graf bagi lengkung y = x 3 – 3x 2 – 9x + 11 dengan (3, –16)
titik pusingan maksimum (–1, 16) dan titik pusingan
minimum (3, –16) dapat ditunjukkan seperti dalam rajah
di sebelah.
2.4.4 59
Selain kaedah lakaran tangen bagi suatu fungsi y = f (x), y
d 2y P(1, 2)
pembezaan peringkat kedua, 2 jika wujud, boleh
dx
digunakan untuk menentukan sama ada suatu titik pusingan y = 3x – x 3
ialah titik maksimum atau minimum.
x
Rajah 2.2 menunjukkan graf bagi lengkung 0 1
y = 3x – x 3 dengan titik pusingan P(1, 2) dan graf bagi
dy dy
fungsi kecerunannya, = 3 – 3x 2. ––
dx dx
dy
Daripada graf melawan x, perhatikan bahawa:
dx
dy
menurun apabila x menokok melalui x = 1 x
dx 0 1 dy
dy –– = 3 – 3x 2
Í Kadar perubahan ialah negatif di x = 1 dx
dx
( )
d dy Rajah 2.2
Í , 0 di x = 1
dx dx
Sudut Informasi
dy • Kaedah lakaran tangen
Jadi, titik pusingan P(1, 2) dengan = 0 dan digunakan untuk
dx
d dy
( )
menentukan sifat suatu
, 0 ialah titik maksimum. titik pegun.
dx dx
• Kaedah terbitan kedua
Secara amnya, pula digunakan untuk
menentukan sifat suatu
titik pusingan.
Suatu titik pusingan pada lengkung y = f (x) ialah
dy d 2y y
titik maksimum apabila = 0 dan 2 , 0.
dx dx 4
y=x+– –2
x
Rajah 2.3 pula menunjukkan graf bagi lengkung
y = x + 4 – 2 dengan titik pusingan P(2, 2) dan graf bagi
x dy
= 1 – 4 2 .
P(2, 2)
fungsi kecerunannya,
dx x x
0 2
dy
Daripada graf melawan x, perhatikan bahawa: dy
dx ––
dx
dy 4
dy –– = 1 – ––2
meningkat apabila x menokok melalui x = 2 dx x
dx
dy
Í Kadar perubahan ialah positif di x = 2 x
dx 0 2
Í
d dy

dx dx( ). 0 di x = 2
Rajah 2.3
60 2.4.4
Pembezaan
Jadi, titik pusingan P(2, 2) dengan

dy
dx
= 0 dan ( )
d dy
dx dx
. 0 ialah titik minimum.
Secara amnya,
Suatu titik pusingan pada lengkung y = f (x) ialah titik minimum apabila
AB
dy d 2y
= 0 dan 2 . 0.
2
B
dx dx
Contoh 17
Cari titik-titik pegun bagi setiap lengkung berikut dan tentukan sifat setiap titik pegun itu.
(a) y = 2x 3 + 3x 2 – 12x + 5 (b) y = x 4 – 4x 3 + 1
Penyelesaian
(a) y = 2x 3 + 3x 2 – 12x + 5
dy
= 6x 2 + 6x – 12
dx
= 6(x 2 + x – 2)
dy
= 6(x + 2)(x – 1)
dx
dy
Untuk titik pegun, =0
dx
6(x + 2)(x – 1) = 0
x = –2 atau x = 1
Apabila x = –2, y = 2(–2)3 + 3(–2)2 – 12(–2) + 5
y = 25
y
Apabila x = 1, y = 2(1)3 + 3(1)2 – 12(1) + 5 (–2, 25)
y = –2
Maka, titik pegun ialah (–2, 25) dan (1, –2).
d 2y y = 2x 3 + 3x 2 – 12x + 5
= 12x + 6
dx 2
d 2y 5
Apabila x = –2, 2 = 12(–2) + 6 = –18 , 0
dx
x
d 2y 0
Apabila x = 1, 2 = 12(1) + 6 = 18 . 0 (1, –2)
dx
Maka, (–2, 25) ialah titik maksimum dan (1, –2) ialah titik minimum.
(b) y = x 4 – 4x3 + 1
dy
= 4x 3 – 12x 2
dx
dy
= 4x 2(x – 3)
dx
dy
Untuk titik pegun, =0
dx
4x 2(x – 3) = 0
x = 0 atau x = 3
2.4.4 61
Apabila x = 0, y = 0 4 – 4(0)3 + 1 = 1
Apabila x = 3, y = 34 – 4(3)3 + 1 = –26
Maka, titik pegun ialah (0, 1) dan (3, –26). Tip Pintar
d 2y
= 12x 2 – 24x d 2y
dx 2 Apabila = 0, kaedah
d 2y dx 2
Apabila x = 0, 2 = 12(0)2 – 24(0) = 0 lakaran tangen digunakan
dx untuk menentukan sifat
suatu titik pegun.
x – 0.1 0 0.1
dy
– 0.124 0 – 0.116
dx
dy
Tanda bagi – 0 –
dx
y y = x3 + 3
Lakaran tangen dy
–– > 0
dx
A(0, 3) dy
–– = 0
Lakaran graf dy dx
–– > 0
dx
x
0
dy Dalam rajah di atas, titik A
Daripada jadual, didapati bahawa berubah daripada
dx bukan titik maksimum atau
negatif kepada sifar dan kemudian kepada negatif sekali titik minimum bagi fungsi
lagi, iaitu tiada perubahan tanda apabila x menokok y = x 3 + 3, tetapi disebut
sebagai titik lengkok balas.
melalui 0. Bolehkah anda berikan
Maka, (0, 1) ialah titik lengkok balas. tiga contoh fungsi lain
d 2y yang mempunyai titik
Apabila x = 3, = 12(3)2 – 24(3) = 36 . 0 lengkok balas?
dx 2
Maka, (3, –26) ialah titik minimum.
Latihan Kendiri 2.10

1. Cari koordinat titik pusingan bagi setiap lengkung berikut. Dalam setiap kes, tentukan sama
ada titik pusingan itu ialah titik maksimum atau titik minimum.
(a) y = x 3 – 12x (b) y = x(x – 6)2 (c) y = x! 18 – x 2 (d) y = (x – 6)(4 – 2x)
4 1 1 (x – 3)2
(e) y = x + (f) y = x 2 + 2 (g) y=x+ (h) y=
x x x–1 x
lengkung y = x(x – 2)3.
y = x(x – 2)3
dy
(a) Cari ungkapan bagi .
dx
(b) Cari koordinat titik bagi dua titik pegun P dan Q. x
0 Q
(c) Seterusnya, tentukan sifat bagi titik pegun Q
menggunakan kaedah lakaran tangen. P
62 2.4.4
Pembezaan
Menyelesaikan masalah yang melibatkan nilai maksimum dan nilai

minimum serta mentafsir penyelesaian tersebut
Kebanyakan tin makanan dan minuman yang terdapat di pasar
raya berbentuk silinder. Bagaimanakah pengeluar tin makanan
dan minuman boleh menentukan ukuran tin tersebut supaya kos AB
B
pengeluarannya dapat diminimumkan?
Adakah teknik pembezaan peringkat pertama dan kedua
boleh membantu pengeluar tin menyelesaikan masalah itu?

Sebuah kilang ingin menghasilkan tin makanan berbentuk
silinder yang diperbuat daripada beberapa kepingan
aluminium dengan isi padu 512 cm3. Permukaan
melengkung tin dibentuk dengan menggulung sekeping
aluminium berbentuk segi empat tepat manakala bahagian
atas dan bawah tin dibentuk dengan memotong keluar dua
buah bulatan daripada dua keping aluminium berbentuk
segi empat sama. Cari jejari tapak tin itu, dalam cm,
supaya jumlah luas permukaan semua kepingan
aluminium yang digunakan adalah minimum.
Penyelesaian
2πj
Katakan j cm ialah jejari tapak dan t cm
adalah tinggi tin. t
Isi padu tin, I = πj 2t = 512 cm3
t
Jumlah luas permukaan kepingan aluminium
yang digunakan, j
2j
L = 2(2j)2 + 2πjt j
L = 2(4j 2) + 2πjt 2j
L = 8j 2 + 2πjt
Cari nilai j dengan keadaan L adalah minimum.
Ungkapkan L dalam sebutan satu pemboleh ubah tunggal, iaitu dengan
mengungkapkan t dalam sebutan j.
Cari nilai j apabila dL = 0.
dj
Menggunakan nilai j yang diperoleh, tentukan sama ada L adalah maksimum
atau minimum.
2.4.5 63
3 . Melaksanakan strategi 4 . Membuat refleksi dan tafsiran
Isi padu tin, I = 512 Lakaran graf bagi L = 8j 2 + 1 024
πj 2t = 512 j
t = 512 …1 menunjukkan bahawa nilai L adalah
πj 2 minimum di j = 4.
Jumlah luas permukaan, L cm2, L
kepingan-kepingan aluminium yang L = 8j 2 + 1––––
024
j
digunakan diberi oleh
L = 8j 2 + 2πjt … 2
Gantikan 1 ke dalam 2, 384
L = 8j 2 + 2πj 512 ( )

πj 2 0 4
j
L = 8j 2 + 1 024
j Jadi, kilang itu perlu menghasilkan
dL = 16j – 1 024
tin makanan dengan jejari tapak ialah
dj j 2
4 cm dan tinggi, t = 512 = 512
Untuk nilai minimum, dL = 0 πj 2 π (4)2
dj = 10.186 cm supaya jumlah luas
16j – 1 024 =0 permukaan kepingan-kepingan
j 2 aluminium yang digunakan
16j 3 – 1 024 = 0 adalah minimum.
j 3 = 1 024
16
j 3 = 64
j = 3! 64 Daripada dua persamaan
yang terbentuk dalam
j=4 Contoh 18,
dL = 16j – 1 024j –2 π j 2t = 512 ... 1
dj L = 8j 2 + 2π jt ... 2
d 2
L = 16 + 2 048 Bagi persamaan 1,
dj 2 j 3 bolehkah kita
mengungkapkan j
Apabila j = 4, d L = 16 + 2 048
2
dalam sebutan t dan
dj 2 4 3 menggantikannya ke
= 48 . 0 dalam persamaan 2 untuk
menyelesaikan masalah
Maka, L mempunyai nilai minimum dalam Contoh 18 ini?
apabila jejari tapak ialah 4 cm. Bincangkan.

1. Seutas wayar dengan panjang 80 cm dibengkokkan untuk membentuk sebuah sektor POQ
bagi sebuah bulatan berpusat O. Diberi bahawa OQ = j cm dan ∠POQ = q radian.
(a) Tunjukkan bahawa luas, A cm2, bagi sektor POQ itu diberi oleh A = 1 j (80 – 2j).
2
(b) Seterusnya, cari luas maksimum bagi sektor POQ itu.
64 2.4.5
Pembezaan
2. Seutas dawai dengan panjang 240 cm dibengkokkan kepada S

suatu bentuk seperti yang ditunjukkan dalam rajah di sebelah. 13x cm 13x cm
(a) Ungkapkan y dalam sebutan x. T R
(b) Tunjukkan bahawa luas, L cm2, yang dilitupi oleh dawai itu
diberi oleh L = 2 880x – 540x 2. y cm y cm
AB
(c) Cari
2
B
P Q
(i) nilai x dan nilai y supaya L adalah maksimum, 24x cm
(ii) luas maksimum, dalam cm2, rantau itu.
3. Sebuah kilang menghasilkan tin minuman berbentuk silinder tegak tertutup dengan isi
padu 32π cm3. Kos bahan yang digunakan untuk bulatan atas dan bawah tin itu ialah
2 sen per cm2 manakala sisi melengkung tin ialah 1 sen per cm2.
(a) Tunjukkan bahawa fungsi kos, C membuat tin minuman itu diberi oleh C = 4πj 2 + 64π ,
dengan j ialah jejari tapak silinder. j
(b) Cari ukuran tin supaya kos yang digunakan oleh kilang itu adalah minimum.
Mentafsir dan menentukan kadar perubahan bagi kuantiti yang terhubung
Aktiviti Penerokaan 8 Berkumpulan PAK-21
Tujuan: Meneroka kadar perubahan kedalaman air daripada graf kedalaman-masa

Langkah:
1. Pertimbangkan dua buah bekas berbentuk silinder dan kon yang diisi dengan air pada
kadar malar 3π cm3s–1 daripada sebuah pili air. Setiap bekas itu mempunyai tinggi 9 cm dan
isi padu 48π cm3.
2. Tentukan masa, t, dalam saat, yang diperlukan untuk memenuhkan air di dalam setiap
bekas itu.
3. Berdasarkan luas permukaan air di dalam setiap bekas, lakarkan graf kedalaman-masa
untuk menunjukkan hubungan antara kedalaman aras air, h cm, dengan masa yang diambil,
t saat, untuk memenuhkan air di dalam kedua-dua bekas itu.
4. Perhatikan bentuk graf yang diperoleh. Kemudian, jawab soalan yang berikut.
(a) Berdasarkan kecerunan setiap graf, tentukan kadar perubahan kedalaman air pada
masa tertentu di dalam setiap bekas itu.
(b) Adakah kedalaman air di dalam bekas berbentuk silinder meningkat pada kadar
malar apabila bekas diisi dengan air? Bagaimanakah pula dengan kedalaman air di
dalam bekas berbentuk kon? Adakah kadar perubahan kedalaman air di dalam bekas
berbentuk kon berubah apabila air diisikan?
5. Bentangkan hasil dapatan kumpulan anda di hadapan kelas.
Daripada Aktiviti Penerokaan 8, didapati bahawa kadar perubahan kedalaman air, dh pada masa
dt
tertentu, t ialah kecerunan lengkung pada t dengan andaian air mengalir ke dalam bekas pada kadar
yang malar. Kadar perubahan ini boleh diperoleh dengan melukis suatu tangen kepada lengkung
itu pada t atau menggunakan pembezaan untuk mencari kecerunan tangen pada t. Konsep petua
rantai juga boleh digunakan untuk menyelesaikan masalah seperti ini dengan mudah.
2.4.5 2.4.6 65
Misalnya, jika dua pemboleh ubah y dan x berubah dengan masa, t dan dihubungkan oleh
dy
persamaan y = f (x), maka kadar perubahan dan dx boleh dihubungkan oleh:
dt dt
dy dy dx
= × (Petua rantai)
dt dx dt
Pertimbangkan lengkung y = x 2 + 1. Jika x menokok dengan kadar tetap 2 unit per saat, iaitu
dx = 2, maka kadar perubahan y diberi oleh:
dt
dy dy dx
= × Petua rantai
dt dx dt
= 2x × 2
= 4x
dy dy
Apabila x = 2, = 4(2) = 8 Apabila x = –2, = 4(–2) = –8
dt dt
Jadi, kadar perubahan dalam y ialah Jadi, kadar perubahan dalam y ialah
8 unit per saat dan y dikatakan menokok –8 unit per saat dan y dikatakan menyusut
pada kadar 8 unit per saat pada pada kadar 8 unit per saat pada
ketika x = 2. ketika x = –2.
Contoh 19
Suatu lengkung mempunyai persamaan y = x 2 + 4 . Cari
x
dy
(a) ungkapan bagi ,
dx
(b) kadar perubahan y apabila x = 1 dan x = 2, diberi bahawa x menokok dengan kadar tetap
3 unit per saat.
Penyelesaian
(a) y = x 2 + 4
x
= x 2 + 4x –1 Tip Pintar
dy
= 2x – 4x –2 dy
dx •
dx
ialah kadar perubahan
dy
= 2x – 4 2 y terhadap x.
dx x dy
dy • ialah kadar perubahan
= 2(1) – 42
dt
(b) Apabila x = 1,
dx 1 y terhadap t.
= –2 • dx pula ialah kadar
dt
Kadar perubahan y diberi oleh: perubahan x terhadap t.
dy dy dx
= ×
dt dx dt
= –2 × 3
= – 6
Jadi, kadar perubahan dalam y ialah – 6 unit per saat.
Maka, y dikatakan menyusut pada kadar 6 unit per saat.
66 2.4.6
Pembezaan
dy
Apabila x = 2, = 2(2) – 42
dx 2 Tip Pintar
=3
Jika kadar perubahan y
Kadar perubahan y diberi oleh: terhadap masa adalah
dy dy dx dy AB
= ×
2
negatif, misalnya = – 6,
B
dt dx dt dt
maka y dikatakan menyusut
=3×3 pada kadar 6 unit s–1, iaitu
=9 kadar susutannya
ialah 6 unit s–1.
Jadi, kadar perubahan dalam y ialah 9 unit per saat.
Maka, y dikatakan menokok pada kadar 9 unit per saat.

1. Bagi setiap persamaan yang menghubungkan x dan y berikut, jika kadar perubahan x ialah
2 unit s–1, cari kadar perubahan y pada ketika yang diberi.
(a) y = 3x 2 – 4, x = 1 (b) y = 2x 2 + 1 , x = 1 (c) y = 2 ,x=2
2 x (3x – 5)3
(d) y = (4x – 3)5, x = 1 (e) y = x , y = 2 (f) y = x 3 + 2, y = 10
2 x+1
2. Bagi setiap persamaan yang menghubungkan x dan y berikut, jika kadar perubahan y ialah
6 unit s–1, cari kadar perubahan x pada ketika yang diberi.
(b) y = x 2 + 4 , x = 2 (c) y = 2x , x = 3
2
(a) y = x 3 – 2x 2, x = 1
x x–1
(d) y = (x – 6)! x – 1, x = 2 (e) y = 2x – 1 , y = 3 (f) y = ! 2x + 7 , y = 3
x+1
3. Suatu lengkung mempunyai persamaan y = (x – 8)! x + 4 . Cari
dy
(a) ungkapan bagi ,
dx
(b) kadar perubahan y pada ketika x = 5, jika x menokok dengan kadar 6 unit per saat.
Menyelesaikan masalah yang melibatkan kadar perubahan bagi kuantiti

yang terhubung dan mentafsir penyelesaian tersebut
Hubungan antara jisim, M, dalam kg, dengan jejari, j,
dalam cm, sebiji tembikai yang berbentuk sfera
diwakili oleh persamaan M = 2 j 3. Andaikan jejari
625
tembikai bertambah pada kadar tetap 0.1 cm per hari
dan jejarinya ialah 10 cm pada hari tertentu.
Dengan menggunakan petua rantai yang
menghubungkan kadar perubahan kuantiti jisim, dM
dt
dj
dan jejari tembikai, , bolehkah anda tentukan kadar
dt
perubahan jisim tembikai pada hari tersebut?
2.4.6 2.4.7 67
Contoh 20
Rajah di sebelah menunjukkan sebuah bekas berisi air
5 cm
yang berbentuk kon dengan jejari 5 cm dan tinggi 12 cm.
Didapati bahawa air tersebut mengalir keluar melalui lubang
kecil di hujung bekas dengan kadar tetap 4 cm3s–1. Cari
kadar perubahan kedalaman air di dalam bekas itu apabila 12 cm
Air
kedalaman air ialah 3 cm, betul kepada empat angka bererti.
Penyelesaian
Katakan r cm, h cm dan V cm3 masing-masing ialah jejari, tinggi dan isi padu air di dalam
bekas itu pada masa t saat.
Jadi, V = 1 π r 2h … 1
3
Didapati bahawa ∆ DFE dan ∆ BGE adalah serupa.
5 cm
Jadi, r = h
5 12 A G B
r = 5h … 2 r cm
12 C F D
Gantikan 2 ke dalam 1: 12 cm
( )
h cm
V = 1 π 5h h
2

3 12
( )
= 1 π 25h h
2
E
3 14 4
1
( )
25h 3
= π
3 14 4
V= 25π h 3
432
Kadar perubahan V diberi oleh petua rantai berikut.
dV = dV × dh Bincangkan masalah yang
dt dh dt berikut bersama-sama
d
( 25π
) h 3 × dh
rakan anda.
=
dh 432 dt Air dimasukkan ke dalam
dV = 25π h ×
2 dh
sebuah tangki yang
dt 14 4 dt berbentuk kon membulat
dengan jejari 8 cm dan
Apabila h = 3 dan dV = – 4, kita peroleh tinggi 16 cm dengan kadar
dt malar 64π cm3s–1.
– 4 = 25π (3) 2
× dh V menyusut, maka Katakan h cm ialah
14 4 dt dV adalah negatif kedalaman air di dalam
– 4 = 25π × dh dt
tangki dan V cm3 ialah isi
16 dt padu air di dalam tangki.
dh = – 64 Cari kadar perubahan bagi
dt 25π (a) kedalaman air,
= – 0.8148 (b) luas permukaan
mengufuk aras air,
Maka, kadar perubahan kedalaman air di dalam bekas itu apabila kedalaman air
ialah – 0.8148 cms–1 dan kedalaman air dikatakan menyusut ialah 8 cm.
pada kadar 0.8148 cms–1.
68 2.4.7
Pembezaan

Jejari sebiji belon berbentuk sfera yang diisikan dengan
udara bertambah pada kadar tetap 0.5 cm per saat.
Cari kadar perubahan isi padu belon itu apabila jejarinya
ialah 4 cm, betul kepada empat angka bererti. AB
B
Penyelesaian

Jejari sebiji belon yang diisikan Katakan j cm dan I cm3 masing-masing
dengan udara bertambah pada kadar ialah jejari dan isi padu belon pada
tetap 0.5 cm per saat. masa t saat.
Cari kadar perubahan isi padu belon Bentukkan satu persamaan yang
apabila jejarinya ialah 4 cm. menghubungkan isi padu, I dan
jejari, j belon itu.
Gunakan petua rantai untuk
menghubungkan kadar perubahan
isi padu dan jejari belon itu.
4 . Membuat refleksi dan tafsiran 3 . Melaksanakan strategi

dj Andaikan I = f (j).
Apabila dI = 100.5 dan = 0.5, maka
dt dt Kadar perubahan I diberi oleh:
dI = dI × dj dI = dI × dj

dt dj dt dt dj dt
100.5 = 4πj × 0.5
Diketahui bahawa I = 4 πj 3.
2
100.5 = 2πj 2 3
j 2 = 100.5
2π dt (
Jadi, dI = d 4 πj 3 ×
dj 3 ) dj
dt
dj
j 2 = 100.5 dI = 4πj 2 ×
2(3.142) dt dt
j 2 = 15.993 dj
Apabila j = 4 dan = 0.5, maka
j = !15.993 dt
dI = 4π (4)2 × 0.5
j = ± 4 dt
Maka, j = 4 cm.
= 4π (16) × 0.5
Jadi, apabila j = 4 dan dI = 100.5 = 6 4π × 0.5
dt
bermaksud pada ketika jejari belon = 32π
ialah 4 cm, isi padunya menokok = 32(3.142)
dengan kadar 100.5 cm3 per saat. = 100.5
Maka, kadar perubahan isi padu belon
apabila j = 4 cm ialah 100.5 cm3 per saat.
2.4.7 69
1. Rajah di sebelah menunjukkan sebutir manik yang y
y = 1– x 2
bergerak di sepanjang lengkung y = 1 x 2. Pada 8
8
titik A(4, 2), kadar perubahan x ialah 3 unit s–1. A(4, 2)
Cari kadar perubahan y yang sepadan. x
0
2. Luas sebuah segi empat sama dengan sisi x cm bertambah dengan kadar 8 cm2s–1. Cari
kadar perubahan panjang sisinya apabila luasnya ialah 4 cm2.
3. Seketul ais berbentuk kubus dengan sisi x cm mencair pada kadar 10.5 cm3 per minit. Cari
kadar perubahan x pada ketika x = 10 cm.
4. Rajah di sebelah menunjukkan sebatang lilin yang berbentuk
silinder tegak dan berjejari 3 cm. Tinggi lilin itu ialah h cm h cm
dan isi padunya ialah V cm3. Lilin itu terbakar dengan keadaan
tingginya menyusut pada kadar 0.6 cm per minit.
(a) Ungkapkan V dalam sebutan h.
3 cm
(b) Cari kadar perubahan isi padu lilin itu apabila tingginya
ialah 8 cm.
5. Chandran berjalan pada kadar 3.5 ms–1 daripada sebatang
tiang lampu pada waktu malam seperti yang ditunjukkan
dalam rajah di sebelah. Tinggi Chandran dan tiang lampu itu
6m
masing-masing ialah 1.8 m dan 6 m. Cari kadar perubahan
(a) panjang bayang-bayang Chandran, 1.8 m
(b) hujung bayang-bayangnya yang bergerak.
Bayang-bayang
Mentafsir dan menentukan perubahan kecil dan penghampiran suatu

kuantiti
Pertimbangkan lengkung y = f (x) dalam rajah di sebelah. Dua y = f (x)
titik berhampiran, iaitu titik A(x, y) dan titik B(x + dx, y + dy)
terletak di atas lengkung itu dan AT ialah tangen pada titik A.
B(x + δx, y + δy)
Perhatikan bahawa AC = dx dan BC = dy. T
Diketahui bahawa kecerunan tangen AT ialah: δy

A(x, y)
C
dy dy δx
Nilai bagi pada titik A = Nilai bagi had Tangen
dx dx ˜ 0 dx
dengan dy dan dx masing-masing ialah perubahan kecil dalam y dan x.

dy
Jika dx ialah suatu nilai yang kecil, iaitu dx ˜ 0, maka adalah penghampiran terbaik
dx
dy
bagi .
dx
dy dy
Jadi, ≈ .
dx dx
70 2.4.7 2.4.8
Pembezaan
Secara amnya, jika dx ialah nilai yang kecil, maka
dy
dy ≈ × dx Jika nilai d x adalah terlalu
dx
besar, adakah anda boleh
menggunakan rumus
Rumus ini sangat berguna untuk mencari perubahan dy
× d x? Jelaskan.
AB
2
d y ≈
B
hampir dalam satu kuantiti akibat perubahan kecil dalam dx
kuantiti yang satu lagi. Semakin kecil nilai dx, semakin tepat
penghampirannya. Oleh itu, kita boleh tafsirkan bahawa:
Bagi suatu fungsi y = f (x), dengan dy ialah perubahan kecil dalam y dan dx ialah
perubahan kecil dalam x,
• Apabila dy . 0, maka berlaku tokokan kecil dalam y akibat perubahan kecil
dalam x, iaitu dx.
• Apabila dy , 0, maka berlaku susutan kecil dalam y akibat perubahan kecil
dalam x, iaitu dx.
dy
Seterusnya, oleh sebab f (x + dx) = y + dy dan dy ≈ × dx, kita peroleh:
dx
dy dy
f (x + dx) ≈ y + dx atau f (x + dx) ≈ f (x) + dx
dx dx
Rumus ini boleh digunakan untuk mencari nilai hampir bagi y.
Contoh 22
Diberi bahawa y = x 3, cari
(a) perubahan hampir dalam y jika x menokok daripada 4 kepada 4.05,
(b) perubahan hampir dalam x jika y menyusut daripada 8 kepada 7.97.
Penyelesaian
(a) y = x 3 (b) Apabila y = 8, x 3 = 8

dy x=2
= 3x 2 δy = 7.97 – 8 = – 0.03
dx
Apabila x = 4, dx = 4.05 – 4 dy
dan = 3(2)2 = 12
= 0.05 dx
dy dy
dan = 3(4)2 = 48 Jadi, dy ≈ × dx
dx dx
dy – 0.03 = 12 × dx
Jadi, dy ≈ × dx
dx
dx = – 0.03
= 48 × 0.05 12
dy = 2.4 dx = – 0.0025
Maka, perubahan hampir dalam y, iaitu Maka, perubahan hampir dalam x, iaitu
dy ialah 2.4. dx ialah – 0.0025.
dy . 0 bermaksud berlakunya tokokan dx , 0 bermaksud berlakunya susutan
kecil dalam y sebanyak 2.4. kecil dalam x sebanyak 0.0025.
2.4.8 71
Contoh 23
Diberi bahawa y = ! x , cari
dy
(a) nilai apabila x = 4 (b) nilai hampir bagi ! 4.02
dx
Penyelesaian
(a) y = ! x (b) Apabila x = 4, y = ! 4

1 =2
= x 2
dx = 4.02 – 4
dy 1 12 – 1 = 0.02
= x
dx 2 dy 1
dan =
= 1 x 2 dx 4
– 1
2 dy
Menggunakan f (x + dx) ≈ y + dx
= 1 dx
2! x dy
dy ! x + dx ≈ y + dx
dx
Apabila x = 4, = 1
dx 2! 4 ! 4 + 0.02 = 2 + 1 (0.02)
4
= 1 ! 4.02 = 2.005
2(2)
= 1 Maka, nilai hampir bagi ! 4.02
4 ialah 2.005.
Daripada Contoh 23, perhatikan jadual di bawah.
Peratus perubahan dalam x Peratus perubahan dalam y
dx × 100 = 4.02 – 4 × 100

× 100 = 2.005 – 2 × 100
dy
x 4 y 2
= 0.02 × 100 0.005
4 = × 100
2
= 0.5% = 0.25%
Secara amnya, Kaedah A lternatif

Dalam Contoh 23, d y juga
Jika x berubah daripada x kepada x + dx, maka boleh ditentukan melalui
• Peratus perubahan dalam x = dx × 100% kaedah penggantian.
x Diberi y = ! x .
dy Apabila x = 4, y = ! 4
• Peratus perubahan dalam y = × 100% =2
y Apabila x = 4.02, y = ! 4.02
= 2.005
Jadi, jika diberi suatu fungsi, misalnya y = 3x 2 – 2x – 3 dan Jadi, d y = 2.005 – 2
x bertambah sebanyak 2% apabila x = 2, bolehkah anda tentukan = 0.005
Maka, ! 4.02 = y + d y
peratus perubahan dalam y? Ikuti Contoh 24 untuk menyelesaikan = 2 + 0.005
masalah seperti ini. = 2.005
72 2.4.8
Pembezaan
Contoh 24
Diberi y = 2x 2 – 3x + 4. Apabila x = 2, terdapat perubahan kecil dalam x sebanyak 3%. Dengan
menggunakan konsep kalkulus, cari peratus perubahan dalam y yang sepadan.
Penyelesaian AB
dy
2
B
Diberi y = 2x 2 – 3x + 4 Jadi, dy ≈ × dx
Apabila x = 2, y = 2(2)2 – 3(2) + 4 dx
= 5 × 0.06
=6
dy = 0.3
= 4x – 3
dx × 100 = 0.3 × 100
dy
= 4(2) – 3
y 6
=5 =5
dan dx = 3 × 2 Maka, peratus perubahan dalam y yang
100
= 0.06 sepadan ialah 5%.

1. Bagi setiap fungsi berikut, cari perubahan kecil dalam y yang sepadan dengan perubahan
kecil dalam x yang diberi.
(a) y = 4x 3 – 3x 2, apabila x menokok daripada 1 kepada 1.05.
(b) y = 4! x + 3x 2, apabila x menyusut daripada 4 kepada 3.98.
2. Bagi setiap fungsi berikut, cari perubahan kecil dalam x yang sepadan dengan perubahan
kecil dalam y yang diberi.
3
(a) y = 2x 2 , apabila y menyusut daripada 16 kepada 15.7.
(b) y = x + 2 , apabila y menokok daripada 2 kepada 2 + p.
2
dy
3. Diberi y = 16 2 cari nilai apabila x = 2 dan seterusnya tentukan nilai hampir bagi 16 2
x dx 2.02
5
4. Jika y = x 4 , cari peratus perubahan hampir dalam x apabila terdapat 4% perubahan dalam y.
Menyelesaikan masalah yang melibatkan perubahan kecil dan

penghampiran suatu kuantiti
Sebiji bola yang berbentuk sfera dengan jejari 3 cm dipamkan udara ke

dalamnya. Jejari bola itu berubah sedikit daripada 3 cm kepada 3.01 cm.
Bolehkah anda tentukan perubahan kecil dalam jejari bola itu?
Bagaimanakah pula dengan perubahan kecil dalam isi padu bola itu?
Masalah yang melibatkan perubahan kecil
3.01 cm
seperti ini boleh diselesaikan dengan menggunakan
rumus penghampiran yang telah dipelajari sebelum 3 cm
dy
ini, iaitu d y ≈ × dx.
dx
2.4.8 2.4.9 73
Cari perubahan kecil dalam isi padu, I cm3, sebiji bola kaca
yang berbentuk sfera apabila jejarinya, j cm, bertambah
daripada 3 cm kepada 3.02 cm.
Penyelesaian

Jejari, j sebiji bola kaca berubah Cari nilai bagi dI apabila j = 3 cm.
daripada 3 cm kepada 3.02 cm. dj
Cari perubahan kecil dalam Gunakan rumus d I ≈ dI × dj.
isi padu, I bola kaca itu. dj
4 . Membuat refleksi 3 . Melaksanakan strategi

Apabila j = 3 cm, Katakan I cm3 dan j cm masing-masing
I = 4 π (3)3 ialah isi padu dan jejari bola kaca itu.
3
I = 113.0973 cm3 Jadi, I = 4 πj 3
3
dI = 4πj 2
Apabila j = 3.02 cm, dj
I = 4 π (3.02)3 Apabila j = 3, dj = 3.02 – 3
3
I = 115.3744 cm3 = 0.02
dan dI = 4π (3)2
Perubahan isi padu bola kaca dj
= 36π
= 115.3744 – 113.0973
Oleh itu, dI ≈ dI × dj
= 2.277 dj
Maka, perubahan isi padu bola kaca itu = 36π × 0.02
ialah 2.277 cm3. dI = 2.262
Maka, perubahan kecil dalam isi padu
bola kaca itu ialah 2.262 cm3.

1. Tempoh ayunan, T saat, bagi suatu bandul dengan panjang l cm diberi oleh T = 2π l . Cari
!
10
perubahan hampir dalam T apabila l menokok daripada 9 cm kepada 9.05 cm.
2. Luas tompokan minyak yang berbentuk bulatan bertambah dari 4π cm2 kepada 4.01π cm2.
Cari perubahan kecil yang sepadan dalam jejari tompokan minyak itu.
3. Panjang sisi sebuah kubus ialah x cm. Cari perubahan kecil dalam isi padu kubus itu apabila
setiap sisinya menyusut daripada 2 cm kepada 1.99 cm.
4. Cari perubahan kecil dalam isi padu sebuah sfera apabila jejarinya menyusut daripada 5 cm
kepada 4.98 cm.
74 2.4.9
Pembezaan
Latihan Formatif 2.4 Kuiz bit.ly/2PbDTre
1. Rajah di sebelah menunjukkan lengkung y = ! x + 1. y

Tangen dan normal kepada lengkung itu pada titik P(0, 1) AB
2
masing-masing menyilang paksi-x di Q dan R. Cari
B
y = �x + 1
(a) persamaan tangen dan koordinat Q, P(0, 1)
(b) persamaan normal dan koordinat R, Q R
x
0
(c) luas, dalam unit2, segi tiga PQR.
2. Rajah di sebelah menunjukkan lengkung y = x 2 – 4x + 1 y

dengan garis tangen dan normal pada titik P(a, b). Garis y = x 2 – 4x +1
tangen itu berserenjang dengan garis 2y = 4 – x dan bertemu
paksi-x di B. Garis normal pula bertemu paksi-x di C. Cari 0 B
(a) nilai a dan nilai b, x
C
(b) persamaan tangen pada titik P dan koordinat B, P(a, b)
(c) persamaan normal pada titik P dan koordinat C,
(d) luas, dalam unit2, segi tiga BPC.
3. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah kotak terbuka

dengan tapak berbentuk segi empat sama bersisi x cm dan
tinggi h cm. Kotak itu diperbuat daripada kepingan kadbod
dengan luas 75 cm2.
h cm
(a) Tunjukkan bahawa isi padu kotak, V cm3, diberi oleh
V = 1 (75x – x 3). x cm x cm
4
(b) Cari nilai x dengan keadaan V adalah maksimum dan
juga isi padu maksimum kotak itu.
4. Rajah di sebelah menunjukkan sebatang kayu AB dengan

A
panjang 10 m disandarkan pada dinding sebuah bangunan.
Hujung kayu A ialah y m dari atas lantai dan hujung kayu
B pula ialah x m dari kaki dinding C. Cari 10 m
(a) kadar perubahan hujung kayu A jika hujung kayu B ym
menggelongsor menjauhi dinding pada kadar 3 ms–1
apabila x = 8 m,
(b) kadar perubahan hujung kayu B jika hujung kayu A
C xm B
menggelongsor ke bawah pada kadar 2 ms–1 apabila
y = 6 m.
5. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah helikopter yang 17 ms–1
berada pada ketinggian 135 m dari permukaan tanah.
Helikopter itu bergerak secara mengufuk ke arah budak
lelaki dengan kadar 17 ms–1. Cari kadar perubahan jarak
135 m
antara helikopter dengan budak lelaki itu apabila jarak
mengufuk antara helikopter dengan budak lelaki itu
ialah 72 m.
75
SUDUT REFLEKSI
PEMBEZAAN
Idea had: had f (x) = L

xã
Pembezaan dengan Rumus pembezaan

prinsip pertama • Jika y = ax n, dengan a ialah pemalar dan
dy dy
Jika y = f (x), maka = had , n ialah integer, maka d (ax n) = anx n – 1.
dx dx ˜ 0 dx dx
dengan dy ialah perubahan kecil • Jika y ialah fungsi bagi u dan u ialah
dalam y dan dx ialah perubahan dy dy du
fungsi bagi x, maka = ×
kecil dalam x. dx du dx
(Petua rantai)
• Jika u dan v ialah fungsi bagi x, maka
d (uv) = u dv + v du (Petua hasil darab)
Aplikasi dx dx dx
du
v – u dv
Tangen dan normal ( )
d u = dx
dx v v 2
dx (Petua hasil bahagi)
y
normal
tangen
Kadar perubahan yang terhubung
y = f(x) Jika dua pemboleh ubah yang terhubung
P(a, f(a))
x dan y berubah dengan masa, t, maka
0
x dy dy dx
= ×
dt dx dt
• Tangen: y – f (a) = f (a)(x – a)
• Normal: y – f (a) = – 1 (x – a)
f (a) Perubahan kecil dan penghampiran
Jika y = f (x) dan perubahan kecil dalam
Titik pegun bagi lengkung y = f (x) x, iaitu dx menyebabkan perubahan
kecil dalam y, iaitu dy, maka
y Titik lengkok balas
dy d 2y
–– = 0, ––2 = 0
C(c, f(c)) dy dy
dx dx Titik pusingan ≈
dx dx
y = f(x) maksimum dy
dy d 2y dy ≈ × dx
B(b, f(b)) ––
dx
= 0, –– < 0
dx 2 dx
dan f (x + dx) ≈ y + dy
Titik pusingan minimum dy
dy d 2y
–– = 0, ––2 > 0 ≈y+ (dx)
A(a, f(a)) dx dx dx
x
0
76
Pembezaan
1. Bandingkan kaedah pembezaan peringkat pertama bagi suatu fungsi y = f (x) dengan
menggunakan petua rantai, petua hasil darab dan petua hasil bahagi.
2. Ujian lakaran tangen dan ujian pembezaan peringkat kedua digunakan untuk menentukan AB
B
sifat bagi titik-titik pusingan. Dengan menggunakan contoh yang bersesuaian, bincangkan
kebaikan dan kelemahan kedua-dua ujian itu.
3. Persembahkan empat aplikasi pembezaan dalam satu folio digital dan paparkan hasilnya
di hadapan kelas.
Latihan Sumatif
1. Selesaikan setiap had yang berikut. TP 2
! 1 + x + x 2 – 1 9 – x 2 = 8
(a) had 8 + 2x – 2x
2
(b) had (c)
had
x ˜ –2 8 – 2x x˜0 x x ˜ k 4 – ! x 2 + 7
2. Diberi bahawa had a – 5 = –3, cari nilai bagi pemalar a. TP 2

x ˜ –1 x + 4
3. Bezakan setiap yang berikut terhadap x. TP 2

(a) 1 (b) 4x(2x – 1)5 (c) 6 (d)
x! x + 3
2x + 1 (2 – x)2
4. Diberi y = x(3 – x). TP 2
d 2y dy
(a) Ungkapkan y 2 + x + 12 dalam sebutan x yang paling ringkas.
dx dx
d 2y dy
(b) Seterusnya, cari nilai x yang memuaskan y 2 + x + 12 = 0.
dx dx
x ( 2 )
5. Kecerunan lengkung y = ax + b 2 pada titik –1, – 7 ialah 2. Cari nilai a dan nilai b. TP 3
6. Isi padu sebuah sfera bertambah dengan kadar tetap 20π cm3s–1. Cari jejari sfera itu pada
ketika jejari bertambah dengan kadar 0.2 cms–1. TP 2
7. Diberi y = 14 , cari TP 3
! 6x 3 + 1
(a) perubahan hampir dalam y apabila x menokok daripada 2 kepada 2.05,
(b) nilai hampir bagi y apabila x = 2.05.
8. Diberi y = 1 , cari peratus perubahan hampir dalam y apabila x berubah daripada 4

! x
sebanyak 2%. TP 3
9. Diberi y = 3x 2 – 4x + 6 dan terdapat tokokan kecil dalam x sebanyak p% apabila x = 2. Cari
peratus perubahan dalam y yang sepadan. TP 3
77
dy d 2y
10. Rajah di sebelah menunjukkan graf dan 2 bagi fungsi dy d 2y
–– / ––2
dx dx dx dx
y = f (x). Diberi bahawa fungsi y = f (x) melalui titik
(–1, 6) dan (1, 2). Tanpa perlu mencari persamaan bagi 6
fungsi y = f (x), TP 4
(a) tentukan koordinat titik maksimum dan titik minimum x
bagi graf fungsi y = f (x), –1 0 1
–3
(b) lakarkan graf bagi fungsi y = f (x).
–6

y = 3x 3 – 4x + 2
lengkung y = 3x 3 – 4x + 2. Cari TP 3
(a) persamaan tangen kepada lengkung pada titik A(1, 1),
2
(b) koordinat titik lain pada lengkung itu dengan keadaan
A(1, 1)
tangennya adalah selari dengan tangen pada titik A.
x
0
12. Dalam rajah di sebelah, ∆ ADB ialah sebuah segi tiga A

tegak dengan panjang hipotenusnya ialah 6! 3 cm. Segi
tiga itu diputarkan pada AD untuk membentuk sebuah 6�3 cm
kon tegak ABC. Cari TP 4
(a) tinggi, (b) isi padu kon itu,
B D C
dengan keadaan isi padu yang dijanakan adalah maksimum.
13. Dalam rajah di sebelah, Mukhriz mendayung sebuah A

kayak dari titik A yang berada 30 m jauhnya dari titik
terdekat B di tepi pantai lurus BD ke titik C yang berada
x m dari titik B. Kemudian, dia berbasikal dari titik C 30 m
ke titik D yang jauhnya 400 m dari titik B dalam masa
C
terpantas yang mungkin. Cari jarak dari B ke C, jika dia B D
xm
mendayung pada halaju 40 mmin–1 dan berbasikal pada
halaju 50 mmin–1. TP 5
400 m
14. Sebuah kubus mengembang dengan keadaan sisi-sisinya berubah pada kadar 2 cms–1. Cari
kadar perubahan jumlah luas permukaan kubus itu apabila isi padunya ialah 8 cm3. TP 3

lengkung y = 6x – x 2 yang melalui asalan dan titik
P(x, y). TP 3 P(x, y)
(a) Jika Q ialah titik (x, 0), tunjukkan bahawa luas, A
bagi segi tiga POQ diberi oleh A = 1 (6x 2 – x 3). y = 6x – x 2
2
(b) Diberi bahawa x menokok dengan kadar x
2 unit per saat, cari 0 Q(x, 0) 6
(i) kadar tokokan bagi A apabila x = 2,
(ii) kadar susutan bagi A apabila x = 5.
78
Pembezaan
16. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah bekas berbentuk kon 12 cm

terbalik dengan jejari 12 cm dan tinggi 20 cm. TP 6
(a) Jika tinggi air di dalam bekas itu ialah h cm, tunjukkan
bahawa isi padu air, V cm3, di dalam bekas itu diberi oleh r cm
20 cm
V = 3 π h3. AB
25 h cm
2
B
(b) Air mengalir keluar melalui lubang di hujung bekas,
(i) cari perubahan kecil dalam isi padu air apabila h
menyusut daripada 5 cm kepada 4.99 cm,
(ii) tunjukkan bahawa susutan kecil sebanyak p% dalam
tinggi air itu akan menyebabkan susutan sebanyak
3p% dalam isi padu.
Sebuah syarikat minuman multinasional mengadakan satu pertandingan mereka

bentuk tin minuman bagi produk terbaharu syarikat, iaitu minuman berperisa kelapa.
PERTANDINGAN MEREKA BENTUK

TIN MINUMAN
Kriteria-kriteria bagi rekaan tin minuman adalah

seperti yang berikut:
• Kapasiti tin minuman ialah 550 cm3.
• Bentuk tin minuman yang perlu dipertimbangkan
adalah seperti silinder, kon, piramid, prisma, kubus
atau kuboid sahaja. Bentuk sfera adalah dilarang.
• Bahan yang digunakan untuk menghasilkan tin
minuman mestilah minimum. Hadiah menarik
• Tin minuman mestilah unik dan menarik. menanti anda!
Sertai pertandingan tersebut bersama-sama rakan sekelas anda dengan berpandukan

kriteria yang diberikan dan ikuti langkah-langkah yang berikut:
1. Reka tiga bentuk bekas tin minuman yang mungkin.
2. Bagi setiap bentuk yang berkapasiti 550 cm3, tunjukkan ukuran bekas itu dengan
luas permukaannya adalah minimum. Seterusnya, nyatakan luas permukaan
minimum itu.
3. Pilih dan cadangkan satu rekaan terbaik untuk pertandingan itu dengan
menyenaraikan kelebihan rekaan tersebut.
79
BAB
3 PENGAMIRAN
Pernahkah anda melihat bangunan

yang bercirikan teknologi binaan
mesra alam? Penggunaan kaca
pada dinding sesebuah bangunan
dapat memaksimumkan tenaga
Pengamiran sebagai Songsangan Pembezaan cahaya bagi mengurangkan
Kamiran Tak Tentu penggunaan tenaga elektrik.
Kamiran Tentu Tahukah anda bahawa pengetahuan
Aplikasi Pengamiran mengenai pengamiran adalah
penting dalam menganalisis struktur
Senarai bangunan? Seorang jurutera perlu
Standard mengaplikasikan pengetahuan
Pembelajaran tersebut semasa mereka bentuk
struktur suatu bangunan. Hal ini
adalah untuk memastikan bangunan
bit.ly/38Z18g9
itu teguh dan mempunyai daya tahan
terhadap tiupan angin kencang dan
juga getaran gempa bumi pada
tahap tertentu.
80
Bonaventura Cavalieri merupakan seorang ahli matematik Itali
yang terawal dalam memperkenalkan konsep pengamiran. Teori
beliau dalam konsep tidak terbahagikan (indivisibles) diguna
pakai untuk mencari luas di bawah suatu lengkung.
Pada tahun 1656, John Wallis dari England pula
telah memantapkan asas pengamiran sedia ada dengan
memperkenalkan konsep had secara rasmi.
Untuk maklumat lanjut:
bit.ly/35O7k8x
Kepentingan Bab Ini

Dalam kejuruteraan hidrologi, jurutera menggunakan
pengamiran untuk menentukan isi padu dalam suatu
sistem hidrologi berdasarkan luas di bawah suatu lengkung
dengan masa.
Dalam kejuruteraan awam, jurutera menggunakan
pengamiran untuk mengira pusat jisim bagi suatu bentuk
yang tidak sekata.
Kriteria Kecederaan Kepala (HIC) yang mengaplikasikan
pengamiran digunakan bagi menentukan nilai risiko
kecederaan kepala dalam suatu perlanggaran.
Pembezaan Differentiation
Pengamiran Integration
Fungsi kecerunan Gradient function
Persamaan lengkung Equation of curve
Kamiran tak tentu Indefinite integral
Kamiran tentu Definite integral
Pengamiran melalui penggantian Integration by substitution
Rantau Region
Isi padu kisaran Volume of revolution
Video mengenai
bangunan
mesra alam.
bit.ly/2MllaaG
81
3.1 Pengamiran sebagai Songsangan Pembezaan
Gambar di sebelah menunjukkan sebuah tangki air yang dipasang

di sebuah kilang. Kadar air yang mengalir keluar dari tangki
tersebut boleh diwakili oleh dV = 5t + 2, dengan keadaan V ialah
dt
isi padu air, dalam m3, dan t ialah masa, dalam jam. Air di dalam
tangki tersebut akan habis digunakan dalam masa 5 jam.
Dengan berpandukan kadar air yang mengalir keluar dari
tangki tersebut, bagaimanakah anda boleh menentukan isi padu
air dalam tangki itu pada suatu masa tertentu?
Perkaitan antara pembezaan dengan pengamiran
Anda telah mempelajari kaedah untuk mencari pembezaan bagi Imbas Kembali
suatu fungsi y = f (x). Pertimbangkan fungsi y = 3x 2 + 4x + 5, • Jika y = ax n, maka
dy dy
maka kita peroleh = 6x + 4. = anx n – 1.
dx dx
Pengamiran ialah suatu proses yang hampir sama dengan dy
• Jika y = a, maka = 0.
∫
dx
pembezaan tetapi proses ini diwakilkan dengan tatatanda … dx. dy
• Jika y = ax, maka = a.
Apakah hubungan antara pembezaan dengan pengamiran? Mari dx
teroka dengan lebih lanjut lagi.

Berpasangan PAK-21 STEM PK
Tujuan: Mengenal pasti hubungan antara pembezaan dengan pengamiran

Langkah:
1. Imbas kod QR atau layari pautan di sebelah. ggbm.at/mggtmhhb
2. Klik butang fungsi dan perhatikan graf yang terbentuk.
3. Bersama-sama pasangan anda, bincangkan:
(a) hubungan antara graf fungsi f (x), f (x) dan g (x),
(b) hubungan antara graf fungsi h(x), h(x) dan k(x),
(c) hubungan antara graf fungsi m(x), m(x) dan n(x).
4. Kemudian, bentangkan hasil dapatan anda di hadapan kelas.
5. Ahli daripada pasangan yang lain akan bertanyakan soalan kepada anda.
∫
• Graf fungsi g(x) = f (x) dx adalah sama dengan graf fungsi f (x).
• Graf fungsi k(x) = ∫ h(x) dx adalah sama dengan graf fungsi h(x).
• Graf fungsi n(x) = ∫ m(x) dx adalah sama dengan graf fungsi m(x).
82 3.1.1
Pengamiran
Oleh itu, dapat disimpulkan bahawa pengamiran ialah suatu GALERI SEJARAH
proses songsangan bagi pembezaan. Fungsi f (x), h(x) dan m(x)
masing-masing dikenali sebagai anti terbitan bagi fungsi g(x),
k(x) dan n(x).
Pembezaan
d [ f (x)] = f (x)
dx
f (x) f (x)
Pada tahun 1675, AB
B
Gottfried Wilhelm Leibniz
Pengamiran merupakan seorang ahli
∫ f (x) dx = f (x)
matematik Jerman yang
memperkenalkan simbol
∫
kamiran, iaitu . Beliau
Secara amnya, mengadaptasikan simbol

kamiran daripada huruf ∫
atau s panjang.
Jika d [ f (x)] = f (x), maka kamiran bagi f (x) terhadap x
dx
∫
ialah f (x) dx = f (x).
Contoh 1
Diberi d (4x 2) = 8x, cari 8x dx.
dx ∫
Berikan tiga contoh dalam
Penyelesaian kehidupan harian yang
boleh menunjukkan
Pembezaan bagi 4x 2 ialah 8x. bahawa pengamiran
Secara songsangan, pengamiran bagi 8x ialah 4x 2. adalah songsangan
∫
Oleh itu, 8x dx = 4x 2. bagi pembezaan.
Contoh 2
Penghasilan arang batu di sebuah kawasan perlombongan
diberi oleh K = 48 000t – 100t 3, dengan keadaan K ialah
jisim arang batu yang dihasilkan, dalam tan, dan t ialah
masa, dalam tahun.
(a) Cari kadar penghasilan arang batu, dK , dalam
dt
sebutan t.
(b) Jika kadar penghasilan arang batu berubah kepada
dK = 96 000 – 600t 2, hitung jisim arang batu yang
dt
dihasilkan, dalam tan, pada tahun ke-4.
3.1.1 83
Penyelesaian
(a) Diberi K = 48 000t – 100t 3.
Maka, dK = 48 000 – 300t 2.
dt
(b) Diberi dK = 96 000 – 600t 2
dt
= 2(48 000 – 300t 2)
Secara songsangan, pengamiran bagi 48 000 – 300t 2 ialah 48 000t – 100t 3.
∫
Oleh itu, 2(48 000 – 300t 2) dt = 2(48 000t – 100t 3)
= 96 000t – 200t 3
Maka, jisim arang batu yang dihasilkan pada tahun ke-4 = 96 000(4) – 200(4)3
= 371 200 tan
Latihan Kendiri 3.1
∫
1. Diberi d (5x 3 + 4x) = 15x 2 + 4, cari (15x 2 + 4) dx.
dx
∫
2. Diberi d (8x 3) = 24x 2, cari 24x 2 dx.
dx
3. Penggunaan air di sebuah pusat beli-belah A boleh diwakili oleh fungsi J = 100t 3 + 30t 2,
dengan keadaan J ialah isi padu air yang digunakan, dalam liter, dan t ialah masa,
dalam hari.
(a) Cari kadar penggunaan air bagi pusat beli-belah A, dalam sebutan t.
(b) Jika kadar penggunaan air bagi pusat beli-belah A berubah kepada dJ = 1 500t 2 + 300t,
dt
cari isi padu air, dalam liter, yang digunakan pada hari kedua.
Latihan Formatif 3.1 Kuiz bit.ly/2rGLiWM
1. Diberi y = 3(2x + 2)3, cari

dy
dx ∫
. Seterusnya, cari [18(2x + 2)2] dx.
∫
2. Diberi f (x) = 5x + 2 , cari f (x) dan f (x) dx.
2 – 3x
dy
3. Diberi y = 5(x + 2)3 dan = h(x + 2)k, cari nilai h + k. Seterusnya, cari nilai bagi
dx
∫( )
1 dy
dx dengan keadaan x = 2.
10 dx
∫
4. Diberi f (x) = 3x(2x + 1)2 dan (12x2 + 8x + 1) dx = af (x), cari nilai a.
5. Fungsi keuntungan harian daripada jualan tiket bas bagi sebuah syarikat K diberi oleh
A = 100t 2 + 50t 3, dengan keadaan A ialah keuntungan yang diperoleh, dalam RM, dan
t ialah masa, dalam hari.
(a) Kira kadar keuntungan jualan tiket bas yang diperoleh syarikat itu selepas 5 hari.
(b) Diberi kadar keuntungan jualan tiket bas bagi sebuah syarikat H ialah dA = 30t 2 + 40t,
dt
syarikat manakah yang memperoleh keuntungan paling tinggi pada hari ke-10?
84 3.1.1
Pengamiran
3.2 Kamiran Tak Tentu
Gambar di sebelah menunjukkan ahli Kelab Doktor Muda

sebuah sekolah yang sedang mengukur tekanan darah rakannya.
Bagaimanakah cara untuk menentukan tekanan darah dalam aorta,
t saat selepas satu denyutan bagi seorang dewasa normal?
Dengan menggunakan kamiran tak tentu terhadap fungsi kadar
tekanan darah, kita boleh menentukan tekanan darah seseorang. AB
B
Rumus kamiran tak tentu

Berpasangan PAK-21
Tujuan: Menerbitkan rumus kamiran tak tentu secara induktif

Langkah:
1. Imbas kod QR atau layari pautan di sebelah. bit.ly/35s352i
2. Lengkapkan jadual bagi Kes 1 secara bergilir-gilir dengan rakan sepasangan anda.
3. Berdasarkan jadual tersebut, terbitkan rumus kamiran tak tentu secara induktif.
4. Ulang langkah 2 dan 3 bagi Kes 2.
5. Pamerkan hasil kerja anda dan rakan sepasangan anda di dalam kelas.
6. Anda dan rakan sepasangan akan bergerak untuk melihat hasil kerja pasangan lain.

Bagi suatu pemalar a, Tip Pintar
∫ a dx = ax + c, dengan keadaan a dan c ialah pemalar. Langkah-langkah untuk
mencari kamiran ax n
terhadap x, dengan
keadaan a ialah pemalar, n
Bagi suatu fungsi ax n,
ialah integer dan n ≠ –1:
1. Tambahkan indeks bagi
∫ ax dx = ax
n+1
n
+ c, dengan keadaan a dan c ialah x dengan 1.
n+1 2. Bahagikan sebutan
pemalar, n ialah integer dan n ≠ –1. dengan indeks baharu.
3. Tambahkan pemalar c
dengan hasil kamiran.
Secara amnya, fungsi ax + c dan ax
n+1
+ c dikenali sebagai
n+1
kamiran tak tentu masing-masing bagi pemalar a terhadap x dan
fungsi ax n terhadap x.
Perhatikan setiap kes yang berikut.
Kes 1 Kes 2 Kes 3
dy dy dy
y = 5x, = 5 dan y = 5x + 2, = 5 dan y = 5x – 3, = 5 dan
dx dx dx
∫5 dx = 5x ∫ 5 dx = 5x + 2 ∫ 5 dx = 5x – 3
3.2.1 85
dy
Daripada ketiga-tiga kes tersebut, didapati bahawa nilai bagi setiap kes adalah sama, tetapi
dx
sebutan pemalar dalam hasil kamiran tak tentu adalah berbeza. Pemalar ini dikenali sebagai
pemalar pengamiran dan biasanya diwakili dengan simbol c. Pemalar c akan ditambah sebagai
∫
sebahagian daripada kamiran tak tentu bagi suatu fungsi. Misalnya, 5 dx = 5x + c.
Kamiran tak tentu bagi suatu fungsi algebra
Rumus kamiran tak tentu akan digunakan untuk mencari kamiran tak tentu bagi suatu pemalar
atau fungsi algebra.
Contoh 3
Kamirkan setiap yang berikut terhadap x.
(a) 12 (b) 1 (c) – 0.5
2
Penyelesaian
∫ 1 dx = 1 x + c
(a) 12 dx = 12x + c (b)
2 2 ∫ ∫
(c) – 0.5 dx = – 0.5x + c
Contoh 4 Tip Pintar

Cari kamiran tak tentu bagi setiap yang berikut. ∫ ax dx = a ∫ x dx
n n
∫
(a) x 3 dx (b) ∫
2 dx
x 2
Penyelesaian
∫
(a) x 3 dx = x ∫ ∫
(b) 2 2 dx = 2 x –2 dx
3 + 1
+c Cari kamiran bagi setiap
3+1 x
= x + c =2 x( )
4 –2 + 1 yang berikut.
+c
4 –2 + 1 ∫
(a) dx
= –2x + c (b) ∫ 0 dx
–1
= – 2 + c (c) ∫ |x| dx

x
Dalam bab pembezaan, anda telah mempelajari kaedah untuk

mencari pembezaan bagi suatu fungsi yang berbentuk seperti Sudut Informasi
h(x) = 3x 2 + 5x, dengan keadaan f (x) = 3x 2 dan g(x) = 5x.
∫ [ f (x) ± g(x)] dx
Kaedah yang serupa boleh digunakan untuk mencari = ∫ f (x) dx ± ∫ g(x) dx
kamiran bagi suatu fungsi yang melibatkan penambahan atau juga dikenali sebagai
penolakan sebutan-sebutan algebra. petua penambahan
atau penolakan.
Jika f (x) dan g(x) ialah suatu fungsi, maka
∫ [f (x) ± g(x)] dx = ∫ f (x) dx ± ∫ g(x) dx

86 3.2.1 3.2.2
Pengamiran
Contoh 5
Cari kamiran bagi setiap yang berikut.
∫
(a) (3x 2 + 2) dx (b)
(x – 2)(x + 6) dx ∫ ∫ (
(c) x 2 3 + 1 5 dx
x )
Penyelesaian
∫
(a) (3x 2 + 2) dx ∫
(b) (x – 2)(x + 6) dx
∫
= 3x dx + 2 dx
2
∫ ∫
= (x 2 + 4x – 12) dx AB
= ∫ x ∫ ∫
= 3x + 2x + c
3
3
B
3
2
dx + 4x dx – 12 dx
= x 3 + 2x + c
= x + 4x – 12x + c
3 2
3 2
= x 3
+ 2x 2 – 12x + c
3
∫ (
(c) x 2 3 + 1 5 dx =
x ) ∫ (3x + x1 ) dx
2
3
= ∫ (3x + x ) dx
2

–3
Kamiran bagi suatu
= ∫ 3x dx + ∫ x dx
fungsi yang melibatkan
2 –3
penambahan dan penolakan
= 3x + x + c
3 –2 sebutan-sebutan algebra

3 –2 boleh diwakilkan dengan
3 1
= x – 2 + c satu pemalar pengamiran
2x sahaja. Jelaskan.
Latihan Kendiri 3.2

1. Cari kamiran tak tentu bagi setiap yang berikut.
∫
(a) 2 dx (b) 5 dx
6 ∫ π dx
(c) –2 dx (d)
3 ∫ ∫
2. Kamirkan setiap yang berikut terhadap x.
(a) 3x 2 (b) 4 x 3 (c) –x (d) – 2 2
3
( )
x
3 2 – 3
3
(e) 3 (f) 3! x (g) (h)
x 3
! x ! x
(a) 2x + 3 (b) 4x 2 + 5x (c) 1 x 3 + 5x – 2 (d) 3 2 + 4x – 2
2 x
∫
(a) (x + 2)(x – 4) dx (b) ∫
x 2(3x 2 + 5x) dx (c) ∫ (5x – 3! x ) dx
2
(d) ∫ (5x – 3) ∫ ( 5x x– 3x ) dx (f) ∫ (x + ! x ) dx

2 2
2
dx (e)
3.2.2 87
Kamiran tak tentu bagi fungsi berbentuk (ax + b)n, dengan keadaan a dan
b ialah pemalar, n ialah integer dan n ≠ –1
Anda telah mempelajari cara untuk mencari kamiran tak tentu bagi fungsi y = 2x + 1.
Bagaimanakah pula cara untuk mencari kamiran bagi fungsi y = (2x + 1)8?
Ungkapan (2x + 1)8 adalah sangat rumit untuk dikembangkan. Jadi, fungsi seperti ini
boleh diselesaikan dengan menggunakan kaedah penggantian.
∫
Pertimbangkan fungsi y = (ax + b)n dx, dengan keadaan a dan b ialah pemalar, n ialah
dy
integer dan n ≠ –1, maka = (ax + b)n.
dx
Katakan, u = ax + b
Jadi, du = a
dx
dy
dan = un
dx
Dengan menggunakan petua rantai,
Imbas Kembali
dy dy
= × dx Bagi suatu fungsi
du dx du y = g(u) dan u = h(x),
dy
= × 1 dy dy du
( )
= ×
dx du dx du dx
dx
dy
Gantikan = un dan du = a, kita peroleh
dx dx
dy
= un × 1 Sudut Informasi
du a
∫
Ungkapan (ax + b)n dapat
y = u du
n

a dikembangkan dengan
∫ ∫
menggunakan teorem
(ax + b) dx =
n u n
du Binomial. Rumus am teorem
a Binomial bagi ungkapan
= 1 un du
a ∫ (ax + b)n ialah
n
∑ [nCk(ax)n – k(b)k], dengan
= 1 u [ ]
n+1
+c
k=0
a n+1 keadaan k dan n ialah

integer serta a dan b
Gantikan u = ax + b, kita peroleh ialah pemalar.
∫ (ax + b) n
dx =
(ax + b)n + 1
a(n + 1)
+c
Maka,
Menggunakan rumus
∫ (ax + b) (ax + b) n+1 di sebelah, bolehkah anda

n
dx = + c, dengan keadaan mencari kamiran bagi
a(n + 1)
a dan b ialah pemalar, n ialah integer dan n ≠ –1. ∫(3x 2 + 3)3 dx?
88 3.2.3
Pengamiran
Contoh 6
Dengan menggunakan kaedah penggantian, cari kamiran tak tentu bagi setiap yang berikut.
∫
(a) (3x + 5)5 dx (b)
! 5x + 2 dx ∫
Penyelesaian
(a) Katakan u = 3x + 5 (b) Katakan u = 5x + 2

Jadi, du = 3 Jadi, du = 5
dx dx AB
dx = du dx = du
3
B
3 5
∫
(3x + 5) dx = u du∫ ∫ ! u
∫
5
5
! 5x + 2 dx = du
3 5
= 1 u + c( )
6

∫
1
3 6 = u 2 du
(3x + 5)6 5 3
= +c 2
18 = u 2 + c
15
= 2 (5x + 2) 2 + c
3

15
Contoh 7
Kamirkan setiap yang berikut terhadap x.
(a) (2 – 3x)4 (b) 3
(5x – 3)6
Penyelesaian
∫
(a) (2 – 3x)4 dx =
(2 – 3x)5
–3(5)
+c (b) ∫ (5x 3– 3) 6 ∫
dx = 3(5x – 3)– 6 dx
(2 – 3x)5 3(5x – 3)–5

= – +c = +c
15 5(–5)
= – 3 +c
25(5x – 3)5
Latihan Kendiri 3.3

1. Cari kamiran tak tentu bagi setiap yang berikut dengan menggunakan kaedah penggantian.
∫
(a) (x – 3)2 dx (b) ∫
(3x – 5)9 dx ∫
(c) 4(5x – 2)5 dx
(d) ∫ ∫ (2x12– 6) dx (f) ∫

(7x – 3)
4
2
dx (e) dx
3 3
3(3x – 2) 2

(a) (4x + 5)4 (b) 2(3x – 2)3 (c) (5x – 11)4
(3x – 2)5
5 12
(d) (e) (f)
5 (6x – 3)6 (3x – 5)8
3.2.3 89
Persamaan lengkung daripada fungsi kecerunan
Nilai pemalar pengamiran, c boleh ditentukan dengan menggantikan nilai x dan y yang sepadan
ke dalam hasil pengamiran suatu fungsi kecerunan.
Contoh 8
dy
Tentukan nilai pemalar pengamiran, c bagi = 4x 3 + 6x 2 – 3 dengan y = 25 apabila x = 2.
dx
Penyelesaian
dy Apabila x = 2 dan y = 25,

Diberi = 4x 3 + 6x 2 – 3.
dx 25 = 24 + 2(2)3 – 3(2) + c
∫
Jadi, y = (4x 3 + 6x 2 – 3) dx c = –1
y = 4x + 6x – 3x + c
4 3
Maka, nilai pemalar pengamiran, c
4 3 dy
bagi = 4x 3 + 6x 2 – 3 ialah –1.
y = x 4 + 2x 3 – 3x + c dx
dy
Fungsi kecerunan, atau f (x) bagi suatu lengkung boleh ditentukan dengan melakukan
dx
pembezaan terhadap persamaan lengkung y = f (x). Sebaliknya, persamaan bagi suatu lengkung
boleh diperoleh daripada pengamiran fungsi kecerunannya. Secara amnya,
dy
Diberi suatu fungsi kecerunan = f (x), maka persamaan lengkung
dx
∫
bagi fungsi itu ialah y = f (x) dx.
Contoh 9
dy
Kecerunan bagi suatu lengkung pada titik (x, y) ialah = 15x 2 + 4x – 3.
dx
(a) Jika lengkung itu melalui titik (–1, 2), cari persamaan lengkung itu.
(b) Seterusnya, cari nilai y apabila x = 1.
Penyelesaian
dy (b) Apabila x = 1,
(a) Diberi = 15x 2 + 4x – 3.
dx y = 5(1)3 + 2(1)2 – 3(1) + 2
∫
Jadi, y = (15x 2 + 4x – 3) dx y=6
Maka, y = 6 apabila x = 1.
y = 5x 3 + 2x 2 – 3x + c
Apabila x = –1 dan y = 2,
2 = 5(–1)3 + 2(–1)2 – 3(–1) + c
c = 2
Maka, persamaan lengkung itu ialah
y = 5x3 + 2x2 – 3x + 2.
90 3.2.4
Pengamiran
Latihan Kendiri 3.4

1. Cari nilai pemalar pengamiran, c bagi fungsi kecerunan yang berikut.
dy dy
(a) = 4x – 2, y = 7 apabila x = –1 (b) = – 6x – 6 3 , y = 6 apabila x = –1
dx dx x
dy
2. Diberi = 20x 3 – 6x 2 – 6 dan y = 2 apabila x = 1. Cari nilai y apabila x = 1 .
dx 2
3. Cari persamaan lengkung bagi setiap fungsi kecerunan yang melalui titik berikut.
dy dy
(a) = 9x 2 – 2, titik (1, 6) (b) = 10x – 2, titik (2, 13) AB
3
dx dx
B
dy dy
(c) = 24x 2 – 5, titik (1, 1) (d) = 18x 2 + 10x, titik (–2, –10)
dx dx
Latihan Formatif 3.2 Kuiz bit.ly/35pBrmA

∫
(a) 1 dx
2 ∫
(b) 5 3 dx
3x ∫
(c) 1 dx (d)
! x
∫(
2 – 3 dx
x 3 x 4 )
(a) 5x – 3x (b) 6x + 22x 1
2 3 3 2
(c) (5 – 6x)3 (d)
x 2x ! 5 – 2x
4
dy p dy 1
3. Diberi = 10x + 2 , dengan keadaan p ialah pemalar. Jika = 20 dan y = 19 apabila
dx x dx 2
x = 2, cari nilai p. Seterusnya, cari nilai y apabila x = –2.
dy
4. (a) Diberi = 4x 3 – 15x 2 + 6 dan y = –20 apabila x = 3, cari nilai y apabila x = –2.
dx
dy
(b) Diberi = 2x + 2 dan y = 2 apabila x = 2. Cari nilai-nilai x apabila y = – 6.
dx
y
5. Rajah di sebelah menunjukkan suatu lengkung yang melalui
y = f (x)
titik A(1, –1). Diberi fungsi kecerunan bagi lengkung tersebut
dy
ialah = 3x 2 – 8x, cari persamaan bagi lengkung itu.
dx x
O
6. Diberi kecerunan normal bagi suatu lengkung pada satu
titik ialah 1 . Jika lengkung itu melalui titik (2, 2), cari
6x – 2
A(1, –1)
persamaan bagi lengkung tersebut.
7. Diberi fungsi kecerunan bagi suatu lengkung ialah ax + b. Kecerunan lengkung pada titik
(–2, 8) ialah –7 dan kecerunan lengkung pada titik (0, 6) ialah 5. Cari nilai a dan nilai b.
Seterusnya, cari persamaan bagi lengkung tersebut.
8. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah kereta yang dipandu ds = 10t – 2
––
di sebuah jalan raya yang lurus. Diberi fungsi perubahan dt
sesaran bagi kereta tersebut ialah ds = 10t – 2 dan s = 8 m

dt
apabila t = 1 s. Cari sesaran, dalam m, apabila t = 3 s.
3.2.4 91
3.3 Kamiran Tentu
Empangan Hidroelektrik Bakun di Sarawak
merupakan sebuah stesen jana kuasa hidroelektrik
terbesar di Malaysia. Bagaimanakah jurutera-jurutera
pembinaan dapat memastikan empangan yang dibina
mempunyai ciri-ciri keselamatan yang baik?
Dengan mengaplikasikan kamiran tentu,
jurutera-jurutera dapat menentukan luas permukaan
dan isi padu air dalam kawasan takungan empangan.
Hal ini membolehkan mereka menentukan ketebalan
dinding empangan yang perlu dibina bagi menampung
tekanan air dalam takungan tersebut.
Nilai kamiran tentu bagi suatu fungsi algebra
Anda telah mempelajari bahawa kamiran tak tentu bagi suatu Sudut Informasi
∫
fungsi f (x) terhadap x ialah f (x) dx = g(x) + c, dengan keadaan Luas di bawah suatu
g(x) ialah suatu fungsi x dan c ialah pemalar. lengkung boleh ditentukan
melalui pengamiran fungsi
Kamiran tentu bagi suatu fungsi f (x) terhadap x antara nilai lengkung itu. Bagi suatu
batasan x = a dengan x = b pula boleh ditulis sebagai: fungsi y = f (x):
(a) Kamiran tak tentu,
∫
f (x) dx
∫

a f (x) dx = [g(x) + c] a
b b
y
= [g(b) + c] – [g(a) + c]
= g(b) – g(a) y = f (x)
x
O
Contoh 10
∫
(b) Kamiran tentu, f (x) dx
b
a
Cari nilai bagi setiap yang berikut. y
∫ (3x 2 + 2x) dx ∫

3 4
(a) x 2 dx (b)
2 –1
y = f (x)
Penyelesaian
x
∫ ∫ O
3 4 a b
(a) x 2 dx (b) (3x 2 + 2x) dx
[ ]
2 –1
= x 2
[ ]
3 3
= 3x + 2x
3 2 4
3 3 2 –1
3 –2 [ ]
3 3
= = x + x –1
3 2
4
3 3
= 19 = [4 + 4 ] – [(–1)3 + (–1)2]
3 2 Cari nilai bagi
3
= 80
(a) ∫ 2
1
1 dx
(b) ∫
2
0 dx
1
92 3.3.1
Pengamiran
Contoh 11
Cari nilai bagi setiap yang berikut.
∫ (
(a) x – 22x dx (b) ) ∫
2 3 2 4
(2x – 5)4 dx
1 x 2
Penyelesaian
∫ ( x –x 2x ) dx ∫
2 3 2 4
(a) 2
(b) (2x – 5)4 dx
1 2
= ∫ ( x – 2x ) dx
2 3 2
=
2(5) 2[
(2x – 5)5 4
] AB
3
x 1x 2 2
B
= ∫ (x – 2) dx
2
=
10 [
(2(4) – 5)5
–
(2(2) – 5)5
10 ] [ ]
[ ]
1
= x – 2x
( )
2 2
2 = 243 – – 1
1 10 10
2 [
= 2 – 2(2) – 1 – 2(1)
2
2
2
] [ ] = 122
5
= – 2 – – 3
2 ( )
= – 1
2
Apakah sifat-sifat bagi kamiran tentu? Untuk mengetahui dengan lebih lanjut, mari ikuti
penerokaan yang berikut.
Tujuan: Mengenal pasti sifat-sifat bagi kamiran tentu

Langkah:
1. Imbas kod QR atau layari pautan di sebelah. ggbm.at/mqsxgymf
2. Klik pada semua petak untuk memaparkan rantau bagi setiap kamiran
tentu itu.
3. Perhatikan rantau yang terbentuk dan catatkan nilai bagi setiap kamiran tentu itu pada
sehelai kertas.
4. Kemudian, padankan setiap yang berikut dengan jawapan yang betul.
∫ 2
2
3x 2 dx ∫ 6
1
3x 2 dx
∫ 6
2
3x 2 dx ∫
3 2 3x 2 dx
6
∫ 6
2
3(3x 2) dx ∫ 6
2
3x 2 dx + ∫ 6
2
6x dx
∫ 4
1
3x 2 dx + ∫ 6
4
3x 2 dx ∫
– 6 3x 2 dx
2
∫ 6
2
(3x 2 + 6x) dx 0
3.3.1 93
5. Buat satu kesimpulan umum secara deduktif bagi setiap hasil yang diperoleh.
6. Setiap kumpulan melantik seorang wakil untuk membuat pembentangan mengenai hasil
dapatan masing-masing di hadapan kelas.
7. Ahli daripada kumpulan yang lain boleh bertanyakan soalan kepada wakil kumpulan.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 3, sifat-sifat bagi kamiran tentu adalah seperti berikut:
Bagi suatu fungsi f (x) dan g(x),

∫
a
(a) a
f (x) dx = 0
(b) ∫ ∫ f (x) dx

b a
f (x) dx = – b
a
(c) ∫ kf (x) dx = k∫ f (x) dx, dengan keadaan k ialah pemalar
b b
a a
(d) ∫ f (x) dx + ∫ f (x) dx = ∫ f (x) dx, dengan keadaan a , b , c
b c c
a b a
(e) ∫ [f (x) ± g(x)] dx = ∫ f (x) dx ± ∫ g(x) dx

b b b
a a a
Contoh 12
∫ ∫ ∫
3 5 3
Diberi f (x) dx = 4, f (x) dx = 3 dan g(x) dx = 12. Cari
1 3 1
∫ ∫ ∫
1 3 5
(a) f (x) dx (b)
[f (x) + g(x)] dx (c) f (x) dx
3 1 1
Penyelesaian
∫ ∫ ∫
1 3 5
(a) f (x) dx (b) [f (x) + g(x)] dx (c) f (x) dx
3 1 1
∫ ∫ ∫ ∫ ∫
3 3 3 3 5
= – f (x) dx = f (x) dx + g(x) dx = f (x) dx + f (x) dx
1 1 1 1 3
= – 4 = 4 + 12 =4+3
= 16 =7
Contoh 13
Sudut Informasi
∫ ∫
5 5
Diberi f (x) dx = 12, cari nilai h jika [hf (x) – 3] dx = 51. y
2 2
y = f (x)
Penyelesaian
∫
5
K H
[hf (x) – 3] dx = 51
2
∫ ∫
5 5 x
h f (x) dx – 3 dx = 51 O a b c
[ ]
2 2
5
12h – 3x 2
= 51 Jumlah luas rantau = Luas
rantau K + Luas rantau H
12h – [3(5) – 3(2)] = 51 ∫
c
f (x) dx
12h – 9 = 51 a
∫ ∫
b c
= f (x) dx + f (x) dx
h=5 a b
94 3.3.1
Pengamiran
Latihan Kendiri 3.5

1. Cari nilai bagi setiap yang berikut.
∫ 2 2 dx ∫ ∫
4 4 5
(a) x 3 dx (b) (c) (2x 2 + 3x) dx
1 x
( )
2 1
∫ ( )
(d) 1 3 – 2x dx (e) ∫ ( ) (f) ∫ x– 1
6 3 5
3x – ! x dx dx
2 x 1 3
! x
2. Cari nilai bagi setiap kamiran tentu yang berikut.
∫ ( ) ∫ ( ) (c) ∫ ( ) dx
4 x 3 + x 2 3 5 + x 2 (2x + 3)(x – 2)
5
AB
(a) dx (b) dx
3
x x 2 1 x 4
B
2 1
∫ ∫ 3 (f) ∫ 2
4 –1 0
(d) (3x – 4)2 dx (e) dx dx
–3 (5 – 3x)
3
! 3 – 2x
3 – 2
3. Diberi ∫ f (x) dx = 3, cari nilai bagi setiap yang berikut.

5
(a) ∫ f (x) dx (b) ∫ 12 f (x) dx (c) ∫ [3f (x) – 2] dx

2 5 5
5 2 2
4. Diberi ∫ f (x) dx = 5 dan ∫ k(x) dx = 7. Cari nilai bagi setiap yang berikut.
7 7
3 3
(a) ∫ [f (x) + k(x)] dx (b) ∫ f (x) dx – ∫ f (x) dx (c) ∫ [ f (x) + 2x] dx
7 5 5 7
3 3 7 3
Perkaitan antara had bagi hasil tambah luas segi empat tepat dengan luas
di bawah suatu lengkung
Tujuan: Meneroka perkaitan antara had bagi hasil tambah luas segi empat
tepat dengan luas di bawah suatu lengkung
Langkah:
ggbm.at/ck4ejqwb
2. Katakan n ialah bilangan segi empat tepat di bawah suatu lengkung y = –x 2 + 6x.
3. Seret gelongsor n ke kiri dan ke kanan. Perhatikan luas rantau di bawah lengkung
y = –x 2 + 6x pada setiap nilai n yang berbeza.
Bilangan segi empat Hasil tambah luas segi empat Luas rantau di bawah
tepat, n tepat di bawah lengkung lengkung yang sebenar
1
2
 
20
5. Bersama-sama ahli kumpulan, bincangkan perkaitan antara hasil tambah luas segi empat
tepat dengan luas rantau di bawah suatu lengkung.
6. Bentangkan hasil dapatan yang diperoleh di hadapan kelas.
3.3.1 3.3.2 95
Daripada Aktiviti Penerokaan 4, didapati bahawa apabila bilangan segi empat tepat di bawah
suatu lengkung y = f (x) bertambah, maka hasil tambah luas semua segi empat tepat di bawah
lengkung itu menghampiri luas rantau di bawah lengkung yang sebenar.
Perhatikan lengkung y = f (x) dalam rajah di
sebelah. Luas di bawah lengkung y = f (x) antara y
x = a dengan x = b itu boleh dibahagikan kepada y = f (x)
n jalur segi empat tepat yang tipis. Apabila
bilangan jalur ini bertambah, maka lebar setiap yn δLi yi
jalur ini semakin kecil. δL1 δL2 δL3 ... δLn
Lebar setiap jalur segi empat tepat ini x
O a b
ditulis sebagai dx, dengan keadaan dx = b – a . δx δx
n
Didapati bahawa:
Luas jalur segi empat tepat, dLi ≈ Panjang jalur segi empat tepat × Lebar jalur segi empat tepat
≈ yi × dx
≈ yidx
Luas n jalur segi empat tepat ≈ dL1 + dL2 + dL3 + … + dLn
Luas di bawah suatu
n
≈ ∑ dLi lengkung dapat dikaitkan
i=1 dengan had bagi hasil
n tambah luas trapezium.
≈ ∑ yidx
i=1
y4 y5
Apabila bilangan jalur segi empat tepat adalah cukup besar, y y3
y0 y1 2 y6
iaitu n ˜ ∞, maka dx ˜ 0. ∆ x∆ x∆ x ∆ x∆ x∆ x
Secara amnya, Berdasarkan perkaitan
tersebut, bina rumus
n b
bagi ∫ f (x) dx.
Luas di bawah lengkung = had ∑ yidx a
dx ˜ 0 i =1
∫
b
= y dx
a
Luas suatu rantau
Luas rantau antara suatu lengkung dengan paksi-x

Rajah di sebelah menunjukkan rantau antara lengkung y = f (x) y
dengan paksi-x yang dibatasi oleh garis x = a dan x = b. Rumus y = f (x)
bagi luas rantau L itu diberi oleh:
∫ L
b
L= y dx x
a O a b
96 3.3.2 3.3.3
Pengamiran
Tujuan: Menentukan luas suatu rantau yang berada di atas dan

di bawah paksi-x
Langkah:
bit.ly/2FvKmYB
2. Perhatikan rantau di bawah lengkung y = 1 x 3 yang terpapar pada satah.
3
3. Gerakkan titik a pada x = 0 dan titik b pada x = 5. AB
B
4. Perhatikan kedudukan rantau yang terbentuk dan nilai bagi luas rantau itu.
5. Ulang langkah 3 dan 4 dengan mengubah titik a kepada x = –5 dan titik b kepada x = 0.
6. Catatkan nilai bagi kamiran tentu yang berikut berserta kedudukan rantaunya.
∫
(a) 1 x 3 dx ∫
1 x 3 dx
5 0
(b)
0 3 –5 3
7. Bincangkan hasil dapatan kumpulan anda di hadapan kelas.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 5, didapati bahawa: y

y = f (x)
Bagi suatu rantau yang dibatasi oleh suatu Nilai kamiran
lengkung dan paksi-x, adalah positif
• Jika rantau itu berada di bawah paksi-x, maka Nilai kamiran O
x
nilai bagi hasil kamiran adalah negatif. adalah negatif
• Jika rantau itu berada di atas paksi-x, maka
nilai bagi hasil kamiran adalah positif.
• Luas bagi kedua-dua rantau adalah positif.
Contoh 14
Cari luas bagi setiap rantau berlorek yang berikut.
(a) y (b) y
y = 2x2
y = x2 – 6x + 5
2 5
x x
O 3 6 O

Penyelesaian
∫
6
(a) Luas rantau = 3
y dx
Gunakan aplikasi Photomath
=∫
6
2x dx
2 untuk mencari kamiran bagi
[ ]
3 suatu fungsi.
= 2x 3
3 6

3
2(6)3 2(3)3
= –
3 3
= 126 bit.ly/2QNZ3LJ
Maka, luas rantau berlorek ialah 126 unit2.
3.3.3 97
(b) Luas rantau
∫
5
= 2
y dx Sudut Informasi
= ∫
5
2
(x – 6x + 5) dx
2
Tanda negatif pada hasil
[
= x – 6x + 5x 2 ]
3 2 5 suatu kamiran hanya
3 2 menunjukkan kedudukan
[ ] [ ]
luas rantau yang berada
5 6(5)2 6(2)2
+ 5(5) – 2 –
3 3
= – + 5(2) di bawah paksi-x. Oleh itu,
3 2 3 2 tanda negatif tersebut
= –9 boleh diabaikan.
Contoh 15
Rajah di sebelah menunjukkan sebahagian daripada lengkung y
y = 2x 2 – 6x. Cari luas bagi rantau yang berlorek itu. y = 2x2 – 6x
Penyelesaian x
O 3 6
Katakan A mewakili rantau berlorek di bawah paksi-x dan B
mewakili rantau berlorek di atas paksi-x.
∫
3
Luas rantau A = y dx y
0
= ∫
3
(2x 2 – 6x) dx y = 2x2 – 6x
[ ]
0
= 2x – 6x 0
3 2 3
3 2
=
2(3)3
3 [
– 3(3)2 –
2(0)3
3
– 3(0)2 ] [ ]
= –9
A B
x
Jadi, luas rantau A ialah 9 unit2. O 3 6
∫
6
Luas rantau B = y dx
3
= ∫
6
(2x 2 – 6x) dx Kaedah A lternatif
[ ]
3
= 2x – 6x 3
3 2 6 Luas rantau berlorek
3 2 ∫
=  (2x 2 – 6x) dx  +
3
∫ (2x
6
2
– 6x) dx
2(6)3
[ 2(3)3
] [ ]
0 3
= – 3(6)2 – – 3(3)2 =  –9  + 45

3 3 = 9 + 45
= 45 = 54 unit2
Jadi, luas rantau B ialah 45 unit2.
Maka, luas rantau berlorek = 9 + 45
= 54 unit2
98 3.3.3
Pengamiran
Luas rantau antara suatu lengkung dengan paksi-y

Rajah di sebelah menunjukkan rantau antara lengkung x = g(y) y
dengan paksi-y yang dibatasi oleh garis y = a dan y = b. Rumus x = g(y)
bagi luas rantau L itu diberi oleh: b
L
∫
b a
L= x dy x
a O
AB
6 3
B
Aktiviti Penerokaan Berkumpulan PAK-21 STEM PK
Tujuan: Menentukan luas suatu rantau yang berada di sebelah kiri dan di
sebelah kanan paksi-y
Langkah:
bit.ly/36rPW9W
1
2. Perhatikan rantau di bawah lengkung x = y 3 yang terpapar pada satah.
3. Gerakkan titik a pada y = 0 dan titik b pada y = 5.
4. Perhatikan kedudukan rantau yang terbentuk dan nyatakan sama ada nilai bagi luas rantau
itu adalah positif atau negatif.
5. Ulang langkah 3 dan 4 dengan mengubah titik a kepada y = –5 dan titik b kepada y = 0.
Nilai kamiran Kedudukan rantau
∫
5 1
y 3 dy
0
∫
0 1
y 3 dy
–5
7. Bersama-sama ahli kumpulan, bincangkan perkaitan antara tanda bagi nilai kamiran
dengan kedudukan rantaunya.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 6, didapati bahawa: y

x = g(y)
Bagi suatu rantau yang dibatasi oleh suatu lengkung Nilai kamiran
adalah negatif
dan paksi-y,
• Jika rantau itu berada di sebelah kiri paksi-y, maka x
O
nilai bagi hasil kamiran adalah negatif. Nilai kamiran
• Jika rantau itu berada di sebelah kanan paksi-y, adalah positif
maka nilai bagi hasil kamiran adalah positif.
• Luas bagi kedua-dua rantau adalah positif.
3.3.3 99
Contoh 16
Cari luas bagi setiap rantau berlorek yang berikut.
(a) (b)
y y
y2 = –x
4 x = – (y + 1)(y – 3)
1
x
O
x
O

Penyelesaian
(a) Diberi y2 = –x.
Jadi, x = –y2. Mencari penyelesaian
∫
4 dalam Contoh 16(a) dengan
Luas rantau = x dy menggunakan kalkulator
1
= ∫
4 saintifik.
–y2 dy 1. Tekan
[ ]
1
y 3 4
= – 1
3
[ ] [ ]
4 – – 1
3 3
= – 2. Skrin akan memaparkan
3 3
= –21
(b) Diberi x = – (y + 1)(y – 3).

Apabila x = 0,
– (y + 1)(y – 3) = 0
y = –1 atau y = 3
Jadi, batas bagi rantau berlorek itu ialah y = –1 dan y = 3.
Oleh itu,
∫
3
Luas rantau = x dy
–1
= ∫
3
– (y + 1)(y – 3) dy
–1
= ∫
3
(–y2 + 2y + 3) dy
[ ]
–1
y 3 2y2 3
= – + + 3y –1
3 2
3
[ (–1)3
] [ ]
3
= – + 3 + 3(3) – –
2
+ (–1)2 + 3(–1)
3 3
= 9 – – 5
3 ( )
= 32
3
3
100 3.3.3
Pengamiran
Contoh 17
Rajah di sebelah menunjukkan sebahagian daripada y
lengkung x = y(y – 2)(y – 5). Cari luas bagi rantau x = y(y – 2)(y – 5)
yang berlorek itu.
x
O
AB
B
Penyelesaian
Katakan A mewakili rantau berlorek di sebelah kanan
y
paksi-y dan B mewakili rantau berlorek di sebelah
kiri paksi-y. 5 x = y(y – 2)(y – 5)
Diberi x = y(y – 2)(y – 5). B

Apabila x = 0, 2
y(y – 2)(y – 5) = 0 A
y = 0, y = 2 atau y = 5 x
O
Jadi, batas bagi rantau A ialah y = 0 dan y = 2 dan batas
bagi rantau B ialah y = 2 dan y = 5.
Oleh itu,
Luas rantau A Luas rantau B
∫ ∫
2 5
= y(y – 2)(y – 5) dy = y(y – 2)(y – 5) dy
0 2
= ∫ = ∫
2 5
(y 3 – 7y2 + 10y) dy (y 3 – 7y2 + 10y) dy
0 2
[ y4 – 7y3 + 10y2 ] [ y4 – 7y3 + 10y2 ]

4 3 2 2 4 3 2 5
= =
+ 5(5) ]
0 2
= [2 – + 5(2) ] = [5 –
47(2) 3
2
47(5) 3
2
4 3 4 3
– [ 0 – + 5(0) ] – [ 2 – + 5(2) ]
7(0)
4 3
2 7(2)
4 3
2
4 3 4 3
= 16 – 0 = – 125 – 16
3 12 3
= 16 = – 63
3 4
Jadi, luas rantau A ialah 16 unit2. Jadi, luas rantau B ialah 63 unit2.
3 4
Luas rantau berlorek = 16 + 63
3 4
= 253
12

12
3.3.3 101
Luas rantau antara suatu lengkung dengan garis lurus
Rantau berlorek seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 3.1(a) ialah rantau antara lengkung
y = g(x) dengan garis lurus y = f (x) dari x = a hingga x = b.
Luas bagi rantau berlorek itu adalah seperti berikut:
y y y
= –
y = f (x) y = f (x)
y = g(x) y = g(x)
x x x
O a b O a b O a b

Luas rantau berlorek Luas di bawah lengkung Luas di bawah garis
y = g(x) y = f (x)
Maka,
∫ g(x) dx – ∫ f (x) dx
b b
Luas rantau berlorek =
a a
= ∫ [ g(x) – f (x)] dx
b
Rantau berlorek dalam Rajah 3.2(a) pula menunjukkan rantau antara garis lurus y = f (x)
dengan lengkung y = g(x) dari x = a hingga x = b.
Luas bagi rantau berlorek itu adalah seperti berikut:
y y y
y = g(x) y = g(x)
= –
y = f (x) y = f (x)
x x x
O a b O a b O a b

Luas rantau berlorek Luas di bawah garis Luas di bawah lengkung
y = f (x) y = g(x)
Maka,
∫ ∫
b b
Luas rantau berlorek = f (x) dx – g(x) dx
a a
= ∫
b
[ f (x) – g(x)] dx
a
102 3.3.3
Pengamiran
Contoh 18
Dalam rajah di sebelah, lengkung y = –x 2 + 2x + 8 y
bersilang dengan garis lurus y = x + 2 pada titik (–2, 0)
y = –x2 + 2x + 8
dan (3, 5). Cari luas bagi rantau yang berlorek. y=x+2
(3, 5)
(–2, 0)
x
O
AB
B
Penyelesaian
∫ ∫
3 3
Luas rantau = (–x 2 + 2x + 8) dx – (x + 2) dx
–2 –2
= ∫
3
(–x 2 + 2x + 8 – x – 2) dx Apakah kaedah lain yang
–2 boleh digunakan untuk
= ∫
3
(–x 2 + x + 6) dx menyelesaikan Contoh 18?
[ ]
–2 Bincangkan.
= – x + x + 6x
3 2 3

3 2 –2
[ 3 3
] [
(–2)3 (–2)2
]
3 2
= – + + 6(3) – – + + 6(–2)
3 2 3 2
= 125 unit2
6
Contoh 19
Rajah di sebelah menunjukkan garis lurus y = 1 x + 6 yang y
y = 1– x2 + 3
2 2
bersilang dengan lengkung y = 1 x 2 + 3. Hitung luas rantau y = 1– x + 6
2 2
berlorek yang dibatasi oleh garis lurus dan lengkung itu.
x
O
Penyelesaian
y = 1 x 2 + 3 …1 Luas rantau

2
∫ ( ) ∫ (
= 1 x + 6 dx – 1 x 2 + 3 dx )
3 3
–2 2 –2 2
y = 1 x + 6 …2
∫ ( ) (
= 1 x + 6 – 1 x 2 + 3 dx)
3
2
–2 2 2
∫ ( )
Gantikan 1 ke dalam 2, 3 1 1
1 x 2 + 3 = 1 x + 6 = x – x + 3 dx
2
–2 2 2
2 2
[
= x – x + 3x –2 ]
2 3 3
1 x 2 – 1 x – 3 = 0 4 6
2 2
x 2 – x – 6 = 0 = 3
4
2
[– 3
6
4
+ 3(3) –] [ (–2)2 (–2)3
4
–
6
+ 3(–2) ]
(x + 2)(x – 3) = 0
= 125 unit2
x = –2 atau x = 3 12
3.3.3 103
Luas rantau di antara dua lengkung
Contoh 20
Lengkung y = x 2 dan y = 3! x bersilang pada titik (0, 0) dan (1, 1). Cari luas bagi rantau di
antara dua lengkung itu.
Penyelesaian
∫ ! x dx – ∫ x y
1 1
Luas rantau = 3 2
dx y = x2
0 0
= ∫ (x – x ) dx
1
1
3 2 y = 3� x
0 (1, 1)
[ ]
4
= 3x – x
3 3 1
4 4 3 0
[ ] [ ]
4
3(1) 3 13 3(0) 3 0 3 x
= – – – O
4 3 4 3
= 5 unit2
12
Latihan Kendiri 3.6

1. Cari luas bagi setiap rantau berlorek yang berikut.
(a) y (b) y (c) y
y = 1– x2 x = y2 + y – 6
2
y = 3x – x2 + 2
1
x
O
x x –2
O 3 –3 O 2

2. Cari luas bagi setiap rantau berlorek yang berikut.

(a) (b) y (c) y
y
y = x – 4x + 5
2
y2 = 5x
–2 O x
x O
x
y = –x(x + 3)(x – 4) O
y = –2x + 5 2y = –x

3. (a) Jika lengkung y = –x 3 – x 2 menyilang lengkung y = –x – x 2 pada titik (–1, 0), (0, 0) dan
(1, –2), cari luas rantau di antara dua lengkung itu.
(b) Diberi bahawa lengkung y = x 2 – 4x dan y = 2x – x 2 bersilang pada dua titik. Cari luas
bagi rantau di antara dua lengkung itu.
104 3.3.3
Pengamiran
Perkaitan antara had bagi hasil tambah isi padu silinder dengan isi padu
janaan daripada kisaran suatu rantau
Tujuan: Menentukan bentuk suatu bongkah apabila suatu rantau dikisarkan

sepenuhnya melalui 360° pada suatu paksi
Langkah:
1. Sediakan tiga buah tanglung kertas seperti yang ditunjukkan dalam AB
B
gambar di sebelah.
2. Ceraikan bahagian tanglung dan ambil bahagian yang paling besar.
3. Perhatikan setiap rantau berlorek dalam rajah di bawah. Kemudian, lukis setiap rantau itu
pada tiga tanglung kertas yang berbeza.
(a) (b) (c)
y y y
x x x
O O O

4. Guntingkan ketiga-tiga tanglung kertas itu mengikut bentuk rantau yang dilukis.
5. Buka tanglung tersebut dan tampalkan kedua-dua permukaan yang bertemu.
6. Kemudian, perhatikan ketiga-tiga bongkah yang terbentuk. Apakah perkaitan antara setiap
bongkah tersebut dengan kisaran 360°?
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 7, didapati bahawa suatu bongkah kisaran akan dijana
apabila luas di bawah suatu rantau dikisarkan sepenuhnya melalui 360° pada suatu paksi.
Isi padu bongkah janaan yang terbentuk apabila suatu rantau berlorek diputarkan melalui
360° pada paksi-x dapat ditentukan dengan membahagikan bongkah tersebut kepada n silinder
mencancang dengan lebar dx. Perhatikan rajah yang berikut.
y y
y = f (x) y = f (x)
yi
yn
x δIi
x
O a b O a b
δx
δx

Apabila nilai dx adalah kecil, maka isi padu bongkah yang dijana ialah jumlah isi padu bagi
semua silinder itu.
Isi padu silinder, d Ii = Luas keratan rentas × Lebar silinder
= π yi 2 × dx
= π yi 2dx
3.3.4 105
Isi padu n silinder = dI1 + dI2 + dI3 + … + dIn
n Sudut Informasi
= ∑ dIi
i=1 Nilai bagi isi padu janaan
n adalah sentiasa positif.
= ∑ π yi2 dx
i=1
Apabila bilangan silinder adalah cukup besar, iaitu n ˜ ∞,
maka dx ˜ 0.
Secara amnya,
∫
n
Isi padu bongkah janaan = had ∑ π yi2 dx =
b
π y2 dx
dx ˜ 0 i=1 a
Isi padu bongkah janaan yang terbentuk apabila suatu rantau berlorek diputarkan melalui
360° pada paksi-y pula dapat ditentukan dengan menggunakan kaedah yang sama seperti isi padu
bongkah janaan apabila rantau berlorek diputarkan melalui 360° pada paksi-x. Bongkah tersebut
dibahagikan kepada n silinder mengufuk dengan tinggi dy. Perhatikan rajah yang berikut.
y
y xn
x = g(y) x = g(y)
b
b
xi
δy
δIi
δy
a x a x
O O

Apabila nilai dy adalah kecil, maka isi padu bongkah yang dijana ialah jumlah isi padu bagi
semua silinder itu.
Isi padu silinder, dIi = Luas keratan rentas × Tinggi silinder

= π xi2 × dy
= π xi2dy
Isi padu n silinder = dI1 + dI2 + dI3 + … + dIn

n
= ∑ dIi
i=1
n
= ∑ π xi2 dy
i=1
Apabila bilangan silinder adalah cukup besar, iaitu n ˜ ∞, maka dy ˜ 0.
Secara amnya,
∫
n
Isi padu bongkah janaan = had ∑ π xi2 dy =
b
π x2 dy
dy ˜ 0 i=1 a
106 3.3.4
Pengamiran
Isi padu janaan bagi suatu rantau yang dikisarkan pada paksi-x
atau paksi-y
y
Isi padu janaan I bagi suatu rantau di bawah suatu lengkung y = f (x)
y = f (x) yang dibatasi oleh x = a dan x = b apabila dikisarkan
melalui 360° pada paksi-x ialah:
x
O a b
∫
b
I= π y2 dx
a
AB
B
Contoh 21
Cari isi padu janaan, dalam sebutan π, bagi rantau yang dibatasi oleh lengkung y = 2x 2 + 3,
x = 0 dan x = 2 yang dikisarkan sepenuhnya pada paksi-x.
Penyelesaian
Isi padu janaan = ∫

2
0
πy2 dx y
y = 2x2 + 3
=π ∫ 2
0
(2x 2 + 3)2 dx
= π ∫
2
0
(4x 4 + 12x 2 + 9) dx
[
= π 4x + 12x + 9x 0 ] x
5 3 2
O 2
5 3
=π [(
4(2)5
5
+ 4(2)3 + 9(2) –
4(0)5
5 ) (
+ 4(0)3 + 9(0))]
= 75 3 π unit3
5
y
Isi padu janaan I bagi suatu rantau di bawah suatu lengkung x = g(y)
x = g(y) yang dibatasi oleh y = a dan y = b apabila dikisarkan
melalui 360° pada paksi-y ialah: b
∫
b a
I= π x 2 dy x
a O
Contoh 22
Cari isi padu janaan, dalam sebutan π, apabila rantau y
berlorek dalam rajah di sebelah diputarkan melalui
y = 6–x
360° pada paksi-y. 4
1
x
O
3.3.5 107
Penyelesaian
Diberi y = 6 Apakah bentuk geometri
x yang akan terbentuk
Jadi, x = 6 apabila rantau berlorek
y
∫
dalam setiap rajah
4
Isi padu janaan = π x 2 dy di bawah dikisarkan
1
∫ ( 6y ) dy
sepenuhnya pada paksi-x?
4 2
=π (a) y
1 y=x
= π ∫ ( 36 ) dy
4

1y 2
= π ∫ (36y ) dy
4
–2
x
1 O 3
[ 36y–1 ]
–1 4
=π 1
(b) y
= π [– 36 ]
4

y 1 y=3
= π [(– 36 ) – (– 36 )] x
4 2 O 3
= 27π unit3
Contoh 23
Dalam rajah di sebelah, lengkung y = 1 x 2 bersilang
y
4 y = 1– x 2
4
dengan garis lurus y = x pada titik O dan A. Cari y=x
(a) koordinat bagi titik A,
(b) isi padu janaan, dalam sebutan π, apabila rantau A
berlorek itu dikisarkan sepenuhnya pada paksi-x.
Penyelesaian x
O
(a) y = 1 x 2 … 1
4
y=x …2
Gantikan 1 ke dalam 2,
1 x 2 = x
4
x 2 = 4x
x 2 – 4x = 0
x(x – 4) = 0
x = 0 atau x = 4
Gantikan x = 4 ke dalam 2, kita peroleh y = 4.
Maka, koordinat bagi titik A ialah (4, 4).
108 3.3.5
Pengamiran
(b) Katakan I1 ialah isi padu janaan bagi garis lurus y = x dan I2 ialah isi padu janaan bagi
lengkung y = 1 x 2 daripada x = 0 hingga x = 4.
4
∫ ∫ ( )
I2 = π 1 x 2 dx
4 4 2
I1 = π(x) dx 2
0 0 4
∫ ∫
4
I1 = π x 2 dx I2 = π 1 x 4 dx
4
[ ]
0 16
0
I1 = π x 0
[ ]
3 4
I2 = π x
5 4
3
[( ) ( )]
16(5) 0
I1 = π 4 – 0
3 3
[( ) ( )]
AB
I2 = π 4 – 0
5 5
3 3
3
B
I1 = 6 4 π unit3

80 80
I2 = 6 4 π unit3

3
5
Maka, isi padu janaan = I1 – I2
= 6 4 π – 6 4 π

3 5
= 8 8 π unit3
15
Latihan Kendiri 3.7

1. Cari isi padu janaan, dalam sebutan π, apabila rantau berlorek dalam setiap rajah yang
berikut dikisarkan melalui 360°.
(a) Pada paksi-x. (b) Pada paksi-y.
y y
y = –x2 + 3x 6
y = 6 – 2x2
x
O 2
x
O

2. Hitung isi padu janaan, dalam sebutan π, apabila rantau yang dibatasi oleh lengkung
y2 = – 4x, y = 0 dan y = 2 dikisarkan melalui 360° pada paksi-y.
3. Cari isi padu janaan, dalam sebutan π, apabila rantau yang dibatasi oleh garis lurus
y = 5 – x, lengkung y = –x 2 + 4, paksi-x dan paksi-y dikisarkan sepenuhnya melalui paksi-x.
4. Dalam rajah di sebelah, lengkung y2 = 4 – x dan garis y
lurus y = x – 2 bersilang pada dua titik A dan B. Cari y2 = 4 – x y=x–2
(a) koordinat bagi titik A,
(b) koordinat bagi titik B, B
x
(c) isi padu janaan, dalam sebutan π, apabila rantau O
berlorek yang dibatasi oleh lengkung y2 = 4 – x dan
garis lurus y = x – 2 itu diputarkan melalui 360° A
pada paksi-y.
3.3.5 109
Latihan Formatif 3.3 Kuiz bit.ly/2Esl90x
1. Cari nilai bagi setiap yang berikut.

∫ ∫
–3 8x –2 6x– x + 8 dx ∫
3 2 2 3
(a) –1
(2 – x)5 dx (b) (c) –2
2x 2(x 2 – x)dx
∫ f (x) dx = 2 dan ∫ g(x) dx = 7. Cari nilai bagi ∫ 12 f (x) dx + ∫ 3g(x) dx.

3 5 0 5
2. (a) Diberi 0 2 3 2
(b) Jika ∫ k(x) dx = 10, cari nilai bagi ∫ [k(x) – 3] dx + ∫ k(x) dx.
7 3 7
1 1 3
3. Diberi luas rantau di bawah lengkung y = x + hx – 5 yang dibatasi oleh garis x = 1 dan
2
x = 4 ialah 28 1 unit2. Cari nilai bagi h.

2
4. Rajah di sebelah menunjukkan lengkung y = x 2 dan y
garis lurus y = 4. Suatu garis lurus dilukis melalui y = x2
titik H(0, 2) dengan kecerunan –1 dan bertemu
y=4
dengan lengkung y = x 2 pada titik K. Cari
P
(a) koordinat titik K, H(0, 2)
(b) nisbah luas rantau P kepada luas rantau Q. Q K
x
O
5. (a) Lakarkan graf bagi lengkung y = 6x + x 2.

(b) Cari persamaan tangen kepada lengkung y = 6x + x 2 pada asalan dan pada titik dengan
keadaan x = 2.
(c) Diberi bahawa kedua-dua tangen kepada lengkung itu bertemu pada titik A, cari koordinat
titik A. Seterusnya, cari luas rantau yang dibatasi oleh garis-garis persamaan tangen dan
lengkung tersebut.
6. Cari isi padu janaan, dalam sebutan π, bagi rantau yang dibatasi oleh lengkung y = x 2 + 2,
garis lurus x = 1 dan x = 2 yang diputarkan melalui 360° pada paksi-y.
7. Rajah di sebelah menunjukkan lengkung y = x 2 + 4 y
dan tangen kepada lengkung itu pada titik P(1, 5). y = x2 + 4
(a) Cari koordinat bagi titik Q.
(b) Hitung luas rantau berlorek.
(c) Cari isi padu janaan, dalam sebutan π, apabila P(1, 5)
rantau yang dibatasi oleh lengkung
y = x 2 + 4, paksi-y dan garis lurus y = 8 Q
x
dikisarkan sepenuhnya pada paksi-y. O
8. Rajah di sebelah menunjukkan lengkung y2 = 6 – x dan y

3y = 8 + 2x
garis lurus 3y = 8 + 2x yang bersilang pada titik A.
(a) Cari koordinat bagi titik A. A Q
(b) Hitung luas rantau berlorek Q. y2 = 6 – x
(c) Kira isi padu janaan, dalam sebutan π, apabila P
luas rantau berlorek P diputarkan melalui 360° x
O
pada paksi-x.
110
Pengamiran
3.4 Aplikasi Pengamiran
Pengamiran merupakan satu daripada cabang dalam bidang kalkulus dan mempunyai banyak
aplikasi yang berguna dalam kehidupan seharian. Melalui pengamiran, kita dapat mencari luas
suatu rantau yang berbentuk lengkung, menentukan jarak yang dilalui oleh suatu objek daripada
fungsi halaju serta menyelesaikan banyak masalah dalam bidang ekonomi, biologi dan statistik.
AB
Menyelesaikan masalah yang melibatkan pengamiran
3
B
Rajah di sebelah menunjukkan keratan rentas bagi sebuah mangkuk 12 cm
berbentuk parabola yang fungsinya boleh diwakili oleh y = ax 2.
Diameter dan kedalaman mangkuk itu masing-masing ialah 12 cm 2 cm
dan 2 cm. Tunjukkan bahawa a = 1 . Seterusnya, cari isi padu,
18
dalam sebutan π, bahagian dalaman mangkuk tersebut.
Penyelesaian

Bentuk bahagian dalaman Gantikan koordinat (6, 2) ke dalam
mangkuk itu diwakili oleh y = ax 2. persamaan y = ax 2.
Diameter mangkuk = 12 cm.
∫
2
Gunakan rumus 0 π x 2 dy.
Kedalaman mangkuk = 2 cm.
Cari nilai a bagi persamaan y = ax 2.
Cari isi padu janaan, dalam sebutan
π, bahagian dalaman mangkuk itu. 3 . Melaksanakan strategi
Diberi y = ax 2.
Apabila x = 6 dan y = 2,
2 = a(6)2
2 = 36a
∫( ay ) dy = 36π
π
2
0
a= 1
18
π [ ] = 36π Jadi, y = 1 x 2
y 2 2
18
2a 0
x 2 = 18y
[ – ] = 36π
2 0 2 2
Isi padu dalaman mangkuk
2a 2a π
∫
2
2 = 36 = 0 π (18y) dy
[ ]
a 18y2 2
a= 1 = π
18 2 0
= π [9(2)2 – 9(0)2]
= 36π cm3
3.4.1 111
Dalam satu kajian, didapati bahawa kadar pertambahan luas
bagi koloni bakteria pada agar-agar makmal boleh diwakili
oleh dA = 2t + 5, dengan keadaan A ialah luas koloni
dt
bakteria, dalam cm2, dan t ialah masa, dalam saat, apabila
bakteria dikulturkan pada agar-agar.
Diberi bahawa bilangan bakteria bagi setiap keluasan 1 cm2
ialah 1 000 000 sel dan koloni bakteria mempunyai ketebalan
satu sel sahaja. Cari bilangan bakteria selepas 5 saat.
Penyelesaian

Kadar pertambahan luas bagi koloni
∫
5
bakteria pada agar-agar makmal, Gunakan rumus 0 (2t + 5) dt.
dA = 2t + 5.
Cari bilangan bakteria dengan
dt
Bilangan bakteria bagi keluasan mendarabkan luas koloni bakteria
1 cm2 = 1 000 000 sel. dengan bilangan sel per cm2.
Cari luas bagi koloni bakteria.
Cari bilangan bakteria selepas
5 saat. 3 . Melaksanakan strategi
Luas koloni bakteria selepas 5 saat
∫
5
4 . Membuat refleksi = 0 (2t + 5) dt
[
= 2t + 5t 0 ]
2
Katakan u ialah masa yang diperlukan 5
2
[ ]
untuk menghasilkan 5 × 107 sel bakteria. 5
= t 2 + 5t 0
[∫ ]
u
(2t + 5) dt × 1 000 000 = 5 × 107
[ ]
0
2t 2 + 5t u = 5 × 107 = [(5 + 5(5)) – (02 + 5(0))]
2
= 50 cm2
2 0 1 000 000
2
[
u
]
t + 5t 0 = 5 × 10
7
1 000 000
Bilangan bakteria = 50 × 1 000 000
= 50 000 000
[(u2 + 5u) – 0] = 50 = 5 × 107
u2 + 5u = 50
u2 + 5u – 50 = 0 Maka, bilangan bakteria selepas
5 saat ialah 5 × 107 sel.
Dengan menggunakan kaedah
pemfaktoran, kita peroleh
(u + 10)(u – 5) = 0
u = –10 atau u = 5
Oleh sebab nilai u mestilah positif,
maka u = 5 saat.
112 3.4.1
Pengamiran
Latihan Kendiri 3.8

1. Rajah di sebelah menunjukkan keratan rentas bagi sebuah
tudung saji rotan berbentuk parabola yang boleh diwakili
oleh persamaan y = – kx 2, dengan keadaan y adalah tinggi,
50 cm
dalam m, dan x ialah jejari, dalam m, tudung saji itu.
(a) Tunjukkan bahawa k = 1 . 100 cm
50
(b) Cari isi padu, dalam sebutan π, bahagian dalaman tudung saji itu.
AB
2. Kadar penyusutan nilai harga bagi sebuah kereta dalam masa setahun diberi oleh
3
B
S(t) = A (20 – t), dengan keadaan A ialah nilai harga asal, dalam RM, kereta tersebut
1 000
dan t ialah bilangan tahun kereta itu dibeli.
(a) Diberi harga asal bagi sebuah kereta ialah RM48 000. Cari nilai harga kereta itu
selepas 7 tahun.
(b) Jika harga asal sebuah kereta ialah RM88 500, cari peratus susutan nilai harga kereta
tersebut selepas 5 tahun.
Latihan Formatif 3.4 Kuiz bit.ly/38MgTXK
1. Sebuah kilang menghasilkan minyak masak sawit. Didapati bahawa sebuah tangki minyak
yang berbentuk silinder di kilang tersebut mengalami kebocoran. Tinggi minyak dalam
tangki itu berkurang dengan kadar 5 cmmin –1 dan kadar perubahan isi padu minyak dalam
tangki terhadap tinggi minyak diberi oleh dV = – 3 t + 18, dengan keadaan t ialah masa,
dh 5
dalam minit. Cari isi padu, dalam cm3, minyak yang mengalir keluar daripada tangki itu
selepas 0.5 jam.
2. Rajah di sebelah menunjukkan keratan rentas sebuah penutup
mesin yang dihasilkan oleh mesin pencetak 3D. Penutup
itu diperbuat daripada sejenis bahan pencetak, iaitu filamen
plastik. Bahagian dalam dan bahagian luar penutup itu
3 cm
masing-masing boleh diwakili oleh y = – 1 x 2 + 2.8 dan
2.8 cm
16
1
y = – x + 3. Anggarkan kos, dalam RM, filamen plastik
2
20
yang digunakan untuk menghasilkan 20 penutup yang sama
jika harga 1 cm3 filamen plastik ialah 7 sen.
[ ]
3. Kadar penghasilan suatu mesin di sebuah kilang diberi oleh dK = 50 1 + 300 2 , dengan
dt (t + 25)
keadaan K ialah bilangan mesin yang dihasilkan dan t ialah bilangan minggu mesin tersebut
dalam tempoh pengeluaran. Cari
(a) bilangan mesin yang dihasilkan selepas 5 tahun,
(b) bilangan mesin yang dihasilkan pada tahun ke-6.
3.4.1 113
SUDUT REFLEKSI
PENGAMIRAN
Proses songsangan kepada pembezaan
Kamiran tak tentu Kamiran tentu

∫
• ax n dx = ax ∫ [ ]
n + 1 b b
+ c, n ≠ –1 • f (x) dx = g(x) + c = g(b) – g(a)
n+1 a a
∫ ∫ ∫ • ∫
a
• [ f (x) ± g(x)] dx = f (x) dx ± g(x) dx a
f (x) dx = 0
• ∫ (ax + b)
(ax + b)n + 1 • ∫ ∫ f (x) dx
b a
n
dx = + c, n ≠ –1 f (x) dx = –
a(n + 1) a b
• ∫ kf (x) dx = k∫ f (x) dx

b b
a a
• ∫ f (x) dx = ∫ f (x) dx + ∫

c b c
f (x) dx
Persamaan lengkung a a b
dy
Diberi suatu fungsi kecerunan = f (x),
dx
maka persamaan lengkung bagi fungsi itu
∫
ialah y = f (x) dx.
Isi padu janaan Luas di bawah lengkung

y y
y = f (x)
Isi padu janaan y = f (x) Luas rantau L1
∫ ∫
b b
a x = π y dx
2
= y dx
O b a
L1 a
x
O a b
y y
x = g(y)
x = g(y) Isi padu janaan b Luas rantau L2
b
∫ ∫
b L2 b
= π x dy
2
a = x dy
a a
a x
x O
O
Aplikasi
114
Pengamiran
Isaac Newton dan Gottfried Wilhelm Leibniz merupakan dua orang ahli matematik yang
terkenal dengan sumbangan mereka dalam bidang kalkulus. Namun, kedua-dua tokoh ini
terlibat dalam satu perbalahan intelektual yang dikenali sebagai Kontroversi Kalkulus.
Buat satu kajian tentang sumbangan tokoh-tokoh ini dalam bidang kalkulus dan punca
berlakunya kontroversi tersebut. Berdasarkan hasil dapatan anda, siapakah tokoh pertama
yang mencipta kalkulus? Persembahkan hasil dapatan anda dalam satu folio grafik
AB
yang menarik.
3
B
Latihan Sumatif
1. Cari kamiran tak tentu bagi setiap yang berikut. TP 1
∫
(a) x(x – 2)(x + 3) dx (b) 2
(2x – 3)3
dx ∫
2. Diberi bahawa ∫ (3x 2– 2) n
dx = a(3x – 2)–2 + c. TP 2
(a) Cari nilai bagi a dan n.

∫ 8
3
(b) Dengan menggunakan nilai n yang diperoleh di (a), cari nilai bagi dx.
1 (3x – 2)n
3(2x + 1)2 dy 3(20x 2 – 8x – 9)
3. Diberi y = , tunjukkan bahawa = . Seterusnya, cari nilai bagi
5x – 1 dx (5x – 1)2
∫ 3(20x 2 – 8x – 9)
4
dx. TP 2
1 (5x – 1)2
4. Suatu lengkung mempunyai fungsi kecerunan f (x) = 2x 2 + 5x – r, dengan keadaan r ialah
suatu pemalar. Jika lengkung tersebut melalui titik (1, 14) dan (–2, –16), cari nilai r. TP 3
5. Diberi ∫
4
0
∫ g(x) dx = 3, cari TP 3
f (x) dx = 4 dan
v
(a) nilai bagi ∫ f (x) dx – ∫ f (x) dx,

2 2
0 4
(b) nilai v jika ∫ f (x) dx + ∫ [g(x) + x] dx = 19.

4 v
0 1
6. Diberi dV = 10t + 3, dengan V ialah isi padu, dalam cm3, suatu objek dan t ialah masa,
dt
dalam s. Apabila t = 2, isi padu objek tersebut ialah 24 cm3. Cari isi padu, dalam cm3, objek
tersebut apabila t = 5. TP 4
y
7. Dalam rajah di sebelah, garis lurus 3y = 4x – 13 3y = 4x – 13
menyilang lengkung 2y2 = x – 2 pada titik K. Cari TP 2
2y2 = x – 2
(a) koordinat titik K, K
(b) luas rantau berlorek.
x
O
115
8. Rajah di sebelah menunjukkan lengkung Harga (RM)
permintaan pengguna, d(x) = (x – 4)2 dan lengkung s(x) = 3x2 + 2x + 4
penawaran pengeluar, s(x) = 3x + 2x + 4.
2
Rantau M mewakili lebihan pengguna dan rantau N

mewakili lebihan pengeluar. Titik P pula dikenali M
P
sebagai titik keseimbangan antara permintaan N
pengguna dengan penawaran pengeluar. Cari TP 3
d(x) = (x – 4)2
(a) titik keseimbangan P,
(b) lebihan pengguna pada titik keseimbangan P, O Kuantiti (unit)
(c) lebihan pengeluar pada titik keseimbangan P.
lengkung 4x = 4 – y2 yang menyilang garis lurus 3y = 18 + 2x
3y = 18 + 2x pada titik P. TP 4
(a) Cari koordinat bagi titik P. P A
(b) Hitung luas rantau berlorek A. 4x = 4 – y2
B
(c) Cari isi padu janaan, dalam sebutan π, apabila
rantau berlorek B diputarkan melalui 360° x
O
pada paksi-x.
lengkung y + x 2 = 4 dan garis tangen PR pada titik
Q(1, 3). Cari TP 4 P
y + x2 = 4
(a) koordinat bagi titik P, R dan S, S Q(1, 3)
(b) luas rantau berlorek,
(c) isi padu janaan, dalam sebutan π, apabila rantau
yang dibatasi oleh lengkung y + x 2 = 4, paksi-y dan x
O R
garis lurus yang selari dengan paksi-x dan melalui
titik Q diputarkan melalui 360° pada paksi-y.
11. Diberi suatu lengkung dengan fungsi kecerunan f (x) = px 2 + 6x, dengan keadaan p ialah
pemalar. Jika y = 24x – 30 ialah persamaan tangen kepada lengkung tersebut pada
titik (2, q), cari nilai p dan q. TP 4
y
12. Rajah di sebelah menunjukkan lengkung y = x + 28
2
yang bersilang dengan lengkung y = x 2 – 4 pada titik y = x2 – 4

10
K(–3, 5). TP 4 y2 = x + 28
K
(a) Hitung luas rantau P. Q
(b) Cari isi padu janaan, dalam sebutan π, apabila P
rantau Q diputarkan melalui 360° pada paksi-y. x
O

lengkung y = 2x 2 – 3x + c dan garis lurus x = 5. TP 4 x=5
(a) Cari nilai c dan koordinat bagi titik A. y = 2x2 – 3x + c
(b) Hitung luas rantau berlorek.
(c) Cari isi padu kisaran, dalam sebutan π, apabila B(5, 33)
rantau yang dibatasi oleh lengkung y = 2x 2 – 3x + c
x
dan paksi-x diputarkan melalui 180° pada paksi-x. O A
116
Pengamiran
14. Rajah di sebelah menunjukkan keratan rentas sebuah bekas 60 cm

yang mempunyai permukaan dalaman berbentuk parabola
dan penutup yang rata. Permukaan dalam bekas itu boleh
diwakili oleh y = ax 2. Cari jisim beras, dalam kg, yang 30 cm
boleh disimpan dalam bekas tersebut jika penutup bekas
itu dipasang dengan rapi.
[Ketumpatan beras = 1.182 g/cm3] TP 4
15. Encik Razak bercadang untuk membina sebuah kolam renang di kediamannya. Diberi
bahawa kedalaman kolam renang tersebut ialah 1.2 m dan sekata pada seluruh kolam. TP 5 AB
B
(a) Diberi kadar pengisian air ke dalam kolam renang itu ialah dV = 3t 2 + 14t, dengan
dt
keadaan V ialah isi padu air, dalam m3, dan t ialah masa, dalam jam. Encik Razak
mengambil masa 5 jam untuk mengisi air ke dalam kolam renang itu. Cari isi padu,
dalam m3, air di dalam kolam renang itu.
(b) Encik Razak ingin mengecat dasar kolam renang itu dengan cat berwarna biru. Kos
untuk mengecat ialah RM5 per m2. Jika Encik Razak memperuntukkan RM1 000 untuk
kos mengecat, adakah beliau dapat mengecat keseluruhan dasar kolam renang itu?
Berikan sebab.
PBP
Imbas kod QR atau layari pautan di sebelah untuk lampiran

Kerja Projek yang lengkap.
Pengenalan bit.ly/2Z6DDPa
Emas merupakan sejenis logam berwarna

kuning yang digunakan sebagai mata wang
dan mempunyai pengaruh yang besar terhadap
kehidupan manusia. Sifat fizikal emas yang
berkilat dan tidak teroksida walaupun di dalam
air telah menyebabkan barang perhiasan yang
diperbuat daripada emas menjadi kegemaran
ramai. Emas juga digunakan dalam pelbagai
industri lain seperti industri pembuatan
komputer, alat komunikasi, kapal angkasa, enjin
pesawat jet, kapal terbang dan beberapa hasil
pengeluaran yang lain. Harga emas pula sentiasa
berubah mengikut masa.
Refleksi
Melalui projek yang telah dijalankan, apakah perkara yang telah anda pelajari?
Bagaimanakah anda dapat mengaplikasikan pengetahuan tentang pengamiran
dalam kehidupan seharian? Berikan ulasan anda dalam bentuk lembaran
pengurusan grafik yang menarik.
117
BAB
4
PILIH ATUR DAN
GABUNGAN
Televisyen litar tertutup

IP:192.168.1.102
Telefon bimbit
IP:192.168.1.103
Pilih Atur
Gabungan
Senarai
Standard
Pembelajaran
bit.ly/2ZmlKdJ
Mesin Cetak
IP:192.168.1.1
118
Tahukah anda setiap komputer
atau peranti lain yang bersambung
dengan Internet masing-masing Al-Khalil Ibn Ahmad Al-Farahidi (718-791 M),
mempunyai satu alamat Protokol seorang ahli matematik Arab dan
Internet (Internet Protocol, IP) khas? ahli kriptografi yang menulis ‘Book of
Alamat Protokol Internet dicipta Cryptographic Messages’. Di dalam
dan diuruskan oleh IANA (Internet buku tersebut, penggunaan pilih atur dan
Assigned Numbers Authority). Pada gabungan digunakan untuk pertama kali
pandangan anda, bagaimanakah ahli bagi menyenaraikan semua perkataan
pengatur cara membuat susunan Bahasa Arab yang mungkin dan tanpa vokal.
pilih atur alamat Protokol Internet Hasil kerja beliau dalam bidang kriptografi
bagi sesuatu peranti? turut mempengaruhi Al-Kindi (801-873 M),
yang telah menemui kaedah kriptoanalisis
menggunakan analisis kekerapan.
Kriptografi merupakan kajian
linguistik yang berkaitan dengan kod rahsia
yang dapat membantu seseorang memahami
bahasa yang telah pupus.
bit.ly/2HbHAvS
Kepentingan Bab Ini

Secara amnya, pilih atur dan gabungan
digunakan dalam penentuan nombor
Komputer pin ATM, kod keselamatan bagi telefon
IP:192.168.1.100 bimbit atau komputer, pemilihan
kombinasi baju serta seluar
dan lain-lain.
Penggunaannya meluas dalam
bidang kejuruteraan, sains komputer,
bioperubatan, sains sosial
dan perniagaan.
Petua pendaraban Product rule

Pilih atur Permutations
Faktorial Factorial
Susunan Arrangement
Video mengenai Tertib Order
Protokol Internet (IP) Gabungan Combinations
Objek secaman Identical object
bit.ly/34MyV94
119
4.1 Pilih Atur
Menyiasat dan membuat generalisasi tentang petua pendaraban
Tujuan: Menyiasat dan membuat generalisasi tentang petua pendaraban dengan menggunakan
gambar rajah pokok
Langkah:
1. Kedai kegemaran anda menawarkan set sarapan Menu A Menu B
pagi. Berdasarkan menu di sebelah, pilih satu jenis • Roti canai • Kuah kari
roti dan satu jenis kuah. • Roti nan • Kuah dal
• Roti jala
2. Dengan menggunakan gambar rajah pokok,
senaraikan set yang mungkin bagi pilihan anda.
3. Kemudian, tentukan bilangan cara set tersebut boleh dipilih.
4. Tentukan bilangan cara yang boleh dipilih jika kedai tersebut menambah pilihan set
dengan menawarkan empat jenis minuman.
5. Bincangkan hasil dapatan anda dengan rakan sekumpulan dan lantik seorang wakil untuk
membentangkan hasil dapatan kumpulan anda di hadapan kelas.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 1, didapati bahawa pilihan yang dibuat dapat digambarkan
dengan menggunakan gambar rajah pokok yang berikut.
Kuah kari {Roti canai, Kuah kari} Sudut Informasi
Roti canai
Kuah dal {Roti canai, Kuah dal} Hairi mempunyai 3 buah
motor dan 2 buah kereta.
Kuah kari {Roti nan, Kuah kari} Bilangan cara untuk Hairi
Roti nan menaiki kenderaan ke kedai
Kuah dal {Roti nan, Kuah dal} adalah seperti berikut:
Motor atau Kereta
Kuah kari {Roti jala, Kuah kari} 3 + 2 = 5 cara
Roti jala Kaedah untuk menentukan
Kuah dal {Roti jala, Kuah dal}
bilangan cara bagi peristiwa
yang tidak berurutan dan
Terdapat enam cara yang mungkin bagi memilih set saling eksklusif ini dikenali
sarapan pagi itu. Selain daripada menyenaraikan kesudahan sebagai petua penambahan.
yang mungkin, kaedah lain yang boleh digunakan adalah dengan
mendarabkan bilangan kemungkinan bagi setiap peristiwa.
3 jenis roti × 2 jenis kuah = 6 cara memilih set
Sekiranya kedai tersebut menambah pilihan set dengan menawarkan empat jenis minuman,
bilangan cara memilih set sarapan pagi ialah:
3 jenis roti × 2 jenis kuah × 4 jenis minuman = 24 cara memilih set
Kaedah seperti di atas dikenali sebagai petua pendaraban.

120 4.1.1
Secara amnya,
Petua pendaraban menyatakan bahawa jika suatu peristiwa boleh berlaku dalam m cara dan
suatu peristiwa kedua boleh berlaku dalam n cara, maka kedua-dua peristiwa boleh berlaku
dalam m × n cara.
Contoh 1 Sudut Informasi

(a) Tentukan bilangan cara melambungkan sebiji dadu dan Penggunaan petua
sekeping duit syiling secara serentak. pendaraban juga boleh
(b) Cari bilangan cara seseorang boleh meneka kod 4 digit bagi diperluaskan kepada lebih
mengakses telefon bimbit jika pengulangan digit dibenarkan. daripada dua peristiwa.
Penyelesaian AB
B
(a) Bilangan cara melambungkan sebiji dadu dan sekeping duit
Berdasarkan Contoh 1(b),
syiling secara serentak ialah 6 × 2 = 12. mengapakah penyelesaian
(b) Bilangan cara seseorang boleh meneka kod 4 digit bagi diberikan sebagai
mengakses telefon bimbit ialah 10 × 10 × 10 × 10 = 10 000. 10 × 10 × 10 × 10? Jelaskan.
Latihan Kendiri 4.1

1. Terdapat 3 pilihan warna bagi sehelai kemeja dan 5 pilihan warna bagi sehelai seluar.
Tentukan bilangan cara padanan kemeja dan seluar itu.
2. Berapakah bilangan cara set jawapan diperoleh jika terdapat 15 soalan betul atau salah?
3. Terdapat 4 jalan yang menghubungkan Kota A ke Kota B dan 5 jalan dari Kota B ke Kota C.
Cari bilangan cara perjalanan pergi dan balik melalui Kota B yang boleh dilalui jika
(a) menggunakan jalan yang sama, (b) tidak menggunakan jalan yang sama.
Menentukan bilangan pilih atur

Menentukan bilangan pilih atur bagi n objek yang berbeza
Tujuan: Menentukan bilangan pilih atur bagi n objek yang berbeza secara linear
Langkah:
1. Bentukkan kumpulan yang terdiri daripada empat T U A H
atau enam orang ahli.
2. Setiap kumpulan akan menerima satu perkataan “TUAH” yang terdiri daripada huruf
T, U, A dan H.
3. Setiap murid perlu menulis cara huruf bagi perkataan TUAH yang boleh disusun
sekiranya ulangan huruf tidak dibenarkan pada sehelai kertas.
4. Kemudian, berikan kertas tersebut kepada rakan di sebelah dan setiap ahli kumpulan
menulis jawapan pada sehelai kertas yang sama.
5. Ulang proses ini sehingga tiada lagi kemungkinan yang ada.
6. Seorang daripada ahli kumpulan perlu menyatakan bilangan cara susunan yang mungkin.
4.1.1 4.1.2 121
Daripada Aktiviti Penerokaan 2, didapati bahawa terdapat dua kaedah untuk mencari
bilangan cara huruf-huruf dalam perkataan TUAH yang boleh disusun sekiranya ulangan
huruf tidak dibenarkan.
Kaedah 1 Kaedah 2
Senaraikan semua susunan yang mungkin. Isikan kotak kosong di bawah.

Daripada aktiviti tersebut, terdapat 24
cara yang boleh dibuat untuk menyusun
huruf-huruf tersebut tanpa ulangan.
4 pilihan 3 pilihan 2 pilihan 1 pilihan
Daripada kaedah kedua:

Bagi kotak pertama, terdapat empat cara huruf yang boleh diisi
sama ada T, U, A atau H. Diberi 1! = 1. Mengapakah
Bagi kotak kedua, terdapat tiga cara, kotak ketiga pula terdapat nilai 0! = 1? Bincangkan.
dua cara dan seterusnya kotak keempat terdapat satu cara.
Dengan menggunakan petua pendaraban, bilangan cara
susunan yang mungkin ialah 4 × 3 × 2 × 1 = 24.
Bilangan cara menyusun huruf-huruf ini dikenali sebagai Menentukan pilih atur
pilih atur. 4 × 3 × 2 × 1 juga dikenali sebagai faktorial dan bagi 4 objek berbeza
boleh ditulis sebagai 4!. Secara amnya, menggunakan kalkulator.
1. Tekan

Bilangan pilih atur bagi n objek yang berbeza diberi sebagai
2. Skrin akan memaparkan
n!, dengan keadaan n! = nPn = n × (n – 1) × (n – 2) × …
× 3 × 2 × 1.
Contoh 2
Tanpa menggunakan kalkulator, cari nilai bagi setiap yang berikut.
(a) 11! (b) 6! Ringkaskan yang berikut:
(n – 1)!
9! 4!2! (a) n! (b)
(n – 2)! n!
Penyelesaian
11 × 10 × 9! (b) 6! = 6 × 5 × 4!
(a) 11! =
9! 9! 4!2! 4! × 2 × 1
= 11 × 10 = 6×5
= 110 2×1
= 15
Contoh 3
Cari bilangan cara menyusun semua huruf dalam perkataan BIJAK tanpa ulangan huruf.
Penyelesaian
Diberi bilangan huruf, n = 5.
Maka, bilangan cara menyusun semua huruf ialah 5! = 120.
122 4.1.2
Tujuan: Menentukan bilangan pilih atur bagi n objek yang berbeza secara linear dan bulatan
Langkah:
1. Bentukkan kumpulan yang terdiri daripada enam orang ahli.
2. Setiap kumpulan akan diberikan satu perkataan yang mengandungi tiga huruf berikut.

A
P I
3. Setiap kumpulan perlu menyenaraikan perkataan yang boleh dibentuk jika perkataan itu
disusun secara
(a) linear (b) membulat
4. Perhatikan setiap susunan yang terhasil secara linear dan membulat. Adakah bilangan AB
B
susunannya sama atau berbeza? Apakah perkaitan antara pilih atur suatu objek secara
linear dan bulatan? Jelaskan.
5. Bincangkan hasil dapatan kumpulan anda dan wakil kumpulan akan membentangkannya
di hadapan kelas.
Daripada Aktiviti Penerokaan 3, didapati bahawa sekiranya perkataan API disusun secara linear,
bilangan cara susunan yang mungkin ialah 3! = 6. Jika perkataan API disusun secara bulatan,
didapati bahawa 3 pilih atur secara linear bersamaan dengan 1 pilih atur dalam bulatan.
Jenis Bilangan
Susunan
susunan susunan
Linear API IAP PIA AIP PAI IPA 6
A I P A P I
Membulat I P = P A = A I P I = I A = A P 2
Jadi, bilangan cara susunan bagi perkataan API dalam bentuk bulatan ialah 3! = 2. Secara
3
amnya, pilih atur bagi n objek dalam bentuk bulatan diberi oleh:
n(n – 1)!
P = n! = = (n – 1)!
n n
Akses QR
Video cara menyusun
Contoh 4 enam orang murid untuk
duduk di sebuah
Tentukan bilangan cara menyusun enam orang murid untuk meja bulat.
duduk di sebuah meja bulat.
Penyelesaian
Diberi bilangan murid, n = 6. Maka, bilangan cara menyusun
enam orang murid ialah (6 – 1)! = 120. bit.ly/2QiGcIg
4.1.2 123
Contoh 5
Sudut Informasi
Cari bilangan cara menyusun 12 butir manik pelbagai warna
untuk membentuk seutas rantai mainan. Susunan objek bagi seutas
gelang atau kalungan yang
Penyelesaian berbentuk bulatan tidak
melibatkan arah jam dan
Diberi bilangan manik, n = 12 dan setiap manik perlu disusun lawan jam kerana kedua-
dalam bentuk bulatan. Didapati bahawa susunan manik mengikut duanya adalah sama.
arah jam atau lawan arah jam tidak memberi perbezaan. Susunan boleh dikira seperti
biasa dengan mencari pilih
Maka, bilangan cara menyusun 12 butir manik ialah atur n objek dalam bentuk
(12 – 1)! 11! bulatan dan dibahagikan
= = 19 958 400.
2 2 dengan 2, iaitu
(n – 1)!
.
2
Latihan Kendiri 4.2

1. Tanpa menggunakan kalkulator, cari nilai bagi setiap yang berikut.
(a) 8! (b) 8! – 6! (c) 4! (d) 7!5!
5! 6! 2!2! 4!3!
2. Cari bilangan cara menyusun semua huruf dalam perkataan berikut tanpa ulangan huruf.
(a) SURD (b) LOKUS (c) VEKTOR (d) PERMUTASI
3. Berapakah bilangan cara menyusun tujuh orang pelanggan untuk duduk di sebuah meja bulat
di sebuah restoran?
4. Tentukan bilangan cara menyusun lapan butir permata berlainan warna untuk membentuk
seutas rantai.
Menentukan bilangan pilih atur bagi n objek yang berbeza diambil r objek pada
satu masa
Anda telah mempelajari kaedah untuk mengira bilangan cara menyusun empat huruf bagi
perkataan TUAH dengan mengisi kotak kosong sehingga memperoleh 4 × 3 × 2 × 1 = 24
bilangan cara susunan.
Pertimbangkan pula perkataan BERTUAH. Katakan
kita ingin memilih dan menyusun hanya empat huruf sahaja
daripada perkataan tersebut berdasarkan rajah di sebelah. 7 pilihan 6 pilihan 5 pilihan 4 pilihan
Dalam kotak pertama, terdapat 7 cara

huruf yang boleh diisi. Maka, kotak Dengan menggunakan petua
kedua mempunyai 6 cara, kotak ketiga pendaraban, bilangan cara
mempunyai 5 cara dan kotak keempat susunan yang mungkin ialah
mempunyai 4 cara. 7 × 6 × 5 × 4 = 840.
Perhatikan bahawa 7 × 6 × 5 × 4 juga

boleh ditulis sebagai: Bilangan pilih atur bagi 7 objek
7 × 6 × 5 × 4 × 3 × 2 × 1 = 7! = 7! yang berbeza diambil 3 objek
3×2×1 3! (7 – 4)! pada satu masa boleh diwakilkan
Jadi, 7P4 = 7! = 840. dengan tatatanda 7P4.
(7 – 4)!
124 4.1.2
Secara amnya,
Bilangan pilih atur bagi n objek yang berbeza diambil r objek pada satu masa
diberi oleh nPr = n! , dengan keadaan r < n.
(n – r)!
Contoh 6
Tanpa menggunakan kalkulator, cari nilai bagi 6P4. Tentukan nilai n yang
berikut.
Penyelesaian (a) nP2 = 20
(b) n + 2P3 = 30n
6
P4 = 6! = 6! = 6 × 5 × 4 × 3 × 2! = 360
(6 – 4)! 2! 2! (c) n + 1P4 = 10nP2
AB
B
Contoh 7
Lapan orang ahli jawatankuasa sebuah persatuan dicalonkan
untuk memegang jawatan sebagai Presiden, Naib Presiden
Penyelesaian Contoh 7
dan Setiausaha. Cari bilangan cara pemilihan jawatan itu dengan menggunakan
dapat dibentuk. kalkulator saintifik.
1. Tekan
Penyelesaian
Tiga daripada lapan orang ahli jawatankuasa yang tercalon 2. Skrin akan memaparkan
perlu dipilih untuk memegang tiga jawatan.
Maka, 8P3 = 8! = 336.

(8 – 3)!
Pertimbangkan situasi yang berikut.
Katakan empat huruf daripada perkataan BERTUAH ingin disusun dalam

bentuk bulatan, berapakah bilangan susunan yang diperoleh?
Jika perkataan BERTUAH disusun secara linear, maka bilangan pilih atur yang diperoleh
ialah 7P4 = 840. Namun, jika perkataan tersebut disusun dalam bentuk bulatan, empat susunan
yang sama akan diperoleh. Maka, bilangan pilih atur bagi 4 daripada 7 huruf dalam bentuk
7
P4
bulatan ialah = 840 = 210. Tip Pintar
4 4
Secara amnya, Pilih atur suatu objek yang
disusun dalam bentuk
Bilangan pilih atur bagi n objek yang berbeza diambil r bulatan tidak mengambil
objek pada satu masa yang disusun dalam bentuk bulatan kira sama ada mengikut arah
jam atau lawan arah jam,
n
P
diberi oleh r . maka bilangan pilih aturnya
r adalah seperti berikut.
n
Pr
2r
4.2.2 125
Contoh 8
Nadia membeli 12 butir manik pelbagai warna di Pasar Kraf Tangan Kota Kinabalu dan
bercadang untuk membuat seutas gelang. Nadia mendapati bahawa gelang itu hanya
memerlukan 8 butir manik sahaja. Berapakah bilangan pilih atur untuk menghasilkan
gelang tersebut?
Penyelesaian
Diberi jumlah manik ialah 12 butir dan 8 butir manik perlu disusun membentuk gelang.
Didapati bahawa susunan mengikut arah jam atau lawan arah jam tidak memberi perbezaan.
12
P8 12
P8
Maka, bilangan pilih atur ialah = = 1 247 400.
2(8) 16
Latihan Kendiri 4.3

(a) 5P3 (b) 8
P7 (c) 9
P5 (d) 7
P7
2. Dalam satu perlumbaan basikal, 9 orang peserta akan merebut tempat johan, naib johan dan
ketiga. Tentukan bilangan pilih atur bagi tiga tempat utama tersebut.
3. Sebuah stadium mempunyai 5 pintu. Cari bilangan cara 3 orang boleh memasuki stadium
itu dengan menggunakan pintu yang berlainan.
4. Cari bilangan cara nombor yang terdiri daripada 4 digit yang dapat dibentuk daripada digit
2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 dengan ulangan digit tidak dibenarkan.
5. Seorang pekerja di sebuah restoran perlu menyusun 10 biji pinggan di atas sebuah meja
bulat tetapi meja tersebut hanya boleh memuatkan 6 biji pinggan sahaja. Cari bilangan
pilih atur bagi menyusun pinggan-pinggan tersebut.
Menentukan bilangan pilih atur bagi n objek yang melibatkan objek secaman
Tujuan: Menentukan bilangan pilih atur bagi n objek yang melibatkan objek secaman
Langkah:
1. Setiap kumpulan diberikan satu perkataan yang terdiri daripada tiga huruf seperti berikut.
A
P
A
2. Labelkan dua huruf A masing-masing sebagai A1 dan A2, kemudian bina gambar rajah pokok.
3. Berdasarkan gambar rajah pokok yang dibina, senaraikan semua susunan yang mungkin
bagi menyusun huruf-huruf itu. Berapakah bilangan susunannya?
4. Apabila A1 dan A2 adalah sama, berapakah bilangan susunannya? Apakah kaedah yang
boleh digunakan untuk mencari bilangan susunan bagi perkataan yang melibatkan huruf
secaman seperti huruf A dalam perkataan APA?
5. Lantik seorang wakil dan bentangkan hasil dapatan kumpulan anda di hadapan kelas.
126 4.1.2
Daripada Aktiviti Penerokaan 4, hasil dapatan berikut diperoleh.

P A2 A1PA2
A1 Teroka GeoGebra berikut
A2 P A1A2P untuk melihat perwakilan
secara grafik bagi pilih atur
A1 A2 PA1A2 melibatkan objek secaman.
P Bilangan susunan = 3 2 1
A2 A1 PA2A1 =3×2×1

=6
A1 P A2A1P
= 3P3
A2 = 3!
ggbm.at/wkwwbm6b
P A1 A2PA1

Apabila A1 = A2 = A, dengan dua susunan yang sama dianggap sebagai satu susunan, 3 bilangan AB
susunan diperoleh, iaitu APA, AAP dan PAA. Cara untuk memperoleh 3 bilangan susunan ini
4
B
adalah dengan membahagikan jumlah susunan huruf-huruf dalam A1PA2 dengan 2 huruf secaman
A, iaitu 3! = 3.
2!
Secara amnya,
Bilangan pilih atur bagi n objek yang melibatkan objek secaman diberi oleh
P= n! , dengan a, b dan c, … ialah bilangan objek bagi setiap objek secaman.
a!b!c!…
Contoh 9
Hitung bilangan cara menyusun huruf-huruf daripada Katakan huruf-huruf
perkataan SIMBIOSIS. dalam perkataan
SIMBIOSIS ingin disusun
Penyelesaian bermula dengan huruf S.
Bagaimanakah anda dapat
Diberi n = 9. Bilangan objek secaman huruf S dan I adalah menentukan bilangan cara
sama, iaitu 3. Maka, bilangan cara menyusun huruf-huruf menyusun huruf-huruf itu
daripada perkataan SIMBIOSIS ialah 9! = 10 080.

tanpa ulangan?
3!3!
Latihan Kendiri 4.4

1. Tentukan bilangan cara menyusun semua huruf berbeza daripada setiap perkataan berikut.
(a) CORONA (b) MALARIA
(c) HEPATITIS (d) SKISTOSOMIASIS
2. Terdapat 5 batang pen biru dan 3 batang pen merah di dalam sebuah bekas. Cari bilangan
cara semua pen itu dapat disusun dalam satu baris.
3. Terdapat 4 helai bendera berwarna putih dan 6 helai bendera berwarna kuning di dalam
sebuah kotak. Cari bilangan cara bendera-bendera itu dapat dipasang pada suatu tiang yang
mencancang.
4. Cari bilangan nombor ganjil yang dapat dibentuk daripada semua angka 3, 4, 6 dan 8 dengan
semua angka selain 3 muncul tepat dua kali.
4.1.2 127
Menyelesaikan masalah yang melibatkan pilih atur dengan syarat tertentu
Pertimbangkan tujuh objek dalam rajah di bawah.

Katakan semua objek di atas ingin disusun mengikut syarat tertentu. Maka, setiap syarat yang
berikut perlu dipertimbangkan terlebih dahulu.
Jika setiap bulatan dan segi tiga perlu disusun secara berselang-seli,

1
• Terdapat 4! = 24 cara untuk menyusun empat bulatan.
• Terdapat 3! = 6 cara untuk menyusun tiga segi tiga.
• Dengan menggunakan petua pendaraban, bilangan susunan yang mungkin ialah
4! × 3! = 144.
Jika semua bulatan perlu disusun dalam kelompok yang sama,

2
• Terdapat 4! = 24 cara untuk menyusun satu kumpulan bulatan dan tiga segi tiga.
• Terdapat 4! = 24 cara untuk menyusun empat bulatan dalam kelompoknya.
• Dengan menggunakan petua pendaraban, bilangan susunan yang mungkin ialah
4! × 4! = 576.
Jika bulatan dan segi tiga perlu disusun dalam kelompok masing-masing,

• Terdapat 4! × 3! = 144 cara untuk menyusun dengan keadaan kelompok bulatan
berada di hadapan dan kelompok segi tiga berada di belakang.
3

• Setiap objek itu juga boleh disusun dengan keadaan kelompok segi tiga berada di
hadapan dan kelompok bulatan berada di belakang, iaitu 3! × 4! = 144.
• Maka, bilangan susunan yang mungkin ialah 144 + 144 = 288.
128 4.1.2 4.1.3

Contoh 10
Cari bilangan cara nombor 4 digit yang boleh dibentuk daripada
Kaedah A lternatif
Pertimbangkan bilangan
digit-digit 1, 3, 4, 5, 6, 8 dan 9 jika digit yang dibentuk mestilah pilihan bagi setiap kotak
nombor ganjil dengan keadaan tiada digit yang berulang. di bawah.
Penyelesaian
Bagi membentuk suatu nombor ganjil, nombor tersebut mesti
berakhir dengan digit ganjil. 6 5 4 4
pilihan pilihan pilihan pilihan
Terdapat empat pilihan dengan digit terakhir adalah ganjil,
iaitu sama ada digit 1, 3, 5 atau 9. Cara mengisi setiap kotak
ialah 6 × 5 × 4 × 4 = 480.
* * * 4 pilihan Maka, terdapat 480 nombor
4 digit yang memenuhi
Apabila satu nombor ganjil telah dipilih, masih terdapat syarat tersebut. AB
4
enam nombor lain yang boleh dipilih sebagai 3 digit di
B
hadapan, iaitu 6P3 × 4P1 = 480.
Maka, terdapat 480 nombor 4 digit yang memenuhi
syarat tersebut.
Contoh 11
Cari bilangan cara 5 orang pekerja, A, B, C, D dan E di sebuah syarikat yang boleh disusun
di sebuah meja bulat dengan syarat A dan B mesti duduk bersebelahan.
Penyelesaian
Apabila A dan B duduk bersebelahan, mereka A A A A A A
dianggap sebagai satu unit. Maka, susunan bagi
B
B
D
C
E
A dan B sebagai satu unit dan tiga orang yang D C E C C E C D D E E D
lain ialah (4 – 1)! = 6 pilih atur. B B B B B B
Kedudukan A dan B boleh saling bertukar dan

A
A
D
C
E
D E C C D E
ini memberikan 2 pilih atur, iaitu
C C E D E D
6 × 2 = 12 susunan.
Contoh 12
Cari bilangan cara susunan berbeza yang mungkin bagi semua huruf dalam perkataan
SUASANA jika huruf vokal sentiasa bersama.
Penyelesaian
Diberi bilangan huruf, n = 7 dan bilangan huruf secaman S dan A masing-masing ialah 2 dan 3.
Untuk syarat huruf vokal sentiasa bersama, kelompokkan huruf vokal bagi membentuk
satu susunan.
AAAU S S N
Jadi, bilangan susunan dengan 3 huruf yang lain ialah 4! cara.
2!
Dalam kelompok huruf vokal pula terdapat 4 huruf yang boleh disusun dengan 4! cara.
3!
Maka, bilangan susunan apabila huruf vokal sentiasa bersama ialah 4! × 4! = 48.
2! 3!
4.1.3 129
Cari bilangan cara nombor 4 digit yang dapat dibentuk daripada digit-digit 2, 3, 5 dan 7 jika
nombor tersebut adalah ganjil dan kurang daripada 5 000.
Penyelesaian

Dua syarat bagi membentuk nombor 4 Bagi membentuk nombor 4 digit,
digit daripada digit-digit 2, 3, 5 dan 7 sediakan empat kotak kosong.
ialah nombor mestilah ganjil dan kurang Bagi nombor ganjil, kotak terakhir
daripada 5 000. perlu terdiri daripada nombor ganjil.
Bagi nombor kurang daripada 5 000,
kotak pertama terdiri daripada digit
yang kurang daripada 5.
, 5 000 ganjil
* *
2 atau 3 3, 5 atau 7
Kes 1: Digit 3 di kotak terakhir.
Kotak pertama mempunyai 1 pilihan dan kotak , 5 000 ganjil
terakhir mempunyai 3 pilihan.
Baki pilihan digit yang ada ialah 2 bagi kotak kedua
* *
dan ketiga, iaitu 1 × 2 × 1 × 3 = 6 cara. 3, 5 atau 7
2
Kes 2: Digit 3 di kotak pertama.
Kotak pertama mempunyai 1 pilihan dan kotak , 5 000 ganjil
terakhir mempunyai 2 pilihan.
Baki pilihan digit yang ada ialah 2 bagi kotak kedua
* *
dan ketiga, iaitu 1 × 2 × 1 × 2 = 4 cara. 5 atau 7
3
Jadi, bilangan pilih atur = 6 + 4 = 10.
Maka, bilangan nombor 4 digit yang dapat dibentuk daripada digit-digit 2, 3, 5 dan 7
jika nombor tersebut adalah ganjil dan kurang daripada 5 000 ialah 10.
Kes 1: 1 × 2P1 × 3 = 6
Kes 2: 1 × 2P1 × 2 = 4
Maka, bilangan pilih atur ialah 6 + 4 = 10.
130 4.1.3
Latihan Kendiri 4.5

1. Cari bilangan cara huruf-huruf daripada perkataan TULAR dapat disusun jika
(a) huruf vokal dan konsonan disusun secara berselang-seli,
(b) susunan bermula dan berakhir dengan huruf vokal,
(c) huruf konsonan dan vokal dalam kelompok masing-masing.
2. Cari bilangan cara nombor 4 digit yang lebih daripada 2 000 dapat dibentuk dengan
menggunakan digit 0, 2, 4, 5, 6 dan 7 tanpa ulangan.
3. Cari susunan yang mungkin menggunakan semua huruf dalam perkataan TRIGONOMETRI
jika G ialah huruf pertama dan E ialah huruf terakhir.
4. Sebuah keluarga yang terdiri daripada ayah, ibu dan 4 orang anak duduk bersama-sama
mengelilingi sebuah meja bulat. Cari bilangan cara berlainan mereka boleh duduk jika
(a) tanpa syarat, (b) ayah dan ibu duduk bersebelahan. AB
B
Latihan Formatif 4.1 Kuiz bit.ly/35SM6qi
1. Satu set soalan mengandungi 5 soalan betul atau salah dan 5 soalan aneka pilihan yang
terdiri daripada empat pilihan jawapan. Berapakah bilangan cara set jawapan yang
diperoleh daripada set soalan itu?
2. Cari bilangan cara untuk membentuk kata laluan 3 digit bagi sebuah kunci jika
(a) ulangan digit dibenarkan, (b) ulangan digit tidak dibenarkan.
3. Cari bilangan nombor yang berada di antara 5 000 dengan 6 000 yang dapat dibentuk
daripada digit-digit 2, 4, 5, 7 dan 8 dengan keadaan ulangan digit tidak dibenarkan.
Seterusnya, berapakah bilangan nombor genap yang diperoleh?
4. Sepasang suami isteri dan lapan orang anaknya menonton wayang di sebuah pawagam.
Mereka ditempatkan pada baris yang sama. Cari bilangan cara keluarga itu boleh
ditempatkan jika pasangan suami isteri itu
(a) duduk bersebelahan, (b) duduk di kedua-dua hujung baris,
(c) duduk berasingan.
5. Cari bilangan cara huruf-huruf daripada perkataan BAKU dan BAKA yang boleh disusun
jika tiada pengulangan huruf dibenarkan. Adakah bilangan huruf yang boleh dibentuk
adalah sama? Jelaskan.
6. Tentukan bilangan laluan yang boleh dilalui B
sekiranya suatu objek bergerak dari titik A ke titik
B dengan syarat objek bergerak ke atas atau A
ke kanan.
7. Sekumpulan 7 orang kanak-kanak sedang berebut enam buah kerusi yang disusun
dalam bentuk bulatan bagi satu permainan kerusi berirama. Kanak-kanak itu perlu
mengelilingi bulatan mengikut lawan arah jam. Tentukan pilih atur kanak-kanak itu dalam
permainan tersebut.
4.1.3 131
4.2 Gabungan
Membanding beza pilih atur dan gabungan
Dalam pilih atur, anda telah mempelajari bahawa kedudukan bagi setiap objek dalam satu set
adalah penting. Misalnya, kedudukan AB dan BA adalah dua pilih atur yang berbeza. Teliti
masalah di bawah.
Katakan anda mempunyai rakan bernama Aakif, Wong dan Chelvi. Anda diminta untuk
memilih dua daripada tiga orang rakan anda untuk menyertai satu aktiviti berkayak.
Berapakah bilangan cara anda boleh membuat pilihan? Adakah kedudukan rakan anda
penting dalam pemilihan tersebut?
Dengan menggunakan gambar rajah pokok, kita dapat

menyenaraikan kemungkinan pilihan yang ada. Sudut Informasi
Wong {Aakif, Wong} • Pilih atur ialah proses
Aakif
Chelvi {Aakif, Chelvi} pemilihan objek yang
mempertimbangkan
Aakif {Wong, Aakif} susunan dan urutannya.
Wong Misalnya, memilih 2
Chelvi {Wong, Chelvi} daripada 5 orang murid
untuk jawatan ketua kelas
Aakif {Chelvi, Aakif} dan penolong ketua kelas.
Chelvi • Gabungan ialah proses
Wong {Chelvi, Wong}
pemilihan objek tanpa
mempertimbangkan
Namun, adakah keputusan untuk memilih ‘Aakif dan susunan dan urutannya.
Wong’ berbeza daripada memilih ‘Wong dan Aakif’? Dalam Misalnya, memilih 2
situasi di atas, adakah kedudukan suatu objek penting dalam daripada 5 orang murid
membuat pemilihan? untuk menyertai suatu
pertandingan.
Berdasarkan rajah di sebelah, hanya terdapat 3
cara pemilihan sahaja kerana kedudukan objek adalah
tidak penting. Maka, pemilihan yang mungkin ialah SAMA
{Aakif, Wong}, {Aakif, Chelvi} atau
Aakif Wong Wong Aakif
{Wong, Chelvi}.
Secara amnya, SAMA
Apabila pemilihan suatu objek daripada suatu Aakif Chelvi Chelvi Aakif
set dibuat tanpa mengambil kira susunan,
pemilihan ini dikenali sebagai gabungan. SAMA
Wong Chelvi Chelvi Wong
Latihan Kendiri 4.6
Nyatakan sama ada situasi yang berikut melibatkan pilih atur atau gabungan. Jelaskan.
Sebuah syarikat stesen televisyen menawarkan kepada pelanggan untuk
memilih 7 saluran daripada 18 saluran yang ada.
132 4.2.1 4.2.2
Menentukan bilangan gabungan r objek dipilih daripada n objek yang

berbeza pada satu masa
Mari teroka cara untuk menentukan bilangan gabungan r objek dipilih daripada n objek yang
berbeza pada satu masa.
Aktiviti Penerokaan 5 Berpasangan PAK-21
Tujuan: Menentukan bilangan gabungan r objek dipilih daripada n objek yang

berbeza pada satu masa
Langkah:
1. Imbas kod QR atau layari pautan di sebelah. bit.ly/2Qi5o1J
AB
2. Perhatikan empat buah objek berbentuk haiwan dalam lembaran kerja yang disediakan.
4
B
Objek tersebut akan digantung sebagai perhiasan di dalam kelas anda.
3. Secara berpasangan, senaraikan bilangan cara untuk menggantungkan setiap objek tersebut
mengikut syarat yang berikut.
(a) Susunan mengambil kira kedudukan.
(b) Susunan tidak mengambil kira kedudukan.
4. Kenal pasti bilangan cara yang dapat disenaraikan jika anda dan pasangan memilih untuk
menggantung
(a) satu objek sahaja,
(b) dua objek sahaja,
(c) tiga objek sahaja.
5. Buat perbandingan bagi keputusan yang diperoleh dalam langkah 3(a) dan 3(b). Kemudian,
tentukan senarai yang mempunyai objek yang sama tetapi susunan yang berbeza.
6. Apakah perbezaan yang dapat anda lihat dari segi susunan dan bilangan cara bagi
kedua-dua kaedah menggantung objek-objek tersebut?
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 5, didapati bahawa tiga

daripada empat objek dipilih untuk digantungkan di dalam kelas. Sudut Informasi
Jika kedudukan diambil kira, maka 4P3 = 4! = 24. Gabungan boleh ditulis
(4 – 3)! n
Jika kedudukan tidak diambil kira, terdapat 3! = 6 kumpulan sebagai nCr atau ( )
r
.
yang mempunyai bentuk yang sama. Oleh itu, bilangan cara
n
Cr juga dikenali sebagai
pekali binomial.
bagi memilih objek untuk digantungkan tanpa mengambil kira
4!
4
P
kedudukan ialah 24 ÷ 6 = 4 atau = 4 atau 3 = 4.
3!(4 – 3)! 3!
Secara amnya, bilangan gabungan r objek yang dipilih
daripada n objek berlainan diberi oleh:
Buktikan bahawa nC0 = 1 dan
n
C1 = n , dengan keadaan n
Pr
n
n!
n
Cr = = ialah integer positif.
r! r!(n – r)!
4.2.2 133
Contoh 14
Pasukan silat SMK Sari Baru terdiri daripada 8 orang murid. 2 orang murid akan dipilih untuk
menjadi wakil pasukan dalam satu persembahan silat. Tentukan bilangan cara memilih 2 orang
murid tersebut.
Penyelesaian
2 orang wakil perlu dipilih daripada pasukan silat yang terdiri daripada 8 orang ahli.
Maka, bilangan cara = 8C2 = 8! = 8! = 8 × 7 × 6! = 28.
2!(8 – 2)! 2!6! 2 × 1 × 6!
Contoh 15
Dalam sebuah kelab, 3 orang ahli jawatankuasa perlu dipilih
daripada 10 orang calon. Cari bilangan cara pemilihan ahli Bandingkan Contoh 15
jawatankuasa itu boleh dilakukan. dengan Contoh 7. Nyatakan
perbezaan kedua-dua
Penyelesaian soalan yang menyebabkan
Contoh 7 menggunakan
3 orang ahli jawatankuasa perlu dipilih daripada pilih atur manakala
10 orang calon. Contoh 15 menggunakan
Maka, bilangan cara = 10C3 = 10! = 10! = 120 gabungan.
3!(10 – 3)! 3!7!
Contoh 16
Cari bilangan cara segi tiga yang dapat dibentuk daripada bucu-bucu sebuah heksagon.
Penyelesaian
Heksagon mempunyai enam bucu. Bagi membentuk sebuah segi tiga, tiga bucu diperlukan.
Maka, bilangan cara = 6C3 = 6! = 6! = 20.
3!(6 – 3)! 3!3!
Latihan Kendiri 4.7

1. Terdapat 12 orang pemain dalam pasukan bola baling sekolah. Tentukan bilangan cara
seorang pelatih boleh memilih 5 orang pemain
(a) sebagai penyerang 1, penyerang 2, penyerang 3, pertahanan 1 dan pertahanan 2,
(b) untuk bermain di suatu pertandingan peringkat daerah.
2. Kelas 5 Al-Biruni mempunyai 25 orang murid. Tiga orang wakil dari kelas itu dipilih bagi
menghadiri satu kem motivasi. Cari bilangan cara memilih wakil tersebut.
3. Berapakah bilangan cara bagi memilih empat huruf daripada set huruf P, Q, R, S, T dan U?
4. ABCDEFGH merupakan bucu-bucu bagi sebuah oktagon sekata. Cari bilangan pepenjuru
yang dapat dibentuk daripada oktagon itu.
134 4.2.2
Menyelesaikan masalah yang melibatkan gabungan dengan syarat tertentu
Teliti situasi di bawah.
Seorang ketua kelas ingin membahagikan 10 rakan anda kepada tiga kumpulan dengan
setiap kumpulan terdiri daripada dua orang, tiga orang dan lima orang ahli. Cari bilangan
cara pembahagian kumpulan itu.
Menyelesaikan masalah yang melibatkan gabungan dengan

syarat tertentu (syarat perlu di ambil kira terlebih dahulu) Adakah anda akan
memperoleh jawapan yang AB
Kumpulan 1 Kumpulan 2 Kumpulan 3
4
B
berbeza sekiranya anda
Memilih dua orang • Dua orang telah • Lima orang telah memilih lima orang atau
daripada 10 orang. dipilih dalam dipilih dalam tiga orang terlebih dahulu?
Kumpulan 1. Kumpulan 1 dan Bandingkan jawapan anda
dengan rakan yang lain.
• Baki pilihan Kumpulan 2.
ialah lapan • Baki pilihan
orang. ialah lima orang.
• Memilih tiga • Memilih lima
orang daripada orang daripada
lapan orang. lima orang.
Perwakilan secara grafik
10
C2 = 10! 8
C3 = 8! 5
C5 = 5! untuk mencari bilangan cara
2!(10 – 2)! 3!(8 – 3)! 5!(5 – 5)! gabungan.
= 45 = 56 = 1
Maka, bilangan Maka, bilangan Maka, bilangan
cara ialah 45. cara ialah 56. cara ialah 1.
Dengan menggunakan petua pendaraban, bilangan cara ialah ggbm.at/hmrufjsm
45 × 56 × 1 = 2 520.
Contoh 17
Satu pasukan bola sepak terdiri daripada 17 orang pemain tempatan dan tiga orang pemain
import. Seorang jurulatih perlu memilih 11 orang pemain utama untuk bertanding dalam satu
perlawanan dengan mengambil dua orang pemain import. Cari bilangan cara supaya
11 orang pemain utama boleh dipilih.
Penyelesaian
Cara memilih dua orang daripada tiga orang pemain import, 3C2.
Cara memilih sembilan orang daripada 17 orang pemain tempatan, 17C9.
Maka, bilangan cara = 3C2 × 17C9 = 3! × 17! = 72 930
2!(3 – 2)! 9!(17 – 9)!
4.2.3 135
Contoh 18
Encik Samad perlu memilih tiga jenis motif batik daripada empat motif organik dan lima
motif geometri. Cari bilangan cara memilih sekurang-kurangnya satu motif organik dan satu
motif geometri.
Penyelesaian
Cara memilih dua motif organik dan satu motif geometri, 4C2 × 5C1.
Cara memilih satu motif organik dan dua motif geometri, 4C1 × 5C2.
Maka, bilangan cara = 4C2 × 5C1 + 4C1 × 5C2 = 70.
Latihan Kendiri 4.8

1. 5 buah buku yang berbeza akan dibahagikan kepada 3 orang murid. 2 orang murid akan
mendapat 2 buah buku manakala seorang murid akan mendapat sebuah buku. Berapakah
bilangan cara untuk membahagikan kesemua buku itu?
2. Dalam satu peperiksaan, Singham dikehendaki menjawab dua soalan daripada tiga soalan
di Bahagian A dan empat soalan daripada enam soalan di Bahagian B. Cari bilangan cara
Singham boleh menjawab soalan-soalan tersebut.
3. Terdapat lima orang graduan lelaki dan enam orang graduan wanita yang menghadiri sesi temu
duga kerja di sebuah syarikat. Cari bilangan cara bagi majikan memilih tujuh orang pekerja jika
(a) semua graduan lelaki dan dua orang graduan wanita mendapat pekerjaan,
(b) sekurang-kurangnya lima orang graduan wanita mendapat pekerjaan.
Latihan Formatif 4.2 Kuiz bit.ly/2tKan3v
1. Dengan menggunakan rumus nCr = n! , tunjukkan nCr = nCn – r.

(n – r)!r!
2. Sebuah jawatankuasa yang terdiri daripada lima orang ahli perlu dipilih daripada lima orang
lelaki dan tiga orang wanita. Cari bilangan jawatankuasa yang boleh dibentuk jika
(a) tiada syarat,
(b) mengandungi tiga orang lelaki dan dua orang wanita,
(c) mengandungi tidak lebih daripada seorang perempuan.
3. Satu pasukan yang mengandungi lima orang ahli akan dipilih untuk ekspedisi ke sebuah
pulau daripada empat orang perenang dan tiga orang bukan perenang. Cari bilangan cara
pasukan itu boleh dibentuk jika bilangan perenang mesti melebihi bilangan bukan perenang.
4. Satu ujian Matematik yang mengandungi 10 soalan terdiri daripada empat soalan trigonometri
dan enam soalan algebra. Calon dikehendaki menjawab hanya lapan soalan. Cari bilangan
cara seorang calon menjawab sekurang-kurangnya empat soalan algebra.
5. Satu rombongan ke Melaka terdiri daripada 12 orang pengunjung. Cari bilangan cara untuk
membawa 12 orang pengunjung itu jika
(a) tiga buah kereta digunakan dan setiap kereta membawa empat orang,
(b) dua buah van digunakan dan setiap van membawa enam orang.
136 4.2.3
SUDUT REFLEKSI
PILIH ATUR DAN GABUNGAN
Petua Pendaraban
Jika suatu peristiwa boleh berlaku dalam m cara dan suatu peristiwa kedua boleh
berlaku dalam n cara, maka kedua-dua peristiwa boleh berlaku dalam m × n cara
AB
B
Pilih Atur Gabungan
Tertib susunan Tertib susunan
adalah penting adalah tidak penting
• Bilangan pilih atur bagi n objek yang Bilangan gabungan bagi n objek yang
berlainan diwakilkan sebagai berlainan apabila r objek dipilih pada
n! = nPn satu masa diwakilkan sebagai
• Bilangan pilih atur bagi n objek yang n
P n!
berlainan apabila r objek dipilih pada
n
Cr = r =
r! r!(n – r)!
satu masa diwakilkan sebagai
n
Pr = n!
(n – r)!
Pilih Atur Membulat Objek Secaman

• Bilangan pilih atur membulat bagi n objek Bilangan pilih atur bagi n objek
yang berlainan diwakilkan sebagai yang melibatkan objek secaman
P = n! = (n – 1)! diwakilkan sebagai
n n!
P=
• Bilangan pilih atur membulat bagi a!b!c!…
n objek yang berlainan apabila r objek
dipilih pada satu masa diwakilkan sebagai
n
P
P= r
r
Aplikasi
137
1. Bina satu infografik berkaitan perbezaan antara pilih atur dan gabungan.
2. Senaraikan dua masalah yang berlaku dalam kehidupan harian anda dan selesaikan masalah
tersebut dengan menggunakan konsep pilih atur dan gabungan yang telah dipelajari.
Latihan Sumatif
1. Cari bilangan cara kod empat huruf yang dapat dibentuk daripada huruf-huruf dalam
perkataan SEMBUNYI dengan ulangan huruf tidak dibenarkan. Berapakah bilangan kod
yang bermula dengan konsonan? TP 2
2. Hitung kemungkinan bagi seseorang untuk meneka kata laluan yang mengandungi enam
karakter bagi sebuah komputer riba yang terdiri daripada semua nombor dan abjad. TP 3
3. Cari bilangan cara huruf-huruf dalam perkataan PULAS boleh disusun jika susunan TP 3
(a) tidak bermula dengan huruf S,
(b) tidak berakhir dengan huruf S atau P.
4. Dalam pertandingan futsal, perlawanan boleh berakhir dengan menang, kalah atau seri.
Jika Pasukan Futsal Helang Merah menyertai lima perlawanan futsal, cari bilangan cara
perlawanan tersebut boleh berakhir. TP 4
5. Cari bilangan susunan yang mungkin dalam perkataan JANJANG jika huruf N dan huruf G
mesti bersebelahan.
6. Sebuah kedai pakaian menjual empat saiz kemeja, iaitu saiz S, M, L dan XL. Jika stok
kemeja yang terdapat di kedai tersebut ialah dua helai saiz S, tiga helai saiz M, enam
helai saiz L dan dua helai saiz XL, cari bilangan cara bagi menjual semua kemeja
di kedai tersebut. TP 3
7. Siew Lin membeli tujuh batang anak pokok yang berlainan jenis untuk menghias taman
mini di rumahnya. Disebabkan ruang yang terhad, Siew Lin hanya boleh menyusun lima
batang anak pokok sahaja dalam bentuk bulatan. Tentukan bilangan cara Siew Lin boleh
menyusun semua anak pokok tersebut. TP 3
8. Cari bilangan cara enam orang, iaitu Amin, Budi, Cheng, Deepak, Emma dan Fakhrul agar
mereka dapat duduk di sebuah meja bulat dengan syarat. TP 4
(a) Emma dan Fakhrul mesti duduk bersebelahan,
(b) Emma dan Fakhrul tidak boleh duduk bersebelahan.
9. 12 kuntum bunga yang terdiri daripada tiga kuntum bunga berwarna merah, empat kuntum
bunga berwarna biru dan lima kuntum bunga berwarna putih akan dilekatkan pada seutas
tali untuk membuat kalungan bunga. Hitung bilangan cara untuk menyusun bunga-bunga
itu dalam kalungan tersebut. TP 3
138
10. Satu ujian kemasukan ke sebuah sekolah swasta mengandungi enam soalan pada Bahagian
A dan tujuh soalan pada Bahagian B. Calon perlu menjawab 10 soalan, dengan syarat
sekurang-kurangnya empat soalan daripada Bahagian A dijawab. Cari bilangan cara seorang
calon dapat menjawab 10 soalan ujian tersebut. TP 5
11. Satu jawatankuasa komuniti tempatan yang terdiri daripada tiga orang ahli dipilih daripada
empat pasangan suami isteri. Cari bilangan cara jawatankuasa dapat dibentuk sekiranya TP 4
(a) tiada syarat dikenakan,
(b) semua ahli dalam jawatankuasa terdiri daripada para suami,
(c) tiada pasangan suami dan isteri dibenarkan memegang jawatan bersama.
12. Sebuah teksi mempunyai satu tempat duduk di bahagian hadapan dan tiga tempat duduk
di bahagian belakang. Zara dan tiga orang sahabatnya ingin menaiki sebuah teksi, cari
bilangan cara yang mungkin untuk mereka memilih tempat duduk jika TP 4
(a) tiada sebarang syarat, AB
B
(b) Zara ingin duduk di bahagian hadapan,
(c) Zara ingin duduk di bahagian belakang.
13. Terdapat 15 orang murid yang gemar menyelesaikan teka-teki. Mereka berjumpa antara satu
sama lain untuk menyelesaikan teka-teki tersebut. Pada perjumpaan pertama, mereka saling
bersalaman antara satu sama lain. Cari bilangan cara bersalaman yang berlaku jika TP 5
(a) kesemua mereka bersalaman antara satu sama lain,
(b) tiga orang saling mengenali antara satu sama lain dan mereka tidak bersalaman
sesama mereka.
14. Menggunakan bucu-bucu sebuah nonagon, cari bilangan TP 5
(a) garis lurus yang dapat dibentuk,
(b) segi tiga yang dapat dibentuk,
(c) segi empat yang dapat dibentuk.
53 3 7 7
6 1 9 5
1 9 5 6
SUDOKU
9 98 8 63 Sudoku ialah permainan yang berasaskan logik dan
6 melibatkan peletakan nombor. Sudoku diperkenal pada
8 6 13
44 88 33 tahun 1979 tetapi mula popular sekitar tahun 2005.
2 61 Matlamat permainan Sudoku ialah memasukkan satu
77 2 2 8 6 digit antara satu hingga sembilan dalam satu sel grid
66 2 85 9 × 9 dengan subgrid 3 × 3. Setiap baris, lajur dan
44 11 99 subgrid hanya boleh diisi dengan digit satu hingga
8 7 95 sembilan tanpa pengulangan.
8 7 9
(a) Pada pendapat anda, adakah permainan Sudoku ini menggunakan konsep
pilih atur atau gabungan? Terangkan jawapan anda.
(b) Berapakah cara yang mungkin untuk anda mengisi digit-digit dalam baris
yang pertama dalam permainan Sudoku tersebut?
(c) Berapakah cara yang mungkin untuk anda menyelesaikan permainan
Sudoku tersebut?
139
BAB
5
TABURAN
KEBARANGKALIAN
Malaysia mencipta sejarah apabila

pemanah yang mewakili negara
kita berjaya melayakkan diri ke
peringkat akhir dalam Kejohanan
Memanah Piala Asia 2019. Dalam
Pemboleh Ubah Rawak pertandingan itu, seorang pemanah
Taburan Binomial mesti memanah sebanyak 72 anak
Taburan Normal panah dalam 12 fasa dari jarak
70 meter. Masa yang diberikan
Senarai untuk memanah tiga anak panah
Standard ialah dua minit manakala masa
Pembelajaran yang diberikan untuk menamatkan
enam anak panah ialah empat minit.
Pada pendapat anda, berapakah
bit.ly/374RxTk
kebarangkalian yang mungkin bagi
panahan itu? Adakah panahan
itu bergantung kepada
panahan sebelumnya?
140
Girolamo Cardano (1501-1576) merupakan orang pertama yang
mengkaji lambungan dadu. Beliau telah menulis senaskhah
buku yang mengandungi konsep kebarangkalian yang
sistematik dan lengkap.
Pada abad ke-17, dua orang ahli matematik Perancis, iaitu
Blaise Pascal dan Pierre de Fermat mengasaskan
teori kebarangkalian.
bit.ly/3hwGVkR
Kepentingan Bab Ini

Pengetahuan tentang kebarangkalian memainkan
peranan penting dalam sektor pembuatan.
Proses ini dilakukan dengan hanya menguji beberapa
sampel daripada setiap kumpulan beribu-ribu produk agar
melepasi ujian kualiti dan tidak memerlukan kos
yang tinggi.
Pemboleh ubah rawak Random variable

Pemboleh ubah rawak diskret Discrete random variable
Pemboleh ubah rawak selanjar Continuous random variable
Taburan binomial Binomial distribution
Taburan normal Normal distribution
Min Mean
Varians Variance
Sisihan piawai Standard deviation
Video mengenai
pemanah
Malaysia
bit.ly/2PQs0aG
141
5.1 Pemboleh Ubah Rawak
Pemboleh ubah rawak
Dalam suatu pertandingan bola keranjang, keputusan dua permainan

boleh direkodkan sebagai menang (M), kalah (K) atau seri (S).
Dalam hal ini, ruang sampel boleh ditulis sebagai {MM, MK, MS,
SM, SK, SS, KM, KS, KK}. Jika kita hanya mengambil kira dua
permainan yang memperoleh kemenangan, maka bilangan kali
yang menang terdiri daripada tiada satu pun menang (0), satu kali
menang (1) dan dua kali menang (2).
Gambar rajah anak panah di bawah menunjukkan hubungan
antara semua kesudahan dalam ruang sampel dengan bilangan kali
pasukan bola keranjang menang dalam dua permainan tersebut.
Kesudahan
Bilangan kali
MM • menang
MK • Imbas Kembali
MS • • 0
SM • Ruang sampel ialah satu set
SK • • 1 yang terdiri daripada semua
SS • kesudahan yang mungkin
KM • • 2 bagi suatu eksperimen.
KS •
KK •
Nombor 0, 1 dan 2 dalam gambar rajah anak panah di atas

Adakah jisim bagi 40 orang
mewakili bilangan kali menang bagi setiap kesudahan. Set {0, 1, 2} murid di dalam sebuah
ini ialah contoh pemboleh ubah rawak kerana nilainya tidak boleh kelas merupakan suatu
ditentukan terlebih dahulu dan bergantung kepada peluang. pemboleh ubah
rawak? Jelaskan.
Secara amnya,
Pemboleh ubah rawak ialah suatu pemboleh ubah dengan nilai berangka yang
ditentukan daripada suatu fenomena rawak.
Pemboleh ubah rawak boleh diwakilkan dengan X dan nilai-nilai pemboleh ubah rawak
tersebut boleh diwakilkan dengan r. Daripada situasi di atas, pemboleh ubah rawak X bagi
bilangan kali menang boleh ditulis dalam tatatanda set, iaitu X = {0, 1, 2}.
Contoh 1
Nyatakan pemboleh ubah rawak bagi setiap situasi yang berikut.
(a) Sebiji dadu dilambungkan sekali.
(b) Seorang lelaki menunggu bas di sebuah perhentian bas.
Penyelesaian
(a) Pemboleh ubah rawak ialah nombor pada permukaan atas dadu, iaitu {1, 2, 3, 4, 5, 6}.
(b) Pemboleh ubah rawak ialah tempoh masa menunggu di sebuah perhentian bas.
142 5.1.1
Latihan Kendiri 5.1

1. Nyatakan pemboleh ubah rawak bagi setiap situasi yang berikut dalam tatatanda set.
(a) Keputusan bagi pertandingan bola sepak pasukan Malaysia dalam sukan SEA.
(b) Bilangan kereta berwarna putih di antara lima buah kereta di tempat letak kereta.
(c) Bilangan kali memperoleh gambar jika sekeping duit syiling dilambungkan tiga kali.
2. Sebiji bola dikeluarkan dari sebuah kotak yang mengandungi beberapa biji bola merah dan
bola biru. Selepas warna bola dicatatkan, bola itu dikembalikan semula ke dalam kotak dan
proses ini diulang sebanyak empat kali. Jika X mewakili bilangan kali mendapat bola merah
dari kotak itu, senaraikan semua kesudahan yang mungkin bagi X dalam tatatanda set.
Pemboleh ubah rawak diskret dan pemboleh ubah rawak selanjar
Terdapat dua jenis pemboleh ubah rawak yang akan dipelajari, iaitu pemboleh ubah rawak
diskret dan pemboleh ubah rawak selanjar. Pemboleh ubah rawak diskret mempunyai nilai yang
AB
boleh dibilang manakala pemboleh ubah rawak selanjar mengambil semua nilai dalam suatu
5
B
selang tertentu. Mari teroka perbezaan antara kedua-dua pemboleh ubah rawak ini.
Tujuan: Membanding dan membeza pemboleh ubah rawak diskret dan pemboleh ubah
rawak selanjar
Langkah:
1. Bahagikan murid kepada dua kumpulan. Kumpulan pertama akan melakukan Aktiviti 1
yang berkaitan dengan pemboleh ubah rawak diskret. Kumpulan kedua akan melakukan
Aktiviti 2 yang berkaitan dengan pemboleh ubah rawak selanjar.
Aktiviti 1 Aktiviti 2
1. Sediakan sekeping duit syiling. 1. Ukur ketinggian (dalam cm)
2. Lambungkan duit syiling itu tiga kali berturut-turut. semua murid di dalam kelas.
3. Catatkan sama ada anda memperoleh gambar (G) 2. Catatkan hasil dapatan anda
atau angka (A) bagi setiap lambungan. pada sehelai kertas.
4. Ulang langkah 2 dan 3. 3. Kemudian, tulis julat nilai
5. Kemudian, tulis semua nilai yang mungkin bagi yang mungkin bagi pemboleh
pemboleh ubah rawak X yang mewakili bilangan kali ubah rawak Y yang mewakili
gambar yang diperoleh dalam tiga lambungan itu. ketinggian murid yang diperoleh.
2. Kemudian, bandingkan hasil dapatan kedua-dua kumpulan.

3. Apakah yang dapat anda katakan mengenai nilai pemboleh ubah rawak dan perwakilan
pemboleh ubah rawak itu dalam tatatanda set antara pemboleh ubah rawak diskret
dengan pemboleh ubah rawak selanjar? Jelaskan.
4. Bentangkan hasil dapatan kumpulan anda di hadapan kelas dengan menjelaskan
perbandingan antara pemboleh ubah rawak diskret dengan pemboleh ubah rawak selanjar.
5.1.1 5.1.2 143

• Pemboleh ubah rawak yang mempunyai bilangan nilai yang boleh dibilang dan selalu
dalam bentuk sifar dan integer positif dikenali sebagai pemboleh ubah rawak diskret.
• Pemboleh ubah rawak yang bukan dalam bentuk integer dan nilainya berada dalam suatu
selang dikenali sebagai pemboleh ubah rawak selanjar.
Jika X mewakili pemboleh ubah rawak diskret, maka kesudahan yang mungkin boleh ditulis
dalam bentuk tatatanda set, X = {r : r = 0, 1, 2, 3}.
Jika pemboleh ubah rawak selanjar diwakili oleh Y, maka kesudahan yang mungkin boleh
ditulis dalam bentuk Y = {y : y ialah tinggi murid dalam cm, a < y < b}.
Contoh 2
Tuliskan semua kesudahan yang mungkin dalam bentuk tatatanda set bagi setiap peristiwa
yang berikut. Tentukan sama ada peristiwa tersebut ialah pemboleh ubah rawak diskret atau
pemboleh ubah rawak selanjar. Jelaskan.
(a) Sebiji dadu adil dilambungkan sebanyak tiga kali. Diberi X ialah pemboleh ubah rawak
yang mewakili bilangan kali mendapat nombor 4.
(b) X ialah pemboleh ubah rawak yang mewakili masa yang diambil oleh seorang murid
menunggu bas di sebuah perhentian bas. Julat masa yang diambil oleh seorang murid
adalah antara 5 minit hingga 55 minit.
Penyelesaian
(a) X = {0, 1, 2, 3}. Peristiwa ini ialah pemboleh ubah rawak diskret kerana nilai pemboleh
ubah rawak yang diperoleh boleh dibilang.
(b) X = {x : x ialah masa dalam minit, 5 < x < 55}. Peristiwa ini ialah pemboleh ubah
rawak selanjar kerana nilai pemboleh ubah rawak berada dalam selang masa antara
5 minit hingga 55 minit.
Latihan Kendiri 5.2

1. Tuliskan semua kesudahan yang mungkin dalam bentuk
tatatanda set bagi setiap peristiwa yang berikut. Tentukan
sama ada peristiwa tersebut ialah pemboleh ubah rawak
diskret atau pemboleh ubah rawak selanjar.
(a) Enam orang pengawas dipilih secara rawak daripada
murid-murid Tingkatan 5. X mewakili bilangan
pengawas yang memakai cermin mata.
(b) Tujuh orang pesakit dipilih secara rawak dari sebuah
hospital untuk melakukan ujian darah. X mewakili
bilangan pesakit yang kurang berkemampuan.
(c) Bangunan yang paling rendah di bandar Seroja ialah
3 m dan yang paling tinggi ialah 460 m. X mewakili
tinggi bangunan yang terdapat di bandar Seroja.
144 5.1.2
Taburan kebarangkalian pemboleh ubah rawak diskret
Aktiviti Penerokaan 2 Berpasangan
Tujuan: Menerangkan maksud taburan kebarangkalian pemboleh ubah rawak diskret X

melalui gambar rajah pokok
Langkah:
1. Sediakan lima keping kertas bersaiz segi empat sama dan tuliskan nombor 1 hingga 5 di
atas setiap kepingan kertas itu.
2. Masukkan lima keping kertas itu di dalam sebuah kotak kecil.
3. Keluarkan sekeping kertas dari kotak itu secara rawak dan catatkan nombor yang terdapat
pada kepingan kertas. Kemudian, kembalikan kertas ke dalam kotak sebelum sekeping
kertas lagi diambil dari kotak itu. Proses ini diulang sebanyak 2 kali.
4. Katakan X mewakili bilangan kali mendapat nombor ganjil. Tuliskan
(a) semua kesudahan yang mungkin bagi X dalam dua cabutan itu,
(b) kebarangkalian mendapat nombor ganjil bagi setiap cabutan. AB
B
5. Kemudian, lengkapkan gambar rajah pokok di bawah.
Cabutan Cabutan Kesudahan X=r P(X = r) Imbas Kembali
pertama kedua
• Kebarangkalian peristiwa
3
G
G {G, G} 2
( 35 )( 35 ) = 259 A berlaku, P(A) =
n(A)
n(S)
5 dengan keadaan n(A)
ialah bilangan kesudahan
bagi peristiwa A dan n(S)
2
ialah bilangan kesudahan
5
G bagi ruang sampel S.
• Kebarangkalian peristiwa
6. Daripada gambar rajah pokok yang diperoleh, cari A berlaku adalah antara 0
(a) kebarangkalian bagi setiap nilai X, hingga 1, iaitu 0 < P(A) < 1.
(b) jumlah kebarangkaliannya. • Jika A ialah pelengkap
7. Buat satu kesimpulan tentang nilai kebarangkalian bagi peristiwa A, maka
P(A) = 1 – P(A).
pemboleh ubah rawak X dan jumlah kebarangkalian bagi
taburan ini.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 2, nilai yang mungkin

bagi X ialah 0, 1 dan 2. Setiap nombor ini mewakili satu
peristiwa dalam ruang sampel {(G, G), (G, G), (G, G), X=r 0 1 2
(G, G)}. Kebarangkalian setiap peristiwa boleh diringkaskan 4 12 9
P(X = r) 25 25 25
dalam bentuk jadual taburan kebarangkalian X seperti yang
ditunjukkan dalam jadual di sebelah. Secara amnya,
Jika X ialah suatu pemboleh ubah rawak diskret dengan nilai r1, r2, r3, …, rn dan
kebarangkalian masing-masing ialah P(X = r1), P(X = r2), P(X = r3), …, P(X = rn), maka
n
∑ P(X = ri) = 1, dengan keadaan setiap P(X = ri) > 0.
i=1
5.1.3 145
Contoh 3
Dua biji dadu adil dilambungkan serentak sebanyak tiga kali.
Katakan X ialah pemboleh ubah rawak diskret untuk mendapat
7 daripada hasil tambah dadu pertama dan dadu kedua.
(a) Tuliskan nilai X dalam bentuk tatatanda set.
(b) Lukis gambar rajah pokok untuk mewakili semua kesudahan
yang mungkin bagi X.
(c) Daripada gambar rajah pokok di (b), kira kebarangkalian bagi setiap nilai X yang mungkin.
(d) Tentukan jumlah taburan kebarangkalian bagi X.
Penyelesaian
(a) X = {0, 1, 2, 3}
(b) Katakan R ialah mendapat hasil tambah 7 dan T ialah mendapat hasil tambah bukan 7.
Dadu pertama
+ 1 2 3 4 5 6 Tip Pintar
1 2 3 4 5 6 7
Dadu kedua
Dengan menggunakan
2 3 4 5 6 7 8 petua pendaraban,
6
C1 × 6C1 = 36
3 4 5 6 7 8 9
Maka, bilangan kesudahan
4 5 6 7 8 9 10 dalam ruang sampel, n(S)
5 6 7 8 9 10 11 bagi Contoh 3 ialah 36.
6 7 8 9 10 11 12
Daripada jadual di atas, kebarangkalian mendapat hasil tambah 7 dalam setiap percubaan ialah
6 = 1.
36 6
Lambungan Lambungan Lambungan Kesudahan X=r
pertama kedua ketiga
1
6 R {R, R, R} 3
1 R
6 5 T {R, R, T} 2
R 6
1
5 R {R, T, R} 2
1 6
6 6 T
5 T {R, T, T} 1
6
1
6 R {T, R, R} 2
5 1 R
6 6 5 T {T, R, T} 1
T 6
1
5 R {T, T, R} 1
6
6 T
5 T {T, T, T} 0
6
146 5.1.3
(c) P(X = 0) P(X = 1)

= P(T, T, T) = P(R, T, T) + P(T, R, T) + P(T, T, R)
= 5 × 5 × 5
6 6 6 ( ) (
= 1 × 5 × 5 + 5 × 1 × 5
6 6 6 6 6 6 )
= 125
216
+ 5
(
× ×
6 6 6
5
)
1
= 0.5787 = 75
216
P(X = 2)
= 0.3472
= P(R, R, T) + P(R, T, R) + P(T, R, R)
( ) ( ) (
= 1 × 1 × 5 + 1 × 5 × 1 + 5 × 1 × 1
6 6 6 6 6 6 6 6 6 )
= 15
216
= 0.0695 Tip Pintar
P(X = 3) Dalam Contoh 3,
= P(R, R, R)
= 1 × 1 × 1
( ) ( 56 )
P(X = 1) = 3C1 1
6
1 2
AB
B
6 6 6 = 0.3472
= 1 ( ) ( 56 )
P(X = 2) = 3C2 1
2 1
216
6
= 0.0695
= 0.0046
(d) Jumlah kebarangkalian = 125 + 75 + 15 + 1
216 216 216 216
=1
Latihan Kendiri 5.3

1. Dalam sebuah dewan mini, terdapat tiga suis untuk
menghidupkan tiga buah kipas. X mewakili bilangan
suis yang dihidupkan dalam satu masa.
(a) Tuliskan X dalam bentuk tatatanda set.
(b) Lukis gambar rajah pokok untuk menunjukkan
semua kesudahan yang mungkin dan cari
kebarangkalian masing-masing.
(c) Tentukan jumlah taburan kebarangkalian bagi X.
2. Pada tahun 2016, didapati bahawa 38% kereta yang dibeli oleh sebahagian rakyat Malaysia
berwarna putih. Jika dua orang pembeli dipilih secara rawak dan X mewakili bilangan
pembeli kereta putih,
(a) nyatakan set X,
(b) lukis gambar rajah pokok dan tentukan taburan kebarangkalian bagi X.
3. Sekeping duit syiling dilambungkan sebanyak tiga kali dan X mewakili bilangan kali
mendapat gambar.
(b) Lukis gambar rajah pokok untuk mewakili semua kesudahan yang mungkin bagi X.
(c) Tunjukkan bahawa X ialah pemboleh ubah rawak diskret.
5.1.3 147
Jadual dan graf taburan kebarangkalian pemboleh ubah rawak diskret
Selain gambar rajah pokok, taburan kebarangkalian setiap pemboleh ubah rawak diskret X
boleh diwakilkan dengan jadual dan graf. Jadual dan graf akan memaparkan nilai pemboleh
ubah rawak yang mungkin berserta kebarangkalian yang sepadan bagi setiap satu.
Contoh 4
Di sebuah kilang, seorang penyelia ingin memeriksa
kualiti suatu jenis produk secara rawak. Terdapat 3 buah
produk J dan 5 buah produk K di dalam sebuah kotak.
Penyelia itu akan mengambil satu produk secara rawak J K
dan jenis produk akan dicatatkan. Produk tersebut akan K J K
dimasukkan semula ke dalam kotak dan proses pemeriksaan
kualiti produk ini akan dilakukan sebanyak tiga kali. J K K
Katakan X mewakili bilangan kali produk K diperiksa.
(b) Lukis satu gambar rajah pokok untuk mewakilkan
semua kesudahan yang mungkin bagi X.
(c) Senaraikan taburan nilai X serta kebarangkalian
masing-masing dalam satu jadual dan seterusnya lukis
satu graf untuk mewakili taburan kebarangkalian X.
Tip Pintar
Produk kedua atau
Penyelesaian
ketiga yang dipilih tidak
(a) X = {0, 1, 2, 3} bergantung kepada
(b) jenis produk yang dipilih
sebelumnya kerana produk
Cabutan Cabutan Cabutan Kesudahan X=r telah dikembalikan ke
pertama kedua ketiga dalam kotak. Peristiwa ini
3 adalah tidak bersandar.
8 J {J, J, J} 0
3 J
8
5 K {J, J, K} 1
J 8
3
8 J {J, K, J} 1
3 5 Jika produk pertama yang
8 K
8 5 dipilih tidak dikembalikan
K {J, K, K} 2
8 ke dalam kotak, adakah
3 kebarangkalian mendapat
8 J {K, J, J} 1 sebuah produk selepas itu
5 3 J masih sama? Jika tidak,
8 8
5 K {K, J, K} 2 cari kebarangkalian bagi
K 8 cabutan kedua dan ketiga
3 untuk mendapat produk K.
J {K, K, J} 2
5 8
K
8 5 K {K, K, K} 3
8
148 5.1.4
(c) P(X = 0) P(X = 1)

= P(J, J, J) = P(J, J, K) + P(J, K, J) + P(K, J, J)
= 3 × 3 × 3
8 8 8 ( ) ( ) (
= 3 × 3 × 5 + 3 × 5 × 3 + 5 × 3 × 3
8 8 8 8 8 8 8 8 8 )
= 27 = 135
512 512
= 0.0527 = 0.2637
P(X = 2)
= P(J, K, K) + P(K, J, K) + P(K, K, J) Kaedah A lternatif
(
8 8 8 8 8 8) (
= 3 × 5 × 5 + 5 × 3 × 5 + 5 × 5 × 3
8 8 8 ) ( ) Untuk P(X = 1), peristiwa
memperoleh produk K
= 225 boleh berlaku pada cabutan
512 pertama, kedua atau ketiga.
= 0.4395 Jadi, konsep gabungan
boleh digunakan.
P(X = 3)
= P(K, K, K)
3
( ) ( ) ( )( )
C1 5 3 = 3 5 3
1
8 8
2
8 8
2
AB
5
= 135
B
= 5 × 5 × 5 512
8 8 8 = 0.2637
= 125
512
= 0.24 41
Wakilkan taburan kebarangkalian yang mungkin bagi X
dalam bentuk jadual:
Menggunakan konsep
X=r 0 1 2 3 gabungan, cari
(a) P(X = 0)
P(X = r) 0.0527 0.2637 0.4395 0.24 41 (b) P(X = 2)

(c) P(X = 3)
Wakilkan taburan kebarangkalian yang mungkin bagi X
dalam bentuk graf P(X = r) melawan r :
P(X = r)
0.5
Daripada jadual dan
0.4 graf dalam Contoh 4,
berapakah jumlah taburan
kebarangkalian bagi X ?
0.3
0.2
0.1
0 r
0 1 2 3
5.1.4 149
Contoh 5
70% daripada murid Tingkatan 5 Dahlia memperoleh gred A dalam ujian akhir tahun bagi
mata pelajaran Sains. Dua orang murid dipilih secara rawak daripada murid-murid kelas itu.
Jika X mewakili bilangan murid yang tidak mendapat gred A, bina jadual untuk menunjukkan
nilai yang mungkin bagi X dengan taburan kebarangkalian masing-masing. Seterusnya, lukis
satu graf yang menunjukkan taburan kebarangkalian X.
Penyelesaian
P(A : A ialah murid yang tidak mendapat gred A) = 1 – 70 = 0.3
100
P(B : B ialah murid yang mendapat gred A) = 70 = 0.7
100 P(X = r)
Jadi, X = {0, 1, 2}
P(X = 0) = P(B, B)
= 0.7 × 0.7 0.6
= 0.49
0.5
P(X = 1) = P(A, B) + P(B, A)
= (0.3 × 0.7) + (0.7 × 0.3)
= 0.42 0.4
P(X = 2) = P(A, A) 0.3

= 0.3 × 0.3
= 0.09
0.2
X=r 0 1 2
0.1
P(X = r) 0.49 0.42 0.09
0 r
0 1 2
Latihan Kendiri 5.4

1. 6 daripada 10 orang murid yang dipilih secara rawak menyertai kem kepimpinan peringkat
daerah. Jika 5 orang dipilih secara rawak daripada kumpulan murid itu dan X mewakili
bilangan murid yang menyertai kem kepimpinan itu, lukis satu graf untuk mewakili taburan
kebarangkalian X.
2. Didapati bahawa 59% daripada calon peperiksaan kemasukan ke sekolah berasrama penuh
lulus dalam semua mata pelajaran. 4 orang murid dipilih secara rawak daripada kesemua
calon dan X mewakili bilangan murid yang lulus dalam semua mata pelajaran mereka.
(a) Bina satu jadual taburan kebarangkalian bagi X.
(b) Seterusnya, lukis graf taburan kebarangkalian bagi X.
3. Terdapat 2 biji bola keranjang dan 4 biji bola sepak di dalam sebuah kotak. 4 biji bola
dikeluarkan secara rawak dari kotak itu satu demi satu dan bola dikembalikan semula
selepas jenis bola dicatatkan. Jika X mewakili bilangan bola keranjang yang dikeluarkan
dari kotak itu, lukis graf taburan kebarangkalian bagi X.
150 5.1.4
Latihan Formatif 5.1 Kuiz bit.ly/2SmNJbZ
1. Satu kumpulan debat sekolah terdiri daripada 6 orang

ahli dengan 2 daripada ahli kumpulan itu ialah lelaki. 2 orang ahli kumpulan debat itu dipilih
secara rawak untuk menyertai suatu pertandingan dan X mewakili bilangan ahli kumpulan lelaki.
(a) Senaraikan semua nilai yang mungkin bagi X.
(b) Nyatakan sama ada X ialah pemboleh ubah rawak diskret atau pemboleh ubah
rawak selanjar.
2. Didapati bahawa paku terpanjang yang dihasilkan oleh
sebuah kilang ialah 10.2 cm dan paku terpendek ialah
1.2 cm. Jika X mewakili pemboleh ubah rawak bagi
panjang paku yang dihasilkan oleh kilang itu,
(a) senaraikan semua nilai yang mungkin bagi X,
(b) nyatakan sama ada X ialah pemboleh ubah rawak
diskret atau pemboleh ubah rawak selanjar.
AB
3. Diberi X = {0, 1, 2, 3} ialah suatu pemboleh ubah rawak diskret yang mewakili bilangan
5
B
komputer di sebuah pejabat dengan taburan kebarangkalian masing-masing ditunjukkan
dalam jadual di bawah.
X=r 0 1 2 3
P(X = r) 0.2 0.35 0.3 0.15
(a) Tunjukkan bahawa X ialah suatu pemboleh ubah rawak diskret dengan fungsi
kebarangkalian P(X = r).
(b) Lukis graf taburan kebarangkalian bagi X.
4. Sebuah kotak mengandungi beberapa biji bola pingpong. Setiap bola pingpong itu dilabel
dengan angka 1 hingga 10. Kebarangkalian mendapat angka 1, 3 atau 5 ialah 0.2 manakala
kebarangkalian mendapat angka 2, 4, 6 atau 8 ialah 0.1. Sebiji bola pingpong dikeluarkan
secara rawak dari kotak itu dan bola dikembalikan ke dalam kotak selepas angka dicatatkan.
Proses ini diulang sebanyak 3 kali. Jika X mewakili bilangan kali mendapat angka 1, 3 atau 5,
(a) senaraikan semua nilai bagi pemboleh ubah rawak X,
(b) tunjukkan bahawa X ialah suatu pemboleh ubah rawak diskret dengan fungsi
kebarangkalian P(X = r),
(c) lukis graf taburan kebarangkalian bagi X.
5. Diberi X = {0, 1, 2, 3, 4} ialah suatu pemboleh ubah rawak diskret dengan taburan
kebarangkaliannya diberi dalam jadual di bawah.
X=r 0 1 2 3 4
P(X = r) p p p+q q q
Jika p = 2q, cari nilai p dan q.
6. Dalam suatu permainan catur, pemain akan diberi 1 mata jika menang. 1 mata akan diberi
2
jika seri dan 0 mata akan diberi jika kalah. Lee bermain tiga set permainan catur.
(a) Bina gambar rajah pokok untuk mewakilkan semua kesudahan yang mungkin.
(b) Jika X mewakili bilangan mata yang diperoleh Lee, senaraikan set X.
(c) Lukiskan graf bagi taburan kebarangkalian X.
151
5.2 Taburan Binomial
Taburan binomial
Pertimbangkan situasi yang berikut:
Apabila sekeping duit syiling adil dilambungkan sekali,

kesudahan yang diperoleh adalah sama ada gambar atau angka.
Perhatikan bahawa situasi di atas menghasilkan hanya dua

kesudahan yang mungkin, iaitu mendapat gambar atau mendapat angka.
Jika kesudahan mendapat gambar dianggap sebagai ‘kejayaan’, maka kesudahan mendapat
angka dianggap sebagai ‘kegagalan’. Suatu eksperimen yang menghasilkan hanya dua
kesudahan yang mungkin dikenali sebagai percubaan Bernoulli. Ciri-ciri percubaan Bernoulli
adalah seperti berikut:
• Hanya terdapat dua kesudahan yang mungkin, iaitu ‘kejayaan’ dan ‘kegagalan’.
• Kebarangkalian ‘kejayaan’ sentiasa sama dalam setiap percubaan.
• Jika kebarangkalian ‘kejayaan’ diberi oleh p, maka kebarangkalian ‘kegagalan’
diberi oleh (1 – p) dengan 0 , p , 1.
• Pemboleh ubah rawak diskret X = {0, 1}, dengan keadaan 0 mewakili ‘kegagalan’
dan 1 mewakili ‘kejayaan’.
Eksperimen yang terdiri daripada n percubaan Bernoulli yang serupa dikenali

sebagai eksperimen binomial. Mari teroka perkaitan antara percubaan Bernoulli dengan
taburan Binomial.
Tujuan: Meneroka perkaitan antara percubaan Bernoulli dengan taburan binomial

Langkah:
1. Sediakan sekeping kertas sebak, sebiji dadu adil dan
sekeping duit syiling adil.
2. Lukis petak grid yang terdiri daripada lima baris
dan sembilan lajur seperti yang ditunjukkan dalam
rajah di sebelah.
3. Letakkan sekeping duit syiling pada petak yang
1 2 3 4 5 6 7 8 9
berada pada baris pertama dan lajur kelima.
4. Lambungkan dadu sekali dan gerakkan duit syiling mengikut syarat berikut:
• Jika nombor ganjil muncul, gerakkan duit syiling satu petak

ke bawah dan satu petak ke kiri.
• Jika nombor genap muncul, gerakkan duit syiling satu petak
ke bawah dan satu petak ke kanan.
152 5.2.1
5. Lakukan lambungan dadu sebanyak empat kali supaya duit syiling tersebut digerakkan
sehingga berada di baris kelima.
6. Seterusnya, jawab soalan yang berikut.
(a) Adakah lambungan dadu merupakan percubaan Bernoulli?
(b) Apakah perkaitan antara setiap lambungan dadu? Adakah setiap lambungan dadu
bersandar dengan lambungan dadu sebelumnya?
(c) Berapakah jenis kesudahan yang diperoleh bagi setiap lambungan? Senaraikan.
(d) Jika pemboleh ubah rawak diskret X mewakili bilangan kali mendapat nombor genap
pada setiap lambungan dadu, tuliskan nilai bagi X dalam bentuk tatatanda set.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 3, dapat diperhatikan bahawa:
• Eksperimen terdiri daripada 4 percubaan Bernoulli GALERI SEJARAH

yang serupa.
• Setiap percubaan hanya mempunyai dua kesudahan, iaitu
‘kejayaan’ dan ‘kegagalan’.
• Kebarangkalian ‘kejayaan’ bagi setiap percubaan adalah AB
5
tidak berubah.
B
• Setiap percubaan adalah tidak bersandar, iaitu kesudahan
suatu percubaan tidak memberi kesan kepada kesudahan
yang lain.
Ciri-ciri yang dinyatakan di atas dikenali sebagai Jacob Bernoulli ialah ahli
eksperimen binomial. Secara amnya, matematik Swiss pada abad
ke-17. Beliau mengkaji
Pemboleh ubah rawak binomial ialah bilangan kejayaan r ciri-ciri percubaan yang
mempunyai kebarangkalian
daripada n percubaan Bernoulli yang serupa bagi suatu kesudahan kejayaan yang
eksperimen binomial. Taburan kebarangkalian bagi pemboleh sentiasa sama apabila
ubah rawak binomial ini dikenali sebagai taburan binomial. percubaan diulang.
Contoh 6
Pusingan Pusingan
Rajah di sebelah menunjukkan gambar rajah pokok yang
pertama kedua
mewakili semua kesudahan bagi dua pusingan suatu
permainan tic-tac-toe. Adakah taburan ini merupakan ang
men
taburan binomial? Jelaskan. seri
kala
h
g
nan
me ang
men
seri seri
kala
h
Penyelesaian ka
lah
ang
Taburan ini mempunyai tiga kesudahan yang mungkin, men
seri
iaitu menang, seri atau kalah. Maka, taburan ini bukan kala
taburan binomial kerana taburan binomial hanya h
mempunyai dua kesudahan sahaja dalam setiap percubaan.
5.2.1 153
Contoh 7
Sebuah rak mengandungi 6 naskhah buku rujukan Kimia
yang sama dan 4 naskhah buku rujukan Fizik yang sama.
3 naskhah buku rujukan Fizik diambil secara rawak satu
demi satu dari rak itu tanpa dikembalikan. Nyatakan sama
ada taburan kebarangkalian ini merupakan taburan binomial
atau bukan. Jelaskan.
Penyelesaian
Tip Pintar
P(mengambil senaskhah buku rujukan Fizik pertama) = 4 = 2
10 5 Suatu eksperimen
P(mengambil senaskhah buku rujukan Fizik kedua) = = 1
3 dengan keadaan n
9 3 ialah 1 merupakan
P(mengambil senaskhah buku rujukan Fizik ketiga) = 2 = 1
percubaan Bernoulli.
8 4
Kebarangkalian mengambil senaskhah buku rujukan Fizik dalam setiap percubaan berubah
dan setiap kesudahan bersandar kepada kesudahan sebelumnya.
Maka, taburan kebarangkalian mengambil 3 naskhah buku rujukan Fizik berturut-turut tanpa
dikembalikan ini bukan taburan binomial.
Latihan Kendiri 5.5

1. Diberi X ialah pemboleh ubah rawak diskret bagi percubaan Bernoulli dengan
kebarangkalian ‘kejayaan’ ialah 0.3.
(a) Senaraikan unsur dalam set X.
(b) Cari kebarangkalian ‘kegagalan’.
2. Satu eksperimen dijalankan dengan melambungkan sekeping duit syiling 50 sen pada
percubaan pertama dan melambungkan sebiji dadu pada percubaan kedua. Jelaskan sama
ada eksperimen ini merupakan eksperimen binomial atau bukan.
3. Sebuah persatuan melakukan tinjauan tentang jumlah upah sebulan yang diperoleh
kebanyakan rakyat Malaysia yang bekerja. Hasil tinjauan yang dilakukan mendapati bahawa
50% daripada rakyat Malaysia yang bekerja mendapat upah kurang daripada RM2 000
sebulan. Jika 3 orang pekerja dipilih secara rawak daripada satu kumpulan pekerja, jelaskan
sama ada taburan kebarangkalian ini bertaburan secara binomial atau bukan.
4. Dalam satu kajian, didapati bahawa 9 daripada 10 orang pelajar di sebuah kolej melakukan
pekerjaan sambilan. Jika 4 orang pelajar dipilih secara rawak dari kolej itu, adakah
taburan kebarangkalian bagi pelajar yang melakukan pekerjaan sambilan bertaburan secara
binomial? Jelaskan.
5. Didapati bahawa seorang murid lepasan SPM mempunyai tiga pilihan, iaitu menyambung
pelajaran di dalam negara, menyambung pelajaran di luar negara atau tidak menyambung
pelajaran. Seorang murid dipilih secara rawak daripada kumpulan murid itu. Lukis satu
gambar rajah pokok untuk menunjukkan semua kesudahan yang mungkin. Jelaskan sama
ada kesudahan itu merupakan taburan binomial.
154 5.2.1
Kebarangkalian suatu peristiwa bagi taburan binomial
Jika pemboleh ubah rawak binomial X mewakili bilangan kali

‘kejayaan’ dalam n percubaan yang tidak bersandar bagi satu Tip Pintar
eksperimen, dengan keadaan p ialah kebarangkalian ‘kejayaan’, Peristiwa memperoleh
q = 1 – p ialah kebarangkalian ‘kegagalan’, maka fungsi kejayaan atau kegagalan
kebarangkalian binomial bagi X diberi oleh rumus: ialah peristiwa saling
eksklusif.
P(X = r) = nCr p rq n – r, r = 0, 1, 2, 3, …, n
Jadi, kita tulis sebagai X ~ B(n, p).

Pertimbangkan peristiwa yang berikut:
Sebuah piramid segi tiga dengan empat permukaan rata yang sama
saiz dilabel dengan nombor 1 hingga 4. Naim melambungkan piramid 2 1
segi tiga itu sebanyak 3 kali. Apakah kebarangkalian mendapat
nombor 4 pada tapak piramid itu dalam setiap lambungan?
AB
B
Perhatikan bahawa lambungan sebuah piramid segi tiga sebanyak 3 kali merupakan suatu
eksperimen binomial dengan n = 3. Jadi, kebarangkalian mendapat nombor 4 dalam setiap
percubaan ialah:
p = 1 = 0.25 dan q = (1 – p) = 3 = 0.75
4 4
Jika X mewakili pemboleh ubah rawak bilangan kali mendapat nombor 4 pada tapak piramid,
maka X = {0, 1, 2, 3}.
Katakan, G = kesudahan mendapat nombor 4 pada tapak piramid
dan H = kesudahan mendapat nombor bukan 4 pada tapak piramid
Kesudahan yang mungkin bagi lambungan sebuah piramid segi tiga dapat diperoleh
menggunakan gambar rajah pokok seperti di bawah.
Lambungan Lambungan Lambungan Kesudahan X=r

pertama kedua ketiga
0.25 G {G, G, G} 3
G
0.25 0.75 H {G, G, H} 2
G
0.25 G {G, H, G} 2
0.75
H
0.25
0.75 H {G, H, H} 1
0.25 G {H, G, G} 2
G
0.75 0.25 0.75 H {H, G, H} 1
H
0.25 G {H, H, G} 1
0.75
H
0.75 H {H, H, H} 0
5.2.2 155
Jadual di bawah menunjukkan semua kesudahan dan taburan kebarangkalian masing-masing
berdasarkan gambar rajah pokok dan rumus taburan binomial.
Menggunakan rumus
Daripada gambar rajah pokok
taburan binomial
X = r P(X = r) P(X = r)
P(X = 0) = P(H, H, H) C0(0.25)0(0.75)3 = 0.4219

3
0 = 0.753
= 0.4219
P(X = 1) = P(G, H, H) + P(H, G, H) + P(H, H, G) C1(0.25)1(0.75)2 = 0.4219
3
1 = 3(0.75)2(0.25)
= 0.4219
P(X = 2) = P(G, G, H) + P(G, H, G) + P(H, G, G) C2(0.25)2(0.75)1 = 0.1406
3
2 = 3(0.75)(0.25)2
= 0.1406
P(X = 3) = P(G, G, G) C3(0.25)3(0.75)0 = 0.0156
3
3 = (0.25)3
= 0.0156
Perhatikan bahawa kedua-dua kaedah, iaitu menggunakan gambar rajah pokok dan rumus
taburan binomial menghasilkan nilai kebarangkalian yang sama bagi setiap pemboleh ubah
rawak X. Namun, gambar rajah pokok akan menjadi lebih rumit untuk dilukis jika lambungan
melebihi tiga kali.
Bagi kebarangkalian mendapat nombor 4 pada tapak piramid
kurang daripada 2 kali, Akses QR
P(X , 2) = P(X = 0) + P(X = 1)
= 0.4219 + 0.4219 Pembuktian
n
= 0.8438 ∑ P(X = ri ) = 1
i=1
Bagi kebarangkalian mendapat nombor 4 pada tapak piramid

lebih besar daripada 0 kali,
P(X . 0) = P(X = 1) + P(X = 2) + P(X = 3)
= 1 – P(X = 0) bit.ly/38VWI9G
= 1 – 0.4219
= 0.5781
Daripada jadual di atas, hasil tambah kebarangkalian bagi semua
pemboleh ubah rawak X:
P(X = 0) + P(X = 1) + P(X = 2) + P(X = 3)
= 0.4219 + 0.4219 + 0.1406 + 0.0156 Apakah kebarangkalian
bagi mendapat nombor 4
=1 pada tapak piramid adalah
Secara amnya, kurang daripada 1 kali atau
lebih besar daripada 2 kali?
n
∑ P(X = ri) = 1
i=1
156 5.2.2
Contoh 8 Tip Pintar

Kebarangkalian bahawa hujan akan turun pada suatu hari n
Cr bermaksud dalam n
tertentu ialah 0.45. Dengan menggunakan rumus, cari bilangan percubaan,
kebarangkalian bahawa dalam suatu minggu tertentu, hujan mana-mana r kali ‘kejayaan’
akan turun dipilih. Berdasarkan
(a) tepat 4 hari, Contoh 8(a), dalam 7 hari,
(b) sekurang-kurangnya 2 hari. 4 hari dipilih.
Pilih 4 daripada 7
Penyelesaian
7
C4(0.45)4(0.55)3
Katakan X mewakili bilangan hari hujan.
Diberi n = 7, p = 0.45 dan q = 0.55. 4 kali
(a) P(X = 4) = 7C4(0.45)4(0.55)3 kebarangkalian
= 0.2388 ‘kejayaan’
(b) P(X > 2) = P(X = 2) + P(X = 3) + P(X = 4) + P(X = 5)
3 kali
+ P(X = 6) + P(X = 7) kebarangkalian
= 1 – [P(X = 0) + P(X = 1)] ‘kegagalan’ AB
= 1 – [7C0(0.45)0(0.55)7 + 7C1(0.45)1(0.55)6]
5
B
= 1 – 0.0152 – 0.0872
= 0.8976
Latihan Kendiri 5.6

1. Pada tahun 2019, anggaran bilangan penduduk Malaysia ialah 32.6 juta orang. Dalam
satu kajian yang dilakukan, didapati bahawa lebih kurang 57% daripada rakyat Malaysia
menggunakan telefon pintar. Satu sampel yang terdiri daripada 8 orang dipilih secara
rawak. Cari kebarangkalian bahawa
(a) 6 orang menggunakan telefon pintar,
(b) tidak lebih daripada 2 orang menggunakan telefon pintar.
2. Sebuah rak mengandungi 3 naskhah buku cerita dan 2 naskhah buku komik. Senaskhah
buku diambil dan selepas dibaca, buku itu dikembalikan sebelum senaskhah buku lagi
diambil dari rak itu. Proses ini diulang sebanyak 3 kali. Jika X mewakili pemboleh ubah
rawak mendapat senaskhah buku komik,
(a) bina gambar rajah pokok untuk menunjukkan semua kesudahan yang mungkin,
(b) cari kebarangkalian mendapat
(i) buku komik hanya sekali, (ii) buku cerita sebanyak tiga kali.
3. Dalam satu kajian, didapati bahawa 95% daripada pelajar sarjana muda di sebuah
universiti memiliki sebuah komputer riba. Satu sampel yang terdiri daripada 8 orang
pelajar sarjana muda dipilih secara rawak dari universiti itu, cari kebarangkalian bahawa
(a) tepat 6 orang pelajar sarjana muda memiliki sebuah komputer riba,
(b) selebih-lebihnya 2 orang atau lebih daripada 7 orang pelajar sarjana muda memiliki
komputer riba.
4. Diberi satu pemboleh ubah rawak X ~ B(n, 0.65).
(a) Cari nilai n jika P(X = n) = 0.0319.
(b) Berdasarkan jawapan di (a), cari P(X . 2).
5.2.2 157
Membina jadual, melukis graf dan mentafsir maklumat taburan binomial
Tujuan: Membina jadual, melukis graf dan mentafsir maklumat

taburan binomial
Langkah:
ggbm.at/aprtyguy
1. Bentukkan beberapa kumpulan yang terdiri daripada empat orang ahli.
• Sediakan sebuah bekas. Masukkan 4 biji bola merah dan 6 biji
bola biru ke dalam bekas tersebut.
• Seorang ahli kumpulan akan mengeluarkan sebiji bola secara
rawak dari bekas tersebut.
• Ahli yang lain akan merekodkan warna bola yang dikeluarkan
dan bola itu akan dimasukkan semula ke dalam bekas.
• Proses ini diulang sebanyak lima kali.
2. Katakan X ialah pemboleh ubah rawak mengeluarkan sebiji bola berwarna biru, dengan
menggunakan rumus P(X = r) = nCr prqn – r, dengan keadaan r = 0, 1, 2, 3, 4, 5, bina jadual
taburan kebarangkalian.
3. Seterusnya, bina graf taburan kebarangkalian menggunakan perisian geometri dinamik
GeoGebra dengan mengimbas kod QR atau layari pautan yang disediakan.
4. Daripada jadual kebarangkalian dan graf yang dibina, cari kebarangkalian yang berikut.
(a) P(X = 3), (b) P(X , 3), (c) P(1 , X , 3).
5. Bagaimanakah anda menentukan kebarangkalian daripada jadual dan graf?
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 4, didapati bahawa kebarangkalian pemboleh ubah

rawak X bagi taburan binomial dapat diperoleh daripada jadual dan graf taburan
kebarangkalian. Graf taburan kebarangkalian boleh dilukis seperti rajah di bawah.
P(X = r)
0.35
Tip Pintar
Untuk sebarang n bagi
0.30 suatu taburan binomial:
0.25 • Apabila p = 0.5, bentuk

graf adalah simetri.
0.20 • Apabila p , 0.5, graf
bergerak ke kiri dan
0.15 tidak simetri.
• Apabila p . 0.5, graf
0.10 bergerak ke kanan dan
tidak simetri.
0.05
0 r
0 1 2 3 4 5
158 5.2.3
Contoh 9
Emma melakukan tinjauan tentang peratus murid di sekolahnya yang menaiki bas sekolah.
Didapati bahawa 45% daripada murid di sekolahnya menaiki bas sekolah. Satu sampel yang
terdiri daripada 4 orang murid dipilih secara rawak dari sekolah itu.
(a) Bina jadual taburan kebarangkalian binomial bagi bilangan murid yang menaiki bas sekolah.
(b) Lukis graf bagi taburan ini.
(c) Daripada jadual atau graf, cari kebarangkalian
(i) lebih daripada 3 orang murid menaiki bas sekolah,
(ii) kurang daripada 2 orang murid menaiki bas sekolah.
Penyelesaian
(a) Katakan X mewakili bilangan murid (b)
yang menaiki bas sekolah.
P(X = r)
Maka, X = {0, 1, 2, 3, 4}.
Diberi n = 4, p = 0.45 dan q = 0.55
0.35
AB
X=r P(X = r)
5
0.30
B
0 4
C0(0.45)0(0.55)4 = 0.0915 0.25
1 4
C1(0.45)1(0.55)3 = 0.2995 0.20
2 4
C2(0.45)2(0.55)2 = 0.3675 0.15
3 4
C3(0.45)3(0.55)1 = 0.2005 0.10
4 4
C4(0.45)4(0.55)0 = 0.0410 0.05

(c) (i) P(X . 3) = P(X = 4) 0 r
0 1 2 3 4
= 0.0410
(ii) P(X , 2) = P(X = 0) + P(X = 1)
= 0.0915 + 0.2995
= 0.3910
Contoh 10
Rajah di sebelah menunjukkan graf bagi suatu taburan binomial. P(X = r)
(a) Nyatakan semua kesudahan yang mungkin bagi X.
5
––
(b) Cari nilai n. 16
n
Penyelesaian
(a) X = {0, 1, 2, 3, 4} 1– n
(b) P(X = 0) + P(X = 1) + P(X = 2) + P(X = 3) + P(X = 4) = 1 2
1 + 1 n + n + 5 + n = 1 1
––
16 2 16 16
n= 1 0
0 1 2 3 4
r
4
5.2.3 159
Latihan Kendiri 5.7
1. Didapati bahawa 35% daripada murid Tingkatan 5 Bestari mendapat gred B dalam mata
pelajaran Matematik Tambahan. Jika 6 orang murid dipilih secara rawak dari kelas itu,
cari kebarangkalian bahawa
(a) 4 orang murid mendapat gred B,
(b) lebih daripada seorang murid mendapat gred B.
2. Dalam satu kajian, kebarangkalian bahawa sejenis telefon pintar akan rosak selepas 3 tahun
digunakan ialah 78%.
(a) Jika 7 buah telefon pintar ini dipilih secara rawak, cari kebarangkalian bahawa 4 buah
telefon pintar akan rosak selepas 3 tahun digunakan.
(b) Cari bilangan telefon pintar yang akan rosak jika sampel itu ialah 200.
3. Dalam suatu laporan, 54% daripada rakyat
Malaysia membeli kereta baharu buatan
tempatan. Jika 8 orang yang membeli kereta
baharu dipilih secara rawak, cari kebarangkalian
(a) sekurang-kurangnya 2 orang membeli
kereta baharu buatan tempatan,
(b) lebih daripada 6 orang membeli kereta
baharu buatan tempatan.
4. Didapati bahawa kebarangkalian sebuah kilang elektronik menghasilkan mesin cetak yang
kurang memuaskan ialah 0.05. Lima buah mesin cetak dipilih secara rawak dari kilang itu.
(a) Bina jadual taburan kebarangkalian bagi bilangan mesin cetak yang kurang memuaskan
dan seterusnya lukiskan graf.
(b) Daripada jadual atau graf, cari kebarangkalian bahawa
(i) tepat 2 buah mesin cetak kurang memuaskan,
(ii) lebih daripada sebuah mesin cetak kurang memuaskan.
5. Rajah di sebelah menunjukkan graf bagi suatu taburan P(X = r)
binomial dengan pemboleh ubah rawak diskret X.
2m
(a) Nyatakan semua kesudahan yang mungkin bagi X.
(b) Cari nilai m bagi graf itu.
(c) Cari peratus bagi P(X > 2). m
5
––
36
1–
9
1– m
4
1
––
36 r
0 0 1 2 3 4 5
6. Dalam satu kajian, didapati bahawa 17% daripada rakyat Malaysia yang berumur 18 tahun
dan ke atas menghidap penyakit diabetes. Jika 10 orang dipilih secara rawak daripada
kumpulan umur itu, cari
(a) kebarangkalian bahawa 5 orang menghidap penyakit diabetes,
(b) P(2 < X < 6) dengan keadaan X mewakili bilangan rakyat Malaysia berumur 18 tahun
dan ke atas yang menghidap penyakit diabetes.
160 5.2.3
Nilai min, varians dan sisihan piawai bagi suatu taburan binomial
Anda telah mempelajari bahawa taburan binomial terdiri daripada n percubaan Bernoulli yang
tidak bersandar dan setiap percubaan itu mempunyai kebarangkalian ‘kejayaan’ yang sama.
Apakah yang dimaksudkan dengan min atau nilai jangkaan bagi taburan binomial ini? Mari
teroka dengan lebih lanjut tentangnya.
Aktiviti Penerokaan 5 Berpasangan PAK-21
Tujuan: Menentukan nilai min bagi suatu taburan binomial

Langkah:
1. Teliti dua situasi di bawah.
Situasi 1
Sekeping duit syiling adil dilambungkan sebanyak 100 kali. Katakan X mewakili bilangan kali
mendapat gambar.
AB
B
Situasi 2
Satu ujian objektif mempunyai 60 soalan dengan setiap soalan terdiri daripada empat pilihan
jawapan. Seorang murid menjawab semua soalan itu secara rawak. Katakan X mewakili
bilangan soalan yang dijawab dengan betul.
2. Daripada Situasi 1, anggarkan bilangan kali mendapat gambar berdasarkan konsep

nisbah. Jelaskan.
3. Daripada Situasi 2, anggarkan bilangan soalan yang dijawab dengan betul berdasarkan
konsep nisbah. Jelaskan.
4. Bincangkan jawapan yang diperoleh dengan pasangan lain.
Daripada Aktiviti Penerokaan 5, didapati bahawa nilai jangkaan bagi suatu taburan binomial ialah
hasil darab bilangan percubaan Bernoulli dengan kebarangkalian peristiwa ‘kejayaan’ berlaku.
Jika suatu pemboleh ubah rawak diskret X bertaburan binomial, iaitu X ~ B(n, p), maka
nilai jangkaan atau min, m bagi taburan ini ditakrifkan sebagai jumlah hasil darab X dengan
kebarangkaliannya dan dibahagi oleh jumlah kebarangkalian.
n
∑ r P(X = r)
m = r =n0
∑ P(X = r)
r=0
n
Oleh kerana ∑ P(X = r) = 1, maka rumus bagi min boleh diringkaskan seperti berikut.
r=0
Min, m = np
5.2.4 161
Sisihan piawai, s ialah ukuran saiz sebaran suatu set data
daripada nilai jangkaannya. Akses QR
Varians, s dan sisihan piawai, s bagi taburan binomial
2
diberi oleh rumus berikut. Pembuktian rumus

min dan varians
taburan binomial.
Varians, s 2 = npq
Sisihan piawai, s = ! npq

bit.ly/2Sgrlk7
Contoh 11
Suatu kajian mendapati bahawa 95% daripada rakyat Malaysia yang berumur 20 tahun dan
ke atas mempunyai lesen memandu kereta. Jika 160 orang dipilih secara rawak daripada
kumpulan umur itu, jangkakan bilangan rakyat Malaysia berumur 20 tahun dan ke atas yang
mempunyai lesen memandu kereta. Seterusnya, cari varians dan sisihan piawai bagi taburan ini.
Penyelesaian
Diberi p = 0.95, q = 0.05 dan n = 160.
Min, m = np
m = 160 × 0.95
m = 152
Varians, s 2 = npq Mengapakah sisihan piawai
ialah punca kuasa dua
s 2 = 160 × 0.95 × 0.05 varians? Jelaskan.
s 2 = 7.60
Sisihan piawai, s = ! npq
s = ! 7.6
s = 2.76
Latihan Kendiri 5.8

1. Suatu pemboleh ubah rawak diskret X bertaburan binomial, iaitu X ~ B(n, p) dengan min 45
dan sisihan piawai 3. Cari nilai n dan p.
2. Suatu pemboleh ubah rawak diskret X ~ B(120, 0.4). Cari min dan sisihan piawainya.
3. Terdapat 5 000 orang penduduk di sebuah kampung. Didapati bahawa 8 daripada 10 orang
penduduk kampung itu memiliki jalur lebar di rumahnya. Cari min, varians dan sisihan
piawai bagi bilangan penduduk yang memiliki jalur lebar di rumahnya.
4. Dalam suatu kajian, didapati bahawa 3 daripada 5 orang lelaki dewasa gemar menonton
perlawanan bola sepak. Jika 1 000 orang lelaki dewasa dipilih secara rawak, cari min dan
sisihan piawai bagi bilangan lelaki dewasa yang gemar menonton perlawanan bola sepak.
162 5.2.4
Menyelesaikan masalah yang melibatkan taburan binomial
Contoh 12
Sebuah kedai kek menghasilkan sejenis kek coklat.
Didapati bahawa 12% daripada kek coklat itu berjisim
kurang daripada 1 kg. Cari bilangan minimum kek
coklat yang perlu dipantau supaya kebarangkalian
bahawa sekurang-kurangnya sebiji kek coklat berjisim
kurang daripada 1 kg yang dipilih secara rawak adalah
lebih besar daripada 0.85.
Penyelesaian
Katakan X mewakili bilangan kek coklat yang berjisim kurang daripada 1 kg.
Maka, X ~ B(n, p) dengan p = 0.12 dan q = 0.88.
P(X > 1) . 0.85
1 − P(X = 0) . 0.85 Dalam Contoh 12, nyatakan AB
P(X = 0) , 1 – 0.85
5
B
alasan anda mengapa
n
C0(0.12)0(0.88)n , 0.15 n.
log 0.15
bukan
(0.88) , 0.15 n log 0.88
Ambil log bagi kedua-dua log 0.15
n log 0.88 , log 0.15 belah persamaan
n,
log 0.88
log 0.15
n .
log 0.88
n . 14.84
Maka, bilangan minimum kek coklat yang perlu dipantau ialah n = 15.

Dalam satu kajian, didapati bahawa 35% daripada rakyat Malaysia yang lahir dalam julat tahun
1980 hingga tahun 2000 berkemampuan membeli sebuah rumah sendiri. Jika 10 orang daripada
rakyat Malaysia yang lahir dalam julat tahun itu dipilih secara rawak, cari kebarangkalian
bahawa tidak lebih daripada dua orang yang berkemampuan membeli rumah sendiri.
Penyelesaian

Masalah ini menunjukkan ciri-ciri Katakan X mewakili bilangan
taburan binomial dengan n = 10 rakyat Malaysia yang lahir dalam
dan p = 0.35. julat tahun 1980 hingga tahun 2000
Cari P(tidak lebih daripada berkemampuan membeli
dua orang yang berkemampuan rumah sendiri.
membeli rumah sendiri). P(X < 2) = P(X = 0) + P(X = 1)
+ P(X = 2) dengan menggunakan
rumus P(X = r) = nCr prqn – r yang
r = 0, 1 dan 2.
5.2.5 163
Didapati bahawa, q = 1 – p
q = 1 – 0.35
q = 0.65
P(X < 2) = P(X = 0) + P(X = 1) + P(X = 2)
= 10C0(0.35)0(0.65)10 + 10C1(0.35)1(0.65)9 + 10C2(0.35)2(0.65)8
= 0.0135 + 0.0725 + 0.1757
= 0.2617
Katakan Y mewakili bilangan rakyat Malaysia yang lahir dalam julat tahun 1980
hingga tahun 2000 tidak berkemampuan membeli rumah sendiri.
Maka, n = 10, p = 0.65 dan q = 0.35.
P(Y > 8) = P(Y = 8) + P(Y = 9) + P(Y = 10)
= 10C8(0.65)8(0.35)2 + 10C9(0.65)9(0.35)1 + 10C10(0.65)10(0.35)0
= 0.1757 + 0.0725 + 0.0135
= 0.2617
Latihan Kendiri 5.9

1. 7 orang pelajar di sebuah universiti tempatan memohon biasiswa yayasan negeri
masing-masing. Kebarangkalian bahawa setiap pelajar akan berjaya mendapat biasiswa
ialah 1 . Cari kebarangkalian bahawa
3
(a) semua pelajar berjaya mendapat biasiswa,
(b) hanya dua orang pelajar berjaya mendapat biasiswa,
(c) selebih-lebihnya dua orang pelajar mendapat biasiswa.
2. Dalam suatu permainan, peserta perlu meneka bilangan guli dalam sebuah botol.
Kebarangkalian memperoleh tekaan yang tepat ialah p.
(a) Cari nilai p dan bilangan kali tekaan supaya min dan varians masing-masing ialah 36
dan 14.4.
(b) Jika peserta membuat lapan kali tekaan, cari kebarangkalian bahawa empat kali tekaan
adalah tepat.
3. 80% daripada murid sebuah sekolah meminati mata pelajaran Sains. Suatu sampel yang
terdiri daripada n orang murid dipilih secara rawak dari sekolah itu.
(a) Jika kebarangkalian bahawa semua murid minat mata pelajaran Sains ialah 0.1342,
cari nilai n.
(b) Berdasarkan jawapan di (a), cari kebarangkalian bahawa kurang daripada tiga orang
murid minat mata pelajaran Sains.
164 5.2.5
Latihan Formatif 5.2 Kuiz bit.ly/2sQUHeg
1. Sekeping duit syiling adil dilambungkan sebanyak empat kali. Bina jadual
taburan kebarangkalian untuk mendapat angka.
2. Sebiji dadu adil dilambungkan sebanyak 3 kali. Bina jadual dan lukis graf taburan
kebarangkalian untuk mendapat nombor lebih daripada 3.
3. Kebarangkalian seorang murid Tingkatan 5 melanjutkan pelajaran selepas tamat
persekolahan ialah 0.85. Dalam suatu sampel yang terdiri daripada lapan orang murid
Tingkatan 5, cari kebarangkalian bahawa
(a) semua murid melanjutkan pelajaran selepas tamat persekolahan,
(b) kurang daripada tiga orang murid melanjutkan pelajaran selepas tamat persekolahan.
4. Sebiji durian dipilih secara rawak dari beberapa buah
bakul. Kebarangkalian bahawa sebiji durian yang
AB
dipilih adalah busuk ialah 0.1. Cari nilai jangkaan
5
B
dan sisihan piawai bilangan durian yang busuk dalam
satu sampel bagi 50 biji durian.
5. Pemboleh ubah rawak binomial X ~ B(n, p) mempunyai min 5 dan varians 4.

(a) Cari nilai n dan p. (b) Seterusnya, cari P(X = 3).
6. X ialah suatu pemboleh ubah rawak diskret supaya X ~ B(10, p) dengan p , 0.5 dan
varians = 12 . Cari
5
(a) nilai p dan min bagi X, (b) P(X = 4).
7. 20 keping duit syiling adil dilambungkan secara serentak. X ialah pemboleh ubah rawak
diskret yang mewakili bilangan angka diperoleh. Hitung min dan varians bagi X.
8. Dalam satu kajian, didapati bahawa 1 daripada 5 buah kalkulator jenama A boleh bertahan
lebih daripada 8 tahun. Satu sampel yang terdiri daripada n buah kalkulator dipilih secara
rawak daripada jenama itu. Jika kebarangkalian semua kalkulator boleh bertahan lebih
daripada 8 tahun ialah 0.0016, cari
(a) nilai n,
(b) kebarangkalian bahawa lebih daripada sebuah kalkulator boleh bertahan lebih daripada
8 tahun.
9. Dalam suatu ujian objektif yang terdiri daripada 16 soalan, setiap soalan mempunyai empat
pilihan jawapan dengan satu daripadanya adalah betul. Seorang murid meneka jawapan bagi
setiap soalan itu.
(a) Jangkakan bilangan soalan yang diteka dengan salah.
(b) Cari kebarangkalian bahawa murid itu
(i) mendapat semua jawapan salah,
(ii) lulus dalam ujian jika 60% dianggap sebagai lulus.
165
5.3 Taburan Normal
Ciri-ciri graf taburan normal
Daripada taburan binomial yang telah anda pelajari, didapati bahawa bilangan sampel yang
dipilih lazimnya tidak besar. Pertimbangkan situasi yang berikut:
Jika suatu sampel n menjadi besar, misalnya n . 30 dan p = 0.5, apakah

yang akan berlaku pada pengiraan menggunakan taburan binomial?
Jika suatu sampel n menjadi besar, pengiraan akan menjadi

rumit dan nilai tidak boleh diperoleh daripada jadual binomial.
Maka, apabila suatu sampel n menjadi besar, kita boleh
menganggarkan jawapan menggunakan taburan normal. Berikan empat contoh
fenomena semula jadi
Berikut merupakan syarat yang boleh digunakan untuk yang boleh diwakilkan oleh
menentukan sama ada n adalah cukup besar atau tidak. taburan normal.
np > 10, dengan keadaan p ialah kebarangkalian ‘kejayaan’.
n(1 – p) > 10, dengan keadaan (1 – p) ialah kebarangkalian ‘kegagalan’.
Secara amnya,
Taburan normal ialah satu fungsi kebarangkalian bagi suatu pemboleh ubah rawak
selanjar. Taburan adalah bersimetri dengan kebanyakan data terkumpul di bahagian tengah,
iaitu berhampiran dengan min. Kebarangkalian bagi data pula semakin berkurang apabila
menjauhi min pada kedua-dua arah.
f (x)
Rajah di sebelah menunjukkan graf bagi fungsi
taburan normal. Berdasarkan rajah, didapati bahawa: Min = Median = Mod
Min = Median = Mod
Graf bersimetri pada pusat taburan normal.
50% daripada nilai data kurang daripada min dan 50%
daripada nilai data lebih daripada min.
50% 50%
Ciri-ciri penting bagi graf fungsi taburan normal
0 x
adalah seperti yang berikut:
• Lengkung berbentuk loceng dan bersimetri pada garis tegak yang melalui min, m.
• Lengkung mempunyai nilai maksimum pada paksi simetri, X = m.
• Min, m membahagikan luas rantau di bawah graf kepada dua bahagian yang sama.
• Kedua-dua hujung lengkung graf melanjut secara tidak terhingga tanpa
menyentuh paksi-x.
• Jumlah luas di bawah graf yang bersamaan dengan jumlah kebarangkalian bagi
semua kesudahan ialah 1 unit2.
Secara amnya, tatatanda taburan normal bagi pemboleh ubah X ditulis

sebagai X ~ N(m, s 2).
166 5.3.1
Walaupun graf fungsi taburan normal mempunyai bentuk yang serupa, namun kedudukan
dan kelebaran graf bergantung kepada nilai min, m dan sisihan piawai, s. Jadual di bawah
menunjukkan perubahan bentuk dan kedudukan graf taburan normal apabila nilai
m dan s berubah.
Perubahan bentuk dan kedudukan graf taburan normal

m1 , m2 • Bentuk graf tidak berubah.
• Paksi simetri pada min, m bergerak mengikut nilai m jika
f (x) sisihan piawai, s adalah malar.
μ1 < μ2 • Semakin besar nilai min, semakin ke kanan kedudukan
graf itu.
0 μ1 μ2 x
s1 , s2 • Sisihan piawai mempengaruhi ketinggian dan kelebaran

AB
graf tetapi kedudukan graf tidak berubah.
5
B
f (x) • Semakin besar nilai sisihan piawai, s, semakin besar
serakan taburan normal daripada nilai min, m.
σ1
• Ketinggian graf bertambah apabila nilai sisihan piawai, s
σ 1 < σ2 berkurang jika min, m adalah malar.
σ2
0 x
μ
Perhatikan graf taburan normal di bawah.

f (x)
x=μ
Apakah yang akan terjadi

kepada taburan binomial
apabila n ˜ ∞?
Imbas kod QR atau layari
0 x pautan di bawah
a μ b
untuk menerokanya.
Luas di bawah graf bagi nilai X dari a hingga b mewakili
kebarangkalian X berlaku untuk nilai X dari a hingga b dan
ditulis sebagai:
P(a , X , b) = P(a < X < b) ggbm.at/dkdscrnu
Didapati bahawa kedua-dua kebarangkalian di atas adalah

sama kerana fungsi taburan normal adalah selanjar.
5.3.1 167
Contoh 14
Rajah di sebelah menunjukkan graf bagi fungsi taburan f (x)
normal yang bersimetri pada X = 35.
(a) Nyatakan nilai min, m.
(b) Ungkapkan rantau berlorek dalam
tatatanda kebarangkalian.
(c) Jika kebarangkalian rantau berlorek ialah 0.64,
cari P(X , 28). 0 x
28 35 42
Penyelesaian
(a) m = 35
(b) P(28 , X , 42)
(c) Oleh sebab graf bersimetri pada X = 35 serta X = 28 dan Sudut Informasi
X = 42 masing-masing ialah 7 unit di sebelah kiri dan Luas di bawah graf mewakili
kanan min, maka kebarangkalian bagi taburan
P(X , 28) = P(X > 42) normal, iaitu:
= 1 – 0.64 P(−∞ , X , ∞) = 1
2
= 0.18
Contoh 15
Suatu pemboleh ubah rawak selanjar X ~ N(2.3, 0.16).
Nyatakan min, m dan sisihan piawai, s bagi taburan ini.
Tip Pintar
Penyelesaian
Tatatanda pemboleh ubah
Diberi X ~ N(2.3, 0.16) X bertaburan normal boleh
Maka, ditulis sebagai X ~ N( m , s 2).
Min, m = 2.3
Sisihan piawai, s = ! 0.16
s = 0.4

1. Rajah di sebelah menunjukkan graf taburan normal f (x)
bagi pemboleh ubah rawak selanjar X.
(a) Nyatakan min bagi X. R Q
(b) Ungkapkan rantau berlorek Q dan R dalam
tatatanda kebarangkalian.
(c) Jika P(X , 18) = 0.7635, cari P(X . 18) x
0
dan P(15 , X , 18). 12 15 18
2. Suatu pemboleh ubah rawak selanjar X ~ N(m, 16) dan bersimetri pada X = 12.
(a) Nyatakan nilai m.
(b) Lakar graf taburan normal itu dan lorekkan rantau yang mewakili P(10 , X , 15).
168 5.3.1
Variasi rawak dan hukum bilangan besar

Apabila satu eksperimen yang sama diulang banyak kali, keputusan puratanya akan menumpu
kepada keputusan yang dijangka. Dalam hal ini, variasi rawak menjadi semakin kecil dengan
pertambahan bilangan kali eksperimen. Situasi ini dikenali sebagai hukum bilangan besar.
Pertimbangkan sekeping duit syiling yang dilambungkan sebanyak
10 kali. Kesudahan yang mungkin diperoleh ialah memperoleh 7 kali GALERI SEJARAH
gambar walaupun jangkaan hanya memperoleh 5 kali gambar. Namun, Abraham de Moivre
jika duit syiling itu dilambungkan sebanyak 10 000 kali, kemungkinan merupakan seorang
besar bilangan kali gambar yang diperoleh akan menghampiri 5 000 ahli matematik yang
kali, iaitu tidak mungkin memperoleh 7 000 kali. dapat menyelesaikan
masalah apabila suatu
Secara amnya, sampel menjadi sangat
besar. Beliau telah
Semakin besar saiz suatu sampel, semakin kecil variasi rawak. memperkenalkan taburan
Jadi, nilai anggaran suatu parameter menjadi lebih konsisten. normal berdasarkan konsep
hukum bilangan besar.
Lakukan aktiviti penerokaan di bawah untuk meneroka
AB
hukum bilangan besar.
5
B
Tujuan: Meneroka hukum bilangan besar apabila saiz suatu sampel semakin besar
Langkah:
1. Sediakan sekeping duit syiling dan bina satu jadual untuk mengisi kesudahan bagi
30 lambungan seperti yang ditunjukkan dalam jadual di bawah.
Bilangan Kesudahan, G
Min percubaan kumulatif mendapat G, m
percubaan, n atau A
Mendapat satu gambar daripada satu percubaan:
1 Contoh: G 1 =1
1
Mendapat satu gambar daripada dua percubaan:
2 Contoh: A 1 = 0.5
2
Mendapat dua gambar daripada tiga percubaan:
3 Contoh: G 2 = 0.67
3
  
30
2. Lambungkan duit syiling satu kali. Kemudian, catatkan dalam jadual sama ada anda
memperoleh kesudahan gambar (G) atau angka (A).
3. Hitung min memperoleh kesudahan gambar (G) dengan menggunakan rumus yang berikut.
Bilangan kesudahan kumulatif G yang diperoleh dari n = 1 hingga n semasa

Min =
Bilangan percubaan n semasa
5.3.1 169
4. Dengan mengisi kesudahan yang diperoleh dalam lajur kedua jadual, lambungan ini
diteruskan sehingga n = 30 dan hitung min memperoleh kesudahan gambar (G) selepas
setiap lambungan dilakukan seperti contoh yang ditunjukkan dalam jadual.
5. Kemudian, jawab soalan-soalan yang berikut:
(a) Apakah yang berlaku kepada nilai min percubaan apabila bilangan percubaan
semakin bertambah?
(b) Diketahui bahawa nilai min teori, m ialah 0.5. Adakah nilai min percubaan
menghampiri nilai min teori? Jelaskan.
(c) Daripada jadual, lukis graf nilai min percubaan, m’ melawan bilangan percubaan, n.
Pada graf yang sama, lukis garis lurus yang mewakili min teori, m, iaitu 0.5.
(d) Berdasarkan graf yang dibina, bandingkan nilai min percubaan, m’ yang anda peroleh
selepas 30 lambungan dengan nilai min teori, m.
6. Setiap wakil kumpulan bergerak ke kumpulan yang lain dan bentangkan hasil
kumpulan masing-masing.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 6, didapati bahawa semakin besar nilai n, semakin rendah
variasi rawak terhadap nilai min. Hal ini bermaksud kecenderungan nilai min percubaan tersisih
secara rawak daripada nilai min teori adalah berkurangan. Nilai min percubaan dikatakan semakin
menghampiri nilai min teori.
Secara amnya,
Hukum bilangan besar menyatakan bahawa semakin besar saiz suatu sampel, nilai
min percubaan semakin menghampiri nilai min teori bagi suatu populasi.
Taburan normal piawai
Rajah di sebelah menunjukkan empat lengkung Nµ, σ 2 (X) m= 0, s 2 = 0.2

m= 0, s 2 = 1.0
dengan taburan normal. Bolehkah semua taburan
m= 0, s 2 = 5.0
normal itu dipiawaikan supaya kita dapat membuat 1.0
m= –2, s 2 = 0.5
perbandingan antara satu sama lain? 0.8
Taburan normal piawai ditakrifkan sebagai 0.6
satu taburan normal dengan min dan sisihan piawai
0.4
masing-masing ialah 0 dan 1. Berdasarkan rajah
di sebelah, lengkung berwarna merah ialah taburan 0.2
normal piawai kerana min ialah 0 dan sisihan piawai 0.0 x
ialah 1. –4 –2 0 2 4
Taburan normal piawai menjadi satu lengkung piawai untuk tujuan perbandingan ke atas
semua pemboleh ubah yang bertaburan secara normal dengan menukarkan semua skornya
kepada skala yang sama. Semua taburan normal boleh ditukarkan kepada taburan normal
piawai dengan min 0 dan sisihan piawai 1. Maka, suatu pemboleh ubah rawak selanjar
X ~ N(m, s 2) dengan min m dan sisihan piawai s boleh dipiawaikan kepada pemboleh ubah
rawak selanjar Z dengan min 0 dan sisihan piawai 1 menggunakan rumus yang berikut:
X–m
Z= s , dengan keadaan Z ~ N(0, 1)
170 5.3.1 5.3.2
Pemboleh ubah rawak selanjar Z ialah pemboleh ubah rawak

normal piawai atau skor-z dan taburannya dikenali sebagai Tip Pintar
taburan normal piawai. X–m
Min, E(Z ) = E( s )
Rajah di bawah menunjukkan perkaitan antara graf
= 1 [E(X ) – m]
X ~ N(m, s 2) dengan graf Z ~ N(0, 1). s
= 1 [ m – m]
X ~ N(m, s 2) Z ~ N(0, 1) s
=0
f (x) X–m
f (z) (
Var(Z ) = Var
s )
= 12 [Var(X ) – 0]
s
= 12 [s 2]
s
=1
x z
0 μ –3 –2 –1 0 1 2 3
μ – 3σ
μ – 2σ
μ–σ
μ+σ
μ + 2σ
μ + 3σ

Apabila suatu data bertaburan normal, sisihan piawai adalah sangat penting kerana sisihan AB
piawai mengukur serakan data daripada min. Pada kebiasaannya, peratusan taburan data yang
5
B
wujud dalam setiap lingkungan sisihan piawai tertentu boleh dilihat seperti yang ditunjukkan
dalam rajah berikut.
99.8% data dalam lingkungan sisihan piawai 3
95% data dalam lingkungan

sisihan piawai 2
68% data dalam lingkungan

sisihan piawai 1
34% 34%
13.5% 13.5%
2.4% 2.4%
0.1% 0.1%
μ – 3σ μ – 2σ μ – σ μ μ + σ μ + 2σ μ + 3σ
Secara amnya, peratusan taburan data yang wujud dalam setiap lingkungan sisihan piawai
adalah seperti berikut:
• 68% daripada data berada dalam lingkungan sisihan piawai ±1 daripada min.
• 95% daripada data berada dalam lingkungan sisihan piawai ±2 daripada min.
• 99.8% daripada data berada dalam lingkungan sisihan piawai ±3 daripada min.
5.3.2 171
Menentukan dan mentafsir skor piawai, Z
Sebarang pemboleh ubah rawak selanjar X bagi suatu taburan normal dengan min m dan sisihan
X–m
piawai s boleh dipiawaikan kepada pemboleh ubah rawak selanjar Z dengan rumus Z = .
s
Contoh 16
(a) Suatu pemboleh ubah rawak selanjar X bertaburan normal dengan min 30 dan sisihan
piawai 8. Cari skor-z jika X = 42.
(b) Tinggi bangunan di Kampung Pekan bertaburan secara normal dengan min 23 m dan
varians 25 m2, cari tinggi bangunan jika skor piawai ialah 0.213.
Penyelesaian
(a) Diberi X = 42, m = 30 dan s = 8. (b) Diberi m = 23, s 2 = 25 dan skor-z = 0.213.
X–m Jadi, s = ! 25
Z=
s s = 5
Oleh itu,
Z = 42 – 30 X–m
8 Z =
Z = 1.5 s
0.213 = X – 23
5
1.065 = X – 23
X = 24.065 m

1. Suatu pemboleh ubah rawak selanjar X bertaburan normal dengan min, m = 24 dan sisihan
piawai, s = 6, cari skor-z jika X = 19.5.
2. X ialah suatu pemboleh ubah rawak selanjar yang bertaburan secara normal, iaitu
X ~ N(500, 169). Cari nilai X jika skor-z ialah 1.35.
3. Rajah di sebelah menunjukkan graf taburan normal bagi f (x)
jisim telefon pintar yang dihasilkan oleh sebuah kilang
elektronik. Jika sisihan piawai ialah 0.05 kg, cari
(a) skor-z apabila sebuah telefon pintar yang dipilih
secara rawak mempunyai jisim 0.14 kg,
(b) jisim sebuah telefon pintar yang dipilih secara rawak
jika skor-z ialah – 0.12. 0 x
0.14 0.15
4. Suatu pemboleh ubah rawak selanjar X bertaburan normal dan bersimetri pada X = 45. Jika
X dipiawaikan kepada taburan normal piawai, didapati bahawa X = 60 akan dipiawaikan
kepada Z = 1.5. Nyatakan min dan sisihan piawai bagi taburan normal ini.
172 5.3.3
Menentukan kebarangkalian suatu peristiwa bagi taburan normal
Jika suatu peristiwa bertaburan secara normal, kebarangkalian peristiwa itu berlaku hanya boleh
diukur jika taburan normal itu dipiawaikan kepada taburan normal piawai.
Misalnya, untuk mencari kebarangkalian pemboleh ubah rawak selanjar X yang berlaku
antara a dengan b, kita boleh menulisnya sebagai P(a , X , b). Oleh itu, cara menukarkan
kebarangkalian peristiwa itu kepada taburan normal piawai dengan pemboleh ubah rawak
selanjar Z adalah seperti berikut:
( a s– m , X s– m , b s– m )
P(a , X , b) = P
= P (
s )
a–m b–m
,Z,
s
Rajah di bawah menunjukkan hubungan antara graf taburan normal dengan graf taburan
normal piawai. AB
5
f (z)
B
f (x)
X ~ N(μ, σ2) Z ~ N(0, 1)

Dipiawaikan
z
0 x a–μ μ=0 b–μ
a μ b –––– ––––
σ σ
Contoh 17
Taburan ukuran panjang sejenis skru yang dihasilkan oleh sebuah kilang boleh dianggap
sebagai normal dengan min 10.6 cm dan sisihan piawai 3.2 cm. Wakilkan kebarangkalian
bahawa sebatang skru yang dipilih secara rawak dari kilang itu mempunyai panjang antara
8.4 cm dengan 13.2 cm dengan keadaan Z ialah pemboleh ubah rawak selanjar piawai.
Penyelesaian
Katakan X mewakili panjang skru yang dihasilkan oleh kilang itu.
Diberi m = 10.6 dan s = 3.2
P(Panjang skru antara 8.4 cm dengan 13.2 cm) = P(8.4 , X , 13.2)

= P 8.4 – 10.6 , ( 3.2
X–m
s
, 13.2 – 10.6
3.2 )
= P(– 0.6875 , Z , 0.8125)
5.3.4 173
Kebarangkalian bagi skor-z untuk taburan normal piawai, iaitu P(Z . z) boleh ditentukan
dengan menggunakan sifir taburan normal piawai. Sifir ini dibina berdasarkan konsep bahawa
kebarangkalian suatu taburan normal diberi oleh luas di bawah graf dengan jumlah luas di
bawah graf ialah 1 unit2.
Oleh kerana graf ini adalah bersimetri, maka P(Z > 0) = 0.5 dan jadual sifir ini hanya
memberikan luas di bawah graf ke kanan, iaitu bermula dari 0.5 untuk P(Z . 0).
Rajah di bawah menunjukkan sebahagian daripada sifir taburan normal piawai.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Nilai z z 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Tolak
0.0 0.5000 0.4960 0.4920 0.4880 0.4840 0.4801 0.4761 0.4721 0.4681 0.4641 4 8 12 16 20 24 28 32 36
0.1 0.4602 0.4562 0.4522 0.4483 0.4443 0.4404 0.4364 0.4325 0.4286 0.4247 4 8 12 16 20 24 28 32 36
0.2 0.4207 0.4168 0.4129 0.4090 0.4052 0.4013 0.3974 0.3936 0.3897 0.3859 4 8 12 15 19 23 27 31 35
0.3 0.3821 0.3783 0.3745 0.3707 0.3669 0.3632 0.3594 0.3557 0.3520 0.3483 4 7 11 15 19 22 26 30 34
0.4 0.3446 0.3409 0.3372 0.3336 0.3300 0.3264 0.3228 0.3192 0.3156 0.3121 4 7 11 15 18 22 25 29 32
0.5 0.3085 0.3050 0.3015 0.2981 0.2946 0.2912 0.2877 0.2843 0.2810 0.2776 3 7 10 14 17 20 24 27 31
Nilai yang menunjukkan kebarangkalian Setiap nombor ini ialah nilai dalam
taburan normal piawai, iaitu P(Z . a). tiga atau empat tempat perpuluhan.
f (z) Contohnya, 4 bermaksud 0.0004
dan 19 bermaksud 0.0019.
P(Z > a)
z
0 a
Perhatikan bahawa untuk setiap nilai Z = a, didapati bahawa P(Z > a) = P(Z < −a) kerana
graf bagi taburan normal piawai adalah bersimetri pada Z = 0. Teliti rajah di bawah.
f (z)
Jika a = 0, apakah nilai bagi

P(Z . 0) atau P(Z , 0)?
z
–a 0 a
Contoh 18
Diberi Z ialah pemboleh ubah rawak selanjar yang bertaburan secara normal piawai, cari
(a) P(Z . 0.235) (b) P(Z , −2.122) (c) P(Z > −1.239)
(d) P(Z < 2.453) (e) P(0 , Z , 1.236) (f) P(− 0.461 , Z , 1.868)
(g) P(|Z| . 2.063) (h) P(|Z| < 1.763)
174 5.3.4
Penyelesaian
(a) P(Z . 0.235)
f (z)
Untuk mencari P(Z . 0.235),
mengapakah kita perlu
menolak 0.0019 daripada
0.4090, iaitu P(Z . 0.23)?
z
0 0.235

z 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Tolak
0.0 0.5000 0.4960 0.4920 0.4880 0.4840 0.4801 0.4761 0.4721 0.4681 0.4641 4 8 12 16 20 24 28 32 36
0.1 0.4602 0.4562 0.4522 0.4483 0.4443 0.4404 0.4364 0.4325 0.4286 0.4247 4 8 12 16 20 24 28 32 36
0.2 0.4207 0.4168 0.4129 0.4090 0.4052 0.4013 0.3974 0.3936 0.3897 0.3859 4 8 12 15 19 23 27 31 35
P(Z . 0.23) = 0.4090 P(Z . 0.235) = 0.4090 – 0.0019

= 0.4071
AB
5
Maka, P(Z . 0.235) = 0.4071
B
(b) P(Z , −2.122)
= P(Z . 2.122) Tip Pintar
= 0.0170 – 0.0001 Graf normal piawai boleh
= 0.0169 dilukis terlebih dahulu
f (z) f (z) sebelum menentukan nilai
kebarangkalian daripada
sifir taburan normal piawai.
=
z z
–2.122 0 0 2.122

(c) P(Z > −1.239) f (z)
= 1 – P(Z , −1.239) Tip Pintar
= 1 – P(Z . 1.239) Sifir taburan normal piawai
= 1 – (0.1093 – 0.0017) hanya memberi nilai bagi
= 0.8924 luas di hujung kanan
z graf sahaja.
–1.239 0
(d) P(Z < 2.453) f (z)

= 1 – P(Z . 2.453)
= 1 – (0.00714 – 0.0006)
= 0.9935
z
0 2.453
5.3.4 175
(e) P(0 , Z < 1.236)
= P(Z . 0) – P(Z . 1.236) f (z)
= 0.5 – (0.1093 – 0.0011)
Menentukan penyelesaian
= 0.3918 Contoh 18(e) dengan
menggunakan kalkulator
saintifik.
z
0 1.236 1. Tekan untuk
taburan kumulatif normal.
2. Tekan untuk Lower dan
(f) P(− 0.461 , Z , 1.868) f (z)
tekan
= 1 – P(Z , − 0.461) – P(Z . 1.868) 3. Tekan
= 1 – P(Z . 0.461) – P(Z . 1.868) untuk Upper dan tekan
= 1 – 0.3224 – 0.0308 4. Tekan sekali lagi.
= 0.6468 5. Skrin akan memaparkan
z
–0.461 0 1.868

(g) P(|Z| . 2.063) f (z)

= P(Z , −2.063) + P(Z . 2.063)
= 2P(Z . 2.063)
= 2(0.0196)
= 0.0392
z
–2.063 0 2.063
(h) P(|Z| < 1.763)

= P(−1.763 < Z < 1.763) f (z)
= 1 – P(Z , −1.763) – P(Z . 1.763)
= 1 – 2P(Z . 1.763)
= 1 – 2(0.0389)
= 0.9222
z
–1.763 0 1.763
Contoh 19
Cari skor-z bagi setiap kebarangkalian taburan normal piawai yang berikut.
(a) P(Z . a) = 0.3851 (b) P(Z , a) = 0.3851
(c) P(Z . a) = 0.7851 (d) P(− 0.1 , Z < a) = 0.3851
(e) P(a , Z < 2.1) = 0.8633 (f) P(|Z| < a) = 0.4742
176 5.3.4
Penyelesaian f (z)
(a) P(Z . a) = 0.3851 0.3851

= 0.3859 – 0.0008
Daripada sifir taburan normal piawai, didapati bahawa
0.3851 = 0.3859 – 0.0008 z
0a
z 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Tolak
0.0 0.5000 0.4960 0.4920 0.4880 0.4840 0.4801 0.4761 0.4721 0.4681 0.4641 4 8 12 16 20 24 28 32 36
0.1 0.4602 0.4562 0.4522 0.4483 0.4443 0.4404 0.4364 0.4325 0.4286 0.4247 4 8 12 16 20 24 28 32 36
0.2 0.4207 0.4168 0.4129 0.4090 0.4052 0.4013 0.3974 0.3936 0.3897 0.3859 4 8 12 15 19 23 27 31 35

Maka, a = 0.2 + 0.09 + 0.002
a = 0.292
f (z)
(b) P(Z , a) = 0.3851
Berdasarkan rajah di sebelah, a didapati negatif. 0.3851
P(Z . a) = 0.3851 AB
a = − 0.292
5
B
z
a 0
(c) P(Z . a) = 0.7851
Berdasarkan rajah di sebelah, a didapati negatif kerana f (z)
luas adalah lebih daripada 0.5 unit2.
1 – P(Z , a) = 0.7851 0.7851
P(Z < a) = 1 – 0.7851
= 0.2149
z
a = − 0.789 a 0
(d) P(−0.1 , Z < a) = 0.3851 f (z)

1 – P(Z , −0.1) − P(Z . a) = 0.3851 0.3851
1 − 0.4602 − P(Z . a) = 0.3851 0.4602
P(Z . a) = 0.1547
a = 1.017 z
–0.1 0 a
(e) P(a , Z < 2.1) = 0.8633
Berdasarkan rajah di sebelah, a didapati negatif kerana f (z)
luas adalah lebih daripada 0.5 unit2. 0.8633
1 – P(Z , a) – P(Z . 2.1) = 0.8633
1 – P(Z , a) – 0.0179 = 0.8633
P(Z , a) = 0.1188
a = −1.181 z
a 0 2.1
(f) P(|Z| < a) = 0.4742 f (z)

Oleh kerana graf adalah bersimetri, maka 0.4742
P(Z . a) = 0.5 – 1 (0.4742)
2
= 0.2629
a = 0.634 z
–a 0 a
5.3.4 177
Contoh 20
Jika X ~ N(45, s 2) dan P(X . 51) = 0.2888, cari nilai s.
Penyelesaian
Diberi m = 45.
P(X . 51) = 0.2888 f (z)
Piawaikan X kepada Z,
P( X–m
s s )
. 51 – 45 = 0.2888 0.2888
(
P Z . 6 = 0.2888
s )
z
6 = 0.557 0.557 ialah nilai z dalam 0 6–
s sifir taburan normal piawai σ
s = 6
0.557
s = 10.77
Contoh 21
Suatu pemboleh ubah rawak selanjar X bertaburan normal dengan min m dan varians 12.
Diberi bahawa P(X . 32) = 0.8438, cari nilai m.
Penyelesaian
Diberi s 2 = 12.
P(X . 32) = 0.8438 f (z)
Piawaikan X kepada Z,
P( X–m
s
.
32 – m
! 12
) = 0.8438 0.1562 0.8438
P Z . ( 32 – m
! 12
) = 0.8438
32 – μ 0
– ––––––
z
( )
� 12
32 – m
1 – P Z , – = 0.8438
! 12
(
P Z , –
32 – m
! 12
) = 1 – 0.8438
(
P Z , –
32 – m
! 12
) = 0.1562
32 – m 1.01 ialah nilai z dalam sifir

– = 1.01 taburan normal piawai
! 12
m= 32 + 1.01(! 12 )
m= 35.50
178 5.3.4

1. Jisim sejenis roti yang dihasilkan oleh syarikat M bertaburan normal dengan min 350 g
dan sisihan piawai 45 g. Wakilkan kebarangkalian bahawa sebuku roti yang dipilih secara
rawak dari syarikat itu mempunyai jisim antara 280 g dengan 375 g dengan keadaan Z ialah
pemboleh ubah rawak selanjar piawai.
2. Diberi Z ialah suatu pemboleh ubah rawak selanjar bagi taburan normal piawai, cari
(a) P(Z < 0.538) (b) P(−2.1 , Z , 1.2)
(c) P(−1.52 , Z , − 0.253) (d) P(0 < Z < 1.984)
3. Cari jalan hingga ke petak TAMAT dengan memilih jawapan yang betul.
MULA
Cari P(|Z| , 0.783) Cari

Cari P(Z . 2.153)
P(0.5 < Z < 2.035)
AB
B
Cari nilai a jika
Cari P(Z < 1.083) Cari P(|Z| > 1.204)
P(Z . a) = 0.8374
Cari nilai a jika Cari nilai a jika Cari nilai a jika

P(a , Z , 1) P(0.2 < Z < a) P(–2.5 < Z < a)
= 0.3840 = 0.215 = 0.6413
Cari nilai a jika Cari nilai a jika TAMAT

P(|Z| . a) = 0.6376 P(|Z| < a) = 0.534
4. Z ialah suatu pemboleh ubah rawak selanjar bagi taburan normal piawai. Cari nilai k apabila
(a) P(Z , k) = 0.6078 (b) P(Z > k) = 0.4538
5. Jika pemboleh ubah rawak selanjar X mempunyai taburan normal dengan min 15 dan
varians s 2 dengan P(X , 16.2) = 0.7654, cari nilai s.
6. Pemboleh ubah rawak selanjar X bertaburan secara normal dengan min 0.75 dan sisihan
piawai s. Diberi P(X . 0.69) = 0.5178, cari nilai s.
7. Jika Y ~ N(m, 16) dan P(Y . 14.5) = 0.7321, cari nilai m.
8. Diberi X ~ N(m, s 2) dengan P(X . 80) = 0.0113 dan P(X , 30) = 0.0287. Cari nilai m
dan s.
5.3.4 179
Contoh 22
Ketebalan kertas yang dihasilkan oleh sebuah mesin bertaburan normal dengan min 1.05 mm
dan sisihan piawai 0.02 mm. Tentukan kebarangkalian bahawa sekeping kertas yang dipilih
secara rawak mempunyai ketebalan
(a) antara 1.02 mm dengan 1.09 mm,
(b) lebih daripada 1.08 mm atau kurang daripada 0.992 mm.
Penyelesaian
Diberi m = 1.05 mm dan s = 0.02 mm bagi taburan normal.
Katakan X ialah pemboleh ubah rawak selanjar yang mewakili ketebalan kertas.
(a) P(1.02 , X , 1.09)
( )
f (z)
X–m
= P 1.02 – 1.05 , , 1.09 – 1.05

0.02 s 0.02
= P(−1.5 , Z , 2)
= 1 – P(Z . 2) – P(Z . 1.5)
= 1 – 0.0228 – 0.0668 z
= 0.9104 –1.5 0 2
(b) P(X . 1.08) atau P(X , 0.992)
(X–m
) (
X–m
)
f (z)
= P . 1.08 – 1.05 + P , 0.992 – 1.05
s 0.02 s 0.02
= P(Z . 1.5) + P(Z , −2.9)
= P(Z . 1.5) + P(Z . 2.9)
= 0.0668 + 0.00187 z
= 0.0687 –2.9 0 1.5

Jisim ayam yang diternak oleh Encik Rahmat bertaburan normal
dengan min 1.2 kg dan sisihan piawai 0.3 kg.
(a) Jika Encik Rahmat menternak 1 500 ekor ayam, cari bilangan
ayam yang berjisim antara 0.95 kg dengan 1.18 kg.
(b) Diberi bahawa 10% daripada ayam itu mempunyai jisim
kurang daripada m kg, cari nilai m.
Penyelesaian
Diberi m = 1.2 kg dan s = 0.3 kg bagi taburan normal.
Katakan X mewakili jisim ayam yang diternak oleh Encik Rahmat.
(a) Jika bilangan ayam yang diternak ialah 1 500 ekor, cari bilangan ayam
dengan P(0.95 , X , 1.18).
(b) Cari nilai m bagi P(X , m) = 0.1.
180 5.3.5
Tukarkan nilai X kepada skor-z.
Lakarkan graf taburan normal untuk menentukan rantau yang berkenaan.
Gunakan sifir taburan normal piawai atau kalkulator untuk mencari kebarangkalian.
(a) P(0.95 , X , 1.18) f (z)
= P (
0.95 –
0.3
1.2 ,Z, 1.18 –
0.3
1.2
)
= P(− 0.833 , Z , − 0.067)
= P(Z . 0.067) − P(Z . 0.833)
z
= 0.4733 – 0.2025 –0.833 0
= 0.2708 –0.067
Maka, bilangan ayam berjisim antara 0.95 kg dengan 1.18 kg AB
= 0.2708 × 1 500
5
B
= 406 ekor
f (z)
(b) P(X < m) = 0.1
(
P Z , m – 1.2 = 0.1
0.3 ) 0.1
m – 1.2 = −1.281
0.3 z
m = 0.8157 m – 1.2 0
––––––
0.3
(a) Jika bilangan ayam yang berjisim antara 0.95 kg (b) P(X , 0.8157)
dengan b kg ialah 406 ekor, maka
P(0.95 , X , b) × 1 500 = 406 (
= P Z , 0.8157 – 1.2
0.3 )
P(0.95 , X , b) = 0.2707 = P(Z , –1.281)
P (
0.95 – 1.2
0.3 0.3 )
, Z , b – 1.2 = 0.2707
= P(Z . 1.281)
= 0.1

(
P – 0.833 , Z , – 1.2 = 0.2707
b
0.3 )
(
P Z . b – 1.2
0.3 )
− P(Z > 0.833) = 0.2707
( )
P Z . b – 1.2 − 0.2025 = 0.2707
0.3
( )
P Z . b – 1.2 = 0.4732
0.3
b – 1.2 = – 0.067
0.3
b = 1.18 kg
5.3.5 181
1. Diberi X ialah pemboleh ubah rawak selanjar yang bertaburan normal dengan min 210 dan
sisihan piawai 12. Cari
(a) skor-z jika X = 216,
(b) X jika skor-z ialah −1.8.
2. Diameter bola keranjang yang dihasilkan oleh sebuah f (x)

kilang bertaburan normal dengan min 24 cm dan sisihan
piawai 0.5 cm. Rajah di sebelah menunjukkan graf taburan
normal bagi diameter, dalam cm, bola keranjang itu. Diberi
bahawa luas rantau berlorek ialah 0.245, cari nilai k.
0 x
24 k 25.4
3. Ketinggian murid Tingkatan 1 di sebuah sekolah bertaburan normal dengan min 145 cm dan
sisihan piawai 10 cm.
(a) Jika seorang murid dipilih secara rawak daripada kumpulan murid itu, cari kebarangkalian
bahawa ketinggian murid itu adalah sekurang-kurangnya 140 cm.
(b) Jika bilangan murid Tingkatan 1 ialah 450 orang, cari bilangan murid dengan ketinggian
yang tidak lebih daripada 150 cm.
4. Dalam sebuah sekolah, 200 orang murid menduduki satu ujian Matematik. Markah yang
diperoleh bertaburan normal dengan min 50 markah dan sisihan piawai 10 markah.
(a) Dalam ujian itu, murid yang memperoleh 70 markah dan ke atas dikategorikan sebagai
cemerlang. Cari bilangan murid dalam kategori tersebut.
(b) Diberi bahawa 60% daripada murid lulus dalam ujian tersebut, anggarkan markah
minimum untuk lulus.
5. Markah dalam suatu ujian Bahasa Inggeris di sebuah sekolah bertaburan normal dengan
min m dan varians s 2. 10% daripada murid di sekolah itu mendapat lebih daripada
75 markah dan 25% daripada murid itu mendapat kurang daripada 40 markah. Cari nilai m
dan s.
6. Jisim buah betik yang dihasilkan di sebuah kebun

mempunyai taburan normal dengan min 840 g dan
sisihan piawai 24 g. Buah betik yang berjisim antara
812 g dengan 882 g akan dieksport ke luar negara
manakala buah betik yang berjisim 812 g atau kurang
daripadanya akan dijual di pasar tempatan. Cari
(a) kebarangkalian bahawa sebiji betik yang dipilih
secara rawak akan dieksport ke luar negara,
(b) bilangan buah betik yang tidak dieksport ke luar
negara dan tidak dijual di pasar tempatan jika
kebun itu menghasilkan 2 500 biji betik.
182 5.3.5
Latihan Formatif 5.3 Kuiz bit.ly/34OZmLm
1. Rajah di sebelah menunjukkan graf bagi taburan normal f (z)

piawai. Kebarangkalian yang diwakili oleh rantau berlorek
ialah 0.3415. Cari nilai k.
z
k 0
2. X ialah suatu pemboleh ubah rawak selanjar yang bertaburan normal dengan min 12 dan
varians 4. Cari
(a) skor-z jika X = 14.2, (b) P(11 , X , 13.5).
3. Rajah di sebelah menunjukkan graf bagi taburan normal f (z)
piawai. Jika P(m , Z , 0.35) = 0.5124, cari P(Z , m).
AB
B
z
m 0 0.35
4. Jisim bayi yang dilahirkan di sebuah hospital bertaburan normal dengan min 3.1 kg dan
sisihan piawai 0.3 kg.
(a) Cari kebarangkalian bahawa seorang bayi yang lahir di hospital itu mempunyai jisim
antara 2.9 kg dengan 3.3 kg.
(b) Jika 25% daripada bayi yang dilahirkan di hospital tersebut dikategorikan sebagai
kurang berat, cari jisim maksimum bagi kategori ini.
5. Gambar di sebelah menunjukkan ternakan ikan
yang diusahakan oleh Encik Lim. Jisim ikan
dalam kolam itu bertaburan normal dengan
min 650 g dan sisihan piawai p g.
(a) Jika kebarangkalian bahawa seekor ikan yang
ditangkap secara rawak mempunyai jisim
kurang daripada 600 g ialah 0.0012, cari
nilai p.
(b) Jika 350 ekor ikan mempunyai jisim antara
645 g dengan 660 g, cari bilangan ikan yang
terdapat dalam kolam itu.
6. Gaji harian pekerja di sebuah kilang bertaburan secara normal dengan min RM80 dan
sisihan piawai RM15.
(a) Diberi bahawa bilangan pekerja di kilang itu ialah 200 orang, cari bilangan pekerja yang
memperoleh gaji harian lebih daripada RM85.
(b) Cari nilai p jika p% daripada pekerja di kilang itu mendapat gaji harian kurang
daripada RM85.
183
SUDUT REFLEKSI
TABURAN
KEBARANGKALIAN
Pemboleh ubah rawak diskret Pemboleh ubah rawak selanjar
n P(– ∞ , X , ∞) = 1
∑ P(X = ri) = 1
i=1
Taburan kebarangkalian boleh

Taburan kebarangkalian boleh ditafsirkan melalui graf selanjar.
ditafsirkan melalui gambar rajah
pokok, jadual dan graf.
Taburan normal, X ~ N(m, s 2)
f (x)
Taburan binomial, X ~ B(n, p)
• Melibatkan n percubaan
Bernoulli yang serupa.
• P(X = r) = nCr p rq n – r n . 30 x
0 μ
dengan keadaan
n = bilangan percubaan • Berbentuk loceng
r = bilangan ‘kejayaan’ • Bersimetri pada paksi X = m.
= 0, 1, 2, …, n • Luas di bawah graf bagi
p = kebarangkalian ‘kejayaan’ –∞ , X , ∞ mewakili
q = kebarangkalian ‘kegagalan’ kebarangkalian diberi oleh
= 1 – p P(–∞ , X , ∞) = 1
Min, varians dan sisihan piawai Taburan normal piawai, Z ~ N(0, 1)

• Min, m = np X–m
• Varians, s 2 = npq Pemboleh ubah piawai selanjar, Z = .
s
• Sisihan piawai, s = ! npq f (z)
Aplikasi
z
0
184
Bina satu info grafik berkaitan ciri-ciri, jenis taburan kebarangkalian dan perkaitan antara
pemboleh ubah rawak diskret dan pemboleh ubah rawak selanjar. Seterusnya, cari maklumat
di Internet mengenai kepentingan taburan normal dalam kehidupan seharian.
Latihan Sumatif
1. Dua biji dadu adil dilambungkan secara serentak. Nombor A dan nombor B pada permukaan
atas kedua-dua biji dadu dicatatkan. Katakan pemboleh ubah skor X bagi lambungan itu
ditakrifkan sebagai X = {A + B: A = B}, senaraikan semua nilai yang mungkin bagi X. TP 1
2. Jadual di bawah menunjukkan taburan kebarangkalian bagi pemboleh ubah rawak

diskret X. TP 2 AB
B
X=r 1 2 3 4
1 5 1
P(X = r) q
12 12 3
(a) Cari nilai q.
(b) Cari P(X . 2).
3. Sebuah sekolah melaksanakan sistem merit dan demerit. Dalam sistem tersebut, murid
akan diberikan 2 markah jika berkelakuan baik dan –1 markah jika berkelakuan kurang
baik bagi setiap minggu. Katakan ‘+’ mewakili kelakuan baik dan ‘–’ mewakili kelakuan
kurang baik. TP 3
(a) Bina satu gambar rajah pokok bagi menunjukkan semua kelakuan yang mungkin bagi
seorang murid yang dipilih secara rawak dari sekolah itu untuk tempoh 3 minggu.
(b) Jika X mewakili markah yang diperoleh seorang murid dalam tempoh 3 minggu itu,
senaraikan semua kesudahan yang mungkin bagi X dalam tatatanda set.
4. Dalam suatu permainan, seorang pemain dikehendaki memasukkan sebiji bola tenis ke
dalam sebuah bakul dari suatu jarak tertentu. Setiap pemain diberikan 3 kali percubaan.
Kebarangkalian bahawa seorang pemain dapat memasukkan bola tenis ke dalam bakul itu
ialah 0.45. TP 3
(a) Jika X mewakili bilangan kali bola tenis masuk ke dalam bakul, tunjukkan bahawa X
ialah pemboleh ubah rawak diskret.
(b) Senaraikan semua kesudahan yang mungkin dalam satu jadual dan seterusnya lukis
satu graf untuk mewakili kebarangkaliannya.
5. Jika X ~ B(6, 0.4), cari TP 2

(a) P(X = 2)
(b) P(X . 4)
(c) P(X < 2)
185
6. Kebarangkalian bahawa seorang suri rumah membeli
detergen jenama W ialah 0.6. Satu sampel yang terdiri
daripada 8 orang suri rumah dipilih secara rawak.
Cari kebarangkalian bahawa TP 3
(a) tepat 3 orang suri rumah membeli detergen
jenama W,
(b) lebih daripada 4 orang suri rumah membeli
detergen jenama W.
7. Dalam suatu kajian, didapati bahawa 18 daripada 30

orang mahasiswa mempunyai hobi membaca buku.
Jika 9 orang mahasiswa dipilih secara rawak, hitung
kebarangkalian bahawa TP 3
(a) tepat 4 orang mahasiswa mempunyai hobi
membaca buku,
(b) sekurang-kurangnya 7 orang mahasiswa
mempunyai hobi membaca buku.
8. Seorang petani memetik buah manggis secara rawak dari sebuah dusun. Kebarangkalian
bahawa sebiji manggis yang dipetik mengandungi ulat ialah 1 . Cari min dan sisihan piawai
5
bilangan manggis yang berulat dalam satu sampel 35 biji manggis. TP 2
9. Dalam suatu kumpulan guru, min bilangan guru yang memiliki kereta buatan Malaysia ialah
7 dan varians ialah 2.8. Cari kebarangkalian bahawa TP 3
(a) seorang guru yang dipilih secara rawak memiliki kereta buatan Malaysia,
(b) 2 orang guru yang dipilih secara rawak memiliki kereta buatan Malaysia.
10. Diberi X ~ N(48, 144). Cari nilai k jika TP 3

(a) P(X . 47) = k (b) P(38 , X , 46) = k
(c) P(X < 49.5) = k (d) P(47 , X , 50) = k
(e) P(X . k) = 0.615 (f) P(45 , X , k) = 0.428
(g) P(X . |k|) = 0.435 (h) P(– k , X , 48) = 0.2578
11. Diketahui bahawa hasil bahagi darjah kecerdasan otak (IQ) bagi 500 orang calon yang
memohon untuk memasuki sebuah maktab perguruan bertaburan normal dengan min 115
dan sisihan piawai 10. TP 4
(a) Jika maktab perguruan itu memerlukan IQ tidak kurang daripada 96, anggarkan bilangan
calon yang tidak akan berjaya memasuki maktab perguruan itu.
(b) Jika 300 orang calon berjaya memasuki maktab perguruan itu, cari nilai IQ minimum
yang diperlukan.
12. Satu pemeriksaan jisim badan dijalankan ke atas pekerja di sebuah kilang. Jisim badan
pekerja di kilang itu bertaburan normal dengan min 65 kg dan varians 56.25 kg2. Bilangan
pekerja yang mempunyai jisim badan antara 56 kg dengan 72 kg ialah 250 orang. TP 5
(a) Cari jumlah pekerja di kilang itu.
(b) Jika 5% daripada pekerja adalah obes, cari jisim badan minimum bagi kategori ini.
186
13. Sebuah dusun menghasilkan buah oren. Jadual di bawah menunjukkan penggredan buah
oren mengikut jisimnya yang akan dipasarkan. TP 5
Gred A B C
Jisim, X (g) X . 300 200 , X < 300 m , X < 200
Diberi bahawa jisim buah oren yang dihasilkan di dusun itu bertaburan normal dengan
min 260 g dan sisihan piawai 35 g.
(a) Jika sebiji oren dipilih secara rawak, cari kebarangkalian oren itu ialah gred A.
(b) Sebuah bakul mempunyai 600 biji oren, anggarkan bilangan oren gred B.
(c) Jika 99% daripada oren itu boleh digredkan dan dijual, cari jisim minimum yang boleh
digredkan dan dijual.
Bagaimanakah anda boleh mengetahui bilangan gula-gula dalam sebuah botol tanpa perlu
mengiranya satu demi satu? Mari jalankan aktiviti yang berikut secara berkumpulan.
1. Sediakan sebotol gula-gula pelbagai warna tanpa gula-gula berwarna biru dan 30 biji AB
gula-gula berwarna biru.
5
B
2. Ikuti langkah-langkah yang berikut.
• Keluarkan 30 biji gula-gula secara rawak dari botol itu dan

gantikannya dengan 30 biji gula-gula berwarna biru.
• Goncangkan botol itu supaya gula-gula berwarna biru
bercampur secara seragam di dalam botol.
• Keluarkan satu senduk gula-gula dari botol itu
sebagai satu sampel rawak.
• Hitung jumlah gula-gula yang dikeluarkan dari
botol, n dan juga bilangan gula-gula berwarna biru
yang dikeluarkan, m. Seterusnya, cari nisbah m .
n
• Masukkan semula gula-gula yang dikeluarkan ke
dalam botol itu dan goncangkannya.
3. Ulang langkah di atas untuk sampel rawak kedua hingga ke-10 supaya variasi rawak
m
bagi nilai semakin kecil.
n
4. Kemudian, anggarkan bilangan gula-gula dalam botol itu menggunakan kaedah
seperti dalam Aktiviti Penerokaan 6.
5. Semak jawapan yang anda peroleh dengan membahagikan gula-gula itu kepada
beberapa bahagian dan minta rakan daripada kumpulan yang lain untuk mengiranya.
6. Dengan menggunakan konsep yang diperoleh daripada aktiviti di atas, bantu setiap
syarikat berikut untuk menyelesaikan masalah yang dihadapinya.
(a) Bagaimanakah sebuah syarikat pengeluar kereta dapat mengetahui warna kereta
yang diminati oleh rakyat Malaysia?
(b) Bagaimanakah sebuah syarikat pengimport telefon pintar dapat mengetahui
jenama telefon pintar yang disukai oleh majoriti pengguna?
187
BAB
6
FUNGSI
TRIGONOMETRI
Sudut Positif dan Sudut Negatif

Nisbah Trigonometri bagi Sebarang Sudut
Graf Fungsi Sinus, Kosinus dan Tangen Jambatan Angkat Kuala Terengganu
Identiti Asas menyeberangi muara Sungai
Rumus Sudut Majmuk dan Terengganu dan menghubungkan
Rumus Sudut Berganda Kuala Nerus dengan Kuala Terengganu.
Aplikasi Fungsi Trigonometri Jambatan sepanjang 638 meter dengan
lebar 23 meter ini berkonsepkan Bascule
Bridge atau Drawbridge. Konsep
Senarai
trigonometri melibatkan sudut yang
Standard
biasanya digunakan untuk mengira tork
Pembelajaran
(torque) dan daya yang terlibat dalam
pembinaan jambatan. Apakah maklumat
bit.ly/2Q9UMSA yang diperlukan untuk mengira lebar
laluan kapal apabila jambatan itu
terbuka? Apakah rumus trigonometri
yang selalu digunakan?
188
Abu Abdullah Muhammad Ibn Jabir Ibn Sinan al-Battani
al-Harrani (858-929 M) ialah seorang ahli matematik yang mahir
dalam bidang trigonometri.
Beliau berjaya meletakkan bidang trigonometri pada tahap
yang tinggi dan merupakan orang pertama menghasilkan
jadual kotangen.
bit.ly/2s5h6UR
Kepentingan Bab Ini

Konsep-konsep trigonometri banyak digunakan dalam
menyelesaikan masalah harian. Misalnya:
Bidang astronomi menggunakan konsep segi tiga untuk
menentukan kedudukan tempat menggunakan latitud
dan longitud.
Bidang kartografi dalam penciptaan peta.
Bidang oseanografi untuk menentukan ketinggian
gelombang air laut.
Bidang ketenteraan dan penerbangan.
Darjah Degree
Radian Radian
Nisbah trigonometri Trigonometric ratio
Sukuan Quadrant
Identiti asas Basic identities
Rumus sudut pelengkap Complementary angle formula
Rumus sudut majmuk Addition angle formula
Rumus sudut berganda Double angle formula
Video mengenai
Jambatan Angkat
Terengganu
bit.ly/398i9Vk
189
6.1 Sudut Positif dan Sudut Negatif
Mewakilkan sudut positif dan sudut negatif dalam satah Cartes
Dalam kehidupan seharian, terdapat banyak objek yang berputar

sama ada mengikut arah jam atau lawan arah jam. Jarum minit Imbas Kembali
dan jarum jam bagi sebuah jam dikatakan berputar mengikut Kedudukan suatu sudut
arah jam. Perhatikan gambar jam di bawah. boleh dinyatakan dalam
bentuk sukuan.
90°
Sukuan Sukuan
II I
0°,
180°
360°
Sukuan Sukuan
III IV
270°
Apakah arah putaran yang diwakili oleh anah panah berwarna

merah dan biru? Anak panah berwarna biru adalah putaran
mengikut arah jam manakala anak panah berwarna merah
adalah putaran mengikut lawan arah jam.
Dalam trigonometri,
• Sudut positif ialah sudut yang diukur mengikut lawan arah
jam dari paksi-x yang positif.
• Sudut negatif ialah sudut yang diukur mengikut arah jam
Diberi π rad = 180°.
dari paksi-x yang positif. Tukarkan setiap sudut yang
berikut kepada radian.
Rajah 6.1 dan Rajah 6.2 masing-masing menunjukkan
120° 90°
sudut positif dan negatif yang terbentuk pada sukuan bulatan, 45°
semibulatan, tiga suku bulatan dan satu bulatan penuh apabila
garis OP diputarkan pada lawan arah jam dan arah jam dari 180° 0°, 360°
paksi-x yang positif. 225° 300°
y y 270°
P
–270°
180° 90° O –360°
x x
O 360° –180° –90°
270°
P

Rajah 6.1 Rajah 6.2
Anda telah mempelajari bahawa sudut pada bulatan penuh ialah 360° dan saiz suatu sudut
boleh diberi dalam unit darjah, minit dan radian. Apakah hubungan antara unit darjah, minit dan
radian? Bagaimanakah kita boleh menentukan kedudukan suatu sudut dalam sukuan?
190 6.1.1
Fungsi Trigonometri
Tujuan: Meneroka sudut positif dan sudut negatif serta menentukan

kedudukan suatu sudut dalam sukuan
Langkah:
ggbm.at/uj4xjmxv
2. Klik butang orientasi positif dan seret gelongsor sudut ke kiri dan ke kanan.
3. Klik butang orientasi negatif pula dan seret gelongsor sudut ke kiri dan ke kanan.
4. Kenal pasti perbezaan antara sudut dalam orientasi positif dengan sudut dalam
orientasi negatif.
5. Salin dan lengkapkan jadual di bawah dengan menentukan kedudukan setiap sudut berikut.
Sudut Sukuan Sudut Sukuan Sudut Sukuan
140° 1 000° −550°
7 π rad 13 π rad – 16 π rad

6 2 3
500° –135° –850°

AB
B
11 π rad – 5 π rad – 27 π rad
6 6 8
6. Bandingkan hasil dapatan kumpulan anda dengan kumpulan lain.

7. Kemudian, bentangkan perbandingan tersebut di hadapan kelas.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 1, didapati bahawa suatu

sudut sama ada sudut positif atau negatif boleh berada dalam
Tip Pintar
empat sukuan. Satu putaran lengkap berlaku apabila satu Kedudukan suatu sudut
garis diputarkan sebanyak 360° atau 2π rad pada asalan O. dapat ditentukan dengan
Apabila garis itu diputarkan melebihi satu pusingan, sudut yang menukarkan sudut dalam
terbentuk adalah lebih daripada 360° atau 2π rad. unit radian kepada
unit darjah.
Kedudukan suatu sudut boleh digambarkan dengan 60’ = 1°
π
menggunakan satah Cartes. (
q ° = q ° ×
180°)rad
Secara amnya, q rad = q rad × 180 °

( )
π
Jika q ialah suatu sudut dalam sukuan dengan keadaan

q . 360°, maka kedudukan q boleh ditentukan dengan
menolak gandaan 360° atau 2π rad untuk memperoleh sudut
sepadan dalam 0° < q < 360° atau 0 < q < 2π rad.
6.1.1 191
Contoh 1
Tentukan kedudukan setiap sudut yang berikut pada sukuan masing-masing. Seterusnya,
tunjukkan sudut tersebut dalam satah Cartes.
(a) 800° (b) 19 π rad
6
Penyelesaian
(a) 800° – 2(360°) = 80° (b) 19 π rad – 2π rad = 7 π rad
800° = 2(360°) + 80° 6 6
Maka, 800° berada di Sukuan I. 19 π rad = 2π rad + 7 π rad
6 6
y 19
P Maka, π rad berada di Sukuan III.
Sukuan I 6
y
x
O 19
–– π rad
800° 6
x
O
P
Sukuan III
Latihan Kendiri 6.1

1. Tukarkan setiap sudut yang berikut kepada unit radian.
(a) 290° 10 (b) −359.4° (c) 620° (d) −790°
2. Tukarkan setiap sudut yang berikut kepada unit darjah.
(a) 1.3 rad (b) 13 rad (c) −2.7π rad (d) 13 π rad
4 4
3. Tentukan sukuan bagi setiap sudut berikut. Seterusnya, wakilkan setiap sudut tersebut dalam
satah Cartes secara berasingan.
(a) 75° (b) −340.5° (c) 550° (d) −735°
(e) 0.36 rad (f) − 4 rad (g) 5 π rad (h) – 20 π rad
3 3
Latihan Formatif 6.1 Kuiz bit.ly/2SuK9MF
1. Rajah di bawah menunjukkan graf y = sin θ bagi 0° < θ < 360°.

y Sukuan
90°
I II III IV
1
P
60°
30°
180° θ
O 30° 90° 150° 210° 270° 330° 360°
–1
Tukarkan setiap sudut pada paksi-q kepada unit radian. Seterusnya, tunjukkan setiap sudut
tersebut dalam satah Cartes secara berasingan.
192 6.1.1
Fungsi Trigonometri
6.2 Nisbah Trigonometri bagi Sebarang Sudut
Perkaitan antara sekan, kosekan dan kotangen dengan sinus, kosinus dan
tangen bagi sebarang sudut dalam satah Cartes
Perhatikan segi tiga ABC dalam rajah di sebelah. B
Nisbah trigonometri dapat ditakrifkan seperti yang berikut:
sisi bertentangan BC Hipotenus Sisi
sin q = =
hipotenus AB bertentangan
sisi bersebelahan AC θ
kos q = =
hipotenus AB A
Sisi bersebelahan
C
sisi bertentangan BC
tan q = =
sisi bersebelahan AC Tip Pintar
Selain tiga nisbah trigonometri di atas, terdapat tiga nisbah
trigonometri lain yang merupakan salingan kepada nisbah sin kos
trigonometri itu. Nisbah-nisbah trigonometri tersebut ialah
kosekan, sekan dan kotangen yang ditakrifkan seperti berikut: tan 1 kot
hipotenus
kosek q = = AB
sisi bertentangan BC sek kosek AB
B
hipotenus
= AB
Diberi A ialah suatu
sek q =
sisi bersebelahan AC sudut, maka
1
sin A =
kosek A
sisi bersebelahan AC
kot q = = kosek A = 1
sisi bertentangan BC sin A
1
kot A =
tan A
Berdasarkan segi tiga ABC itu, didapati bahawa:
kosek q = 1 sek q = 1 kot q = 1

sin q kos q tan q

Contoh 2
Rajah di sebelah menunjukkan sebuah segi tiga ABC bersudut tegak C
di B. Diberi AB = 8 cm dan BC = 6 cm, tentukan nilai bagi
(a) kosek q (b) sek q (c) kot q 6 cm
Penyelesaian θ
A B
8 cm
Dengan menggunakan teorem Pythagoras, AC = ! 6 + 8 2 2
= 10 cm
(a) kosek q = 10 (b) sek q = 10 (c) kot q = 8
6 8 6
= 1.667 = 1.25 = 1.333
6.2.1 193
Contoh 3
Diberi a = 56°. Dengan menggunakan kalkulator, cari nilai bagi
(a) kosek a (b) sek a (c) kot a
Penyelesaian
(a) kosek 56° = 1 (b) sek 56° = 1 (c) kot 56° = 1

sin 56° kos 56° tan 56°
= 1.206 = 1.788 = 0.675
Sudut A dan sudut B dikatakan sudut pelengkap antara satu sama lain jika A + B = 90°.
Oleh itu,
A = 90° – B dan B = 90° – A
Tujuan: Menerbitkan rumus sudut pelengkap D C
Langkah:
1. Perhatikan segi empat tepat ABCD dalam rajah di sebelah. y
90° – θ
Kemudian, lengkapkan panjang sisi bagi segi empat tepat
ABCD itu. θ
A x B
2. Salin dan lengkapkan jadual di bawah dalam sebutan x dan y.
Lajur A Lajur B
sin q = sin (90° – q) =
kos q = kos (90° – q) =
tan q = tan (90° – q) =
kot q = kot (90° – q) =
sek q = sek (90° – q) =
kosek q = kosek (90° – q) =
3. Berdasarkan jadual di atas, padankan nisbah trigonometri dalam Lajur A dengan nisbah
trigonometri dalam Lajur B.
4. Seterusnya, bandingkan hasil dapatan kumpulan anda dengan kumpulan lain dan buat
kesimpulan menyeluruh tentang perbandingan yang dilakukan.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 2, rumus sudut pelengkap adalah seperti berikut:
• sin q = kos (90° – q) • kos q = sin (90° – q) • tan q = kot (90° – q)

• sek q = kosek (90° – q) • kosek q = sek (90° – q) • kot q = tan (90° – q)
194 6.2.1
Fungsi Trigonometri
Contoh 4
Diberi bahawa sin 77° = 0.9744 dan kos 77° = 0.225. Cari nilai bagi setiap yang berikut.
(a) kos 13° (b) kosek 13° (c) kot 13°
Penyelesaian
(a) kos 13° = sin (90° – 13°) (b) kosek 13° = sek (90° – 13°)
= sin 77° = sek 77°
= 0.9744 = 1
kos 77°
= 1
0.225
= 4.444
(c) kot 13° = tan (90° – 13°)
= tan 77°
= sin 77°
kos 77°
= 0.9744
0.225
= 4.331
Contoh 5
AB
Diberi kos 63° = k, dengan keadaan k . 0. Cari nilai bagi setiap yang berikut dalam sebutan k.
6
B
(a) sin 63° (b) sin 27° (c) kosek 27°
Penyelesaian
(a) sin 63° B (b) sin 27° = kos (90° – 27°) (c) kosek 27° = sek (90° – 27°)
= ! 1 – k2 = kos 63° = sek 63°
1 1
�1 – k2 =k =
63° kos 63°
A
k
C = 1
k
Latihan Kendiri 6.2

1. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah segi tiga bersudut tegak
P
PQR. Cari nilai bagi setiap yang berikut.
(a) kot R (b) sin2 R (c) kos R – sin R 5
kosek R �2
2. Diberi tan a = 2 dan a ialah sudut tirus, cari
3 Q R
(a) sin a (b) kos2 a (c) kot a
(d) kosek a (e) 4 – sek a
2
2 – sek a
3. Cari sudut pelengkap bagi setiap yang berikut.
(a) 54° (b) 5° 17 14 (c) π rad
5
4. Diberi kos 33° = 0.839 dan sin 33° = 0.545, cari nilai bagi setiap yang berikut.
(a) sin 57° (b) tan 57° (c) sek 57°
6.2.1 195
Menentukan nilai nisbah trigonometri bagi sebarang sudut
Nilai nisbah trigonometri bagi sebarang sudut boleh diperoleh dengan menggunakan kalkulator
atau perisian geometri dinamik yang lain. Walau bagaimanapun, terdapat beberapa kaedah lain
untuk menentukan nisbah trigonometri.
Kaedah 1: Menggunakan kalkulator
Sudut Informasi
Nilai sinus, kosinus dan tangen bagi sebarang sudut boleh
ditentukan menggunakan kalkulator. Walau bagaimanapun, nilai Penggunaan kekunci
bagi kosekan, sekan dan kotangen perlu dihitung menggunakan bergantung kepada model
kalkulator yang digunakan.
salingan kepada nilai nisbah trigonometri sinus, kosinus dan
tangen sudut tersebut.
Contoh 6
Dengan menggunakan kalkulator, cari nilai bagi setiap nisbah trigonometri yang berikut, betul
kepada empat angka bererti.
(a) sin (–215° 12) (b) sek (– 4.14 rad)
Penyelesaian Bincangkan cara untuk
mencari nisbah trigonometri
(a) sin (–215° 12) (b) sek (– 4.14 rad) bagi sudut dalam
= 0.5764 = 1 unit radian.
kos (– 4.14)
= –1.846
Kaedah 2: Menggunakan bulatan unit
Contoh 7
y
Dengan menggunakan bulatan unit di sebelah, nyatakan
(– �2––1 , ––�21 )
(0, 1)
nilai bagi setiap yang berikut.
(––�21 , ––�21 )
(a) kos 135° (
(b) kosek – π rad
4 ) 45°
x
Penyelesaian (–1, 0) O (1, 0)
(a) Koordinat yang sepadan dengan 135° ialah (1 , – ––

1
) (––�21 , –�2––1 )
( )
– ––
1
– , 1 dan kos 135° = koordinat-x.
�2 �2 (0, –1)
! 2 ! 2
Maka, kos 135° = – 1 .
( )
! 2
(b) Koordinat yang sepadan dengan – π rad ialah 1 , – 1 dan
4
( )
kosek – π =
4
1
koordinat-y
.
! 2 ! 2
( )
Maka, kosek – π = –! 2 .
4
196 6.2.2
Fungsi Trigonometri
Kaedah 3: Menggunakan nilai nisbah trigonometri sudut rujukan yang sepadan

Nilai nisbah trigonometri untuk sebarang sudut juga boleh
ditentukan menggunakan nilai nisbah trigonometri bagi sudut Sudut Informasi
rujukan yang sepadan dengan sudut itu.
Sudut rujukan, a ialah
Rajah di bawah menunjukkan sudut rujukan, a bagi sudut sudut tirus yang dibuat
0° < q < 360° atau 0 < q < 2π. oleh OP dengan paksi-x
dalam satah Cartes.
Sukuan I Sukuan II Sukuan III Sukuan IV y
y y y y OP2 OP1
P P
θ θ α
θ x x x
θ O
α α α O α
x x
O O P OP3 OP4
P
a=q a = 180° – q a = q – 180° a = 360° – q
Tanda bagi nisbah trigonometri dalam sukuan I, II, III dan IV boleh ditentukan menggunakan
koordinat pada bulatan unit seperti yang ditunjukkan dalam jadual di bawah.
Tanda bagi
Sukuan y
x y sin q = y kos q = x tan q = x kosek q = 1 sek q = 1 kot q = x
y x y
I + + + + + + + + AB
B
II − + + − − + − −
III − − − − + − − +
IV + − − + − − + −
Kesimpulannya, tanda setiap nisbah trigonometri bagi sudut y

dalam sukuan berbeza adalah seperti dalam rajah di sebelah.
sin + Semua
8 kosek + +
Contoh x
tan + kos +
kot + sek +
Diberi sin 30° = 0.5 dan kos 30° = 0.866, cari nilai bagi setiap
yang berikut.
(a) sek 150° (b) sek – 13 π
6 ( ) Tip Pintar
Penyelesaian Langkah-langkah untuk
(a) y q = 150° terletak pada Sukuan II. menentukan nisbah
trigonometri tanpa
Tanda sek 150° adalah negatif. menggunakan kalkulator.
P 150° Sudut rujukan, a = 180° − 150° 1. Tentukan kedudukan
α x = 30° sudut pada sukuan.
O
sek 150° = –sek 30° 2. Tentukan tanda bagi
= – 1
nisbah trigonometri.
3. Tentukan sudut rujukan
kos 30°
= – 1
yang sepadan.
0.866 4. Gunakan nilai nisbah
= –1.155 trigonometri sudut
rujukan tersebut.
6.2.2 197
(b) q = – 13 π × 180 –390° terletak pada sukuan IV. Tanda
6 π bagi sek (–390°) adalah positif.
= –390°
Sudut rujukan, Lengkapkan nilai nisbah
y
a = 390° − 360° trigonometri bagi sudut
–390° = 30° negatif yang berikut seperti
( )
sek – 13 π = sek (–390°)
x contoh yang diberi.
Oα
6 sin (–A) –sin A
= sek 30° kos (–A)
= 1
tan (–A)
kos 30°
= 1
kot (–A)
0.866 sek (–A)
= 1.155 kosek (–A)
Contoh 9
Diberi kos A = 2 dan 270° < A < 360°, cari nilai bagi setiap yang berikut.
5
(a) tan A (b) sin A (c) sek A y
A
Penyelesaian 2 C x
O
BC = ! 52 – 22 = ! 21 –�21
5
(c) sek A = 5
! 21 ! 21
(a) tan A = – (b) sin A = –
2 5 2 B
Kaedah 4: Menggunakan segi tiga bersudut tegak

Nisbah trigonometri bagi sudut-sudut khas 30°, 45° dan 60° boleh ditentukan menggunakan segi
tiga bersudut tegak. Mari teroka dengan lebih lanjut lagi.
Tujuan: Menentukan nisbah trigonometri sudut-sudut khas menggunakan segi tiga

bersudut tegak
Langkah:
1. Rajah 6.3 menunjukkan sebuah segi empat sama manakala Rajah 6.4 menunjukkan sebuah
segi tiga sama sisi. Lukis semula Rajah 6.3 dan Rajah 6.4 pada sehelai kertas.
A D X
1 2 2
B 1 C Y M Z

Rajah 6.3 Rajah 6.4
2. Kemudian, tentukan nilai bagi setiap yang berikut.
(a) AC (b) YM (c) XM (d) ˙ACB (e) ˙XYZ (f)
˙MXY
198 6.2.2
Fungsi Trigonometri
3. Berdasarkan Rajah 6.3 atau Rajah 6.4, salin dan lengkapkan jadual di bawah.
Nisbah
sin kos tan kosek sek kot
Sudut
π 1
30° 6 2
! 3
π 1
45° 4 ! 2
! 2
π ! 3
60° 3
2
4. Bincangkan dan bentangkan hasil dapatan kumpulan anda di hadapan kelas.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 3, didapati bahawa nisbah trigonometri bagi sudut-sudut
khas, iaitu 30°, 45° dan 60° adalah seperti yang berikut:
Nisbah
sin kos tan kosek sek kot
Sudut
Sudut Informasi
π 1 ! 3 1 2
30° 6 2 ! 3 AB
2 2 ! 3 ! 3 Selain sudut 30°, 45° dan
B
60°, sudut 0°, 90°, 180°,
π 1 1 270° dan 360° juga dikenali
45° 4 1 ! 2 ! 2 1 sebagai sudut khas.
! 2 ! 2
π ! 3 1 2 1
60° 3 2 ! 3 2
2 ! 3 ! 3
Contoh 10
Dengan menggunakan nisbah trigonometri bagi sudut-sudut
khas, cari nilai bagi setiap yang berikut. Tip Pintar
(a) kos 315° ( )
(b) kot 5 π
3
(c) sek (– 480°) Anda boleh menggunakan
jari anda untuk menghafal
Penyelesaian nisbah trigonometri bagi
( )
sudut khas.
(a) kos (315°) (b) kot 5 π y
= kos (360° – 315°) 3 90°
= kot 300° 60°
= kos 45° 4
3
= – kot (360° – 300°) 45°
= 1
0 1 2
= – kot 60°
2
1 30°
! 2 3
= – 1
4 0 0° x
O
! 3
! N ! 0
(c) sek (– 480°) = sek (– 480° – (–360°)) sin 0° =
2
=
2
=0
= sek (–120°) ! N ! 4
= – sek 60° kos 0° =
2
=
2
=1
= – 2
6.2.2 199
Latihan Kendiri 6.3
1. Cari nilai bagi setiap yang berikut menggunakan kalkulator. Berikan jawapan anda betul
kepada empat tempat perpuluhan.
(a) tan 165.7° (b) kot (–555°) (c) kosek2 (–1.2 rad) (d) sek – 16 π
9 ( )
2. Dengan menggunakan bulatan unit di sebelah, cari y
nilai bagi setiap yang berikut.
(
– 1–, �3
–– )
1–, �3
(0, 1) 2 2
–– ( )
(a) sin 330° ( )
(b) tan π2
3 (
– �3
2
––, 1–
2
)
�3
––, 1– ( )
( )
2 2
(c) kot 7 π
2 2
(d) kos 600°
6 x
( ) ()
(–1, 0) O (1, 0)
7 π
(e) kosek – π
2
(f) sin
2
– sek 3π
(
– �3
––, – 1–
2 2 ) �3
––, – 1– ( 2 2)
3. Cari sudut tirus yang sepadan dengan sudut-sudut ( – 1–, – �3
2
––
2 ) (0, –1)
(1–,2 – �3––2 )
yang berikut.
(a) 335° (b) 2 π rad (c) 7 π rad (d) 710°
3 3
4. Dengan menggunakan nisbah trigonometri bagi sudut-sudut khas, cari nilai bagi setiap
yang berikut.
(a) sek 150° (b) kosek 240° (c) kot 315°
(d) sin 45° + kos 225° (e) sek 60° + 2 kosek 30° (f) sek π + kos π
2
Latihan Formatif 6.2 Kuiz bit.ly/2Q2zya4
1. Diberi tan x = 3t bagi 0° , x , 90°, ungkapkan setiap yang berikut dalam sebutan t.
(a) kot x (b) sek (90° – x) (c) kosek (180° – x)
2. Sudut q terletak dalam sukuan III dan tan q = 3. Cari nilai bagi setiap yang berikut.
(a) kot q (b) tan (π + q) (c) sin (–q)
3. Dengan menggunakan nisbah trigonometri sudut-sudut khas, cari
(a) 2 sin 45° + kos 585° (b) tan 210° – kot (–240°)
5
(c) kosek π + sin π 1 (d) tan 2π – 6 kosek 3 π
6 6 2
(a) sin 137° jika sin 43° ≈ 0.6820 (b) sek 24° jika sek 336° ≈ 1.095
(c) tan 224° jika tan 44° ≈ 0.9656 (d) kot 15° jika kot 195° ≈ 3.732
5. Rajah di sebelah menunjukkan bulatan unit yang mewakili y
sudut 135°. Berdasarkan maklumat dalam bulatan unit ( �2 �2
B – ––,
2 2
–– )
tersebut, nyatakan nilai bagi setiap yang berikut. 135° A(1, 0)
(a) sin 135° (b) sek 135° x
(c) kot 45° (d) kosek (– 45°) O
200 6.2.2
Fungsi Trigonometri
6.3 Graf Fungsi Sinus, Kosinus dan Tangen

Rajah di sebelah menunjukkan ritma degupan jantung
seorang individu yang normal. Ritma ini dikenali
sebagai Normal Sinus Rhythm. Perhatikan bahawa
bentuk ritma yang terhasil merupakan satu contoh graf
fungsi trigonometri.
Graf bagi fungsi trigonometri y = a sin bx + c, y = a kos bx + c dan y = a tan bx + c,
dengan keadaan a, b dan c ialah pemalar dan b . 0 boleh dilukis menggunakan sebarang
perisian geometri dinamik atau dilukis secara manual menggunakan jadual dan kertas graf.
Graf bagi fungsi trigonometri
Tujuan: Melukis dan mengenal pasti ciri-ciri graf fungsi sinus, kosinus dan tangen
Langkah:
1. Bentukkan tiga buah kumpulan.
AB
6
2. Seterusnya, salin dan lengkapkan jadual di bawah.
B
x° 0° 30° 60° 90° 120° 150° 180° 210° 240° 270° 300° 330° 360°
x rad 0 π π π 2 π 5 π π 7 π 4 π 3 π 5 π 11 π 2π
6 3 2 3 6 6 3 2 3 6
y = sin x
y = kos x
y = tan x
3. Dengan menggunakan kertas graf atau sebarang perisian geometri dinamik, lukis graf
yang berikut.
Kumpulan I: y = sin x untuk 0° < x < 360° atau 0 < x < 2π.
Kumpulan II: y = kos x untuk 0° < x < 360° atau 0 < x < 2π.
Kumpulan III: y = tan x untuk 0° < x < 360° atau 0 < x < 2π.
Nilai maksimum Nilai minimum
Pintasan-y Pintasan-x Amplitud Kala
bagi y bagi y
5. Setiap kumpulan melantik seorang wakil untuk membentangkan hasil dapatan daripada
kumpulan masing-masing di hadapan kelas.
6. Ahli kumpulan yang lain boleh bertanyakan soalan kepada wakil yang dilantik.
7. Ulang langkah 5 dan 6 sehingga semua kumpulan selesai melakukan pembentangan.
6.3.1 201
Graf y = sin x dan y = kos x berbentuk sinusoidal dan Sudut Informasi
mempunyai ciri-ciri yang berikut:
Garis Titik maksimum
(a) Nilai maksimum ialah 1 manakala nilai minimum keseimbangan
ialah –1, maka amplitud graf ialah 1 unit.
(b) Bentuk graf berulang setiap selang 360° atau
2π rad, maka 360° atau 2π rad ialah kala bagi
kedua-dua graf itu.
Amplitud Titik minimum
Graf y = tan x pula tidak berbentuk sinusoidal. Ciri-ciri graf

y = tan x adalah seperti yang berikut:
Bincangkan maksud
(a) Graf ini tidak mempunyai nilai maksimum atau • amplitud
nilai minimum. • kala
(b) Bentuk graf berulang setiap selang 180° atau π rad, • kitaran
• asimptot
maka kala bagi graf tangen ialah 180° atau π rad.
(c) Fungsi y = tan x tidak tertakrif pada x = 90° dan
x = 270°. Lengkung graf menghampiri garis x = 90°
dan x = 270° tetapi tidak menyentuh garis tersebut.
Garis tersebut dinamakan sebagai asimptot.
Graf bagi ketiga-tiga fungsi tersebut akan berulang walaupun dilukis dengan domain x yang
lebih besar. Perhatikan graf yang berikut.
1 Graf y = sin x untuk –2π < x < 2π

(a) Amplitud = 1 y
(i) Nilai maksimum y = 1 1 y = sin x
(ii) Nilai minimum y = –1
(b) Kala = 360° atau 2π x
0 π
–– –π – π
–2π – 3π – π
– 3π
–– 2π
(c) Pintasan-x: –2π, –π, 0, π, 2π 2 2 2 2
–1
(d) Pintasan-y: 0
2 Graf y = kos x untuk –2π < x < 2π

(a) Amplitud = 1 y
(i) Nilai maksimum y = 1 1 y = kos x
(ii) Nilai minimum y = –1
(b) Kala = 360° atau 2π x
– 0
–– –π – π
–2π – 3π π
– π 3π
–– 2π
(c) Pintasan-x: – 3 π, – 1 π, 1 π, 3 π 2 2 2 2
2 2 2 2 –1
(d) Pintasan-y: 1
202 6.3.1
Fungsi Trigonometri
3 Graf y = tan x untuk –2π < x < 2π

y
(a) Tiada amplitud y = tan x
(i) Tiada nilai maksimum y 8
6
(ii) Tiada nilai minimum y 4
2
(b) Kala = 180° atau π x
0
(c) Asimptot-x: – 3 π, – 1 π, 1 π, 3 π
–2π – 3π
–– –π – π
– –2 π
– π 3π
–– 2π
2 2 2 2 2 2 –4 2 2
–6
(d) Pintasan-x: –2π, –π, 0, π, 2π –8
(e) Pintasan-y: 0
Dalam Aktiviti Penerokaan 5, anda akan mengkaji kesan transformasi yang berbeza ke atas graf
y = a sin bx + c, a ≠ 0 dan b . 0.
Tujuan: Membanding graf fungsi sinus yang mempunyai bentuk persamaan berbeza
Langkah:
1. Salin dan lengkapkan jadual berikut.
x° 0° 30° 60° 90° 120° 150° 180° 210° 240° 270° 300° 330° 360° AB
B
x rad 0 π π π 2 π 5 π π 7 π 4 π 3 π 5 π 11 π 2π
6 3 2 3 6 6 3 2 3 6
y = sin x
y = 3 sin x
y = 3 sin 2x
y = 3 sin 2x + 1
2. Dengan menggunakan kertas graf atau sebarang perisian geometri dinamik, lukis setiap
pasangan fungsi yang berikut pada paksi yang sama.
(a) y = sin x dan y = 3 sin x untuk 0° < x < 360° atau 0 < x < 2π.
(b) y = sin x dan y = 3 sin 2x untuk 0° < x < 360° atau 0 < x < 2π.
(c) y = sin x dan y = 3 sin 2x + 1 untuk 0° < x < 360° atau 0 < x < 2π.
3. Seterusnya, bandingkan setiap pasangan graf tersebut dari segi amplitud, kala dan
kedudukan graf.
4. Kemudian, buat kesimpulan mengenai perkaitan antara nilai a, b dan c bagi fungsi
y = a sin bx + c, dengan keadaan a ≠ 0 dan b . 0 dengan
(i) amplitud,
(ii) kala,
(iii) kedudukan
graf fungsi tersebut.
5. Setiap kumpulan melantik seorang wakil untuk membentangkan hasil dapatan kumpulan
masing-masing di hadapan kelas.
6. Ahli kumpulan yang lain boleh bertanyakan soalan kepada wakil yang dilantik.
6.3.1 203
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 5, didapati bahawa perubahan nilai-nilai a, b dan c dalam
fungsi y = a sin bx + c memberi kesan kepada amplitud, kala dan kedudukan graf.
y = a sin bx + c
a sin b c
• Jika c = 0: Bentuk graf: • Bilangan kitaran Translasi
Amplitud = | a |, Nilai maksimum
y = a, Nilai minimum y = – a
y
1
dalam julat
0° < x < 360° ()

0
c
• Jika c ≠ 0: 0
x atau 0 < x < 2π dari graf
π 2π
Amplitud = | a | atau –1 • Kala = 360° asas.
b
(nilai maksimum – nilai minimum) 2
= π
2 b
Transformasi yang serupa boleh dilakukan ke atas graf

y = kos x dan y = tan x. Didapati bahawa bentuk asal graf tidak
berubah. Kesan perubahan nilai a, b dan c ke atas graf dapat Akses QR
disimpulkan seperti dalam jadual yang berikut:
• Mari teroka graf fungsi
Perubahan Kesan y = a kos (bx – c) + d.
a Nilai maksimum dan minimum graf (kecuali untuk graf
y = tan x yang tiada nilai maksimum atau minimum)
b Bilangan kitaran dalam julat 0° < x < 360° atau 0 < x < 2π :
(
• Graf y = sin x dan y = kos x kala = 360° atau 2 π
b b ) ggbm.at/bexuvgge
( )
• Mari teroka graf fungsi
• Graf y = tan x kala = 180° 1
atau π
y = k + A tan (Bx + C).
b b
c Kedudukan graf merujuk kepada paksi-x berbanding
dengan kedudukan graf asas
Setelah mengetahui bentuk dan ciri-ciri graf fungsi trigonometri, ggbm.at/wc9jzcmv

dua kemahiran penting yang perlu dikuasai ialah melukis dan
melakar graf-graf tersebut.
Contoh 11
Lukis graf y = 3 – 2 kos 3 x untuk 0 < x < 2π. Tip Pintar
2
Penyelesaian Bagi melukis graf
fungsi trigonometri,
Bagi menentukan saiz selang kelas: kita memerlukan
b = 3 , Kala = 2π ÷ 3 = 4 π sekurang-kurangnya lapan
2 2 3 titik untuk satu kitaran.
( )
Saiz selang kelas = 4 π ÷ 8
3
= π
6
204 6.3.1
Fungsi Trigonometri
π π π 2 π 5 π 7 π 4 π 3 π 5 π 11 π
x 0 π 2π
6 3 2 3 6 6 3 2 3 6
y = 3 – 2 kos 3 x 1 1.59 3 4.41 5 4.4 3 1.59 1 1.59 3 4.41 5
2
Graf y = 2 kos 3 x dipantulkan pada paksi-x y
()
2
0 5 y = 3 – 2 kos 3–2 x
dan diikuti dengan translasi .
3 4
3
2
1
x
0 1–π 1–π 1–π 2–π 5–π π 7–π 4–π 3–π 5–π 11
––π 2π
6 3 2 3 6 6 3 2 3 6
Contoh 12
Nyatakan fungsi kosinus yang diwakili oleh graf dalam rajah di bawah.
y
4 AB
B
x
–π 0 π 2π
–4
Penyelesaian
Perhatikan bahawa amplitud ialah 4.
Jadi, a = 4.
Dua kitaran dalam julat 0 < x < 2π.
Kala ialah π, iaitu 2π = π, jadi b = 2.
b
Maka, graf mewakili y = 4 kos 2x
Selain mengenal pasti fungsi trigonometri daripada graf yang diberi, nilai-nilai pemalar a, b dan
c juga membantu dalam melakar graf apabila diberi suatu fungsi trigonometri.
Contoh 13
Diberi f(x) = 3 sin 2x untuk 0° < x < 360°.
(a) Nyatakan kala bagi graf fungsi y = f(x). Seterusnya, nyatakan bilangan kitaran graf dalam
julat tersebut.
(b) Nyatakan amplitud bagi graf tersebut.
(c) Tuliskan koordinat bagi titik maksimum dan titik minimum.
(d) Lakarkan graf fungsi y = f(x).
(e) Pada paksi yang sama, lakarkan graf fungsi y = –3 sin 2x.
6.3.1 205
Penyelesaian
(a) Kala bagi graf fungsi y = f(x) ialah 360° = 180°.
Tip Pintar
2
Bilangan kitaran ialah 2. Bagi melakar graf
(b) Amplitud bagi graf ialah 3. y = a sin bx + c, 0 < x < nπ :
(c) Titik maksimum ialah (45°, 3) dan (225°, 3) manakala titik • Bilangan kelas diperlukan
minimum ialah (–135°, –3) dan (–315°, –3). ialah b × n × 2 = m
• Saiz selang kelas = nπ
(d) Bagi melakar graf fungsi y = 3 sin 2x, 0° < x < 360°: m
Bilangan kelas = 2 × 2 × 2
=8
Saiz selang kelas = 360°
8
= 45° y
3 y = 3 sin 2x
x 0° 45° 90° 135° 180° 225° 270° 235° 360° 2
1
y 0 3 0 –3 0 3 0 –3 0 0 x
–1 90° 180° 270° 360°
Plotkan titik: (0°, 0°), (45°, 3), (90°, 0°), (135°, −3), –2
–3
(180°, 0°), (225°, 3), (270°, 0°), (335°, −3), (360°, 0°)
(e) Lakaran graf fungsi y = –3 sin 2x merupakan pantulan graf y = 3 sin 2x pada paksi-x.
y y = 3 sin 2x y = –3 sin 2x
3
2
1
0 x
–1 90° 180° 270° 360°
–2
–3
Contoh 14
Nyatakan transformasi bagi graf fungsi y = tan x untuk mendapatkan graf bagi setiap
yang berikut.
(a) y = – tan x (b) y = – tan x
Seterusnya, lakarkan kedua-dua graf tersebut untuk 0 < x < 2π.
Penyelesaian
Kala = π rad
(a) Pantulan graf y = tan x pada paksi-x memberikan graf
Imbas Kembali
y1 = – tan x diikuti dengan pantulan bahagian negatif graf
Kala bagi graf y = tan x ialah
y1 = – tan x pada paksi-x untuk mendapatkan graf
180° atau π rad.
y2 =  – tan x .
y y = tan x y
y1 = –tan x y2 = |– tan x|
x
0 π 2π x
0 π 2π

206 6.3.1
Fungsi Trigonometri
(b) Pantulan bahagian negatif graf y = tan x pada paksi-x memberikan graf y1 =  tan x  diikuti
dengan pantulan graf y1 =  tan x  pada paksi-x untuk mendapatkan graf y2 = –  tan x .
y
y
y = |tan x|
x
0 π 2π
x
0 π 2π y2 = – |tan x|

Latihan Kendiri 6.4

1. Lakarkan graf bagi setiap fungsi yang berikut pada kertas graf. Seterusnya, semak graf anda
menggunakan perisian geometri dinamik.
(a) y = 1 – 3 sin 2x untuk –90° < x < 180° (b) f(x) = – tan 2x  + 1 untuk 0 < x < π
2. Nyatakan fungsi yang diwakili oleh setiap graf yang berikut.
(a) y (b) y
2
3 1
x
0 90° 180° 270° 360° AB
–1
x
6
B
0 π π 3π 2π –2
– ––
2 2 –3

3. Diberi f(x) = A sin Bx + C untuk 0° < x < 360°. Amplitud bagi graf itu ialah 3, kala ialah
90° dan nilai minimum bagi f(x) ialah −2.
(a) Nyatakan nilai A, B dan C. (b) Lakarkan graf bagi fungsi tersebut.
4. Salin dan lengkapkan jadual berikut.
Lakaran graf
Fungsi Amplitud Bilangan kitaran/Kala Translasi
0<x<π
y = 3 sin 3x
2
y =  tan 2x  + 1
Menyelesaikan persamaan trigonometri dengan kaedah graf
Penyelesaian bagi suatu persamaan trigonometri dapat ditentukan dengan melukis dua graf yang
diperoleh daripada persamaan trigonometri itu pada rajah yang sama. Penyelesaian tersebut ialah
nilai x bagi koordinat titik persilangan kedua-dua graf tersebut.
Contoh 15
Pada paksi yang sama, lukis graf y = sin 2x dan y = x dalam julat 0 < x < π. Seterusnya,
2π
nyatakan penyelesaian bagi persamaan trigonometri 2π sin 2x – x = 0.
6.3.1 6.3.2 207

Penyelesaian
Bagi fungsi y = sin 2x:
π π 3π π 5π 3π 7π π
x 0 Julat = π
8 4 8 2 8 4 8
Saiz selang kelas = π
y 0 0.71 1 0.71 0 – 0.71 –1 – 0.71 0 8
Bagi garis lurus y = x :

2π
x 0 π
y 0 0.5
Titik (0, 0) (π, 0.5)
Graf y = sin 2x dan y = x : y

y = sin 2x
2π 1.0 x
y = ––
2π
Titik persilangan kedua-dua graf ialah 0.5
penyelesaian kepada sin 2x = x atau x
2π 0 1–π 1–π 3–π 1–π 5–π 3–π 7–π π
2π sin 2x – x = 0 8 4 8 2 8 4 8
–0.5
Daripada graf, didapati bahawa penyelesaian –1.0
bagi persamaan 2π sin 2x – x = 0 ialah 0
dan 0.46 π.
Bilangan penyelesaian bagi suatu persamaan trigonometri boleh ditentukan dengan hanya melakar
graf bagi fungsi yang terlibat pada paksi yang sama. Bilangan titik persilangan akan memberikan
bilangan penyelesaian bagi persamaan tersebut.
Contoh 16
Lakarkan graf y = 3 kos 2x + 2 bagi 0 < x < π. Seterusnya, tentukan bilangan penyelesaian
bagi persamaan trigonometri berikut.
(a) 3x kos 2x = π – 2x (b) 3π kos 2x = 8x – π
Penyelesaian
y
Diberi y = 3 kos 2x + 2 y = 3 kos 2x + 2
Bilangan kelas = (2 × 1) × 2 = 4 5
π π 3π
x 0 π 2
4 2 4
x
y 5 2 –1 2 5 0 1–π 1–π 3–π π
–1 4 2 4
208 6.3.2
Fungsi Trigonometri
(a) Untuk menentukan bilangan penyelesaian bagi 3x kos 2x = π – 2x,

3x kos 2x + 2x = π
x(3 kos 2x + 2) = π
3 kos 2x + 2 = π
x
Jadi, y = 3 kos 2x + 2 dan y = π .
x
Bagi y = : π
x y
π π y = 3 kos 2x + 2
x 0 π 5
4 2
y ∞ 4 2 1 2
y=πx–
( π4 , 4) ( π2 , 2)
x
Titik – (π, 1) 0 1–π 1–π 3–π π
–1 4 2 4
Maka, bilangan penyelesaian = 1.
(b) Untuk menentukan bilangan penyelesaian bagi 3π kos 2x = 8x – π.
3π kos 2x + π = 8x
π(3 kos 2x + 1) = 8x Tip Pintar
3 kos 2x + 1 = 8x
π Hanya dua titik sahaja AB
6
8x
B
3 kos 2x + 1 + 1 = +1 diperlukan untuk melakar
π graf fungsi linear.
Jadi, y = 3 kos 2x + 2 dan y = 8x +1
π
Bagi y = 8x + 1:
π y
8 y=π
–x + 1
1 π y = 3 kos 2x + 2
x 0 5
4
3
y 1 3 2
1
( 14 π, 3)
x
Titik (0, 1) 0 1–π 1–π 3–π π
–1 4 2 4
Maka, bilangan penyelesaian = 1.
Latihan Kendiri 6.5

1. Dengan menggunakan skala yang bersesuaian,
(a) lukiskan graf yang berikut bagi 0° < x < 360°.
(i) y = 1 sin 2x (ii) y = 2 – kos x (iii)
y = – tan 2x + 1
2
(b) lukiskan graf yang berikut bagi 0 < x < 2π.
(i) y = 3 kos 2x (ii)
y = –3 sin x + 2 (iii) y =  tan x  – 1
2. Lakarkan graf fungsi y = –2  sin 2x  + 1 bagi 0 < x < 2π.
6.3.2 209
3. Pada paksi yang sama, lakarkan graf fungsi y = 3 kos 3x dan y = x + 1 bagi 0 < x < π .
2 π 2
Seterusnya, nyatakan bilangan penyelesaian untuk 3 kos 3x = 2x π
+ 2 bagi 0 < x < .
π 2
4. Tentukan bilangan penyelesaian bagi x – 2π  kos 2x  = 0 untuk 0 < x < π dengan melakarkan
dua graf yang bersesuaian.
Latihan Formatif 6.3 Kuiz bit.ly/37k9eON
1. Dengan menggunakan skala 2 cm kepada 0.5 unit pada paksi-x dan paksi-y, lukis graf
y = 2 kos π x bagi 0 < x < 4. Daripada graf yang diperoleh, anggarkan nilai-nilai x yang
2
memuaskan persamaan kos π x + 1 = 0 bagi julat 0 < x < 4.
2 4
2. Dengan menggunakan skala 2 cm kepada π rad pada paksi-x dan 1 cm kepada 1 unit pada
6
paksi-y, lukis graf y = 5 tan x bagi 0 < x < 3 π. Pada paksi yang sama, lukis garis lurus
2
yang bersesuaian untuk menyelesaikan persamaan 30 tan x – 6x + 5π = 0 bagi julat
0 < x < 3 π. Seterusnya, cari nilai x dalam unit radian.
2
3. Lakarkan graf y = 3 sin 2x bagi 0 < x < 2π. Seterusnya, menggunakan paksi-paksi
yang sama, lukis garis lurus yang bersesuaian untuk mencari bilangan penyelesaian bagi
persamaan 3π sin 2x + 2x = 3π. Nyatakan bilangan penyelesaian tersebut.
4. Lakarkan graf y =  kos 2x  bagi 0 < x < π. Pada paksi yang sama, lakarkan garis lurus
yang bersesuaian untuk mencari bilangan penyelesaian bagi persamaan x – 2π  kos 2x  = 0.
Seterusnya, nyatakan bilangan penyelesaian tersebut.
5. Dengan menggunakan skala 2 cm kepada π rad pada paksi-x dan 2 cm kepada 1 unit
4
pada paksi-y, lukis graf fungsi trigonometri y = 1 + sin 2x dan y =  2 kos 2x  bagi
0 < x < 2π pada paksi yang sama. Seterusnya, nyatakan koordinat titik-titik persilangan
bagi kedua-dua graf itu.
6. Dengan melakarkan graf y = 3 +  kos x  bagi 0 < x < 2π, cari julat nilai k dengan keadaan
 kos x  = k – 3 tidak mempunyai punca nyata.
7. (a) Lakarkan graf y = –2 kos 3x bagi 0 < x < 2π.

2
(b) Seterusnya, dengan menggunakan paksi yang sama, lakarkan satu graf yang bersesuaian
untuk menyelesaikan persamaan 2 kos 3x + π = 0 bagi 0 < x < 2π. Nyatakan
2 2x
bilangan penyelesaian tersebut.
210 6.3.2
Fungsi Trigonometri
6.4 Identiti Asas
Menerbitkan identiti asas
Perhatikan tiga identiti asas yang berikut:
sin2 q + kos2 q = 1 1 + tan2 q = sek2 q 1 + kot2 q = kosek2 q

Identiti trigonometri ialah persamaan yang melibatkan fungsi trigonometri dan sah untuk
sebarang nilai sudut. Identiti trigonometri yang telah dipelajari adalah seperti berikut:
tan q = sin q , kot q = 1 dan kosek q = 1
kos q tan q sin q
Dengan menggunakan bulatan unit dan segi tiga bersudut tegak, tiga identiti asas lain yang
juga dikenali sebagai identiti Pythagoras boleh dibuktikan.
Tujuan: Menerbitkan identiti asas

1. Bahagikan murid kepada dua kumpulan.
2. Kumpulan 1 akan mengkaji berkaitan Rajah 6.5 dan Kumpulan 2 akan mengkaji berkaitan AB
B
Rajah 6.6.
N y
(kos θ, sin θ)
1
p sin θ
m θ x
O kos θ
q
M n P

Rajah 6.5 Rajah 6.6
Kumpulan 1 Kumpulan 2
(a) Senaraikan enam nisbah trigonometri (a) Tuliskan x dalam sebutan kos q dan y
dalam sebutan n, m dan p. dalam sebutan sin q.
(b) Menggunakan teorem Pythagoras (b) Menggunakan teorem Pythagoras
m2 + n2 = p2, terbitkan tiga identiti asas. x2 + y2 = 1, terbitkan tiga identiti asas.
3. Bincangkan dalam kumpulan dan bentangkan hasil dapatan anda di hadapan kelas.
Daripada Aktiviti Penerokaan 6, didapati bahawa

ketiga-tiga identiti asas boleh diterbitkan menggunakan segi • sin A = a , kosek A = c
tiga bersudut tegak ABC dan semua nisbah trigonometri c a
yang telah dipelajari. B • kos A = b , sek A = c
c b
c a
• tan A = , kot A = b
a
b a

A b C
6.4.1 211
Dengan menggunakan teorem Pythagoras, diketahui bahawa a2 + b2 = c2. Bahagikan kedua-dua
belah persamaan dengan a2, b2 dan c2, kita peroleh:
÷ a2 ÷ b2 ÷ c2
a2 + b2 = c2 a2 + b2 = c2 a2 + b2 = c2
a2 a2 a2 b2 b2 b2 c2 c2 c2
1+ b =
a() ()
2 c 2
a ()
a 2+1=
b ()
c 2
b () ()
a 2+ b 2=1
c c
1 + kot2 A = kosek2 A 1 + tan2 A = sek2 A sin2 A + kos2 A = 1
Ketiga-tiga identiti asas tersebut boleh digunakan untuk menyelesaikan masalah yang
melibatkan nisbah trigonometri.
Contoh 17 Tip Pintar

Tanpa menggunakan kalkulator, cari nilai bagi setiap
sin2A + kos2A
yang berikut.
(a) sin2 (– 430°) + kos2 (– 430°) + +
( )
(b) tan2 π – sek2 π
3 3( ) tan2A 1 kot2A
Penyelesaian sek2A kosek2A
(a) sin2 (– 430°) + kos (– 430°) = 1 sin2 A + kos2 A = 1
( )
3 3( )
(b) tan2 π – sek2 π = –1 1 + tan2 A = sek2 A
1 + kot2 A = kosek2 A
Latihan Kendiri 6.6

(a) kos2 80° + sin2 80° (b) sek2 173° – tan2 173°
(c) 1 – kos2 45° (d) kosek2 8 π – kot2 8 π
5 5
2. Diberi kos q = m, tentukan nilai yang berikut dalam sebutan m.
(a) sek2 q
(b) sin2 q
(c) kot2 q
3. Diberi bahawa 0 < q < π dan tan q = 3. Tanpa menggunakan segi tiga bersudut tegak, cari
2
nilai sin q dan kos q.
4. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah segi tiga bersudut tegak ABC. B
Tulis ungkapan yang berikut dalam sebutan p dan/atau q.
q
(a) 1 – kos2 A p
(b) kosek2 A – 1
(c) 1 – sek2 A A C
212 6.4.1
Fungsi Trigonometri
Membuktikan identiti trigonometri menggunakan identiti asas
Contoh 18
Tip Pintar
Buktikan setiap identiti trigonometri yang berikut.
(a) 1 – 2 sin2 A = 2 kos2 A – 1 Bagi membuktikan
identiti trigonometri:
(b) tan A + kot A = sek A kosek A (a) Buktikan bahagian yang
lebih kompleks.
Penyelesaian
(b) Tukarkan kepada
(a) 1 – 2 sin2 A bentuk nisbah
Gunakan identiti
= 1 – 2(1 – kos2 A) sin2 A + kos2 A = 1
trigonometri asas.
(c) Darabkan dengan
= 1 – 2 + 2 kos2 A konjugat jika perlu.
= 2 kos2 A – 1
Maka, terbukti bahawa 1 – 2 sin2 A = 2 kos2 A – 1
(b) tan A + kot A Gunakan identiti
Akses QR
tan A = sin A dan kot A = kos A
= sin A + kos A kos A sin A
kos A sin A Aktiviti menentusahkan
identiti asas dengan
= sin A + kos A
2 2
Gunakan identiti sin2 A + kos2 A = 1 menggunakan klinometer.
kos A sin A
= 1 Gunakan identiti AB
kos A sin A
6
1 = kosek A dan 1 = sek A
B
= sek A kosek A sin A kos A
Maka, terbukti bahawa tan A + kot A = sek A kosek A bit.ly/37tHBTt
Didapati bahawa pembuktian dapat dilakukan dengan meringkaskan ungkapan di sebelah kiri
supaya serupa dengan ungkapan di sebelah kanan atau sebaliknya. Pembuktian juga boleh
dilakukan dengan meringkaskan ungkapan di sebelah kiri dan ungkapan di sebelah kanan
menjadi satu ungkapan yang serupa. Kaedah ini ditunjukkan dalam contoh di bawah.
Contoh 19
Buktikan bahawa tan2 x – sek2 x + 2 = kosek2 x – kot2 x.
Penyelesaian
Sebelah kiri: tan2 x – sek2 x + 2 = (–1) + 2
=1 Gunakan identiti 1 + tan2 x = sek2 x

Sebelah kanan: kosek2 x – kot2 x = 12 – kos2 x
2 Gunakan identiti
sin x sin x 1 = kosek x dan 1 = kot x
sin x tan x
= 1 – kos x
2
sin x
2 Gunakan identiti sin2 x + kos2 x = 1
= sin2 x
2
sin x
=1
Maka, tan x – sek x + 2 = kosek2 x – kot2 x = 1.
2 2
6.4.2 213
Latihan Kendiri 6.7
1. Buktikan setiap identiti trigonometri yang berikut.
(b) 1 + 2 tan2 A = 1 – sin A
4
(a) 3 sin2 A – 2 = 1 – 3 kos2 A
kos A
4
(d) kos2 A – sin2 A = 1 – tan 2 A

2
(c) sek A kosek A – tan A = kot A
1 + tan A
(e) kot2 q – tan2 q = kosek2 q – sek2 q (f) sin2 q = 1 – kos q
1 + kos q
(h) 1 – 2 sin q = kos q + sin q
2
(g) tan2 q (kosek2 q – 1) = 1
kos q – sin q
Latihan Formatif 6.4 Kuiz bit.ly/2F3x5py
1. Diberi sek2 q = p, cari nilai bagi setiap yang berikut, dalam sebutan p.
(a) tan2 q (b) kos2 q (c) sin2 q

(a) sin2 100° + kos2 100° (b) tan2 3 rad – sek2 3 rad
(c) 1 + tan 120°
2
(d) 1 + kot2 225°
3. Buktikan setiap yang berikut.

(a) tan x2 = sin2 x
2
(b) 5 sek2 x + 4 = 9 sek2 x – 4 tan2 x
1 + tan x
(c) sin q + 1 + kos q = 2 kosek q (d) sek4 q – sek2 q = tan4 q + tan2 q
1 + kos q sin q
4. Persamaan yang berikut adalah benar bagi semua nilai q.
1 + 1 = 2 kosek2 q
1 + kos q 1 – kos q
(a) Buktikan persamaan tersebut.

(b) Seterusnya, cari nilai kosek2 q jika kos q = 0.6.
5. Setiap identiti yang berikut menunjukkan hubungan yang melibatkan sek y. Buktikan
setiap identiti yang berikut.
(a) sek y = sin y tan y + kos y
tan y + kot y
(b) sek y =
kosek y
1 – sin y kos y
(c) sek y = +
2 kos y 2 – 2 sin y
214 6.4.2
Fungsi Trigonometri
6.5 Rumus Sudut Majmuk dan Rumus Sudut Berganda
Membuktikan identiti trigonometri dengan menggunakan rumus

sudut majmuk
Pertimbangkan contoh yang berikut:

Sudut Informasi
sin (30° + 60°) = sin 90° = 1 • Sudut yang berbentuk
Walau bagaimanapun, sin 30° + sin 60° = 0.5 + 0.866 ≠ 1 (A + B) atau (A – B)
Maka, sin (30° + 60°) ≠ sin 30° + sin 60°. dikenali sebagai
Secara amnya, sin (A + B) ≠ sin A + sin B. sudut majmuk.
• Sudut yang berbentuk 2A,
3A ,… dikenali sebagai
Rumus yang boleh digunakan untuk mencari nisbah sudut berganda.
trigonometri bagi sudut majmuk adalah seperti yang berikut:
sin (A + B) = sin A kos B + kos A sin B

sin (A – B) = sin A kos B – kos A sin B Akses QR
kos (A + B) = kos A kos B – sin A sin B
kos (A – B) = kos A kos B + sin A sin B Menerbitkan rumus
tan (A + B) = tan A + tan B

sudut majmuk.
1 – tan A tan B AB
tan (A – B) = tan A – tan B
6
B
1 + tan A tan B
Rumus di atas dikenali sebagai rumus sudut majmuk. bit.ly/37kwwUJ

Kalkulator boleh digunakan untuk menentusahkan rumus tersebut.
Tujuan: Menentukan rumus sudut majmuk

Langkah:
1. Salin dan lengkapkan jadual di bawah dengan menggunakan kalkulator. Selain 10° dan 20°,
anda boleh memilih lima set sebarang nombor yang lain.
A B sin (A + B) sin A kos B kos A sin B sin A kos B + kos A sin B
10° 20°
2. Kemudian, bandingkan jawapan yang diperoleh dalam Lajur 3 dan Lajur 6 bagi jadual
di atas.
3. Bincangkan hasil perbandingan anda dengan kumpulan yang lain.
6.5.1 215
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 7, didapati bahawa satu daripada rumus sudut majmuk
dapat ditentusahkan, iaitu sin (A ± B) = sin A kos B ± kos A sin B. Kaedah yang sama boleh
digunakan untuk menentusahkan rumus sudut majmuk yang lain. Kalkulator juga boleh
digunakan untuk menentusahkan contoh-contoh di bawah.
Contoh 20
Cari nilai bagi setiap ungkapan yang berikut dengan menggunakan rumus sudut majmuk.
Seterusnya, semak jawapan yang diperoleh menggunakan kalkulator.
(a) sin 63° kos 27° + kos 63° sin 27°
(b) kos 50° kos 20° + sin 50° sin 20°
(c) tan 70° – tan 10°
1 + tan 70° tan 10°
Penyelesaian
(a) sin (63° + 27°) (b) kos (50° – 20°) (c) tan (70° – 10°)
= sin 90° = kos 30° = tan 60°
=1 ! 3 = ! 3
=
2
Membuktikan identiti lain menggunakan rumus sudut majmuk

Rumus sudut majmuk boleh digunakan untuk membuktikan identiti trigonometri yang lain.
Contoh 21
Buktikan setiap identiti yang berikut.
(a) sin (90° + A) = kos A ( ) ( )
(b) sin x + π – sin x – π = kos x
6 6
Penyelesaian
(a) sin (90° + A)
= sin 90° kos A + kos 90° sin A
= (1) kos A + (0) sin A
= kos A
( )
(b) sin x + π – sin x – π
6 ( 6 )
= sin x kos ( )
π
6 ( ) ( ( )
+ kos x sin π – sin x kos π – kos x sin
6 6 ( π6 ))
( ) ( ) ( )
= sin x kos π + kos x sin π – sin x kos π + kos x sin
6 6 6 ( π6 )
= 2 kos x sin ( )
π
6
= 2 kos x ( )
1
2
= kos x
216 6.5.1
Fungsi Trigonometri
Penggunaan rumus sudut majmuk

Mari lihat contoh penggunaan rumus sudut majmuk untuk menyelesaikan beberapa masalah
yang melibatkan nisbah trigonometri.
Contoh 22
Imbas Kembali
Tanpa menggunakan kalkulator, cari nilai yang berikut.
sin kos tan
(a) sin 105° (b) tan 15° 1 1
45° 1
Penyelesaian ! 2 ! 2
(a) sin 105° (b) tan 15° 60° ! 3 1 ! 3
= sin (45° + 60°) = tan (60° – 45°) 2 2
= sin 45° kos 60° + kos 45° sin 60°
= tan 60° – tan 45°
( )( ) ( )( )
1 1 + 1 ! 3 1 + tan 60° tan 45°
=
! 2 2 ! 3 – 1
( )( )
! 2 2 =
1 + ! 3 ! 2 1 + (! 3 )(1)
= ×
2! 2 ! 2 ! 3 – 1
=
! 2 + ! 6 ! 3 + 1
=
4 = 2 – ! 3
AB
23
6
Contoh
B
Diberi sin A = 3 , 0° , A , 90° dan sin B = – 12 , 90° , B , 270°. Cari
5 13
(a) sin (A + B) (b) tan (B – A)
Penyelesaian
(a) sin (A + B) = sin A kos B + kos A sin B Tip Pintar
( )( ) ( )( )
= 3 –5 + 4 –12
5 13 5 13 y
P Berdasarkan rajah
= –15
65
– 48 5
3
dalam Contoh 23:
• sin A = 3 , sin B = –12
A
= – 63 x 5 13
O 4 • kos A = , kos B = –5
4
65 5 13
(b) tan (B – A) = tan B – tan A 3
• tan A = , tan B = 12
1 + tan B tan A y 4 5
( ) ( )
–12 – 3
B
= –5 4 Q –5
x
1+( )( )
–12
–5 4
3
–12
13
O
( )
48 – 15 P
= 20
( )
Berdasarkan Contoh 23,
1 + 36 tentukan nilai bagi setiap
20 yang berikut:
=( ) ( )
33
20
× 20
56
33 ÷ 56 = 33 ×
20 20 20
20
56
(a) kosek (A + B)
(b) sek (A – B )
(c) kot (B – A )
= 33
56
6.5.1 217
Latihan Kendiri 6.8
1. Buktikan setiap identiti trigonometri yang berikut.
( )
(a) sin (x – y) – sin (x + y) = –2 kos x sin y (b) tan A + π = 1 + tan A
4 1 – tan A
kos (x – y) – kos (x + y) kot A kot B + 1
(c) = tan y (d) kot (A – B) =
sin (x + y) + sin (x – y) kot B – kot A
(a) kos 75° (b) kosek 105° (c) kot 195°
3. Diberi kos x = – 5 bagi 0 , x , π dan sin y = – 3 bagi π , y , 3 π, cari nilai bagi setiap
13 5 2 2
yang berikut.
(a) sin (x + y) (b) kos (x – y) (c) kot (x + y)
Menerbitkan rumus sudut berganda
Rumus sudut majmuk boleh digunakan untuk menerbitkan rumus sudut berganda.
• Diberi sin (A + B) = sin A kos B + kos A sin B

sin 2A • Jika gantikan B dengan A,
sin (A + A) = sin A kos A + kos A sin A
Maka, sin 2A = 2 sin A kos A
• Diberi kos (A + B) = kos A kos B − sin A sin B

kos 2A • Jika gantikan B dengan A,
kos (A + A) = kos A kos A − sin A sin A.
Maka, kos 2A = kos2 A – sin2 A
• Jika gantikan sin2 A = 1 – kos2 A ke dalam kos 2A = kos2 A − sin2 A,
kos 2A = kos2 A – (1 – kos2 A)
= 2 kos2 A – 1
Maka, kos 2A = 2 kos2 A − 1
• Jika gantikan kos2 A = 1 – sin2 A ke dalam kos 2A = kos2 A − sin2 A,
kos 2A = (1 – sin2 A) – sin2 A
= 1 – 2 sin2 A
Maka, kos 2A = 1 – 2 sin2 A
• Diberi tan (A + B) = tan A + tan B

tan 2A 1 – tan A tan B
• Jika gantikan B dengan A,
tan (A + A) = tan A + tan A
1 – tan A tan A
Maka, tan 2A = 2 tan 2A
1 – tan A
218 6.5.1 6.5.2

Fungsi Trigonometri
Contoh 24
Cari nilai bagi setiap ungkapan yang berikut menggunakan rumus sudut berganda. Seterusnya,
tentusahkan jawapan yang diperoleh menggunakan kalkulator.
(a) 2 sin 15° kos 15° (b) kos2 22.5° – sin2 22.5° (c) 2 tan 275°
1 – tan 75°
Penyelesaian
(a) 2 sin 15° kos 15° (b) kos2 22.5° – sin2 22.5° (c) 2 tan 275°
= kos 2(22.5°) 1 – tan 75°
= sin 2(15°)
= kos (45°) = tan 2(75°)
= sin 30°
= 1 =
! 2 = tan 150°
2 2 = – 1
! 3
Membuktikan identiti trigonometri dengan menggunakan rumus

sudut berganda
Contoh 25 AB
B
Buktikan setiap identiti yang berikut.
(a) kosek 2A = 1 sek A kosek A
2
(b) kos q – sin q = kos 2q
kos q + sin q
Penyelesaian
(a) Diberi kosek 2A = 1 sek A kosek A

2
Bukti: Sebelah kiri = kosek 2A
= 1 Gunakan identiti kosek 2A = 1
sin 2A sin 2A
= 1
2 sin A kos A
Gunakan identiti
= 1 sek A kosek A 1 = kosek A dan 1 = sek A
2 sin A kos A
(b) Diberi kos q – sin q = kos 2q

kos q + sin q
Bukti: Sebelah kanan = kos 2q
kos q + sin q
(kos2 q – sin2 q) (kos q – sin q)
= ×
kos q + sin q (kos q – sin q)
Gunakan identiti
(kos2 q – sin2 q) (kos q – sin q)
= kos 2q = kos2 q – sin2 q dan
(kos2 q – sin2 q) darabkan dengan konjugat
= kos q – sin q
6.5.2 6.5.3 219

Rumus lain yang melibatkan sudut berganda boleh diterbitkan
Sudut Informasi
secara aruhan. Contohnya, jika kos 2A = 2 kos2 A – 1, maka
rumus kos 4A = 2 kos2 2A – 1. Dengan menggunakan kaedah • sin A = 2 sin A kos A
yang sama, didapati bahawa kos A = 2 kos2 A – 1. Hubungan
2 2
2 • kos A = kos2 A – sin2 A
ini boleh digunakan untuk membuktikan rumus sudut separuh 2 2
2 A
dengan keadaan sin A , kos A dan tan A boleh diungkapkan
= 2 kos – 1
2
2 2 2
= 1 – 2 sin2 A
dalam sebutan kos A seperti berikut. 2
2 tan A
• sin A = ± 1 – kos A
2
2 ! 2
• tan A =
1 – tan 2 A
2
• kos A = ± 1 + kos A
!
2 2
• tan A = ± 1 – kos A
!
2 1 + kos A
Contoh 26
Buktikan bahawa tan x = 1 – kos x . Buktikan bahawa:
2 sin x
• sin2 q = 1 – kos q
Penyelesaian 2 2
Sebelah kanan = 1 – kos x • kos2 q = 1 + kos q

sin x 2 2
(
1 – 1 – 2 sin2 x
2 ) q
• tan =
2
sin q
1 + kos q
=
2 sin x kos x
2 2
2 x Gunakan
2 sin
= 2 kos 2x = 1 – 2 sin2 x
x
2 sin kos x maka, kos x = 1 – 2 sin2 x
2 2 2
sin x
= 2
kos x
2
= tan x
2
Maka, terbukti bahawa tan x = 1 – kos x .
2 sin x
Latihan Kendiri 6.9

1. Tanpa menggunakan kalkulator, tentukan nilai bagi setiap yang berikut.
(c) 1 – tan 75°
2
(a) 2 sin 30° kos 30° (b) kos2 165° – sin2 165°
2 tan 75°
1
2. Buktikan bahawa kosek 2A = sek A kosek A.
2
220 6.5.3
Fungsi Trigonometri
3. Buktikan setiap identiti yang berikut.

(a) sin 2q (tan q + kot q) = 2 (b) sin 4x + sin 2x = tan 2x
kos 4x + kos 2x + 1
(c) kosek 2A + kot 2A = kot A (d) sek 2x = kot x + tan x
kot x – tan x
4. Diberi sin x = 4 dengan x ialah sudut tirus dan sin y = 5 dengan y ialah sudut cakah, cari
5 13
x y
(a) kosek 2x (b) sek 2y (c) sin (d) tan
2 2
Latihan Formatif 6.5 Kuiz bit.ly/2EYagUu
1. Diberi tan (A + B) = 3 dan tan B = 1 , cari nilai bagi tan A.

3
2. Diberi bahawa 3A = 2A + A, buktikan setiap yang berikut menggunakan identiti
yang bersesuaian.
(a) sin 3A = 3 sin A – 4 sin3 A (b) kos 3A = 4 kos3 A – 3 kos A AB
B
3. Diberi bahawa sin x = 24 bagi 0 < x < π dan kos y = 8 bagi π < y < 2π, cari
25 2 17
(a) kos (x + y) (b) kosek (x – y) (c) tan (x – y)
y
(d) sek 2y (e) sin
2
kot x kot y – 1
(a) kot (x + y) =
kot x + kot y
kos (x – y) – kos (x + y)
(b) tan y =
sin (x – y) + sin (x + y)
5. Diberi tan q = t bagi 0 < q < π. Ungkapkan setiap yang berikut dalam sebutan t.
(a) sin 2q (b) kos 2q (c) tan 2q
2 q 2 q
(d) sin (e) kos
2 2
(a) tan 1 q = sin q (b) sek2 1 q = 2 (c) sin 2q = 2 tan q
2 1 + kos q 2 1 + kos q 1 + tan2 q
7. Dengan menggunakan identiti sudut majmuk, tunjukkan bahawa
( )
(a) tan q + π = – kot q
2 ( )
(b) kos q + π = – sin q
2 (
(c) sin q + π = kos q
2 )
6.5.3 221
6.6 Aplikasi Fungsi Trigonometri
Menyelesaikan persamaan trigonometri
Pertimbangkan soalan yang berikut:
Diberi sin q = 0.5, apakah nilai bagi q ?
Nilai bagi q dapat diperoleh dengan menggunakan fungsi sin–1 0.5 pada kalkulator,
iaitu sin–1 0.5 = 30°.
Didapati bahawa nilai bagi sin 150°, sin 390°, sin 510°, … ialah 0.5. Maka, sudut 150°, 390°,
510°, … juga ialah penyelesaian bagi sin q = 0.5.
Jika julat bagi sudut tidak dinyatakan, maka bilangan penyelesaian bagi suatu persamaan
trigonometri adalah tidak terhingga.
Untuk menyelesaikan persamaan trigonometri, pengetahuan tentang identiti trigonometri,
sudut rujukan dan tanda bagi nisbah trigonometri dalam suatu sukuan adalah penting.
Contoh 27 Tip Pintar

Selesaikan persamaan yang berikut bagi 0° < q < 360°. Langkah untuk
(a) sin q = – 0.5446 (b) kos 2q = 0.3420 menyelesaikan persamaan
trigonometri:
Penyelesaian 1. Permudahkan
y
persamaan
(a) sin q = – 0.5446 menggunakan identiti
Sudut rujukan, a = sin–1 (0.5446) jika perlu.
a = 33° α α x 2. Tentukan sudut rujukan
O menggunakan nilai
nisbah trigonometri
tanpa mengambil kira
sin q adalah negatif, jadi q dalam sukuan III dan IV tandanya.
bagi 0° < q < 360°. 3. Cari sudut dalam
q = 180° + 33° dan 360° – 33° sukuan yang merujuk
kepada tanda nisbah
= 213° dan 327° y trigonometri dan julat.
(b) kos 2q = 0.3420 4. Tuliskan penyelesaian
Sudut rujukan, a = kos–1 (0.3420) yang diperoleh.
α
a = 70° x
Oα
Imbas Kembali
Diberi a ialah sudut rujukan dan
kos 2q adalah positif, jadi 2q dalam sukuan I dan IV q ialah sudut dalam sukuan.
bagi 0° < 2q < 720° y
α = 180°−θ α =θ
2q = 70°, 360° – 70°, 360° + 70° dan 360 + (360° – 70°)
= 70°, 290°, 430° dan 650° α α
x
q = 35°, 145°, 215° dan 325° α α
α = θ −180° α = 360°−θ
222 6.6.1
Fungsi Trigonometri
Contoh 28
( )
Selesaikan persamaan 3 sin A + π = 0.99 bagi 0 < A < π.
3 y
Penyelesaian
( 3 )
3 sin A + π = 0.99 α
O
α x
( )
sin A + π = 0.33
3
Tukar kalkulator
Sudut rujukan, a = sin–1 (0.33) dalam mod radian
= 0.3363 rad
( 3 ) (3 )
sin A + π adalah positif, jadi A + π dalam Sukuan I dan II
bagi π < A + π < 4.189. Tip Pintar
3 3
A + π = 0.3363 dan π – 0.3363 Jika menggunakan
3 kalkulator dalam mod
A = 0.3363 – π dan 2.805 – π darjah: sin–1 (0.33) = 19.27°
3 3 Tukar ke mod radian:
= – 0.7109 dan 1.758 19.27° × π
180°
= 0.3363 rad
Maka, A = 1.758 rad.
AB
B
Contoh 29
Cari nilai x yang tercangkum di antara 0° dengan 360° yang
memuaskan persamaan yang berikut.
(a) sin 2x + kos x = 0
(b) 2 kos 2x – 13 sin x + 10 = 0 Diberi 0° < x < 360°.
Lengkapkan jadual
Penyelesaian di bawah.
(a) sin 2x + kos x = 0 Gunakan identiti Nisbah x

2 sin x kos x + kos x = 0 sin 2x = 2 sin x kos x sin x = 0
kos x (2 sin x + 1) = 0 kos x = 0
Jadi, kos x = 0 atau 2 sin x + 1 = 0 tan x = 0
Apabila kos x = 0, sin x = 1
x = 90° dan x = 270°
kos x = 1
Apabila 2 sin x + 1 = 0
tan x = 1
sin x = – 0.5
Sudut rujukan, a = 30° sin x = –1
sin x adalah negatif, jadi x dalam sukuan III atau IV kos x = –1
x = 180° + 30° dan 360° – 30° tan x = –1
= 210° dan 330°
Maka, x = 90°, 210°, 270° dan 330°.
6.6.1 223
(b) 2 kos 2x – 13 sin x + 10 = 0
2(1 – 2 sin2 x) – 13 sin x + 10 = 0 kos 2x = 1 – 2 sin2 x
2 – 4 sin x – 13 sin x + 10 = 0
2
4 sin2 x + 13 sin x – 12 = 0
(4 sin x – 3)(sin x + 4) = 0
sin x = 0.75 atau sin x = – 4 (abaikan) 0 < sin x < 1
Apabila sin x = 0.75, sudut rujukan, a = 48.59°
sin x adalah positif, jadi x dalam sukuan I dan II.
Maka, x = 48.59° dan 131.41°.

1. Diberi bahawa 0° < x < 360°, cari semua nilai x yang memuaskan setiap
persamaan yang berikut.
(a) sin 2x = – 0.4321 (b) sek (2x + 40°) = 2
(c) kot( )x
3
= 0.4452 (d) 5 tan x = 7 sin x
(e) sin x – 2 sin x = kos 2x
2
(f) sin (x + 30°) = kos (x + 120°)
(g) 7 sin x + 3 kos 2x = 0 (h) sin x = 3 sin 2x
(i) kos (x – 60°) = 3 kos (x + 60°)
2. Cari semua sudut yang tercangkum di antara 0 dengan 2π yang memenuhi
persamaan yang berikut.
( )
(a) sin 2x + π = –
6
! 3
2
(b) 3 sin y = 2 tan y
(c) 3 kot2 z – 5 kosek z + 1 = 0 (d) sin 2A – kos 2A = 0
(e) kos B sin B = 1 (f) 4 sin (x – π) kos (x – π) = 1
4
Menyelesaikan masalah yang melibatkan fungsi trigonometri
Pengetahuan tentang fungsi trigonometri sering digunakan untuk menyelesaikan masalah sama
ada dalam kehidupan harian atau masalah lain yang melibatkan trigonometri.

Dalam rajah di sebelah, AE mewakili tinggi sebuah A
bangunan. Sudut dongak puncak A dari titik B, C
dan D masing-masing ialah q, 2q dan 3q. Titik B,
C, D dan E terletak pada satu garis lurus mengufuk.
hm
Diberi BC = 11 m dan CD = 5 m. Jika AE = h m
dan DE = x m, cari tinggi bangunan itu, dalam
sebutan x. θ 2θ 3θ
B E
11 m C 5m D xm
224 6.6.1 6.6.2

Fungsi Trigonometri
Penyelesaian

Diberi BC = 11 m, CD = 5 m, Cari tan q, tan 2q dan tan 3q, dalam
DE = x m dengan sudut q, 2q, sebutan h dan x.
dan 3q. Gunakan identiti tan 3q = tan (q + 2q).
Cari tinggi bangunan, AE = h m. Gantikan ungkapan bagi tan q,
tan 2q dan tan 3q.
Permudahkan persamaan untuk
mencari h.
Didapati bahawa: tan q = h
16 + x
tan 2q = h
5+x
tan 3q = h dengan tan 3q = tan (q + 2q).
x AB
6
h = tan q + tan 2q
Jadi, 1 = 21 + 2x
B
x 1 – tan q tan 2q x 80 + 21x + x2 – h2
( h
) (+ h
) 80 + 21x + x2 – h2 = x(21 + 2x)
= 16 + x 5+x 80 + 21x + x2 – h2 = 21x + 2x2
1– ( h
)( h
16 + x 5 + x ) h2 = 80 – x2
h = ±! 80 – x2
h(5 + x) + h(16 + x)
(16 + x)(5 + x) Maka, tinggi bangunan itu ialah ! 80 – x2 m.
=
(16 + x)(5 + x) – h2
(16 + x)(5 + x)
h(5 + x) + h(16 + x)
=
(16 + x)(5 + x) – h2
6.6.2 225
Katakan x ialah 4 m. Jadi, h = ! 80 – 42
=8m
Didapati bahawa: tan q = 8 tan 3q = tan q + tan 2q

20 1 – tan q tan 2q
= 2
5 ( 25 ) + ( 89 )
=
tan 2q = 8
9 1 – ( 2 )( 8 )
5 9
tan 3q = 8
4 ( 18 45+ 40 )
=
=2
( 4545– 16 )
= 58
29
=2

1. Dalam merancang penerbangan, juruterbang pesawat perlu
menentukan kelajuan darat, v kmj–1, pesawat itu dengan
mengambil kira laju dan arah angin. Kelajuan darat, dalam
kmj–1, boleh diungkapkan sebagai
v = 770 sin 135°
sin q
Tanpa menggunakan kalkulator, cari nilai v, jika tan q = 7
dan 0° , q , 180°.
2. Dengan menggunakan identiti sek2 A – tan2 A = 1, cari nilai tepat bagi tan A
jika sek2 A + tan2 A = 2.
3. Elly bercadang untuk menampal kertas hiasan dinding menggunakan
A
teknik kolaj. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah segi tiga ABC
yang terdiri daripada dua jenis kertas warna. Titik D terletak di
7 cm
atas AC, dengan keadaan AD = 7 cm, DC = 8 cm, BC = 10 cm
dan ˙ACB = 90°. Untuk mengelakkan pembaziran, Elly perlu D
mendapatkan ukuran yang tepat bagi kepingan kertas warna
8 cm β
tersebut. Cari nilai bagi setiap yang berikut.
(a) tan (a + b) (b) tan a (c) tan b α
C B
Seterusnya, nyatakan nilai a, b, ˙BAC, ˙ADB, ˙BDC, 10 cm
panjang BD dan panjang AB.
226 6.6.2
Fungsi Trigonometri
Latihan Formatif 6.6 Kuiz bit.ly/2Q6BzlV
1. Selesaikan setiap persamaan trigonometri yang berikut bagi 0° < x < 360°.
(a) 2 kos (x – 10°) = –1 (b) tan2 x = sek x + 2 (c) 3 sin x + 4 kos x = 0
2. Diberi 0 < A < π, selesaikan setiap persamaan yang berikut.
(a) sin 2A = sin 4A (b) 5 kot2 A – 4 kot A = 0
3. Tunjukkan bahawa tan q + kot q = sek q kosek q. Seterusnya, selesaikan persamaan
sek q kosek q = 4 kot q bagi 0° < x < 360°.
4. Jika A, B dan C ialah sudut dalam segi tiga ABC, buktikan bahawa
(a) sin (B + C) = sin A, (b) kos (B + C) = – kos A.
5. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah trapezium ABCD. 10 cm
D C
Sisi AB selari dengan DC dan ˙BCD = q. Cari nilai bagi
setiap yang berikut. θ
17 cm
(a) kos q 15 cm
(b) sin 2q
(c) tan 2q A B
Seterusnya, tentukan nilai q. 18 cm
AB
B
6. Sebatang tiang elektrik dikukuhkan oleh dua kabel seperti A
yang ditunjukkan dalam rajah di sebelah. Diberi tinggi
tiang, AB = 24 m, jarak BC = 7 m, ∠BAC = q dan
∠ADB = 30°. 24 m θ Kabel
(a) Tanpa mencari ∠CAD, hitung nilai sin ∠CAD, Kabel
kos ∠CAD dan tan ∠CAD. 30°
(b) Nyatakan panjang bagi kedua-dua kabel itu. B 7m D
C
7. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah segi tiga PQR

P
dengan sisi p, q dan r masing-masing dengan sudut
bertentangan q, b dan a. Tunjukkan bahawa luas segi tiga θ
r q
tersebut diberi oleh rumus yang berikut.
p2 sin b sin a α
L= β
2 sin (b + a) Q p R
8. Diberi sek q = t, dengan keadaan 0 , q , π . Cari nilai bagi setiap yang berikut,
2
dalam sebutan t.
(a) sin q
2 (
(b) kos π + q ) (c) tan (π – q)
9. Lakarkan graf fungsi f(x) = 1 +  kos x  bagi domain 0 < x < 2π.
(a) Nyatakan julat yang sepadan dengan domain tersebut.
(b) Seterusnya, dengan melakar graf yang sesuai pada paksi yang sama, nyatakan bilangan
penyelesaian bagi x kos x  = 1 – x.
227
SUDUT REFLEKSI
FUNGSI TRIGONOMETRI
Mewakilkan sudut Menentukan nisbah • Melukis Identiti

positif dan sudut trigonometri bagi dan melakar trigonometri
negatif dalam sebarang sudut: graf fungsi • Rumus sudut
satah Cartes. • Enam fungsi trigonometri. pelengkap
• Unit darjah trigonometri • Kesan perubahan • Identiti asas
dan radian. • Sudut rujukan a, b dan c pada • Rumus sudut
• Sudut pada • Tanda nisbah graf berikut: majmuk
bulatan penuh trigonometri y = a sin bx + c • Rumus sudut
ialah 360°. dalam 4 sukuan y = a kos bx + c berganda
y y = a tan bx + c • Rumus sudut
• Mencari separuh
sin Semua
penyelesaian
+ + dan menentukan
x
tan kos bilangan
+ + penyelesaian.
Aplikasi
Dengan menggunakan lembaran pengurusan grafik yang bersesuaian, hasilkan satu ringkasan
bagi semua konsep yang terkandung dalam bab ini. Kemudian, bandingkan ringkasan anda
dengan rakan yang lain dan buat penambahbaikan jika perlu. Bentangkan hasil kerja anda di
hadapan kelas. Guru dan rakan akan bertanyakan soalan kepada anda.
228
Fungsi Trigonometri
Latihan Sumatif
1. Tuliskan julat sudut bagi setiap yang berikut dalam unit radian. TP 1
(a) 0° < x < 360° (b) −180° < x < 90° (c) 270° < x < 720°
2. Tuliskan julat sudut bagi setiap jenis sudut yang berikut dalam unit radian. TP 1
(a) Sudut tirus (b) Sudut cakah (c) Sudut refleks
3. Nyatakan semua sudut q antara 0° dengan 360° yang mempunyai nisbah trigonometri
yang berikut. TP 2
(a) sin q ialah 0.66 dan – 0.66 (b) sek q ialah 2.2727 dan –2.2727
(c) kot q ialah 1.136 dan –1.136
4. Tanpa menggunakan kalkulator, cari nilai bagi setiap yang berikut. TP 2

(a) sin (–120°) (b) tan 480° (c) sek 750°
(d) kosek 3π ( 9
)
(e) kot – π
4 (
(f) kos – 8 π
3 )
5. Diberi sin A = 5 4
dan sin B = , cari nilai bagi kos (A – B) dan tan (A + B) jika TP 3
13 5
(a) A dan B ialah sudut tirus,
(b) A dan B ialah sudut cakah, AB
B
(c) kos A dan kos B adalah negatif.
6. Rajah di sebelah menunjukkan tiga graf bagi y = a kos bx y

untuk 0 < x < 2π. Salin dan lengkapkan jadual di bawah. TP 3
1
I
Bilangan Selang
Graf Persamaan Kala II
kitaran kelas
x
I 0 π
– π 3–π 2π
2 2
III
II –1
III
7. (a) Nyatakan kala bagi graf y = sin 2x.

(b) Tentukan amplitud bagi graf y = 1 + 2 kos 3x. Seterusnya, nyatakan nilai maksimum dan
nilai minimum bagi y.
(c) Pada paksi yang sama, lakarkan setiap fungsi yang berikut bagi 0 < x < π.
(i) y = sin 2x (ii) y = 1 + 2 kos 3x
(d) Nyatakan bilangan penyelesaian bagi sin 2x – 2 kos 3x – 1 = 0 bagi 0 < x < π. TP 3
8. Diberi sebuah segi tiga ABC, tunjukkan bahawa sin (A – B) sin C = sin2 A – sin2 B. TP 4
9. Buktikan pernyataan yang berikut. TP 4
229
10. Diberi A = kos–1
π
! 10 ( ) ! 5 ( )
3 dan B = sin–1 1 . Jika A dan B ialah sudut tirus, tunjukkan
bahawa A + B = . TP 4
4
11. Rajah di sebelah menunjukkan graf bagi y = sin 2x + sin x untuk y
0 < x < 2π. TP 4 2
(a) Cari pintasan-x bagi graf tersebut.
1
(b) Dengan menggunakan paksi yang sama, lakarkan graf
x
y = kos 2x + 1. Nyatakan nilai maksimum dan kala bagi 0 π
– π 3π 2π
––
graf tersebut. –1 2 2
(c) Seterusnya, nyatakan bilangan penyelesaian bagi persamaan –2
sin 2x + sin x = 2 kos2 x bagi 0 < x < 2π.
12. (a) Buktikan bahawa 1 – tan 2 x = kos 2x. TP 4

2
1 + tan x
(b) Lakarkan graf fungsi y = kos 2x bagi 0 < x < 3 π.
2
(c) Dengan menggunakan paksi yang sama, lakarkan satu garis lurus yang sesuai untuk
mencari bilangan penyelesaian bagi persamaan 5π (1 – tan2 x) = x (1 + tan2 x)
bagi 0 < x < 3 π.
2
13. (a) Selesaikan setiap persamaan trigonometri yang berikut bagi 0° < x < 360°. TP 5
(i) sin (x + 30°) = 2 kos x
(ii) 2 sek (x + 60°) = 5 sek (x – 20°)
(iii) tan x + tan 15° = 2
1 – tan x tan 15°
(b) Selesaikan setiap persamaan trigonometri yang berikut bagi 0 < x < 2π.
( )
(i) 3 sin x = 2 kos x + π
4
(
(ii) 2 tan x + 3 tan x – )
π
4
=0
(iii) tan 5x = tan 2x
14. Pecutan graviti ialah pecutan yang dihasilkan oleh tindakan daya tarikan graviti ke atas jasad
menuju ke pusat bumi. Pecutan, g ini bergantung pada latitud, q bagi suatu tempat. Nilai g
boleh dihitung menggunakan rumus yang berikut. TP 5
g = 9.78039(1 + 0.005288 sin q − 0.000006 sin2 2q)

(a) Hitung nilai pecutan graviti di Kuala Lumpur.
(b) Tentukan latitud apabila pecutan graviti adalah maksimum dan nyatakan nilai tersebut.
y
15. Rajah di sebelah menunjukkan titik P(kos B, sin B) dan
P
titik Q(kos A, sin A) yang terletak pada lilitan satu bulatan
Q
unit berpusat di O. Dengan menggunakan dua kaedah yang
A 1
berbeza, cari luas bagi segi tiga OPQ. Seterusnya, tunjukkan 1 B
bahawa sin (A – B) = sin A kos B – kos A sin B. TP 6 x
O r=1
x1 x2 x3 x1
[Petunjuk: Gunakan 1 dan 1 ab sin C]
2 y1 y2 y3 y1 2
230
Fungsi Trigonometri
16. Jadual di bawah menunjukkan tiga identiti trigonometri dengan pasangan yang tidak
sepadan. Dengan menggunakan sebarang perisian geometri dinamik, plotkan setiap graf
tersebut untuk mencari pasangan yang sepadan. TP 6
[Petunjuk: Plot y = 1 , y = kos2 x – sin2 x dan sebagainya].
tan x + kot x
Sebelah Kiri Sebelah Kanan
(a) 1 = kos2 x – sin2x
tan x + kot x
(b) (sin x – kos x)(tan x + kot x) = sin x kos x
(c) kot x – tan x = sek x – kosek x
kot x + tan x
Seterusnya, buktikan setiap pasangan identiti tersebut.
AB
B
Rajah (a) menunjukan Magic Hexagon atau Super Hexagon yang boleh digunakan untuk
mengingati pelbagai rumus berkaitan identiti trigonometri. Rajah (b) pula ialah satu contoh
fungsi trigonometri salingan yang boleh dijana menggunakan Magic Hexagon.
sin A kos A
tan A 1 kot A
sek A kosek A
Rajah (a)
Fungsi Salingan
sin A kos A sin A =— 1 kosek A =— 1

kosek A sin A
tan A kot A kos A =— 1 sek A =— 1

1
sek A kos A
tan A =— 1 kot A =— 1
sek A kosek A
kot A tan A
Rajah (b)
Layari Internet untuk mengetahui dengan lebih lanjut berkaitan rumus yang boleh dijana
dengan menggunakan Magic Hexagon. Terangkan kaedah yang boleh digunakan untuk
mendapatkan rumus-rumus tersebut dan senaraikan semua rumus yang berkaitan.
231
BAB
7
PENGATURCARAAN
LINEAR
Model Pengaturcaraan Linear

Aplikasi Pengaturcaraan Linear
Senarai
Standard
Pembelajaran
bit.ly/2sZgH6L
232
George Bernard Dantzig (1914 - 2005) ialah
seorang saintis matematik Amerika yang
dikenali kerana sumbangan beliau dalam
bidang kejuruteraan industri, penyelidikan
operasi, sains komputer, ekonomi dan
Perniagaan dengan menggunakan trak statistik.
makanan semakin popular di Malaysia. Beliau dikenali kerana menggunakan
Adnan bercadang untuk memulakan perkembangan algoritma untuk
perniagaan menggunakan trak menyelesaikan masalah
makanan. Berdasarkan hasil kajiannya, pengaturcaraan linear.
Adnan mendapati bahawa perniagaan
trak makanan sangat sesuai dijalankan Untuk maklumat lanjut:
di kawasan perumahan dan lokasi
bandar yang rata-rata penduduknya
bekerja hingga lewat malam. Beliau
telah membuat pelan perniagaan bit.ly/3jcSRZG
dengan mengambil kira modal yang
ada, jumlah trak makanan yang
diperlukan dan masa beroperasi. Beliau Kepentingan Bab Ini
juga ingin menyediakan perkhidmatan
tempahan makanan secara dalam Pengaturcaraan linear digunakan
talian. Beliau telah membuat kajian secara meluas dalam bidang sains
berkaitan kecerdasan buatan dalam ekologi, pengangkutan dan organisasi
memajukan perniagaan. Bolehkah perniagaan untuk meminimumkan kos
beliau memastikan perniagaannya dan memaksimumkan keuntungan.
mendapat keuntungan yang maksimum
Pakar-pakar perisian komputer
dengan modal yang minimum? Adakah
menggunakan pengaturcaraan linear
perniagaannya akan memperoleh
untuk menyelesaikan ribuan pemboleh
keuntungan yang berlipat ganda
ubah dan kekangan berkaitan masalah
dengan menggunakan kecerdasan
rutin harian.
buatan, AI? Pengetahuan yang
luas dalam bab ini akan membantu Pengurus-pengurus firma
seseorang usahawan memaksimumkan menggunakan pengaturcaraan linear
keuntungan dan meminimumkan dalam merancang dan membuat
kos pengeluaran. keputusan berdasarkan sumber-sumber
yang ada.
Model matematik Mathematical model

Kekangan Constraint
Fungsi objektif Objective function
Video mengenai Rantau tersaur Feasible region
kecerdasan Pengoptimuman Optimization
buatan (AI).
bit.ly/2YQ1Kjo
233
7.1 Model Pengaturcaraan Linear
Secara umumnya, masalah pengaturcaraan linear berkaitan

dengan pengagihan sumber-sumber yang terhad seperti Akses QR
wang, tenaga manusia, bahan mentah dan sebagainya dengan
cara yang terbaik supaya kos dapat diminimumkan atau Terdapat empat
kaedah penyelesaian
keuntungan dapat dimaksimumkan. pengaturcaraan linear,
Suatu model pengaturcaraan linear boleh dibentuk iaitu kaedah graf, kaedah
mengikut langkah-langkah yang berikut: simpleks, kaedah M dan
kaedah dua fasa. Kaedah
yang biasa digunakan
1. Kenal pasti pemboleh 2. Kenal pasti
ialah kaedah graf. Imbas
ubah keputusan fungsi objektif kod QR untuk maklumat
Pemboleh ubah keputusan bagi kaedah lain.
menerangkan keputusan yang Fungsi objektif ialah fungsi
perlu dibuat dan kebiasaannya yang hendak dimaksimumkan
diwakili dengan huruf x dan y. atau diminimumkan.
bit.ly/2BAMzUf
3. Kenal pasti kekangan
Wakilkan kekangan yang wujud dalam bentuk persamaan atau

ketaksamaan linear, iaitu =, ,, <, . dan/atau >. Kekangan mestilah
dalam sebutan semua pemboleh ubah keputusan.
Apakah kaedah yang paling sesuai digunakan untuk menyelesaikan suatu masalah secara
pengaturcaraan linear jika masalah tersebut hanya melibatkan dua pemboleh ubah keputusan sahaja?
Membentuk model matematik bagi suatu situasi berdasarkan kekangan

yang diberi dan mewakilkan model tersebut secara grafik
Anda telah mempelajari ketaksamaan linear dalam satu dan dua pemboleh ubah. Bagaimanakah
untuk mewakilkan ketaksamaan y , 4 atau x > 2 secara grafik? Rajah 7.1 dan Rajah 7.2
masing-masing menunjukkan graf bagi ketaksamaan y , 4 dan x > 2.
y
y
4
4 x>2
y<4 2
2
x
x 0 2 4 6
–4 –2 0 2 4 –2
–2

Rajah 7.1 Rajah 7.2
Suatu model matematik yang terdiri daripada kekangan atau fungsi objektif boleh
ditentukan daripada situasi atau masalah yang diberi. Adakah model matematik tersebut boleh
diwakilkan secara grafik terutamanya dalam bentuk graf? Mari teroka bersama-sama.
234 7.1.1
Tujuan: Membentuk model matematik bagi suatu situasi berdasarkan kekangan

yang diberi dan mewakilkan model tersebut secara grafik
Langkah:
bit.ly/2PQIdfK
2. Secara berkumpulan, pilih satu situasi yang terdapat dalam lampiran yang
disediakan. Kemudian, bincangkan situasi tersebut dan tentukan kekangan yang wujud.
Apakah itu model matematik?
3. Seterusnya, bina satu model matematik yang berbentuk ketaksamaan linear dalam dua
pemboleh ubah dengan mengambil kira semua kekangan yang wujud.
4. Dengan menggunakan perisian GeoGebra, lukis graf bagi ketaksamaan linear itu.
5. Buat satu kesimpulan mengenai kedudukan rantau berlorek dan jenis garisan bagi graf itu.
Daripada Aktiviti Penerokaan 1, didapati bahawa suatu model

matematik boleh dibentuk dengan menggunakan pemboleh ubah
x dan y dengan kekangan bagi suatu situasi ialah <, >, , atau .. Rantau yang memuaskan
ketaksamaan
Rantau di bahagian atas garis lurus ax + by = c 10x – 15y < 100 berada
memuaskan ketaksamaan ax + by > c dan ax + by . c di bawah garis lurus
manakala rantau di bahagian bawah garis lurus ax + by = c 10x – 15y = 100. Adakah
memuaskan ketaksamaan ax + by < c dan ax + by , c, dengan pernyataan tersebut benar?
keadaan b . 0. Bincangkan.
Rantau yang terletak di sebelah kanan garis ax = c memuaskan ketaksamaan ax > c dan
AB
ax . c manakala rantau yang terletak di sebelah kiri memuaskan ketaksamaan ax < c dan
7
B
ax , c. Secara amnya, jika suatu model matematik melibatkan tanda:
• > atau <, maka garis padu ( ) akan digunakan.

• , atau ., maka garis sempang ( ) akan digunakan.
Contoh 1
Tuliskan satu model matematik bagi setiap situasi yang berikut.
(a) Perimeter sebuah bingkai gambar yang berbentuk segi empat tepat mestilah tidak lebih
daripada 180 cm.
(b) Seorang penjaja menjual sayur bayam dan sawi. Harga jualan bagi 1 kg bayam dan 1 kg
sawi masing-masing ialah RM3.50 dan RM4.50. Jumlah jualan yang diperoleh penjaja itu
adalah sekurang-kurangnya RM350 sehari.
y
Penyelesaian
(a) Katakan x dan y masing-masing ialah lebar dan panjang x
sebuah bingkai gambar berbentuk segi empat tepat.
Maka, 2x + 2y  180.
(b) Katakan x dan y masing-masing ialah bilangan kilogram bayam
dan sawi yang dijual sehari. Maka, 3.50x + 4.50y > 350.
7.1.1 235
Contoh 2
Wakilkan setiap ketaksamaan linear berikut secara grafik.
(a) x – 2y > − 4 (b) 5y – 5x , 25
Penyelesaian
(a) Diberi x – 2y > − 4 (b) Diberi 5y – 5x , 25
Didapati bahawa b = –2 (, 0). Didapati bahawa b = 5 (. 0).
Maka, rantau berada di bawah garis lurus Maka, rantau berada di bawah garis lurus
x – 2y = − 4. 5y – 5x = 25.
y y
4 10
x – 2y > –4 5y – 5x < 25
2 5
x x
–6 –4 –2 0 2 4 –10 –5 0 5 10
–2 –5
Contoh 3
Encik Andy bercadang untuk membina dua jenis rumah, iaitu A dan B di atas sebidang tanah
yang berkeluasan 10 000 m2. Setelah melakukan tinjauan, beliau mendapati bahawa rumah
jenis A memerlukan tanah seluas 100 m2 dan rumah jenis B memerlukan tanah seluas 75 m2.
Encik Andy mempunyai peruntukan tanah yang terhad, maka rumah yang boleh dibina
adalah sekurang-kurangnya 200 buah.
(a) Kenal pasti kekangan yang wujud dalam masalah itu.
(b) Tuliskan model matematik yang berkaitan.
Kaedah lternatif A
Daripada graf kekangan I:
(c) Lukis gambaran grafik bagi setiap model matematik yang
• Pilih sebarang titik pada graf,
diperoleh di (b). misalnya (100, 200) yang
berada di atas garis
Penyelesaian
100x + 75y = 10 000.
Katakan x dan y mewakili rumah jenis A dan B. Gantikan titik dalam
(a) Luas tanah yang dimiliki oleh Encik Andy ialah 10 000 m2. ketaksamaan
100x + 75y < 10 000.
Rumah yang boleh dibina sekurang-kurangnya 200 buah. 100(100) + 75(200) < 10 000
(b) Kekangan I: 100x + 75y < 10 000 25 000 < 10 000 (Palsu)
Kekangan II: x + y > 200 Maka, lorekan graf berada di
(c) Kekangan I: Kekangan II: bawah garis.
100x + 75y < 10 000 x + y > 200 • Pilih sebarang titik pada graf,
misalnya (–200, 200) yang
y y
berada di bawah garis
300 300 100x + 75y = 10 000.
Gantikan titik dalam
200 200 x +y > 200 ketaksamaan
100 100 100x + 75y < 10 000.
100x + 75y < 10 000 100(–200) + 75(200) < 10 000
x x –5 000 < 10 000 (Benar)
–300 –200 –100 0 100 200 –200 –100 0 100 200
–100 –100 Maka, lorekan graf berada di
bawah garis.

236 7.1.1
Pengoptimuman dalam pengaturcaraan linear

Sebuah kedai kek menghasilkan x biji kek coklat dan y biji kek keju dengan kos bagi sebiji kek
masing-masing ialah RM4.00 dan RM5.00. Diberi jumlah kos bagi x biji kek coklat dan y biji
kek keju ialah 4x + 5y. Perhatikan bahawa 4x + 5y ialah suatu ungkapan linear. Jika kita ingin
menentukan nilai minimum bagi kos 4x + 5y, maka ungkapan linear ini dikenali sebagai
fungsi objektif.
Secara amnya,
Fungsi objektif ditulis sebagai k = ax + by
Tujuan: Meneroka cara mengoptimumkan fungsi objektif

Langkah:
2. Seret gelongsor P ke kiri dan ke kanan. Perhatikan perubahan yang berlaku ggbm.at/rcfzgwrq
pada garis d apabila P berubah.
3. Kemudian, tentukan nilai maksimum dalam rantau tersebut.
4. Diberi bahawa fungsi objektif ialah P = 60x + 90y. Dalam kumpulan masing-masing,
bincangkan cara untuk mencari nilai maksimum bagi P dalam rantau yang memenuhi
model matematik dengan kekangan-kekangan yang berikut.
I: x + y < 320 II: x + 2y < 600 III: 5x + 2y < 1 000
5. Bentangkan hasil dapatan kumpulan anda di hadapan kelas dan lakukan perbincangan AB
B
bersama dengan kumpulan lain.
Daripada Aktiviti Penerokaan 2, didapati bahawa nilai bagi fungsi objektif dapat ditentukan
dengan menggerakkan graf garis fungsi objektif secara selari dalam rantau yang memuaskan
semua kekangan yang ada. Nilai optimum diperoleh dengan menggantikan koordinat titik
maksimum dalam rantau ke dalam fungsi objektif itu.
Contoh 4
Rajah di sebelah menunjukkan rantau berlorek yang y
memenuhi beberapa kekangan daripada suatu situasi.
(a) Menggunakan satu nilai k yang sesuai, lukis garis 80
k = x + 2y pada graf tersebut. Pada graf yang sama,
lukis garis lurus yang selari dengan garis 60 (15, 55)
k = x + 2y dan melalui setiap titik pada bucu
40
rantau tersebut.
(b) Seterusnya, cari 20 (47, 23)
(i) nilai maksimum bagi x + 2y,
(15, 8)
(ii) nilai minimum bagi x + 2y. 0 x
20 40 60 80
7.1.1 237
Penyelesaian
Diberi k = x + 2y. Tip Pintar
(a) Katakan k = 4, maka x + 2y = 4. Langkah-langkah untuk
y menentukan nilai k
80 yang bersesuaian
bagi k = ax + by:
1. Perhatikan nilai a dan b
60 (15, 55) dengan masing-masing
ialah pekali bagi x dan y.
40
2. Cari gandaan sepunya
(47, 23) bagi a dan b.
20
3. Ambil k sebagai gandaan
x + 2y = 4 (15, 8) sepunya tersebut.
0 x
20 40 60 80

(b) (i) Gantikan titik maksimum bagi rantau berlorek, iaitu
(15, 55) ke dalam k = x + 2y.
k = 15 + 2(55) = 125
Maka, nilai maksimum bagi k ialah 125.
(ii) Gantikan titik minimum bagi rantau berlorek, iaitu
(15, 8) ke dalam k = x + 2y.
k = 15 + 2(8) = 31
Maka, nilai minimum bagi k ialah 31.
Latihan Kendiri 7.1

1. Bina gambaran secara grafik bagi setiap ketaksamaan linear yang berikut.
(a) 2y – 3x > 12 (b) 6x – y > 12 (c) y + 7x – 49 < 0
2. Tuliskan model matematik berdasarkan situasi yang berikut.
Sebuah syarikat pengeluar kereta menghasilkan dua jenis kereta, iaitu kereta M dan kereta
N. Pada hari tertentu, syarikat tersebut menghasilkan x unit kereta M dan y unit kereta N.
(a) Bilangan unit kereta N yang dihasilkan adalah tidak lebih daripada tiga kali bilangan unit
kereta M.
(b) Jumlah kereta yang dihasilkan adalah selebih-lebihnya 80 unit.
(c) Bilangan unit kereta N yang dihasilkan adalah sekurang-kurangnya 10 unit.
3. Teliti situasi di bawah. Kemudian, jawab setiap soalan yang berikut.
Xin Tian ingin menanam pokok pisang dan pokok betik di atas sebidang tanah seluas
80 hektar. Beliau mempunyai 360 orang pekerja dengan modal sekurang-kurangnya
RM24 000. Beliau menggunakan x hektar tanah untuk menanam pokok pisang dan
y hektar tanah untuk menanam pokok betik. Setiap hektar ladang pokok pisang akan
diselia oleh 3 orang pekerja manakala 6 orang pekerja pula akan menyelia setiap hektar
ladang pokok betik. Kos perbelanjaan untuk sehektar ladang pokok pisang ialah RM800
dan sehektar ladang pokok betik ialah RM300.
(a) Kenal pasti kekangan yang terdapat dalam masalah di atas.
(b) Tuliskan model matematik yang berkaitan dengan masalah di atas.
(c) Wakilkan setiap model matematik yang diperoleh di (b) secara grafik.
238 7.1.1
4. Rajah di sebelah menunjukkan rantau berlorek yang y

memenuhi beberapa kekangan daripada suatu situasi.
(a) Menggunakan satu nilai k yang bersesuaian, lukis
40
garis k = x + 2y pada graf tersebut.
(b) Pada graf yang sama, lukis garis lurus yang selari 30
dengan garis k = x + 2y yang diperoleh di (a) dan 3x + 2y = 60
melalui setiap titik pada bucu rantau tersebut. 20
(c) Seterusnya, cari y = –x
2
(i) nilai maksimum bagi x + 2y, 10
x + y = 15
(ii) nilai minimum bagi x + 2y. x
0
5 10 15 20
Latihan Formatif 7.1 Kuiz bit.ly/2tNi6xT
1. Tuliskan ketaksamaan linear bagi setiap rantau berlorek yang berikut.

(a) y
(b) y
4 4
2 2
x x
–6 –4 –2 0 2 4 6 –6 –4 –2 0 2 4 6 AB
7
–2 –2
B
–4 –4

2. Sebuah kolej menawarkan dua kursus pengajian, iaitu kursus P dan kursus Q.
Pengambilan pelajar di kolej itu berdasarkan kekangan yang berikut.
I Jumlah pelajar adalah tidak melebihi 100 orang.
II Bilangan pelajar kursus Q adalah tidak lebih daripada empat kali bilangan pelajar
kursus P.
III Bilangan pelajar kursus Q melebihi bilangan pelajar kursus P sekurang-kurangnya
lima orang.
Tuliskan model matematik berdasarkan situasi di atas jika x mewakili bilangan pelajar yang
mengambil kursus P dan y mewakili bilangan pelajar yang mengambil kursus Q.
3. Puan Laili memperoleh gaji bulanan sebanyak RM3 000. Beliau membelanjakan RMx
untuk pengangkutan dan RMy untuk makanan. Perbelanjaan bulanan untuk makanan
adalah selebih-lebihnya tiga kali perbelanjaan bulanan untuk pengangkutan. Perbelanjaan
bulanan untuk makanan juga adalah sekurang-kurangnya RM50 lebih daripada
perbelanjaan bulanan untuk pengangkutan. Perbelanjaan bulanan untuk pengangkutan dan
makanan tidak melebihi satu pertiga daripada gaji bulanannya. Tuliskan model matematik
berdasarkan situasi ini.
7.1.1 239
7.2 Aplikasi Pengaturcaraan Linear
Dalam bidang perniagaan, ahli perniagaan perlu membuat
keputusan berkaitan dengan meminimumkan kos dan
memaksimumkan keuntungan. Keputusan yang dilakukan itu
bergantung pada kekangan sedia ada. Bagaimanakah mereka
dapat menyelesaikan masalah tersebut dengan baik?
Pengetahuan mengenai pengaturcaraan linear penting bagi
menyelesaikan masalah tersebut. Melalui pengaturcaraan linear,
kita perlu mentafsir sesuatu masalah dalam sebutan pemboleh
ubah. Satu sistem ketaksamaan atau persamaan linear yang
melibatkan pemboleh ubah berkenaan pula dapat dibentuk
berdasarkan syarat atau kekangan yang wujud.
Menyelesaikan masalah yang melibatkan pengaturcaraan linear

secara graf
Masalah pengaturcaraan linear dapat diselesaikan dengan membina graf bagi semua persamaan
linear yang berkaitan mengikut langkah-langkah yang berikut.
Kenal pasti Tentukan nilai bagi semua

Tentukan fungsi
kekangan yang pemboleh ubah keputusan yang
objektif.
wujud. memuaskan setiap kekangan.
Jika masalah tersebut mempunyai Nilai yang memuaskan

penyelesaian, semua kekangan akan kekangan dikenali sebagai nilai
membentuk satu rantau sepunya yang tersaur manakala nilai yang
dinamakan sebagai rantau tersaur. tidak memuaskan kekangan
Penyelesaian dalam rantau tersebut pula tersebut dikenali sebagai nilai
dikenali sebagai penyelesaian tersaur. tidak tersaur.
Contoh 5
Seorang peniaga ingin menghasilkan x jambak bunga ros dan y jambak bunga anggerik.
Masa yang diambil olehnya untuk menghasilkan sejambak bunga ros dan bunga anggerik
masing-masing ialah 30 minit dan 20 minit. Proses menghasilkan kedua-dua jambak bunga
tersebut mestilah berdasarkan kekangan yang berikut.
I Bilangan jambak bunga anggerik mestilah tidak lebih daripada dua kali bilangan jambak
bunga ros.
II Bilangan jambak bunga anggerik mestilah sekurang-kurangnya 1 daripada bilangan
4
jambak bunga ros.
240 7.2.1
(a) Tulis model matematik yang melibatkan sistem y

ketaksamaan linear bagi mewakili kekangan I
dan kekangan II. 60
(b) Kekangan ketiga diwakili oleh rantau berwarna merah
jambu yang mewakili masa penyediaan kedua-dua 50
jambak bunga seperti yang ditunjukkan dalam rajah di
40
sebelah. Tuliskan kekangan tersebut dalam perkataan.
(c) Bina dan lorekkan rantau R yang memenuhi 30
ketiga-tiga kekangan. Menggunakan graf yang sama,
cari 20
(i) bilangan minimum jambak bunga anggerik jika
bilangan jambak bunga ros ialah 30, 10
(ii) jumlah keuntungan maksimum peniaga tersebut
0 x
jika keuntungan bagi setiap jambak bunga ros 10 20 30 40
dan jambak bunga anggerik masing-masing ialah
RM35 dan RM25.
Penyelesaian Sudut Informasi
(a) Kekangan I: y < 2x Titik maksimum atau
Kekangan II: y > 1 x
optimum ialah titik di bucu-

4 bucu suatu rantau tersaur
yang akan menghasilkan
(b) Pertimbangkan titik (0, 60) dan (40, 0). nilai optimum bagi fungsi
Kecerunan garis lurus, m = 60 – 0 = – 3
objektif.
0 – 40 2
Persamaan garis lurus, y – 0 = – 3 (x – 40) AB
7
2
B
2y + 3x = 120
20y + 30x = 1 200
Maka, jumlah masa menghasilkan kedua-dua jambak bunga tersebut selebih-lebihnya
adalah 2 jam.
(c) y (i) Gantikan x = 30 ke dalam y = 1 x,
4
y = 1 (30)
60 4
y = 2x = 7.5
50 Maka, bilangan minimum bunga anggerik
ialah 8 jambak.
40 (ii) Titik maksimum bagi rantau berlorek
(18, 33) ialah (18, 33).
30
Gantikan titik maksimum itu ke dalam
20
k = 35x + 25y,
y = 1
– x k = 35(18) + 25(33)
R 4
10 = 630 + 825
= 1 455
0
10 20 30 40
x Maka, keuntungan maksimum peniaga
tersebut ialah RM1 455.
7.2.1 241
Sebuah sekolah ingin membeli dua jenis meja, iaitu meja P Tip Pintar
dan meja Q untuk diletakkan di dalam makmal komputer.
Harga bagi sebuah meja P dan meja Q masing-masing ialah Masalah dalam sesuatu
RM200 dan RM100. Luas permukaan meja P ialah 1 m 2 situasi boleh diringkaskan
manakala meja Q ialah 2 m . Sekolah tersebut membeli
2 dalam bentuk jadual.
x buah meja P dan y buah meja Q. Pembelian meja masalah dalam situasi yang
berdasarkan kekangan berikut. diberi boleh diringkaskan
I Jumlah luas permukaan meja adalah tidak kurang seperti berikut:
daripada 30 m2. Meja P Meja Q
II Jumlah wang yang diperuntukkan ialah RM6 000. Harga RM200 RM100
III Bilangan meja Q selebih-lebihnya adalah dua kali bilangan
Luas 1 m2 2 m2
meja P.
(a) Selain x > 0 dan y > 0, tuliskan tiga ketaksamaan linear
yang memenuhi semua kekangan di atas.
(b) Dengan menggunakan skala 2 cm kepada 10 buah meja pada paksi-x dan paksi-y, bina
dan lorekkan rantau R yang memuaskan semua kekangan di atas.
(c) Berdasarkan graf yang dibina di (b), cari
(i) julat bagi bilangan meja P jika bilangan meja Q yang dibeli ialah 10 buah,
(ii) bilangan maksimum murid yang boleh menggunakan meja tersebut pada masa
tertentu jika sebuah meja P dapat menampung 4 orang murid dan sebuah meja Q
dapat menampung 8 orang murid.
Penyelesaian
Tip Pintar
Kaedah menyelesaikan
Harga sebuah meja P ialah RM200. masalah persamaan linear.
Harga sebuah meja Q ialah RM100. 1. Tafsirkan masalah
Luas permukaan meja P ialah 1 m2. dan tentukan
pemboleh ubah.
Luas permukaan meja Q ialah 2 m2. 2. Tentukan model
Jumlah peruntukan wang ialah RM6 000. matematik dalam
Jumlah luas permukaan meja adalah tidak kurang bentuk sistem
daripada 30 m2. ketaksamaan linear.
Bilangan meja Q selebih-lebihnya adalah dua kali 3. Lukis graf dan tentukan
rantau penyelesaian, R.
daripada bilangan meja P.
4. Tulis fungsi objektif bagi
kuantiti yang hendak
dimaksimumkan atau
diminimumkan, iaitu
k = ax + by.
Katakan x ialah bilangan meja P dan y ialah bilangan 5. Pilih satu nilai yang
meja Q. sesuai bagi k dan lukis
garis lurus itu.
Jumlah harga meja P ialah RM200x.
Jumlah harga meja Q ialah RM100y.
242 7.2.1
(a) Kekangan I: (b) y
x + 2y > 30
Kekangan II: 60
200x + 100y < 6 000 2x + y = 60
2x + y < 60 50
Kekangan III: y = 2x
y < 2x 40
Jadi, tiga ketaksamaan linear yang
memuaskan semua kekangan 30
tersebut ialah x + 2y > 30,
2x + y < 60 dan y < 2x. 20
R
10
x + 2y = 30
0 x
10 20 30
(c) (i) Diberi bilangan meja Q yang dibeli ialah y

10 buah. Maka, lukis garis lurus y = 10.
Daripada graf, titik persilangan bagi garis 60
lurus y = 10 dengan rantau minimum dan 2x + y = 60
maksimum terletak pada x = 10 dan x = 25. 50
Maka, julat bagi bilangan meja P y = 2x AB
7
40
B
ialah 10 < x < 25.
(ii) Katakan bilangan maksimum murid
30
menggunakan meja P dan Q diberi
oleh k = 4x + 8y. 20
Andaikan k = 4 × 8 = 32.
R
Daripada graf, didapati bahawa garis 10
lurus melalui titik optimum (15, 30) x + 2y = 30
dalam rantau berlorek. 0 x
10 20 30
Maka, bilangan maksimum murid ialah
= 4(15) +8(30)
= 300
Pertimbangkan sebarang titik dalam rantau berlorek, misalnya (20, 20).
Gantikan titik (20, 20) ini ke dalam fungsi k.
k = 4(20) + 8(20)
= 240 (, 300)
7.2.1 243
Latihan Kendiri 7.2
1. Sebuah institusi menawarkan dua kursus perniagaan, iaitu Kursus Pengurusan dan Kursus
Kewangan. Bilangan peserta bagi Kursus Pengurusan ialah x orang dan bilangan peserta bagi
Kursus Kewangan ialah y orang. Pengambilan peserta berdasarkan kekangan berikut.
I Jumlah peserta Kursus Pengurusan dan Kursus Kewangan tidak melebihi 80 orang.
II Bilangan peserta Kursus Kewangan tidak melebihi empat kali bilangan peserta
Kursus Pengurusan.
III Bilangan peserta Kursus Kewangan mesti melebihi bilangan peserta Kursus Pengurusan
sekurang-kurangnya 10 orang.
(a) Selain x > 0 dan y > 0, tuliskan tiga ketaksamaan linear yang memenuhi semua
kekangan di atas.
(b) Dengan menggunakan skala 2 cm kepada 10 orang peserta pada kedua-dua paksi, bina
dan lorekkan rantau R yang memenuhi semua kekangan di atas.
(c) Dengan menggunakan graf di (b), cari
(i) julat bagi bilangan peserta Kursus Kewangan jika bilangan peserta bagi Kursus
Pengurusan ialah 20 orang,
(ii) jumlah yuran maksimum dalam masa seminggu yang boleh dikutip jika yuran
mingguan bagi Kursus Pengurusan dan Kursus Kewangan masing-masing ialah
RM60 dan RM70.
2. Sebuah kilang menghasilkan arca pasu A dan
pasu B dengan menggunakan mesin P dan
Q. Jadual di bawah menunjukkan masa yang
diambil untuk menghasilkan arca pasu A dan
pasu B.
Arca Masa yang diambil (minit)
pasu Mesin P Mesin Q
A 40 30
B 20 60 Pasu A Pasu B
Kilang tersebut menghasilkan x unit arca pasu A dan y unit arca pasu B dalam masa
seminggu. Mesin P beroperasi tidak melebihi 2 000 minit. Mesin Q pula beroperasi
sekurang-kurangnya 1 800 minit. Penghasilan arca pasu B tidak melebihi tiga kali ganda
penghasilan arca pasu A.
(a) Selain x > 0 dan y > 0, tuliskan tiga ketaksamaan yang memenuhi semua kekangan
di atas.
(b) Dengan menggunakan skala 2 cm kepada 10 unit pada kedua-dua paksi, bina dan
lorekkan rantau R yang memuaskan semua kekangan itu.
(c) Dengan menggunakan graf yang dibina di (b), cari
(i) bilangan minimum arca pasu B yang boleh dihasilkan jika kilang tersebut
bercadang untuk menghasilkan 30 unit arca pasu A sahaja,
(ii) jumlah keuntungan maksimum seminggu jika keuntungan yang diperoleh daripada
satu unit arca pasu A dan satu unit arca pasu B masing-masing ialah RM300
dan RM250.
244 7.2.1
Latihan Formatif 7.2 Kuiz bit.ly/2ZhfBzA
1. Seorang tukang kebun ingin menanam pokok bunga raya dan pokok bunga ros di atas
sebidang tanah yang berkeluasan 300 m2. Beliau mempunyai sekurang-kurangnya RM1 000
untuk membeli anak pokok tersebut. Harga bagi sepohon bunga raya ialah RM4 dan keluasan
tanah yang diperlukan ialah 0.4 m2. Harga bagi sepohon bunga ros pula ialah RM5 dan
keluasan tanah yang diperlukan ialah 0.3 m2. Bilangan pokok bunga ros yang ditanam mesti
melebihi bilangan pokok bunga raya selebih-lebihnya 200.
(a) Selain x > 0 dan y > 0, tuliskan tiga ketaksamaan yang memenuhi semua kekangan di atas
jika x mewakili bilangan pokok bunga raya dan y mewakili bilangan pokok bunga ros.
(b) Dengan menggunakan skala 2 cm kepada 100 pokok pada paksi-x dan paksi-y, lukis dan
lorekkan rantau yang memuaskan semua ketaksamaan di (a).
(c) Daripada graf yang dibina di (b), jawab setiap soalan yang berikut.
(i) Cari bilangan maksimum pokok bunga ros jika bilangan pokok bunga raya ialah 300.
(ii) Dalam satu tempoh tertentu, pokok bunga raya dan pokok bunga ros menghasilkan
keuntungan masing-masing sebanyak RM3.50 dan RM2.40. Cari keuntungan
maksimum yang diperoleh tukang kebun tersebut.
2. Encik Malik memperuntukkan RM3 000 untuk membeli x naskhah buku rujukan Sains dan
y naskhah buku rujukan Matematik bagi perpustakaan sekolah. Kos purata bagi senaskhah
buku rujukan Sains dan senaskhah buku rujukan Matematik masing-masing ialah RM30 dan
RM25. Bilangan buku rujukan Sains yang dibeli adalah sekurang-kurangnya 20 naskhah dan
bilangan buku rujukan Matematik yang dibeli adalah sekurang-kurangnya 10 naskhah lebih
daripada buku rujukan Sains. AB
(a) Tuliskan tiga ketaksamaan linear yang memenuhi semua syarat yang diberikan selain
7
B
x > 0 dan y > 0.
(b) Dengan menggunakan skala 2 cm kepada 20 naskhah buku pada kedua-dua paksi, bina
dan lorekkan rantau R yang memenuhi semua syarat yang diberikan.
(c) Daripada graf yang diperoleh di (b), cari kos minimum bagi buku-buku tersebut.
3. Sebuah kilang minuman menghasilkan dua jenis minuman, P dan Q. Bagi memenuhi
kehendak pengguna, kilang tersebut mestilah menghasilkan x liter minuman P dan y liter
minuman Q. Pengeluaran minuman dari kilang tersebut tertakluk kepada tiga kekangan
yang berikut.
I Jumlah isi padu minuman yang dihasilkan adalah tidak lebih daripada 7 000 liter.
II Isi padu minuman Q yang dihasilkan adalah paling banyak, iaitu dua kali isi padu
minuman P yang dihasilkan.
III Isi padu minuman Q yang dihasilkan adalah sekurang-kurangnya 1 000 liter.
(a) Tuliskan tiga ketaksamaan linear, selain x > 0 dan y > 0, yang memenuhi semua
kekangan di atas.
(b) Dengan menggunakan skala 1 cm kepada 1 000 liter pada paksi-x dan paksi-y, bina dan
lorekkan rantau R yang memenuhi semua kekangan di atas.
(c) Berdasarkan graf yang diperoleh di (b), jawab setiap soalan yang berikut.
(i) Pada hari tertentu, isi padu minuman Q yang dihasilkan ialah 2 000 liter. Cari
isi padu maksimum bagi minuman P.
(ii) Jika keuntungan per liter bagi minuman P dan minuman Q masing-masing ialah
RM50 dan RM30, cari keuntungan maksimum yang diperoleh kilang tersebut.
245
SUDUT REFLEKSI
PENGATURCARAAN LINEAR
Diberi garis lurus ax + by = c,

dengan keadaan b . 0. Langkah-langkah untuk menyelesaikan
• Rantau di bahagian atas suatu masalah yang melibatkan
garis lurus itu memuaskan pengaturcaraan linear:
ketaksamaan ax + by > c 1. Wakilkan semua kekangan bagi suatu
dan ax + by . c. situasi dalam bentuk ketaksamaan linear.
• Rantau di bahagian bawah 2. Lukis graf bagi setiap ketaksamaan
garis lurus itu memuaskan linear dan lorekkan rantau yang tersaur.
ketaksamaan ax + by < c 3. Tentukan fungsi objektif ax + by = k dan
dan ax + by , c. lukis graf bagi fungsi objektif itu.
4. Tentukan nilai optimum (nilai
maksimum atau minimum) dengan
menggantikan titik maksimum atau
Aplikasi minimum ke dalam fungsi objektif.
Rajah di sebelah menunjukkan y

penyelesaian bagi menentukan
keuntungan maksimum suatu 350
perniagaan. R ialah rantau yang 300 60x + 45y = 10 800
memenuhi semua kekangan yang
250
terdapat dalam perniagaan tersebut.
Bina suatu jurnal yang berkaitan dengan x + y = 350
200 y = 2– x
perniagaan tersebut dan persembahkan R 5
150
hasil dapatan anda di hadapan kelas.
100
50
0 x
50 100 150 200 250 300 350 400
246
Latihan Sumatif
1. Sebuah keluarga di sebuah kampung menghasilkan dua jenis kerusi rotan, iaitu kerusi rotan
kecil dan kerusi rotan besar. Keluarga tersebut memperoleh bahan mentah rotan
sekurang-kurangnya 60 kg seminggu. Sebuah kerusi rotan kecil memerlukan 3 kg rotan
manakala sebuah kerusi rotan besar memerlukan 5 kg rotan. Jumlah pekerja yang ada
adalah seramai 60 orang. Dua orang pekerja diperlukan untuk menghasilkan kerusi rotan
kecil manakala tiga orang pekerja diperlukan untuk menghasilkan kerusi rotan besar.
Sekurang-kurangnya 5 kerusi rotan kecil dan 5 kerusi rotan besar dihasilkan seminggu. TP 4
(a) Jika x buah kerusi rotan kecil dan y buah kerusi rotan besar dihasilkan pada setiap
minggu, tuliskan empat ketaksamaan linear yang memuaskan syarat-syarat tersebut.
(b) Dengan menggunakan skala 2 cm kepada 5 buah kerusi rotan pada kedua-dua paksi, bina
dan lorekkan kawasan R yang memuaskan semua ketaksamaan linear tersebut.
(c) Harga bagi sebuah kerusi rotan kecil ialah RM40 dan harga bagi sebuah kerusi rotan
besar ialah RM80. Daripada graf yang diperoleh di (b), cari
(i) nilai x dan nilai y yang akan memberi pendapatan maksimum kepada keluarga itu,
(ii) pendapatan maksimum itu.
2. Seorang tukang masak mengambil masa 2.5 jam untuk membakar sebiji kek oren dan
3 jam untuk membakar sebiji kek strawberi. Kos bagi membuat sebiji kek oren dan kek
strawberi masing-masing ialah RM15 dan RM20. Dalam seminggu, x biji kek oren dan y
biji kek strawberi boleh dihasilkan berdasarkan syarat yang berikut. TP 5
I Tukang masak itu bekerja sekurang-kurangnya 30 jam seminggu.
II Kos untuk membakar kedua-dua kek itu tidak lebih daripada RM300 seminggu.
III Bilangan kek oren tidak lebih daripada dua kali bilangan kek strawberi. AB
(a) Tuliskan tiga ketaksamaan linear, selain x > 0 dan y > 0, yang memuaskan semua
7
B
kekangan di atas.
(b) Dengan menggunakan skala 2 cm bagi mewakili 2 biji kek pada kedua-dua paksi, bina
(c) Dengan menggunakan graf yang diperoleh di (b), cari keuntungan maksimum yang
diterima oleh tukang masak itu dalam seminggu jika sebiji kek oren dan kek strawberi
masing-masing memberi keuntungan RM17 dan RM20.
3. Sebuah pejabat pos ingin menghantar 600 bungkusan ke bandar M dengan menggunakan
x buah lori dan y buah van. Pengangkutan bagi setiap bungkusan itu berdasarkan kekangan
yang berikut. TP 5
I Sebuah lori boleh membawa 120 bungkusan manakala sebuah van boleh membawa
50 bungkusan.
II Bilangan van yang digunakan adalah tidak lebih daripada tiga kali bilangan lori.
III Bilangan van yang digunakan adalah sekurang-kurangnya 2 buah.
(a) Selain x > 0 dan y > 0, tuliskan tiga ketaksamaan linear yang memenuhi semua
kekangan di atas.
(b) Menggunakan skala 2 cm kepada sebuah lori pada paksi-x dan 2 cm kepada dua buah
van pada paksi-y, bina dan lorekkan rantau R yang memenuhi semua kekangan di atas.
(c) Dengan menggunakan graf yang diperoleh di (b), cari
(i) julat bilangan lori jika 2 buah van digunakan,
(ii) jumlah kos pengangkutan maksimum jika kos pengangkutan untuk sebuah lori dan
sebuah van masing-masing ialah RM150 dan RM100.
247
4. Sekolah Menengah Kebangsaan Setia Indah menganjurkan satu kem motivasi. Peserta bagi
kem motivasi itu terdiri daripada x orang murid perempuan dan y orang murid lelaki. Yuran
bagi seorang murid perempuan ialah RM100 manakala yuran bagi seorang murid lelaki
ialah RM120. Bilangan murid yang menyertai kem tersebut adalah berdasarkan
kekangan berikut. TP 5
I Bilangan maksimum murid yang menyertai kem itu ialah 80 orang.
II Nisbah bilangan murid perempuan kepada murid lelaki adalah sekurang-kurangnya 1 : 3.
III Jumlah yuran yang dikutip adalah tidak kurang daripada RM5 000.
(a) Tulis tiga ketaksamaan linear yang memenuhi semua kekangan di atas selain x > 0
dan y > 0.
(b) Dengan menggunakan skala 2 cm kepada 10 orang murid pada paksi-x dan paksi-y, bina
(c) Dengan menggunakan graf yang diperoleh di (b), cari
(i) bilangan minimum murid lelaki jika nisbah bilangan murid perempuan kepada murid
lelaki adalah 1 : 3,
(ii) keuntungan maksimum yang diperoleh jika pihak sekolah memperoleh keuntungan
sebanyak 25% daripada jumlah yuran yang dikutip.
5. Sebuah kilang menghasilkan dua jenis almari, iaitu
almari A dan almari B. Setiap almari memerlukan dua
jenis bahan mentah P dan Q. Bilangan setiap bahan
mentah yang diperlukan untuk menghasilkan seunit
almari A dan seunit almari B masing-masing
ditunjukkan dalam jadual di bawah. TP 6
Bilangan bahan mentah Almari A

Almari
P Q
A 2 3
B 5 2 Almari B
Bilangan bahan mentah P dan Q yang terdapat di kilang tersebut masing-masing ialah
30 unit dan 24 unit. Diberi bahawa bilangan almari A yang dihasilkan adalah selebih-
lebihnya dua kali ganda daripada bilangan almari B. Katakan kilang tersebut menghasilkan
x unit almari A dan y unit almari B.
(a) Tuliskan tiga ketaksamaan linear, selain x > 0 dan y > 0, yang memenuhi semua
kekangan di atas.
(b) Dengan menggunakan skala 2 cm kepada 2 unit pada paksi-x dan 2 cm kepada 1 unit
pada paksi-y, bina dan lorekkan rantau R yang memenuhi semua kekangan di atas.
(c) Berdasarkan graf yang diperoleh di (b), cari
(i) bilangan maksimum almari B yang dihasilkan jika kilang tersebut menghasilkan
4 unit almari A.
(ii) keuntungan maksimum yang diperoleh kilang tersebut jika keuntungan daripada
jualan seunit almari A ialah RM200 dan seunit almari B ialah RM250.
248
(a) Dalam kumpulan anda, bincangkan secara Hot Seat mengenai perkara yang berikut.
Diberi rantau di sebelah garis lurus ax + by = c. Jika b , 0, rantau yang manakah
memuaskan ax + by > 0?
(b) Sebuah sekolah diberi peruntukan untuk membeli
komputer jenis A dan jenis B bagi makmal Sudut Informasi
komputernya berdasarkan kepada syarat-syarat
tertentu yang diwakili oleh rantau R dalam rajah Langkah-langkah
di bawah. Jumlah komputer yang dibeli adalah pembelajaran berasaskan
sekurang-kurangnya 6 unit. aktiviti Hot Seat.
1. Seorang murid yang
y pakar akan duduk di
sebuah kerusi.
14 2. Murid dalam kumpulan
akan mengemukakan
y=x soalan berkaitan
12
masalah.
x=8 3. Murid yang pakar akan
10
menjawab semua soalan.
4. Setiap kumpulan akan
8
membuat kesimpulan
untuk semua masalah
6 x+y=6 yang dilontarkan.
4
R
2
AB
7
0 x
B
2 4 6 8 10 12 14

(i) Nyatakan perkara yang diwakili oleh paksi-x dan paksi-y.
(ii) Selain bilangan komputer jenis A atau jenis B adalah lebih besar daripada sifar,
nyatakan dalam bentuk ayat tiga syarat yang lain.
(iii) Jika sekolah tersebut membeli 6 unit komputer jenis A, berapakah bilangan
maksimum komputer B yang boleh dibeli?
(iv) Jika kos sebuah komputer jenis A dan sebuah komputer jenis B masing-masing
ialah RM1 500 dan RM2 000, cari peruntukan maksimum yang diperlukan
oleh sekolah itu.
249
BAB
8
KINEMATIK
GERAKAN LINEAR
Dron ialah pesawat udara tanpa

Sesaran, Halaju dan Pecutan sebagai pemandu (unmanned aerial vehicle)
Fungsi Masa yang dilengkapi dengan kamera
Pembezaan dalam Kinematik Gerakan Linear merupakan satu alat teknologi moden
Pengamiran dalam Kinematik Gerakan Linear untuk memudahkan kerja manusia.
Aplikasi Kinematik Gerakan Linear Contohnya, dron digunakan dalam
servis penghantaran barang, sektor
Senarai pertanian, pemetaan dan sebagainya.
Standard Dron mampu terbang pada altitud
Pembelajaran 500 m sambil merakam gambar yang
berkualiti. Pada pendapat anda,
bit.ly/2EIKQtF berapakah jarak maksimum suatu dron
boleh terbang? Berapakah halaju suatu
dron harus terbang untuk mendapatkan
gambar yang berkualiti tinggi?
250
Kinematik ialah kajian berkenaan dengan jenis pergerakan
sesuatu objek tanpa merujuk kepada daya-daya yang
menyebabkan gerakan objek itu.
Kuantiti skalar merujuk kepada kuantiti yang mempunyai
magnitud sahaja. Kuantiti vektor merujuk kepada kuantiti yang
mempunyai magnitud dan arah.
bit.ly/37eXwVs
Kepentingan Bab Ini
Pengetahuan tentang kinematik penting kerana dapat

menyelesaikan masalah dalam bidang kejuruteraan,
robotik, biomekanik, sains sukan dan
sains astronomi.
Pengetahuan tentang kinematik membolehkan masa,
halaju dan pecutan bagi sesuatu masalah
dapat diketahui.
Sesaran Displacement
Halaju Velocity
Pecutan Acceleration
Jarak Distance
Halaju awal Initial velocity
Halaju malar Uniform velocity
Halaju maksimum Maximum velocity
Halaju minimum Minimum velocity
Pecutan malar Uniform acceleration
Halaju positif Positive velocity
Halaju negatif Negative velocity
Halaju sifar Zero velocity
Sesaran positif Positive displacement
Sesaran negatif Negative displacement
Sesaran sifar Zero displacement
Video mengenai
pergerakan dron
bit.ly/2PPjk45
251
8.1 Sesaran, Halaju dan Pecutan sebagai Fungsi Masa
Memerihalkan dan menentukan sesaran seketika, halaju seketika dan
pecutan seketika suatu zarah
Rajah di sebelah menunjukkan kedudukan awal seorang
guru yang berdiri 1 meter di sebelah kiri satu titik tetap O.
Kemudian, guru tersebut bergerak ke kedudukan 3 meter di
sebelah kanan O. Apakah yang anda boleh katakan tentang
kedudukan guru tersebut merujuk kepada titik tetap O?
Jika O diambil sebagai titik rujukan dan guru tersebut
berdiri 3 meter di sebelah kanan O, sesarannya ialah positif s (m)
3 meter dari O, iaitu s = 3 m. Apabila guru tersebut berada –1 O 3
1 meter di sebelah kiri O, sesarannya ialah negatif 1 meter dari
O, iaitu s = –1 m. Apabila beliau berada di O, sesarannya ialah
sifar meter, iaitu s = 0.
Sesaran, s suatu zarah dari satu titik tetap ialah jarak di antara Selain sesaran, berikan
zarah itu dan titik tetap tersebut yang diukur dalam arah tertentu. tiga contoh kuantiti
fizik lain yang mewakili
kuantiti vektor.
Sesaran ialah kuantiti vektor yang mempunyai magnitud
dan arah. Oleh itu, nilai bagi sesaran boleh menjadi positif, sifar
atau negatif. Jarak pula ialah suatu kuantiti skalar yang merujuk
kepada jumlah panjang bagi laluan sebenar yang dilalui oleh suatu objek.
Ikuti penerokaan yang berikut untuk mengetahui dengan lebih lanjut mengenai sesaran
seketika dan kedudukan suatu zarah dalam gerakannya.
Tujuan: Memerihalkan dan menentukan sesaran seketika dan kedudukan suatu zarah
Langkah:
1. Baca dan fahami situasi yang berikut.
Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dari satu titik tetap O. Sesaran bagi zarah
itu, s m, dari O pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh s = t 2 – 3t.
2. Salin dan lengkapkan jadual di bawah bagi s = t 2 – 3t untuk 0 < t < 4.
Masa, t (s) 0 1 2 3 4
Sesaran, s (m)
3. Apakah yang anda boleh katakan mengenai sesaran zarah itu ketika t = 0, t = 1, t = 2,
t = 3 dan t = 4?
4. Jika pergerakan zarah ke kanan dianggap sebagai positif, bina satu garis nombor bagi
mewakili kedudukan zarah itu dan lakarkan graf sesaran-masa.
5. Nyatakan kedudukan zarah itu secara relatif dari titik O apabila sesaran adalah
(a) negatif, (b) sifar, (c) positif.
6. Bincangkan hasil dapatan anda bersama ahli kumpulan dan bentangkan di hadapan kelas.
252 8.1.1
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 1, nilai sesaran yang

t=1 t=0
diperoleh mewakili sesaran zarah pada ketika t = 0,
t = 1, t = 2, t = 3 dan t = 4. Sesaran suatu zarah pada s (m)
–2 O 4
masa tertentu dikenali sebagai sesaran seketika.
t=2 t=3 t=4
Kedudukan zarah pula boleh diperhatikan daripada garis
nombor dan graf sesaran-masa seperti yang ditunjukkan s (m)
di sebelah. 4 s = t2 – 3t
Daripada garis nombor dan graf sesaran-masa:
Sesaran adalah negatif untuk 0 , t , 3 dan zarah dalam tempoh ini
berada di sebelah kiri titik tetap O atau di bahagian bawah paksi-t.
Sesaran adalah sifar di t = 0 dan t = 3. Pada ketika ini zarah
t (s)
berada di titik tetap O atau pada paksi-t. 0 1 2 3 4
Sesaran adalah positif untuk t . 3 dan dalam tempoh ini zarah
berada di sebelah kanan titik tetap O atau di bahagian atas paksi-t. –2
Secara amnya,
Jika O ialah satu titik tetap dan gerakan suatu zarah ke arah kanan ialah positif, maka
• Sesaran negatif, s , 0 menunjukkan zarah berada di sebelah kiri titik O.
• Sesaran sifar, s = 0 menunjukkan zarah berada di titik O.
• Sesaran positif, s . 0 menunjukkan zarah berada di sebelah kanan titik O.
Contoh 1
Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu titik tetap O. Sesaran, s m,
pada masa t saat selepas zarah mula bergerak diberi oleh s = 4 + 8t – t 2. Hitung sesaran
seketika, dalam m, dan tentukan kedudukan zarah itu dari titik tetap O apabila
(a) t = 0 (b) t = 10
Penyelesaian t=0 AB
B
Diberi s = 4 + 8t – t 2. s (m)
–16 O 4 20
(a) Apabila t = 0, s = 4 + 8(0) – (0)2
t = 10
s=4
Maka, zarah itu berada pada kedudukan 4 m ke kanan dari titik tetap O apabila t = 0.
(b) Apabila t = 10, s = 4 + 8(10) – (10)2

s = 4 + 80 – 100
s = –16
Maka, zarah itu berada pada kedudukan 16 m ke kiri dari titik tetap O apabila t = 10.
Contoh 2
Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dari satu titik tetap O. Sesaran, s m, zarah
itu pada masa t saat selepas melalui titik O diberi oleh s = 4t – t 2 untuk 0 < t < 5. Wakilkan
sesaran bagi zarah itu dengan menggunakan
(a) garis nombor, (b) graf sesaran-masa.
8.1.1 253
Penyelesaian
Diberi s = 4t – t 2. Bina jadual bagi sesaran zarah, s = 4t – t 2 dalam tempoh masa 0 < t < 5.
Masa, t (s) 0 1 2 3 4 5
Sesaran, s (m) 0 3 4 3 0 –5
(a) (b) s (m)
t=0 t=1
4
t=2 3
s (m) s = 4t – t2
–5 O 3 4
t=5 t=4 t=3
t (s)
0 1 2 3 4 5
–5
Pertimbangkan sebuah kereta lumba yang boleh mencapai kelajuan lebih daripada 350 kmj–1.
Didapati bahawa pergerakan kereta lumba itu melibatkan laju dan halaju.
Halaju, v ialah kadar perubahan sesaran terhadap masa manakala laju ialah kadar
perubahan jarak terhadap masa. Halaju merupakan suatu kuantiti yang mempunyai magnitud
dan arah, maka halaju ialah kuantiti vektor. Laju pula ialah suatu kuantiti skalar.
Mari teroka cara untuk menentukan halaju seketika dan arah bagi larian seorang murid.

Tujuan: Memerihalkan dan menentukan halaju seketika dan arah larian seorang murid
Langkah:
1. Teliti situasi di bawah.
Seorang murid berlari di sepanjang trek yang lurus dari satu titik tetap O. Sesaran, s m, murid
itu pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh s = 8t − 2t2. Sesaran murid itu dicatat pada
masa t = 0 hingga t = 6.
2. Dengan menganggap pergerakan ke arah kanan ialah positif, wakilkan sesaran bagi larian
murid itu dengan menggunakan
(a) garis nombor, (b) graf sesaran-masa.
3. Daripada graf sesaran-masa yang diperoleh, cari kecerunan tangen kepada graf itu pada
masa t = 0, 1, 2, 3, 4, 5 dan 6.
4. Menggunakan hubungan v = 8 – 4t, dengan keadaan v ialah halaju dan t ialah masa,
tentukan nilai-nilai v dengan menggantikan nilai-nilai t dalam Langkah 3 ke dalam
fungsi v dan seterusnya perhatikan nilai positif dan nilai negatifnya.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 2, garis nombor dan kecerunan tangen pada suatu titik kepada
graf sesaran-masa boleh digunakan untuk menentukan halaju dan arah larian murid. Didapati
bahawa nilai kecerunan tangen pada masa tertentu adalah sama dengan halaju larian murid pada
ketika itu. Misalnya, apabila t = 5, didapati kecerunan tangen ialah – 12, jadi halaju larian murid
itu ialah – 12 ms–1. Halaju suatu objek pada masa tertentu dikenali sebagai halaju seketika.
254 8.1.1
Daripada garis nombor dan graf sesaran-masa:

Kecerunan tangen untuk tempoh 0 < t , 2
t=0 t=1
ialah positif, jadi halaju murid adalah positif v=8 v=4
t=2
iaitu v . 0. Murid bergerak menuju ke kanan v=0
s (m)
titik O dalam tempoh ini. –24 –10 O 6 8
Di t = 2, kecerunan tangen adalah sifar, jadi t=6 t=5 t=4 t=3
halaju murid adalah sifar iaitu v = 0. Murid v = –16 v = –12 v = –8 v = –4
berehat seketika sebelum bertukar arah
gerakannya pada ketika ini.
Kecerunan tangen untuk t . 2 ialah negatif, jadi halaju s (m)
murid adalah negatif, iaitu v , 0. Murid bergerak menuju v=0
8
ke kiri dan melalui titik O dalam tempoh masa ini.
v>0
Secara amnya, 0 t (s)
2 4 5 6
Jika O ialah satu titik tetap dan gerakan suatu zarah v<0
–10
ke arah kanan ialah positif, maka
• Halaju positif, v . 0 menunjukkan zarah bergerak
menuju ke kanan.
• Halaju sifar, v = 0 menunjukkan zarah berada dalam –24
s = 8t – 2t2
keadaan rehat, iaitu zarah adalah pegun ketika ini.
• Halaju negatif, v , 0 menunjukkan zarah bergerak
menuju ke kiri.
Contoh 3
Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu titik tetap O. Halaju,
dalam ms–1, zarah itu pada masa t saat selepas melalui titik O diberi oleh v = 3t – 12.
(a) Hitung
AB
(i) halaju awal, dalam ms–1, zarah itu,
8
B
(ii) halaju seketika, dalam ms–1, zarah itu apabila t = 5,
(iii) masa, dalam saat, apabila halaju seketika zarah itu ialah 6 ms–1.
(b) Lakarkan graf halaju-masa bagi mewakili pergerakan zarah itu untuk 0 < t < 6.
Penyelesaian
(a) (i) Apabila t = 0, v = 3(0) – 12 (b)
v (ms–1)
v = –12
6
Maka, halaju awal zarah itu ialah –12 ms–1.
(ii) Apabila t = 5, v = 3(5) – 12
v = 15 – 12 0
t (s)
4 6
v=3
Maka, halaju seketika zarah itu apabila t = 5 ialah 3 ms–1. v = 3t – 12
(iii) 3t – 12 = 6
3t = 18 –12
t=6
Maka, masa ialah 6 saat apabila halaju seketika zarah itu
ialah 6 ms–1.
8.1.1 255
Pecutan, a bagi suatu objek yang bergerak pada satu garis
lurus ialah kadar perubahan halaju terhadap masa. Maka, fungsi Sudut Informasi
pecutan, a ialah suatu fungsi masa, iaitu a = f(t) dan merupakan
suatu kuantiti vektor yang mempunyai magnitud dan arah. Jika halaju suatu objek
berkurang, maka nilai
Jika kadar perubahan halaju terhadap masa bagi suatu objek pecutan menjadi negatif
yang bergerak adalah sama pada sebarang ketika, maka objek dan objek dikatakan
tersebut dikatakan bergerak dengan pecutan malar. Sebaliknya, mengalami nyahpecutan.
jika kadar perubahan halaju terhadap masa adalah berbeza pada

sebarang ketika, maka objek tersebut dikatakan bergerak dengan
pecutan tak malar.
Pecutan, a pada masa tertentu, t pula dikenali sebagai pecutan seketika dan boleh diperoleh
dengan mencari kecerunan tangen kepada graf halaju-masa pada masa tertentu, t.
Ikuti penerokaan berikut untuk menentukan pecutan seketika seorang wanita yang berenang
pada lorong yang lurus.
Tujuan: Memerihalkan dan menentukan pecutan seketika seorang perenang

Langkah:
1. Bentukkan beberapa kumpulan. Kemudian, teliti situasi di bawah.
Seorang wanita berenang gaya bebas di sepanjang lorong kolam renang yang lurus.
Halaju, v ms–1, wanita itu berenang pada masa t saat dari blok permulaan O diberi oleh
v = 4t – t 2. Catatan halaju perenang itu diambil pada masa t = 1, t = 2, t = 3, t = 4 dan t = 5.
2. Setiap kumpulan dikehendaki menjawab soalan berikut.

(a) Wakilkan pergerakan perenang itu dengan menggunakan graf halaju-masa.
(b) Cari kecerunan tangen kepada graf pada masa t = 1, t = 2, t = 3, t = 4 dan t = 5.
(c) Apakah yang boleh anda katakan mengenai pecutan perenang itu pada masa t = 1,
t = 2, t = 3, t = 4 dan t = 5?
(d) Buat satu kesimpulan apabila
(i) a . 0 (ii) a = 0 (iii) a , 0
3. Bincangkan hasil dapatan dalam kumpulan masing-masing.
4. Lantik seorang wakil dalam kumpulan anda untuk membentangkan hasil dapatan
kumpulan anda di hadapan kelas.
Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 3, kecerunan tangen pada v (ms–1)

satu titik kepada graf halaju-masa boleh digunakan untuk 4
a=0
menentukan pecutan perenang itu. Misalnya, apabila t = 5, a>0
didapati kecerunan tangen ialah – 6, jadi pecutan perenang t (s)
0 2 4 5 6
itu ketika t = 5 ialah – 6 ms–2. Pecutan suatu objek pada masa
tertentu seperti ini dikenali sebagai pecutan seketika. –5
Bagaimanakah anda mentafsirkan tentang gerakan suatu a<0
objek apabila pecutan seketikanya ialah negatif? Apakah
perbezaan bagi gerakan suatu objek jika objek itu mempunyai
pecutan seketika – 6 ms–2 dan 6 ms–2? Jelaskan. –12
v = 4t – t2
256 8.1.1
Daripada graf halaju-masa di halaman 256:

Dalam tempoh masa 0 < t , 2, kecerunan tangennya ialah positif, iaitu a . 0 dan v bertambah.
Jadi, pecutan perenang adalah positif dalam tempoh masa ini dan perenang mengalami pecutan.
Untuk t = 2, kecerunan tangennya ialah sifar, iaitu a = 0 dan halaju, v adalah maksimum. Jadi,
pada ketika ini pecutan perenang adalah sifar. Pecutan sifar tidak semestinya halaju juga sifar
tetapi nilainya sama ada maksimum atau minimum.
Untuk t . 2, kecerunan tangennya ialah negatif, iaitu a , 0 dan v berkurang. Jadi, pecutan
perenang adalah negatif dalam tempoh masa ini dan perenang mengalami nyahpecutan.
Secara amnya,
Jika gerakan suatu zarah ke arah kanan ialah positif, maka

• Pecutan positif, a . 0 menunjukkan halaju zarah menokok terhadap masa.
• Pecutan sifar, a = 0 menunjukkan halaju zarah adalah maksimum atau minimum.
• Pecutan negatif, a , 0 menunjukkan halaju zarah menyusut terhadap masa.
Contoh 4
Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu titik tetap O. Pada masa
t saat selepas melalui O, pecutan, a ms–2, zarah itu diberi oleh a = 12 − 4t. Hitung pecutan
seketika, dalam ms–2, zarah itu pada masa 7 saat.
Penyelesaian Sudut Informasi
Diberi a = 12 – 4t. Tanda negatif pada nilai
Apabila t = 7, a = 12 – 4(7) pecutan menunjukkan
bahawa zarah mengalami
a = −16 nyahpecutan.
Maka, pecutan seketika zarah itu pada masa 7 saat ialah −16 ms−2.
Latihan Kendiri 8.1 AB
B
1. Suatu zarah bergerak di sepanjang suatu garis lurus dan melalui satu titik tetap O. Sesarannya,
s m, diberi oleh s = 2t 2 – 5t – 3, dengan t ialah masa dalam saat selepas gerakan bermula.
(a) Cari sesaran seketika, dalam m, zarah itu apabila
(i) t = 0, (ii) t = 2.
(b) Bilakah zarah itu
(i) mula melalui titik O? (ii) berada 9 m di sebelah kanan titik O?
(c) Tentukan julat masa, dalam saat, apabila zarah itu berada di kanan titik O.
2. Suatu zarah bergerak di sepanjang suatu garis lurus dan melalui satu titik tetap O. Halajunya,
v ms–1, diberi oleh v = t 2 – 8t + 7, dengan keadaan t ialah masa dalam saat selepas melalui O.
(a) Cari halaju seketika, dalam ms–1, zarah itu apabila t = 3.
(b) Hitung nilai-nilai t, dalam saat, apabila zarah itu berhenti seketika.
(c) Tentukan julat nilai t, dalam saat, apabila zarah bergerak ke kiri.
3. Suatu zarah bergerak di sepanjang suatu garis lurus dan melalui satu titik tetap O. Pecutannya,
a ms–2, diberi oleh a = 8 – 4t, dengan keadaan t ialah masa dalam saat selepas melalui O.
(a) Cari pecutan seketika, dalam ms–2, zarah itu apabila t = 4.
(b) Hitung masa, dalam saat, apabila halaju zarah ialah maksimum.
(c) Tentukan julat masa, dalam saat, apabila halaju zarah itu menokok.
8.1.1 257
Menentukan jumlah jarak yang dilalui oleh suatu zarah dalam suatu
tempoh masa tertentu
Pola gerakan suatu zarah boleh diperhatikan dengan cara melukis suatu garis nombor atau
melakar graf bagi suatu fungsi sesaran, s = f(t). Daripada garis nombor dan graf tersebut, jumlah
jarak yang dilalui oleh zarah itu dalam tempoh masa tertentu boleh ditentukan dengan mudah.
Contoh 5
Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dari satu titik tetap O. Sesaran, s m, zarah
itu pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh s = t 2 – 6t. Cari jumlah jarak, dalam m, yang
dilalui oleh zarah itu dalam 7 saat yang pertama.
Penyelesaian
Diberi s = t 2 – 6t.
Masa, t (s) 0 1 2 3 4 5 6 7
Sesaran, s (m) 0 –5 –8 –9 –8 –5 0 7
Garis nombor: Graf sesaran-masa:
s (m)
7
t (s) Berdasarkan Contoh 5,

t=2 t=1 t=0 0 3 7 adakah jarak yang dilalui
t=3 s = t2 – 6t
s (m) dalam tempoh 7 saat
–9 –8 –5 O 7 pertama sama dengan
t=4 t=5 t=6 t=7 –9 sesaran pada saat ke-7?
Bagaimana pula dengan
Jumlah jarak yang dilalui zarah itu dalam 7 saat yang pertama jarak yang dilalui dalam saat
ke-7? Bincangkan.
=9+9+7
= 25 m
Latihan Kendiri 8.2

1. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dari satu titik tetap O. Sesaran, s m, zarah
itu pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh s = 4t 2 + t. Hitung jumlah jarak, dalam m,
yang dilalui oleh zarah itu
(a) dalam tempoh masa 0 < t < 4,
(b) dari t = 3 hingga t = 6.
2. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu titik tetap O. Sesaran,
s m, zarah itu pada masa t saat selepas zarah mula bergerak diberi oleh s = 6t – t 2 + 7. Zarah
itu bergerak ke kanan O sehingga t = 3 dan kemudian bergerak menuju ke O semula. Cari
(a) jumlah jarak, dalam m, yang dilalui oleh zarah itu dalam
(i) 2 saat yang pertama,
(ii) 9 saat yang pertama.
(b) jarak, dalam m, yang dilalui oleh zarah itu dalam saat ketujuh.
258 8.1.2
Latihan Formatif 8.1 Kuiz bit.ly/3mfMZkD
1. Pengenapan lumpur tebal di suatu kawasan menyebabkan muara sungai

di sebuah kampung menjadi cetek dan menyukarkan pergerakan keluar dan masuk bot ke
pangkalan. Sebuah bot bergerak melalui sebuah jeti di sepanjang laluan lurus muara sungai
itu dengan sesaran, s meter, pada masa t saat selepas melalui jeti diberi oleh s = t 2 – 4t.
(a) Salin dan lengkapkan jadual di bawah.
Masa, t (saat) 1 2 3 4 5
Sesaran, s (meter)
(b) Lakarkan graf sesaran-masa bagi mewakili pergerakan bot itu.
(c) Cari masa, dalam saat, apabila bot itu berada semula di jeti.
2. Syaza menunggang basikal roda tiga dalam arah yang lurus di halaman rumah dan mempunyai
sesaran awal 2 meter dari sebuah pasu bunga. Sesaran, s meter, pada masa t saat selepas
meninggalkan pasu bunga itu diberi oleh s = t 3 + 2t + c.
(a) Tentukan nilai c.
(b) Cari jarak, dalam m, Syaza dari pasu bunga apabila
(i) t = 2 (ii) t = 3
3. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dari satu titik tetap O. Sesaran, s m, zarah
itu pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh s = 3t 2 + 2t. Hitung sesaran seketika,
dalam m, zarah itu pada masa t = 0 dan t = 10.
4. Rajah di sebelah menunjukkan seorang murid lelaki yang sedang
menendang sebiji bola di sebuah padang. Bola tersebut bergerak
di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu pusat tetap yang
bertanda P. Pada masa t saat selepas melalui pusat P, halaju,
v ms–1, bola itu diberi oleh v = 7t – 5. Cari halaju seketika,
AB
dalam ms–1, bagi tendangan bola itu apabila t = 2 dan t = 4. P
B
5. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu titik tetap O. Pecutannya,
a ms–2, pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh a = 4 – 2t.
(a) Cari pecutan awal bagi zarah itu, dalam ms–2.
(b) Tentukan julat masa, dalam saat, apabila halaju zarah itu menyusut.
6. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu titik tetap O. Sesaran,
s m, pada masa t saat selepas melalui titik O diberi oleh s = 2t2 + t. Hitung
(a) sesaran, dalam m, zarah itu apabila t = 3,
(b) jumlah jarak, dalam m, yang dilalui oleh zarah itu dalam 5 saat yang pertama.
7. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus. Pada masa t saat selepas zarah mula
bergerak, sesaran, s m, zarah itu dari satu titik tetap O diberi oleh s = (t – 2)2 + 5.
(a) Salin dan lengkapkan jadual di bawah.
Masa, t (saat) 0 1 2 3 4 5 6
Sesaran, s (meter)
(b) Lakarkan graf sesaran-masa untuk 0 < t < 6.
(c) Hitung jumlah jarak, dalam m, yang dilalui zarah itu dalam 6 saat yang pertama.
259
8.2 Pembezaan dalam Kinematik Gerakan Linear
Hubung kait antara fungsi sesaran, fungsi halaju dan fungsi pecutan
dy
Dalam pembezaan, bagi suatu fungsi y = f (x), terbitannya GALERI SEJARAH
dx
boleh dianggap sebagai kadar perubahan y terhadap x. Konsep
ini boleh digunakan dalam gerakan suatu zarah pada satu garis
lurus. Misalnya, sesaran, s bagi suatu zarah yang bergerak ialah
fungsi bagi masa, t iaitu s = f (t). Jadi, terbitan ds ialah kadar
dt
perubahan s terhadap t.
Maka, fungsi halaju zarah pada masa t, v = g(t) diberi oleh:
Isaac Newton merupakan
v = ds tokoh pertama yang
dt memperkenalkan kalkulus
Pecutan, a pula ialah kadar perubahan halaju terhadap masa dan pembezaan.
fungsinya, a = h(t) diberi oleh: Buku beliau yang bertajuk
Philosophiae Naturalis
a = dv = d 2s
2
Principia Mathematica
dt dt menjadi asas kepada idea
Hubung kait antara fungsi sesaran, s = f(t), fungsi halaju, v = g(t) had dalam pembezaan.
dan fungsi pecutan, a = h(t) boleh diringkaskan seperti dalam
rajah yang berikut:
Imbas Kembali
v = ds a = dv = d s2
2
Jika y = ax n, maka
dt dt dt dy
= anx n – 1, dengan a ialah
dx
integer dan n ialah pemalar.
s = f (t) v = g(t) a = h(t)
Contoh 6
Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus. Sesarannya, s meter, dari satu titik tetap O
diberi oleh s = 3 + 2t – t 2, dengan keadaan t ialah masa, dalam saat, selepas zarah mula bergerak.
(a) Tentukan fungsi halaju, v dan fungsi pecutan, a bagi zarah itu.
(b) Pada rajah yang sama, lakarkan graf bagi fungsi s, v dan a untuk 0 < t < 3 dan seterusnya
jelaskan gerakan zarah itu dari titik tetap O untuk tempoh masa itu.
Penyelesaian
(a) Diberi fungsi sesaran, s = 3 + 2t – t 2
Jadi, fungsi halaju pada masa t, v = ds
dt Tip Pintar
v = 2 – 2t a = –2 bermaksud zarah
dan fungsi pecutan pada masa t, a = dv bergerak dengan pecutan
dt malar –2 ms–2.
a = – 2
260 8.2.1
(b) Graf fungsi sesaran, halaju dan pecutan bagi zarah itu
yang bergerak dari titik tetap O boleh diringkaskan
s/v/a pada garis nombor seperti yang berikut:
t=0
4 v=2 t=1
a = –2 v=0
3 a = –2
s (m)
s = 3 + 2t – t2 O 3 4
2 t=3
v = –4
a = –2
t
0 1 3 Daripada graf dan garis nombor:
• Didapati bahawa zarah mula bergerak pada t = 0
dengan sesarannya dari titik tetap O ialah 3 m,
–2 a = –2 halaju awal 2 ms–1 dan pecutan –2 ms–2.
• Pada t = 1, zarah bertukar arah gerakan dengan
sesarannya dari titik tetap O adalah maksimum
–4
v = 2 – 2t iaitu 4 m, halaju 0 ms–1 dan pecutan –2 ms–2.
• Pada t = 3, zarah tiba di titik tetap O dengan
sesarannya ialah 0 m, halaju – 4 ms–1 dan pecutannya
masih sama, iaitu –2 ms–1.
• Jumlah jarak yang dilalui oleh zarah dari t = 0 ke
t = 3 ialah (4 – 3) + 4 = 5 m.
Latihan Kendiri 8.3

1. Tentukan fungsi halaju, v dalam sebutan t bagi suatu zarah yang bergerak di sepanjang suatu
garis lurus dalam setiap yang berikut melalui kaedah pembezaan. AB
(a) s = t(2 – t)2 (b) s = 16t – t 2
8
B
(c) s = 2t – 4t + 2t + 1
3 2
(d) s = t 3(3 + t)2
(e) s = t(2t 2 – 9t – 5) (f) s = 1 t 3 – 3t 2 + 5t – 2
3
2. Tentukan fungsi pecutan, a dalam sebutan t bagi suatu zarah yang bergerak di sepanjang
suatu garis lurus untuk setiap yang berikut.
(a) s = 1 t 3 – 1 t 2 + 4t (b) s = t 3 – 5t 2 + 7
3 2
(c) s = 8t – 2t 3 (d) v = (5 – 3t)2
(e) v = 3t 2 – 1 + 4 (f) v = 6t 3 – 4 2
t t
3. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu titik tetap O. Sesarannya,
s m diberi oleh s = 8 + 2t – t 2, dengan keadaan t ialah masa dalam saat selepas melalui O.
(a) Tentukan ungkapan bagi fungsi halaju, v dan fungsi pecutan, a zarah itu dalam sebutan t.
(b) Pada rajah yang sama, lakarkan graf bagi fungsi sesaran, fungsi halaju dan fungsi pecutan
zarah itu untuk 0 < t < 4. Seterusnya, tafsirkan graf yang anda lakarkan itu.
8.2.1 261
Menentukan dan mentafsir halaju seketika suatu zarah daripada
fungsi sesaran
Kita telah mengetahui bahawa halaju ialah kadar perubahan sesaran terhadap masa. Jadi, jika
diberi fungsi sesaran, s = f(t), fungsi halaju v pada masa t boleh ditentukan dengan membezakan
s terhadap masa t, iaitu v = ds . Daripada fungsi halaju yang diperoleh, bolehkah anda menentukan
dt
halaju seketika suatu zarah pada sebarang masa? Mari teroka aktiviti yang berikut.
Aktiviti Penerokaan 4 Berpasangan PAK-21 STEM PK
Tujuan: Menentukan dan mentafsir halaju seketika suatu zarah daripada fungsi sesaran
Langkah:
1. Teliti situasi di bawah.
Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus. Sesarannya, s meter dari ggbm.at/jc4dgn58
satu titik tetap O pada masa t saat diwakili oleh fungsi sesaran, s = 40t − 5t2,
dengan keadaan 0 < t < 10.
2. Imbas kod QR atau layari pautan di sebelah untuk melihat gerakan zarah pada graf
sesaran-masa bagi fungsi s = 40t – 5t2 untuk 0 < t < 10.
3. Seret titik A di sepanjang lengkung graf untuk melihat kecerunan tangen di titik A kepada
graf tersebut.
4. Apakah yang anda boleh katakan tentang kecerunan tangen kepada lengkung itu apabila
titik A berubah di sepanjang lengkung graf? Adakah kecerunannya juga turut berubah?
5. Salin dan lengkapkan jadual di bawah untuk mencari kecerunan tangen, ds kepada
dt
lengkung graf pada masa t yang diberi.
Masa, t (s) 0 4 8 10
Kecerunan tangen, ds
dt
6. Apakah yang dapat anda katakan tentang kecerunan tangen, ds kepada lengkung pada
dt
masa t yang diperoleh dalam jadual di atas? Apakah kecerunan tangen, ds pada masa t
dt
yang diperoleh itu merupakan halaju seketika zarah pada ketika itu? Bincangkan.
Hasil daripada Penerokaan 4, didapati bahawa setiap kecerunan s (m)

tangen, ds di t = 0, t = 4, t = 8 dan t = 10 yang diperoleh ds
dt 80 —= v = 0
merupakan halaju seketika zarah kepada graf sesaran-masa dt
yang berbentuk lengkung, s = 40t – 5t 2 pada masa t itu. s = 40t – 5t2
t (s)
Bagi graf sesaran-masa yang berbentuk lengkung, halaju 0 4 8 10
seketikanya adalah berbeza bagi setiap titik yang berlainan
kepada lengkung itu.
Misalnya, pada masa t = 0, halaju seketikanya ialah –100
40 ms–1 dan halaju ini disebut sebagai halaju awal bagi zarah.
262 8.2.2
Pada masa t = 4 pula, iaitu pada ketika sesaran zarah adalah maksimum, halaju seketikanya
ialah 0 ms–1. Sesaran zarah pada ketika ini disebut sebagai sesaran maksimum. Sesaran
maksimum atau minimum berlaku apabila kecerunan tangen atau halaju seketika zarah ialah
sifar, iaitu ds = v = 0.
dt
Bagi graf sesaran-masa yang berbentuk linear pula, kecerunan s (m)
tangennya pada sebarang titik adalah sama. Maka halaju seketika s = f(t)
zarah pada sebarang titik adalah seragam. Halaju seragam ini
dikenali sebagai halaju malar. ds
v=—
dt
Melalui pembezaan, halaju seketika suatu zarah pada masa tertentu
t (s)
boleh ditentukan seperti berikut: 0
Diberi funsgi sesaran s = 40t – 5t 2.
Jadi, fungsi halaju zarah, v = ds
dt
v = 40 – 10t Tip Pintar
Apabila t = 4, halaju, v = 40 – 10(4) Sesaran maksimum atau
v=0 minimum berlaku apabila
Maka, halaju seketika zarah pada masa 4 saat ialah 0 ms–1. ds = v = 0.
dt
Secara amnya,
Halaju seketika bagi suatu zarah yang bergerak di sepanjang satu garis lurus dari suatu
titik tetap daripada fungsi sesaran s = f(t) boleh ditentukan dengan menggantikan nilai
t ke dalam fungsi halaju, v = ds .
dt
Contoh 7
AB
Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus supaya sesarannya, s meter dari titik tetap
8
B
O diberi oleh s = t 3 – 9t2 + 24t + 5, dengan keadaan t ialah masa dalam saat selepas gerakan
bermula. Hitung
(a) halaju awal, dalam ms–1, zarah itu,
(b) halaju seketika zarah, dalam ms–1, pada masa 3 saat,
(c) nilai-nilai t, dalam saat, apabila zarah itu berehat untuk seketika,
(d) julat nilai t, dalam saat, apabila zarah itu bergerak ke kiri.
Penyelesaian
Diberi fungsi sesaran, s = t 3 – 9t 2 + 24t + 5, jadi fungsi halaju, v = ds = 3t 2 – 18t + 24
dt
(a) Apabila t = 0, v = 3(0) 2 – 18(0) + 24
v = 24
Maka, halaju awal zarah ialah 24 ms–1.
(b) Apabila t = 3, v = 3(3) 2 – 18(3) + 24
v = 27 – 54 + 24
v = –3
Maka, halaju seketika zarah itu pada masa 3 saat ialah –3 ms–1.
8.2.2 263
(c) Apabila zarah berehat untuk seketika, v = 0
3t 2 – 18t + 24 = 0
t 2 – 6t + 8 = 0
(t – 2)(t – 4) = 0
t = 2 atau t = 4
Maka, zarah itu berehat seketika pada masa 2 saat dan 4 saat.
(d) Apabila zarah bergerak ke kiri, v , 0
3t 2 – 18t + 24 , 0 t (s)
t 2 – 6t + 8 , 0 2 4
(t – 2)(t – 4) , 0
Daripada lakaran graf, penyelesaian ketaksamaan untuk v , 0 ialah 2 , t , 4.
Maka, julat nilai t apabila zarah bergerak ke kiri ialah 2 , t , 4.
Latihan Kendiri 8.4

1. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu titik tetap O. Sesarannya,
s meter, dari O diberi oleh s = 2t 2 – 3t + 6, dengan keadaan t ialah masa dalam saat selepas
gerakan bermula. Hitung
(a) halaju seketika zarah, dalam ms–1, apabila
(i) t = 1 (ii) t = 2 (iii) t = 6
4
(b) masa, dalam saat, apabila halaju seketika zarah itu ialah
(i) –1 ms–1 (ii) 5 ms–1 (iii) 9 ms–1
2. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus. Sesarannya, s meter, dari titik tetap O
pada masa t saat diberi oleh s = 2t 3 – 5t 2 + 4t. Cari
(a) halaju seketika zarah, dalam ms–1, apabila t = 2,
(b) nilai-nilai t, dalam saat, apabila zarah itu berhenti seketika,
(c) julat nilai t, dalam saat, apabila zarah itu bergerak ke kanan.
Menentukan dan mentafsir pecutan seketika suatu zarah daripada fungsi

halaju dan fungsi sesaran
Kecerunan tangen kepada graf fungsi halaju, v = g(t) bagi gerakan suatu zarah ialah nilai bagi dv
dt
pada masa t, yang merupakan pecutan seketika, a zarah itu. Pecutan seketika, a bagi suatu zarah
yang bergerak pada satu garis lurus juga merupakan kadar perubahan halaju terhadap masa.
( )
a = dv = d ds = d 2s
2
v (ms–1)
dt dt dt dt
v = g(t)
Pada graf halaju-masa dalam Rajah 8.1, kecerunan pada sebarang
dv
titik di atas graf adalah sama, iaitu kadar perubahan halaju a=—
dt
terhadap masa, dv pada sebarang ketika adalah sama. Jadi, zarah
dt t (s)
dikatakan mempunyai pecutan seragam di sepanjang gerakannya 0
itu. Pecutan seragam ini dikenali sebagai pecutan malar. Rajah 8.1
264 8.2.3
Dalam Rajah 8.2, dalam tempoh 0 < t , a, halaju menokok terhadap masa, jadi pecutan seketika
zarah, a = dv pada sebarang titik di bahagian ini adalah positif, iaitu a . 0.
dt
Sebaliknya dalam tempoh a , t < b, halaju zarah
menyusut terhadap masa, jadi pecutan seketika zarah, a = dv v (ms–1)
dt A dv
—=0
pada sebarang titik pada bahagian ini adalah negatif, iaitu dv
—>0 dt
dt
a , 0. Pecutan negatif ini dikenali sebagai nyahpecutan. dv
—<0
dt
Pada titik A pula, zarah mengalami halaju maksimum
dan pecutannya, a = dv pada titik ini adalah sifar, iaitu 0 t (s)
dt a b
a = 0. Pecutan sifar tidak semestinya halaju juga sifar Rajah 8.2
tetapi nilainya sama ada maksimum atau minimum.
Secara amnya,
Pecutan seketika, a bagi suatu zarah yang bergerak di sepanjang satu garis lurus
dari satu titik tetap daripada fungsi halaju v = g(t) atau fungsi sesaran s = f(t) boleh
ditentukan dengan menggantikan nilai t ke dalam fungsi pecutan a = dv = d 2s .
2
dt dt
Contoh 10
Suatu zarah bermula dari titik tetap O dan bergerak di sepanjang satu garis lurus. Selepas
t saat, sesarannya, s meter diberi oleh s = t 3 – 3t 2 – 4t. Hitung
(a) pecutan awal, dalam ms–2, zarah itu,
(b) pecutan seketika zarah itu, dalam ms–2, pada masa 5 saat,
(c) pecutan zarah itu, dalam ms–2, apabila melalui titik O semula,
(d) julat nilai t, dalam saat, apabila pecutan zarah itu ialah positif.
Penyelesaian AB
B
Diberi fungsi sesaran, s = t 3 – 3t 2 – 4t
Jadi, fungsi halaju, v = ds = 3t 2 – 6t – 4 dan fungsi pecutan, a = dv = 6t – 6
dt dt
(a) Apabila t = 0, a = 6(0) – 6 (b) Apabila t = 5, a = 6(5) – 6
a = – 6 a = 24
Maka, pecutan awal zarah ialah – 6 ms–2. Maka, pecutan seketika zarah itu pada
masa 5 saat ialah 24 ms–2.
(c) Apabila zarah melalui titik O semula, (d) Pecutan zarah positif, a . 0
s=0 6t – 6 . 0
t – 3t – 4t = 0
3 2
6t . 6
t(t 2 – 3t – 4) = 0 t . 1
t(t + 1)(t – 4) = 0 Maka, pecutan zarah adalah positif untuk
t = 0, t = –1 atau t = 4 t . 1.
Apabila t = 4, a = 6(4) – 6
a = 18
Maka, apabila zarah itu melalui titik O
semula, pecutannya ialah 18 ms–2.
8.2.3 265
Latihan Kendiri 8.5
1. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus. Halajunya, v ms–1, t saat selepas melalui
titik tetap O diberi oleh v = 8t – t 2. Cari
(a) pecutan awal zarah itu, dalam ms–2,
(b) pecutan, dalam ms–2, apabila zarah itu berhenti seketika untuk kali kedua,
(c) masa, dalam saat, apabila halaju zarah itu adalah seragam.
2. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus supaya t saat selepas melalui O, halajunya,
v ms–1, diberi oleh v = t 2 – 2t – 8. Cari
(a) masa, dalam saat, apabila pecutan zarah itu ialah sifar,
(b) julat nilai t, dalam saat, apabila zarah itu mengalami nyahpecutan.
Latihan Formatif 8.2 Kuiz bit.ly/3kqzAoY
1. Rajah di sebelah menunjukkan graf bagi fungsi sesaran, s = f(t), s/v/a

fungsi halaju, v = g(t) dan fungsi pecutan, a = h(t) bagi suatu
v = g(t)
zarah yang bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui 6
satu titik tetap O untuk 0 < t < 4. Berdasarkan graf, tentukan 5 s = f(t)
(a) halaju awal, dalam ms–1, zarah itu,
(b) masa, dalam saat, apabila zarah itu melalui titik O, a = h(t)
(c) sesaran minimum, dalam m, zarah itu,
(d) jumlah jarak, dalam m, yang dilalui oleh zarah dalam t
0 1 2 3 4
tempoh masa itu,
(e) julat masa, dalam saat, apabila zarah itu bergerak menuju –2
ke kanan, –3
–4
2. Rajah di sebelah menunjukkan graf sesaran-masa bagi suatu

zarah yang bergerak di sepanjang satu garis lurus pada masa
t saat. Persamaan lengkung PQ ialah s = ht2 + k, dengan s (m)
keadaan h dan k ialah pemalar. Titik-titik P, Q, R dan S 3
s = ht2 + k
masing-masing ialah (0, 1), (2, 3), (4, 3) dan (6, 0). Cari Q R
(a) nilai h dan nilai k, 1 P
(b) halaju seketika, dalam ms–1, zarah itu apabila S t (s)
0 2 4 6
(i) t = 1
(ii) t = 3
(iii) t = 5.
3. Suatu zarah bergerak di sepanjang garis lurus supaya sesarannya, s meter dari suatu titik
tetap O pada masa t saat diberi oleh s = t 3 – 5t 2 – 8t + 12, dengan keadaan t > 0.
(a) Ungkapkan fungsi halaju, v dan fungsi pecutan, a zarah itu dalam sebutan t.
(b) Tentukan halaju seketika, dalam ms–1, dan pecutan seketika, dalam ms–2, zarah itu
apabila t = 3.
(c) Cari nilai t, dalam saat, apabila zarah itu berehat seketika.
(d) Cari nilai-nilai t, dalam saat, apabila zarah berada di O.
(e) Cari jumlah jarak, dalam m, yang dilalui oleh zarah itu dalam 6 saat yang pertama.
266 8.2.3
8.3 Pengamiran dalam Kinematik Gerakan Linear

Menentukan dan mentafsir halaju seketika suatu zarah daripada
fungsi pecutan
Anda telah mempelajari bahawa fungsi pecutan, a bagi Imbas Kembali

suatu zarah yang bergerak secara linear ditentukan melalui Kamiran tak tentu bagi
pembezaan fungsi halaju, v terhadap masa, t, iaitu: suatu fungsi y = t n terhadap
∫
t ialah t n dt = t
n + 1
+ c,
a = dv
n+1
dengan keadaan n ≠ −1.
dt
Jika diberi fungsi pecutan, a bagi gerakan linear suatu zarah,

apakah cara untuk menentukan fungsi halaju, v zarah tersebut?
Apabila fungsi pecutan, a diberi, iaitu a = dv , fungsi halaju, v boleh ditentukan dengan
dt
melakukan pengamiran fungsi pecutan, a terhadap masa t, iaitu v = a dt. ∫
Secara amnya, hubungan antara fungsi pecutan a = h(t) dan fungsi halaju v = g(t) boleh
diringkaskan seperti berikut.
a = h(t) ∫
v = a dt v = g(t)

Contoh 11
Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu titik tetap O dengan halaju
awal 4 ms–1. Pecutan, a ms–2, zarah itu pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh a = 4 – 2t.
(a) Hitung
(i) halaju seketika, dalam ms–1, zarah itu apabila t = 7, AB
B
(ii) halaju maksimum, dalam ms–1, zarah itu,
(b) Cari nilai-nilai yang mungkin bagi t, dalam saat, apabila halaju seketika zarah itu
ialah 7 ms–1.
Penyelesaian
(a) (i) Diberi fungsi pecutan, a = 4 – 2t.
∫
Jadi, fungsi halaju, v = (4 − 2t) dt
v = 4t – t2 + c
Apabila t = 0 dan v = 4,
Oleh itu, 4 = 4(0) – (0)2 + c
c=4
Jadi, pada masa t, v = 4t – t 2 + 4.
Apabila t = 7, v = 4(7) – (7)2 + 4
v = 28 – 49 + 4
v = –17
Maka, halaju seketika zarah itu apabila t = 7 ialah –17 ms–1.
8.3.1 267
(ii) Halaju maksimum, dv = 0
dt
4 − 2t = 0 Sudut Informasi
2t = 4
t=2 Halaju minimum atau
d 2
v
Oleh sebab 2 = –2 (, 0), v adalah maksimum
maksimum berlaku apabila
dv = a = 0, bergantung
dt dt
apabila t = 2.
kepada nilai d 2v .
2
Maka, halaju maksimum zarah = 4(2) – (2)2 + 4 dt

• Jika d 2v . 0, maka halaju
2
=8–4+4 dt
= 8 ms–1 ialah minimum.
• Jika d 2v , 0, maka halaju
2
(b) Apabila halaju seketika zarah ialah 7 ms–1, v = 7 dt

4t – t 2 + 4 = 7 ialah maksimum.
t 2 – 4t + 3 = 0
(t – 1)(t – 3) = 0
t = 1 atau t = 3
Maka, nilai-nilai yang mungkin bagi t ialah 1 saat dan 3 saat.
Latihan Kendiri 8.6

1. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu titik tetap O dengan
halaju awal 10 ms–1. Pecutannya, a ms–2, pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh
a = 4t – 8, cari
(a) halaju seketika, dalam ms–1, zarah itu pada masa 4 saat,
(b) halaju minimum, dalam ms–1, zarah itu.
2. Suatu zarah bergerak dari satu titik tetap O pada satu garis lurus dengan halaju awal 2 ms–1.
Pecutannya, a ms–2, pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh a = 4 – 6t, cari
(a) halaju seketika, dalam ms–1, zarah itu apabila t = 3,
(b) halaju seketika, dalam ms–1, zarah itu apabila a = –8.
3. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dalam masa t saat selepas melalui
titik tetap O. Pecutannya, a ms–2, diberi oleh a = 6t – 24. Zarah itu melalui O dengan halaju
36 ms–1. Cari
(a) julat nilai t apabila halajunya negatif, (b) halaju minimum, dalam ms–1, zarah itu.
4. Corak jahitan pada bahagian tepi sehelai alas meja dihasilkan dengan menggunakan sebuah
mesin jahit tepi. Halaju awal pergerakan mesin jahit tersebut di sepanjang satu garis lurus
ialah 20 cms–1. Pecutannya, dalam cms–2, diberi oleh a = 8 – 2t, dengan keadaan t ialah
masa, dalam saat, selepas kelepet dihasilkan. Hitung
(a) halaju seketika, dalam cms–1, jahitan itu pada
masa 2 saat,
(b) halaju seketika, dalam cms–1, jahitan itu
apabila pecutan ialah sifar,
(c) masa, dalam saat, jahitan itu apabila
pecutan ialah 5 cms–2,
(d) nilai t, dalam saat, apabila halaju jahitan itu
ialah 11 cms–1.
268 8.3.1
Menentukan dan mentafsir sesaran seketika suatu zarah daripada fungsi

halaju dan fungsi pecutan
Jika diberi suatu fungsi halaju, v, bagaimanakah untuk menentukan fungsi sesaran, s, zarah itu?
Bagaimanakah pula untuk menentukan fungsi halaju, v dan seterusnya fungsi sesaran, s suatu
zarah daripada suatu fungsi pecutan, a?
Apabila fungsi halaju, v diberi sebagai satu fungsi masa t, fungsi sesaran, s boleh diperoleh
dengan melakukan pengamiran, iaitu
∫
s = v dt
dan apabila fungsi pecutan, a diberi sebagai satu fungsi masa t, fungsi sesaran, s boleh diperoleh
dengan melakukan pengamiran sebanyak dua kali secara berturut-turut, iaitu
∫
v = a dt dan s = v dt ∫
Contoh 12
Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu titik tetap O dengan halaju
12 ms–1. Pecutannya, a ms–2, pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh a = 4 – 2t.
(a) Tentukan sesaran seketika, dalam m, zarah itu dari O
(i) apabila t = 3,
(ii) ketika zarah berada dalam keadaan pegun.
(b) Seterusnya, cari jarak, dalam m, yang dilalui oleh zarah itu dalam saat ke-7.
Penyelesaian
∫
Fungsi halaju, v diberi oleh v = a dt
Tip Pintar
v = ∫ (4 – 2t) dt
Anda digalakkan untuk AB
v = 4t – t 2 + c
8
B
melukis garis nombor untuk
Apabila t = 0 dan v = 12, oleh itu, 12 = 4(0) – 02 + c menggambarkan gerakan
c = 12. suatu zarah. Semasa
Jadi pada masa t, v = 12 + 4t – t .
2 melukis garis nombor bagi
∫
Fungsi sesaran, s diberi oleh, s = v dt gerakan zarah, misalnya
dalam tempoh masa
s = ∫ (12 + 4t – t ) dt
2 0 < t < n, perkara yang
berikut perlu dilabelkan
s = 12t + 2t 2 – 1 t 3 + c pada garis nombor itu:
3 • sesaran zarah apabila t = 0
Apabila t = 0 dan s = 0. • masa dan sesaran zarah,
Oleh itu, 0 = 12(0) + 2(0)2 – 1 (0)3 + c jika wujud apabila v = 0
3 • sesaran zarah apabila t = n
c = 0
Jadi pada masa t, s = 12t + 2t 2 – 1 t 3 lukis garis nombor bagi
3
(a) (i) Apabila t = 3, s = 12(3) + 2(3)2 – 1 (3) 3
gerakan zarah untuk
3 tempoh masa 0 < t < 9.
s = 36 + 18 – 9
s = 45
Maka, sesaran seketika zarah itu apabila t = 3 ialah 45 m.
8.3.2 269
(ii) Apabila zarah berada dalam keadaan pegun, v = 0.
Jadi, 12 + 4t – t 2 = 0
Sudut Informasi
t 2 – 4t – 12 = 0 Masa ialah satu daripada
(t + 2)(t – 6) = 0 kuantiti skalar yang hanya
Oleh sebab t > 0, t = 6, mempunyai magnitud
Apabila t = 6, s = 12(6) + 2(6)2 – 1 (6) 3 sahaja. Oleh itu, nilai
3
s = 72 + 72 – 72 bagi masa mestilah
sentiasa positif.
s = 72
Maka, sesaran seketika zarah itu apabila berada dalam
keadaan pegun ialah 72 m.
(b) Apabila t = 7,
s = 12(7) + 2(7)2 – 1 (7) 3 t=6
s (m)
Tip Pintar
3 O 2 72
s = 84 + 98 – 114 1 67—
3 Jumlah jarak yang dilalui
3 t=7 dalam n saat yang pertama
s = 67 2 ialah jarak yang dilalui oleh
3 zarah dari masa t = 0 ke
Daripada garis nombor, jarak yang dilalui oleh zarah t = n. Manakala jarak yang
dalam saat ke-7 =  s7 – s6  dilalui dalam saat ke-n
ialah jarak yang dilalui oleh
=  67 2 – 72  zarah dari masa t = (n – 1)
3 ke t = n, iaitu |sn – sn – 1|.
=  – 4 1 
3
= 4 1 m
3
Latihan Kendiri 8.7

halaju awal 3 ms–1. Pecutannya, a ms–2, t saat selepas melalui O diberi oleh a = 6 – 3t. Cari
sesaran seketika zarah itu, dalam m, apabila
(a) t = 5, (b) halajunya seragam.
2. Pecutan, a ms , bagi suatu zarah yang bergerak di sepanjang satu garis lurus pada masa
–2
t saat selepas melalui satu titik tetap O diberi oleh a = 12t – 8. Diberi halaju zarah, t = 1 saat
selepas melalui O ialah –10 ms–1. Cari sesaran seketika zarah itu, dalam m, apabila
(a) pecutannya ialah 4 ms–2, (b) zarah berada dalam keadaan pegun.
3. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu titik tetap O dengan halaju
awal 8 ms–1. Pecutannya, a ms–2, pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh a = 10 – 6t, cari
(a) sesaran maksimum zarah itu, (b) jarak yang dilalui zarah itu dalam saat ke-5.
4. Farhan menyertai acara berbasikal yang dianjurkan oleh sebuah kelab
berbasikal. Farhan bergerak di sepanjang jalan raya yang lurus pada
masa t jam selepas berada di tempat permulaan. Pecutan, a kmj–2
diberi oleh a = 8t – 6 dan halaju permulaan kayuhan ialah –18 kmj–1.
(a) Ungkapkan fungsi sesaran, s dan fungsi halaju, v,
dalam sebutan t.
(b) Buktikan bahawa Farhan berhenti seketika pada t = 3.
(c) Cari jumlah jarak, dalam km, yang dilalui oleh
Farhan dalam 3 jam yang pertama.
270 8.3.2
Latihan Formatif 8.3 Kuiz bit.ly/3kcDmT6
1. Suatu zarah bergerak melalui satu titik tetap O dengan halaju awal 30 ms–1 dan bergerak di
sepanjang satu garis lurus dengan pecutan a = (12 – 6t) ms–2 pada masa t saat selepas melalui
titik tetap O.
(a) Hitung halaju, dalam ms–1, apabila t = 2.
(b) Di manakah zarah itu berada apabila t = 1?
2. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dari satu titik tetap O. Pada masa t saat
selepas melalui O, halaju v ms–1, zarah itu diberi oleh v = 24t – 6t 2. Hitung
(a) pecutan awal, dalam ms–2, zarah itu,
(b) nilai t, dalam saat, apabila pecutan ialah sifar,
(c) nilai t, dalam saat, apabila zarah itu berada semula di O.
halaju −12 ms–1 dan pecutan −10 ms–2. Selepas t saat dari titik tetap O, pecutan zarah itu
ialah a = m + nt, dengan m dan n ialah pemalar. Zarah itu berhenti seketika apabila
t = 6. Hitung
[Anggapkan gerakan ke arah kanan sebagai positif.]
(a) nilai m dan nilai n,
(b) halaju minimum, dalam ms–1, zarah itu,
(c) jumlah jarak, dalam m, yang dilalui oleh zarah itu dalam 9 saat yang pertama.
4. Suatu zarah bergerak di sepanjang garis lurus dari satu titik tetap O. Halaju, v ms–1, zarah
itu pada masa t saat selepas meninggalkan O diberi oleh v = 2t 2 – 5t − 3. Hitung
(a) sesaran, dalam m, apabila zarah itu berhenti seketika,
(b) julat masa, dalam saat, apabila zarah itu mengalami nyahpecutan, AB
8
(c) jumlah jarak, dalam m, yang dilalui zarah itu dalam 6 saat yang pertama.
B
5. Haiqal bermain kereta kawalan jauh di sepanjang landasan yang lurus. Pecutan, a ms–2,
diberi oleh a = 12 – 4t pada masa t saat selepas kereta kawalan jauh itu melalui titik
tetap O. Hitung
(a) halaju maksimum, dalam ms–1, kereta kawalan jauh itu,
(b) nilai-nilai t, dalam saat, apabila halaju kereta kawalan jauh itu ialah sifar,
(c) jarak, dalam m, kereta kawalan jauh itu pada saat ke-5.
6. Rajah di sebelah menunjukkan Azlan yang sedang berlari M

melalui sebuah jambatan lurus dalam masa 25 saat. Halaju
Azlan, v ms–1, pada masa t saat selepas melalui M diberi
oleh v = 3 t − 3 t 2. Hitung
4 100
(a) nilai t, dalam saat, apabila pecutan bagi Azlan ialah sifar,
(b) halaju maksimum Azlan, dalam ms–1,
(c) jarak, dalam m, yang dilalui oleh Azlan.
271
8.4 Aplikasi Kinematik Gerakan Linear
Menyelesaikan masalah kinematik gerakan linear yang melibatkan
pembezaan dan pengamiran
Kita telah mempelajari bahawa hubungan antara sesaran, s, halaju, v dan pecutan, a bagi suatu
objek yang bergerak secara linear adalah seperti yang berikut.
Menggunakan
pembezaan
v = ds , a = dv
dt dt
Menggunakan
pengamiran ∫ ∫
v = a dt, s = v dt

Dengan pengetahuan dan kemahiran mengaplikasi hubungan ini, banyak masalah yang melibatkan
pegerakan linear suatu objek boleh diselesaikan.

Fariza mula berlari di sepanjang lorong yang lurus selama 30 saat dari garis permulaan.
Halajunya, v ms–1, selepas t saat diberi oleh v = 0.9t – 0.03t2 dengan keadaan 0 < t < 30. Cari
(a) masa, dalam saat, apabila pecutannya ialah sifar,
(b) jarak, dalam meter, yang dilalui oleh Fariza.
Penyelesaian

Diberi fungsi halaju Fariza ialah Gunakan a = dv untuk menentukan
v = 0.9t – 0.03t2 dan apabila t = 0, dt
fungsi pecutan dan cari nilai t apabila
s = 0, cari
pecutan ialah sifar, iaitu a = 0.
masa yang diambil oleh Fariza apabila
pecutannya sifar. ∫
Gunakan s = v dt untuk menentukan
jarak yang dilaluinya dalam masa fungsi sesaran dan gantikan t = 30 ke
30 saat. dalam fungsi sesaran untuk mencari
jarak yang dilalui oleh Fariza.
(a) Diberi v = 0.9t – 0.03t 2. ∫
(b) s = v dt
Jadi, a = dv
dt s = ∫ (0.9t – 0.03t ) dt
2
a = 0.9 – 0.06t
s = 0.45t 2 – 0.01t 3 + c
Apabila pecutan sifar, a = 0. Apabila t = 0 dan s = 0, oleh itu c = 0.
0.9 – 0.06t = 0 Jadi, pada masa t, s = 0.45t2 – 0.01t 3
0.06t = 0.9 Apabila t = 30, s = 0.45(30)2 – 0.01(30) 3
t = 15 s = 135
Maka, pada masa 15 saat, pecutan Maka, jarak larian yang dilalui oleh
Fariza ialah sifar. Fariza dalam masa 30 saat ialah 135 m.
272 8.4.1
(a) Gantikan t = 15 ke dalam fungsi pecutan, a = 0.9 – 0.06t untuk mengesahkan
bahawa pecutan Fariza adalah sifar pada masa 15 saat.
a = 0.9 – 0.06(15)
a = 0.9 – 0.9
a=0
(b) Lakarkan graf halaju-masa, v = 0.9t – 0.03t2 untuk tempoh masa 0 < t < 30 dan
dengan menggunakan kamiran tentu, sahkan luas di bawah graf bagi tempoh masa
itu ialah 135 m.
∫ (0.9t – 0.03t ) dt
30
Jarak = 2
v (ms–1)
0
= [0.45t – 0.01t ]
30
2 3
0 v = 0.9t – 0.03t2
= [0.45(30) – 0.01(30) ] – [0.45(0) – 0.01(0) ]
2 3 2 3
= 135 – 0 t (s)
0 30
= 135 m
Latihan Kendiri 8.8

1. SMK Seri Aman melancarkan sebuah roket air di padang sekolah semasa perasmian Karnival
Matematik dan Sains. Roket itu dilancarkan secara menegak ke atas dari permukaan padang
sekolah dengan halajunya, v ms–1, diberi oleh v = 20 – 10t, selepas t saat dari permukaan
padang. Roket itu berhenti seketika pada masa p saat.
(a) Cari nilai p.
(b) Ungkapkan dalam sebutan t untuk sesaran, s meter, roket itu pada masa t saat.
(c) Tentukan AB
B
(i) ketinggian maksimum, dalam meter, yang dicapai oleh roket itu,
(ii) masa, dalam saat, apabila roket itu menyentuh permukaan padang.
2. Rajah di sebelah menunjukkan kedudukan dan arah

gerakan dua orang budak lelaki, Faiz dan Qian Hao
yang berlari pada satu jalan yang lurus dan masing-
masing melalui dua titik tetap, P dan Q. Pada ketika P R Q
Faiz melalui titik tetap P, Qian Hao pula melalui titik
tetap Q. Faiz berhenti seketika di titik R. Halaju Faiz, 50 m
v ms–1, pada masa t saat selepas melalui titik tetap P
diberi oleh v = 6 + 4t – 2t2 manakala Qian Hao pula berlari dengan halaju malar –5 ms–1.
Diberi jarak PQ ialah 50 m.
(a) Hitung halaju maksimum Faiz, dalam ms–1.
(b) (i) Lakarkan graf halaju-masa bagi Faiz dari titik P ke titik R.
(ii) Seterusnya, cari jarak Faiz, dalam m, dari titik P ke titik R.
(c) Tentukan jarak, dalam m, antara Faiz dengan Qian Hao ketika Faiz berada di titik R.
8.4.1 273
3. Azim berlari di sepanjang garis lurus dari satu titik tetap O. Halaju bagi larian Azim, v kmj–1
pada masa t jam selepas melalui O diberi oleh v = mt2 + nt. Azim berhenti berehat setelah
berlari separuh daripada jarak larian pada t = 1 dengan pecutan 12.5 kmj–2. Cari
(a) nilai m dan nilai n, (b) halaju maksimum, dalam kmj–1, larian Azim,
(c) jarak, dalam km, yang dilalui oleh Azim pada jam kedua.
4. Rajah di sebelah menunjukkan gerakan sebuah kereta di
sepanjang jalan yang lurus bermula dari titik tetap O dan
menuju ke arah titik A dan titik B. Halaju, v ms–1, kereta
itu pada masa t saat selepas melalui titik tetap O diberi B A O
oleh v = 3t – 16t – 12. Diberi kereta itu berada di titik A
2
apabila t = 5 dan berehat seketika di titik B. Hitung

(a) pecutan kereta di titik B, dalam ms–2, (b) jarak AB, dalam m.
Latihan Formatif 8.4 Kuiz bit.ly/3m2JWMh
1. Sebiji bola yang dipukul oleh seorang pemain kriket bergerak di sepanjang satu
laluan yang lurus melalui pusat P dengan halaju 44 ms–1. Pecutan, a ms–2 pada masa
t saat selepas bola itu melalui P diberi oleh a = 12 – 6t. Hitung
(a) halaju maksimum bola itu, dalam ms–1,
(b) jarak, dalam m, bola itu dari pusat P apabila t = 2.
2. Suatu objek bergerak di sepanjang garis lurus dari satu titik tetap X. Pecutan, a ms–2, objek
itu pada masa t saat selepas melalui titik X diberi oleh a = 16 – 4t bagi 0 < t < 3. Diberi
halaju objek itu pada masa t = 3 ialah 38 ms–1. Hitung
(a) halaju awal, dalam ms–1, objek itu,
(b) halaju, dalam ms–1, objek itu pada saat keempat.
3. Objek A dan objek B diletakkan pada satu garis lurus mengufuk. Sebuah kereta mainan
digerakkan di sepanjang garis lurus tersebut. Halaju, dalam ms–1, kereta mainan itu pada
masa t saat selepas kereta mainan melalui objek A diberi oleh v = 2t – 4. Pada awal
pergerakan, kereta mainan itu bergerak menuju ke arah objek B.
[Anggapkan gerakan kereta mainan ke arah kanan sebagai positif.]
(a) Hitung julat nilai t, dalam saat, apabila kereta mainan itu menuju ke objek B.
(b) Diberi jarak di antara objek A dengan objek B ialah 5 m. Tentukan sama ada pergerakan
kereta mainan tersebut akan tiba ke objek B atau tidak.
(c) Cari jumlah jarak, dalam m, yang dilalui kereta mainan itu dalam 6 saat yang pertama.
(d) Lakarkan graf bagi sesaran kereta mainan itu dari objek A untuk 0 < t < 6.
4. Satu eksperimen menguji pergerakan suatu zarah di sepanjang satu garis lurus dengan
halaju v ms–1 pada masa t saat dari titik permulaan O. Pada masa t saat selepas melalui O,
halaju, v ms–1, zarah itu diberi oleh v = 3t2 – 8t + 4. Pada awal eksperimen, zarah berada
2 m di kanan O. Hitung
(a) jarak, dalam m, zarah itu dari titik O pada masa t = 5,
(b) halaju minimum, dalam ms–1, yang dicapai oleh zarah itu,
(c) julat masa, dalam saat, apabila halaju zarah itu adalah negatif,
(d) sesaran maksimum, dalam m, yang dilalui oleh zarah itu dari titik O bagi 0 < t < 2.
274 8.4.1
SUDUT REFLEKSI
KINEMATIK GERAKAN LINEAR
v = ds a = dv = d 2s
2
dt dt dt
Sesaran, s Halaju, v Pecutan, a
∫
s = v dt ∫
v = a dt
Aplikasi
Nota
• Sesaran awal
• Halaju awal t=0
• Pecutan awal
• Sesaran minimum
v=0
• Sesaran maksimum
• Halaju minimum
a=0
• Halaju maksimum
AB
B
Aplikasi pembezaan dan pengamiran dapat digunakan untuk menentukan sesaran, halaju dan
pecutan bagi suatu objek. Buat carian di Internet dan rujuk buku-buku yang berkaitan dengan
aplikasi pembezaan dan pengamiran dalam gerakan suatu objek. Kemudian, hasilkan satu
folio grafik yang menarik.
Latihan Sumatif
1. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dari satu titik tetap O. Sesaran, s meter,
zarah itu pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh s = 2t3 – 24t2 + 90t. Hitung TP 3
(a) sesaran, dalam meter, zarah itu dari titik tetap O apabila t = 8,
(b) halaju, dalam ms–1, apabila t = 1,
(c) pecutan, dalam ms–2, apabila t = 3,
(d) nilai-nilai t, dalam saat, apabila zarah itu berhenti seketika.
275
2. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dari satu titik tetap P pada masa t saat.
Sesaran, s meter, zarah itu pada masa t saat selepas meninggalkan P diberi oleh
s = 3t2 – 12t + 2. Hitung TP 3
(a) sesaran, dalam meter, yang dilalui oleh zarah pada t = 3,
(b) halaju awal, dalam ms–1, zarah itu,
(c) pecutan malar, dalam ms–2.
3. Eleeza berbasikal dari rumahnya ke kedai di sepanjang jalan yang lurus. Sesaran, s meter
dari rumahnya pada masa t minit diberi oleh s = 2t3 – 9t2 + 12t + 6 bagi 0 < t < 4. TP 5
(a) Hitung
(i) halaju awal, dalam mmin–1, Eleeza berbasikal,
(ii) halaju, dalam mmin–1, Eleeza berbasikal apabila t = 3,
(iii) pecutan, dalam mmin–2, Eleeza berbasikal apabila t = 2,
(iv) jarak, dalam m, yang dilalui oleh Eleeza dalam minit ketujuh.
(b) Lakarkan graf halaju-masa bagi mewakili perjalanan Eleeza untuk 0 < t < 4.
4. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus melalui titik tetap O dan menuju ke titik
bertanda X dengan sesaran 1.25 m. Pecutannya diberi oleh 10 ms–2.
(a) Tentukan fungsi halaju, v dan fungsi sesaran, s zarah itu dalam sebutan t.
(b) Cari masa, dalam saat, dan halaju, dalam ms–1, ketika zarah itu berada di titik X. TP 4
5. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dari satu titik tetap O pada masa
t saat dengan halaju awal 8 ms–1. Pecutan, a ms–2, zarah itu pada masa t saat selepas
meninggalkan O diberi oleh a = 6 – 6t. Hitung TP 3
(a) halaju, dalam ms–1, zarah itu apabila t = 2,
(b) sesaran, dalam m, zarah itu dari O apabila t = 5.
6. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu titik tetap O. Halaju,
v ms–1, zarah itu pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh v = t2 – 4t + 3. Hitung TP 4
(a) nilai-nilai t, dalam saat, apabila zarah itu berhenti seketika,
(b) jarak, dalam meter, yang dilalui oleh zarah itu bagi 0 < t < 8.
7. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dari satu titik P. Pecutan, a ms–2, zarah
itu pada masa t saat selepas meninggalkan P diberi oleh a = mt + n, dengan keadaan m dan
n ialah pemalar. Zarah itu bergerak dengan halaju awal 30 ms–1, mengalami nyahpecutan
20 ms–2 dan berhenti seketika apabila t = 2. TP 5
(a) Cari nilai m dan nilai n.
(b) Ungkapkan fungsi sesaran, s bagi pergerakan zarah itu dalam sebutan t.
(c) Cari nilai t, dalam saat, apabila zarah itu berhenti seketika buat kali kedua.
(d) Hitung jarak, dalam m, yang dilalui zarah itu dalam saat ke-2.
276
8. Sebiji guli bergerak dari keadaan rehat di sepanjang garis

lurus pada masa t saat selepas melalui titik tetap O dengan
v = 2t2 – 6t – 6
halaju, v ms–1, guli itu ialah v = 2t2 – 6t – 6. TP 3
(a) Hitung halaju guli itu, dalam ms–1, apabila t = 2.
O
(b) Cari pecutan guli itu, dalam ms–2, apabila v = 14 ms–1.
9. Irma memandu di sepanjang jalan raya yang lurus meninggalkan tempat meletak kenderaan
di sebuah pusat membeli-belah. Halaju, v ms–1, keretanya diberi oleh v = 1 t 2 – 2t dengan
2
keadaan t ialah masa dalam saat selepas melalui palang automatik. Sesaran awal kereta itu
ialah 50 meter. TP 2
(a) Hitung nilai t, dalam saat, apabila kereta yang dipandu Irma berhenti seketika.
(b) Cari jumlah jarak yang dilalui oleh kereta itu, dalam m, untuk 7 saat yang pertama.
(c) Huraikan gerakan kereta itu dalam 6 saat pertama.
10. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus yang melalui satu titik tetap O. Halaju,
v ms–1, zarah itu pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh v = t2 – 8t. TP 4
(a) Tunjukkan bahawa halaju maksimum, dalam ms–1, zarah tersebut adalah bukan sifar.
(b) Cari sesaran, dalam meter terhampir, yang dilalui zarah itu dari titik tetap O apabila t = 4.
11. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dari satu titik tetap O. Sesaran, s meter,
zarah itu pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh s = t3 – 3t + 1.
[Anggapkan gerakan ke arah kanan sebagai positif.] TP 4
(a) Ungkapkan halaju, v ms–1, dan pecutan, a ms–2, dalam sebutan t.
(b) Huraikan gerakan zarah apabila t = 0 dan t = 2.
(c) Cari julat masa, dalam saat, apabila zarah itu bertukar arah pergerakan.
12. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dari tempat permulaan. Halaju, v ms–1,
zarah itu pada masa t saat selepas melalui tempat permulaan diberi oleh v = ht 2 + kt dan
AB
h dan k ialah pemalar. Zarah itu berhenti seketika selepas 3 saat dengan pecutan pada ketika
8
B
itu ialah 9 ms–2. Cari TP 5
(a) nilai h dan nilai k,
(b) masa, dalam saat, apabila zarah itu kembali semula ke tempat permulaan,
(c) pecutan, dalam ms–2, apabila zarah itu kembali semula ke tempat permulaan,
(d) jumlah jarak, dalam m, yang dilalui oleh zarah itu dalam 5 saat yang pertama.
halaju – 6 ms–1. Pecutannya, a ms–2, pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh
a = 8 – 4t. TP 5
(a) Cari halaju maksimum, dalam ms–1, bagi zarah itu.
(b) Cari masa, dalam saat, zarah itu selepas melalui titik tetap O sekali lagi.
(c) Lakarkan graf halaju-masa bagi pergerakan zarah itu untuk 0 < t < 3.
(d) Seterusnya, cari jumlah jarak, dalam m, yang dilalui oleh zarah itu dalam 3 saat
yang pertama.
277
14. Cikgu Azizah menjalankan satu eksperimen untuk menentukan kelajuan troli di sepanjang
landasan yang lurus. Halaju, v cms–1, troli itu pada masa t saat selepas melalui titik tetap O
diberi oleh v = t2 – 7t + 6. TP 5
(a) Cari
(i) halaju awal, dalam cms–1, troli itu,
(ii) julat masa, dalam saat, apabila troli itu bergerak ke arah kiri,
(iii) julat masa, dalam saat, apabila pecutan troli itu adalah positif.
(b) Lakarkan graf halaju-masa bagi pergerakan troli itu bagi 0 < t < 6.
15. Suatu zarah bergerak di sepanjang satu garis lurus dan melalui satu titik tetap O. Halajunya,
v ms–1, pada masa t saat selepas melalui O diberi oleh v = t 2 – 6t + 8. Zarah itu berhenti
seketika pada titik P dan R.
[Anggapkan gerakan ke arah kanan sebagai positif.] TP 5
(a) Cari halaju minimum, dalam ms–1, bagi zarah itu.
(b) Hitung jarak, dalam m, antara titik P dengan titik R.
(c) Lakarkan graf halaju-masa bagi 0 < t < 7. Seterusnya, tentukan julat nilai t apabila
halaju zarah itu meningkat.
Arahan:
1. Bahagikan murid kepada beberapa kumpulan dengan setiap kumpulan terdiri daripada
4 orang ahli.
2. Setiap kumpulan diberikan sebuah kereta mainan. Kereta mainan tersebut akan digerakkan
dari tempat permulaan bertanda X. Katakan catatan pergerakan kereta mainan tersebut
melibatkan laluan yang bergaris lurus seperti yang ditunjukkan di bawah.
A B X C D
3. Setiap kumpulan perlu membuat simulasi bagi setiap arahan di bawah.
(a) Nyatakan posisi kereta mainan itu dari tempat permulaan bertanda X apabila
(i) sesaran positif (ii) sesaran sifar (iii) sesaran negatif
(b) Nyatakan sama ada halaju kereta mainan itu positif atau negatif apabila kereta itu
bergerak dari
(i) X ke B (ii) B ke D (iii) D ke A
(iv) A ke C (v) C ke X
(c) Nyatakan halaju kereta mainan itu apabila
(i) berhenti di C, (ii) bertukar arah gerakan di D.
(d) Dengan menggerakkan kereta mainan tersebut, bincangkan bersama kumpulan
anda maksud pecutan, nyahpecutan dan pecutan sifar.

278
Jawapan
Buka fail Jawapan Lengkap pada kod QR di halaman (vii) untuk mendapatkan langkah-langkah penyelesaian.
BAB 1 SUKATAN MEMBULAT 4. (a) 1.75 rad (b) 36.27 cm2

5. (a) 24.73 cm (b) 222.57 cm2
Latihan Kendiri 1.1
(c) 98.98 cm2 (d) 123.59 cm2
1. (a) 22.5° (b) 135° (c) 28° 39 (d) 59° 35 6. (b) 34.44 cm2 (c) n = 5, 16.46 cm2
2. (a) 1 π rad (b) 2 π rad (c) 1 1 π rad (d) 1 2 π rad Latihan Kendiri 1.8
10 3 4 3
Latihan Formatif 1.1 1. (a) 1.855 rad, 1.75 rad (b) 132.37 cm
1. (a) 105° (b) 240° (c) 114° 35 (d) 274° 59 (c) 349.18 cm2
2. (a) 1.327 rad (b) 2.426 rad (c) 3.535 rad (d) 5.589 rad 2. 8.931 mm
3. (a) 1.274 rad (b) 2.060 rad (c) 2.627 rad (d) 3.840 rad Latihan Formatif 1.4
Latihan Kendiri 1.2 1. (a) (i) 29.68 cm (ii) 42.23 cm2 (iii) 337.84 cm3
1. (a) 13.2 cm (b) 16 cm (c) 13.09 cm (d) 6.92 cm (b) 1 350 gram
2. (a) 5 cm (b) 6.42 cm 2. (a) 40.96 m (b) 109.156 m2 (c) 163.734 m3
3. (a) 2.002 rad (b) 10.01 cm 3. (a) 1.344 rad (b) 61.824 cm (c) 391.068 cm2
4. (a) (i) 31.41 cm (ii) 471.15 cm2
Latihan Kendiri 1.3 (iii) 61.41 cm (iv) 81.44 cm2
1. (a) 26.39 cm (b) 20.47 cm (b) 7 067.25 cm3 (c) RM3 533.63
(c) 30.62 cm (d) 32.74 cm Latihan Sumatif
2. (a) 114° 35 (b) 25.78 cm
1. (a) 1.2 rad (b) 32 cm
Latihan Kendiri 1.4
2. (a) 23.049 cm (b) 31.908 cm2
1. (a) 34.96 cm (b) 7.25 cm (c) 39.87 cm 3. (a) 1.08 rad (b) 14.8 cm
2. 5 663.819 km 3. 37.1 m 4. (a) 2j + jq = 18, 1 j 2q = 8 (b) j = 8 cm, q = 1 rad
4. (a) 109.97 cm (b) 379.97 cm 2 4
5. 89.66 cm 5. (a) 16° 16' (b) 3.42 cm (c) 0.45 cm2
6. (a) 0.6284 rad (b) 71.87 cm 2
Latihan Formatif 1.2 7. 0.433j 2 8. 60.67 cm

1. (a) 1.484 rad (b) 10.11 cm 9. (a) 8 cm (b) 55.44 cm2 (c) 5.791 cm2
2. 0.7692 rad 10. (a) 25 unit2 (b) 90° (c) 25 unit2
3. (a) 0.6435 rad (b) 7.218 cm 11. (a) 2.636 rad (b) 21.09 unit2 (c) 13.34 unit2
4. (a) 4 cm (b) 2 cm 12. (a) 6.711 cm (b) 39.50 cm
5. (a) 8.902 cm (b) 18.44 cm (c) 24.5 cm2 (d) 77.80 cm2
6. 26.39 cm 13. (a) 6.282 cm (b) 3.54 cm2
7. (a) 103.686 m (b) 2 073.72 m 14. (a) 1.5 rad (b) 65.55 m (c) 155.07 m2
Latihan Kendiri 1.5 15. 78.564 cm
16. (b) (i) 1 261.75 cm2 (ii) 720.945 cm2
1. (a) 19.8 cm2 (b) 107.5 cm2
(iii) 144.189 liter
(c) 13.09 cm2 (d) 471.4 cm2
17. (a) 2.094 cm (b) 3.141 cm2
2. 15 cm2
(c) 12.564 cm3 (d) 38.658 cm2
3. (a) 10 cm (b) 39 cm (c) 59 cm
18. (a) 62.82 cm (b) 27.12 cm2
4. (a) 1.2 rad (b) 12 cm (c) 32 cm
Latihan Kendiri 1.6 BAB 2 PEMBEZAAN
1. (a) 12.31 cm2 (b) 61.43 cm2 Latihan Kendiri 2.1
(c) 2.049 cm2 (d) 42.52 cm2 1. (a) –3 (b) 1 (c) –2 (d) 1
2. (a) 95° 30 (b) 3.023 cm2 2. (a) –1 (b) 4 (c) –5 1
(d) (e) 1
3. (a) 1.047 rad (b) 1.448 cm2 12 4
(f) 1 (g) 4 1
(h) – (i) 4
Latihan Kendiri 1.7 3 5
1. (a) 75.70 m (b) 114.22 m2 1
3. (a) (b) 2 (c) 1
2. (a) 4.063 cm (b) 50.67 cm2 2 7
3. (a) 77° 10 (b) 32.48 cm2 (d) –30 (e) 4 (f) 1
6
4. (a) 67.04 cm2 (b) 2.5 rad 4. (a) (i) 4 (ii) Tidak wujud
Latihan Formatif 1.3 (b) (i) 2 (ii) 3
1. (a) 0.7 rad (b) 10.35 cm2 Latihan Kendiri 2.2

2. (a) 1.047 rad (b) 2.263 cm2 1. (a) 1 (b) 5 (c) – 4 (d) 12x
3. (a) 3.77 rad (b) 47.13 cm2 (e) –2x (f) 6x 2 (g) x (h) – 1 2
x
279
2. 4x – 1 3. 1 – 2x
Latihan Formatif 2.2
1. (a) 18x + 6 3 (b) 1 – 18
1. (a) (i) 8 (ii) 3 (iii) 0 x x 2 x 4
(iv) –1 (v) 0 (vi) 3
(c) 5 + 2 (d) – 5 – 1
(b) –1, 5 ! x ! x 3 3! x 4
(c) (i) 2x – 4 (ii) 4
18 12! x + 1
(c) – 1 (e) 4x – 6 – 3 (f)
3
2. (a) 9 (b) 2 x
18 2! x
(d) 3 (e) 2 (f) 3
4
(g) – 4 – π (h) 1 3
– ! x
10
3x 2
3. (a) 2 (b) – 1 (c) – 4 ! x
6 7
4. (a) k = 4 (b) 5 2.
8 8 5
5. (a) 5 (b) 2x – 1 (c) 2x + 2 (d) – 1 2 3. (a) 6t 3 (b) 16t 3 (c) 1
4x 5 2
6. 7 ms –1
4. 6t + 5, t , –
6
Latihan Kendiri 2.3
5. a = 5, b = – 4
1. (a) 8x 9 (b) – 8x 3 (c) – 6 9 6. (1, 6)
x
(d) – 2 (e) – 8 7. (a) h(x) = 3kx 2 – 8x – 5 (b) 7
(
8. (a) 1 x – 1 )
3! x 4 3! x 3
(b) 5(10x – 3)5
2 2 6
2. (a) 8x + 6 (b) – 1 (c) 32x – 72
3. (a) 40x – 10! x 3

5! x ! x 3
(b) 4x 3 + 8 – 32 3
(c)
40
(2 – 5x)2
( )(
(d) 3 1 + 1 2 x – 1
x ) x
2
x 3 x+3
(c) 5 – 6! x + 1 (e) (f)
3! (3 – 9x)4
2! x ! x 2 + 6x + 6
2! x 3 9. –144 10. a = 9, b = 4
4. (a) –1 (b) – 4 1 (c) –1 11. (a) 4(12x – 1)(2x – 1)4 (b) x 3(33x + 4)(3x + 1)6
6
Latihan Kendiri 2.4 3(x + 2)
(c) (d) 4(2x – 1)(x + 7)4(x – 5)2
1. (a) 5(x + 4)4 (b) 8(2x – 3)3 2! x + 3
(c) – 6(6 – 3x)5 (d) 56x(4x 2 – 5)6 (e) – 1 (f) 2x + 1
(
(e) 4 1 x + 2 ) ! x (1 + ! x )
2
7
(f) –12(5 – 2x)8 ! (4x + 1)3
3 6 2(x + 1)
20(3x 2 – 2) (g) – 2 (h) 6x 2 – 4x 3 – 1
(g) – 3(2x + 1)(1 – x – x2)2
(h) – 3 (x + 2x + 7)2 (x – 1)2
(2x – 4x + 1)11
2. (a) – 3 2 (b) – 6 13. 4 + 6x – 4x 2
3
, , x , 2
(3x + 2) (2x – 7)4 (x 2 + 1)2 4
(c) 100 6 (d) – 30 9 14. x , –1
(3 – 4x) (5x – 6)
1 3 Latihan Kendiri 2.6
(e) (f) –
! 2x – 7 2! 6 – 3x 1. (a) 12x 3 – 10x + 2, 36x 2 – 10
(g) 3x (h) 2x – 1 (b) 8x + 2 2 , 8 – 4 3
! 3x 2 + 5 2! x 2 – x + 1 x x
(c) 24(3x + 2)7, 504(3x + 2)6
3. (a) 2 744 (b) – 1 (c) –2
2 2. (a) 1 – 2 3 , – 1 3 + 6 4 (b) 2x – 4 3 , 2 + 12 4
Latihan Kendiri 2.5 2! x x x x x
4x 2
1. (a) 60x 2 + 24x (b) –8x 3 – 6x 2 (c) – 7 2 , 14 3
2x(1 – 3x 2) (x – 1) (x – 1)
(c) 2x(1 – 12x)(1 – 4x)3 (d)
! 1 – 2x 2 3. (–3, 29) dan (1, –3), –12, 12
(e) 8(7x – 1)(2x + 7)5 (f) (7x + 8)(x + 5)2(x – 4)3 Latihan Formatif 2.3
2. (a) –2(9x 2 + x – 3) (b) 3x 2 + 2 + 4 3 2. (a) –3, –12 (b) 9, 24 (c) 0, 2
(c) 5x 4 – 8x 3 + 24x 2 – 10x + 10 x
3. 3 , – 5 4. – 1 , 1 5. 2
3. 13 4. 41 2 8 3
4
6
5
18 6. (a) – 4 , 2 (b) 6x – 2 (c) 1 (d)
x, 1
5. (a) – (b) 3 3 3
(2x – 7)2 (4x + 6)2
8x(1 – 3x) Latihan Kendiri 2.7
(c) (d) 4x 3 – 3x 2 – 2 1. (a) (i) –7, 8
(1 – 6x)2 (2x – 1)2
(e) 1–x (f) x–2 (ii) Pada x = 1 , garis tangen condong ke kiri.
4
2! x (x + 1)2 2! (x – 1)3 Pada x = 1 pula, garis tangen condong ke kanan.
6x(x 2 + 3)
( )( )
6x 2 + 3x + 14
(g) (h) – (b) 1 , 6 , – 1 , – 6
! (2x + 3)
2 3
(! 4x + 1 )! (3x 2 – 7)3 3 3
6. 13 2. (a) a = 2, b = 4
(b) (1, 6)
280
Latihan Kendiri 2.8
5. (a) 1.5 ms–1 (b) 5 ms–1
1. (a) y = 3x – 6, 3y + x + 8 = 0 Latihan Kendiri 2.14
(b) y = 7x – 10, 7y + x = 30 1. (a) 0.3 unit (b) – 0.5 unit
(c) 3y – x = 5, y = –3x + 15 2. (a) – 0.05 unit (b) 2p unit
(d) 2y = –x + 7, y = 2x – 4 3. – 4, 3.92 4. 3.2%
2. (a) y = 2x – 1, 2y + x = 3 Latihan Kendiri 2.15
(b) 16y – 5x = 4, 10y = –32x + 143
π ! 10
(c) y = 1 x + 5 , y = – 4x + 14 1. saat 2. 0.0025 cm
4 4 600
(d) 5y – 4x = 13, 4y + 5x + 6 = 0 3. – 0.12 cm3 4. –2π cm3
(e) y = –x, y = x + 2
(f) y = 3 x + 3 , y = – 4 x + 7
4 4 3
1. (a) 2y – x = 2, Q(–2, 0)
1
(b) y = –2x + 1, R 1 , 0
2 ( )
3. (a) 13 (c) 1 unit 2
(b) 3y – 13x = 16 4
3 2. (a) a = 3, b = –2 (b) y = 2x – 8, B(4, 0)
(c) 13y + 3x + 168 = 0
(c) 2y + x + 1 = 0, C(–1, 0) (d) 5 unit2
4. (a) 6 (b) A(14, 0)
3. (b) 5 cm, 62.5 cm3
Latihan Kendiri 2.9 4. (a) – 4 ms–1 (b) 1.5 ms–1
1. (a) y + x = 3 (b) 3y + x = 15 (c) C(–3, 6) 5. – 8 ms–1
2. (a) y = x – 6 (b) B(2, – 4)
2 (
(c) MAB = 3 , – 9
2 )
3. (a) a = 1 , b = 5
Latihan Sumatif
(b) 2y + x = 4
2
(c) R(4, 0) (d) 1 1 unit2 1. (a) 3 (b) 1 (c) k = ±3
4 4 2
4. (a) a = 1, b = 4 (b) y + 3x = 8 2. – 4
2
(
(c) Q 6, 6 2
3 ) 2 (
(d) MPQ = 3 1 , 5 5
6 ) 3. (a) –
(2x + 1)2
(b) 4(12x – 1)(2x – 1)4
3(x + 2)
5. (a) 3! 10 unit (b) h = 1 , k = –2 (c) 12 3 (d)
2 (2 – x) 2! x + 3
Latihan Kendiri 2.10 4. (a) 12 – 3x (b) 4
1. (a) (–2, 16) ialah titik maksimum, 5. a = 3, b = – 1 6. 5 cm
(2, –16) ialah titik minimum. 2
(b) (2, 32) ialah titik maksimum, 7. (a) – 0.0735 unit (b) 1.927
(6, 0) ialah titik minimum. 8. –1% 9. 1.6p%
(c) (3, 9) ialah titik maksimum, 10. (a) Titik maksimum ialah (–1, 6) dan titik minimum
(–3, –9) ialah titik minimum. ialah (1, 2)
(d) (4, 8) ialah titik maksimum. (b) y
(e) (–2, – 4) ialah titik maksimum, (–1, 6) y = f (x)
(2, 4) ialah titik minimum.
(f) (1, 2) ialah titik minimum
(g) (0, –1) ialah titik maksimum,
(2, 3) ialah titik minimum.
(h) (–3, –12) ialah titik maksimum, (1, 2)
x
(3, 0) ialah titik minimum. 0
2. (a) 2(2x – 1)(x – 2)2 (b)
(c) Q ialah titik lengkok balas.
2 16 ( )
P 1 , – 27 dan Q(2, 0)
11.

(a) y = 5x – 4 (b) (–1, 3)
12. (a) 6 cm (b) 144π cm3
Latihan Kendiri 2.11 13. 40 m 14. 48 cm2s–1
1. (b) 400 cm2 15. (b) (i) 12 unit2 s–1 (ii) 15 unit2s–1
2. (a) y = 120 – 25x 16. (b) (i) – 0.09π cm3 (ii) Menyusut 3p%
(c) (i) x = 2 2 cm, y = 53 1 cm
3 3 BAB 3 PENGAMIRAN
(ii) 3 840 cm2
3. (b) Jejari 2 cm dan tinggi 8 cm Latihan Kendiri 3.1
Latihan Kendiri 2.12 1. 5x 3 + 4x 2. 8x 3

1. (a) 6 unit s –1
(b) 6 unit s –1
(c) –36 unit s –1 3. (a) 300t 2 + 60t
(d) 40 unit s–1 (e) 2 unit s–1 (f) 24 unit s–1 (b) 4 600 liter
2. (a) – 6 unit s–1 (b) 2 unit s –1
(c) 4 unit s–1 Latihan Formatif 3.1
(d) – 6 unit s–1 (e) 18 unit s–1 (f) 18 unit s–1 16 , 5x + 2
1. 18(2x + 2)2, 3(2x + 2)3 2.
3. (a) 3x (b) 15 unit s–1 (2 – 3x)2 2 – 3x
2! x + 4
3. 17, 32 4. 1
3
5. (a) RM4 750
1. 3 unit s–1 2. 2 cms–1 3. – 7 cmmin–1 (b) Syarikat K
200
4. (a) V = 9π h (b) –5.4 π cm3min–1
281
4. (a) 12 (b) 5 (c) 45
Latihan Kendiri 3.2
5 x + c (c) –2x + c (d) π x + c Latihan Kendiri 3.6
1. (a) 2x + c (b)
6 3 1. (a) 21 unit2 (b) 35 unit2 (c) 33 unit2
2. (a) x 3 + c (b) x 4 + c (c) – x + c
2
2 6 2
3 2
2. (a) 212 unit2 (b) 4 unit2 (c) 100 unit2
(d) 2 + c (e) – 3 2 + c (f) 2! x 3 + c 3 3 3
x 2x 1
3. (a) unit 2
(b) 9 unit2
(g) 3 3! x 2 + c (h) 54 + c 2
! x Latihan Kendiri 3.7
3. (a) x 2 + 3x + c (b) 4 x 3 + 5 x 2 + c
3 2
1. (a) 32 π unit3 (b) 9π unit3
(c) 1 x 4 + 5 x 2 – 2x + c (d) – 3 + 2x 2 – 2x + c 5
8 2 x
3 x 5 + 5 x 4 + c 2. 2 π unit3 3. 123 π unit3
4. (a) x – x 2 – 8x + c (b)
3
5 5
3 5 4 4. (a) A(0, –2) (b) B(3, 1) (c) 108 π unit3
(c) 5 x 3 – 2! x 3 + c (d) 25 x 3 – 15x 2 + 9x + c 5
3 3 5 Latihan Formatif 3.3
(e) 5 x 2 – 3x + c (f) 1 x 3 + 4 x 2 + 1 x 2 + c
2 3 5 2 1. (a) 364 (b) 5 (c) 155
Latihan Kendiri 3.3 3 2
(x – 3)2 (3x – 5)10 2. (a) 20 (b) 4
1. (a) + c (b) +c 3. h = 3
3 30
2 (7x – 3)5 4. (a) K(1, 1) (b) 25 : 7
(c) (5x – 2)6 + c (d) + c 5. (a) y
15 105
y = 6x + x 2
(e) – 3 2 + c (f) – 2 +c
(2x – 6) 9(3x – 2) x
(4x + 5) 5
(3x – 2) 4
–6 O
2. (a) + c (b) +c
20 6
(5x – 11)5 (3x – 5)6
(c) + c (d) +c
25 90
(e) – 1 + c (f) – 4 +c (–3, –9)
6(6x – 3)5 7(3x – 5)7
(b) y = 6x, y = 10x – 4 (c) A(1, 6), 2 unit2
Latihan Kendiri 3.4 3
15
6. π unit 3
1. (a) 3 (b) 6 2
2. 33 7. (a) Q(0, 3) (b) 1 unit2 (c) 8π unit3
3
( )
16 1 5 49 π unit3
3. (a) y = 3x 3 – 2x + 5 (b) y = 5x 2 – 2x – 3 8. (a) A – , (b) 0.027 unit (c)
2
4 2 32
(c) y = 8x 3 – 5x – 2 (d) y = 6x 3 + 5x 2 + 18
Latihan Kendiri 3.8
1. (b) 62 500π cm3
1. (a) 1 x + c (b) – 5 2 + c 2. (a) RM42 456 (b) 8.75%
2 6x
1
(c) 2x 2 + c (d) – 1 2 + 1 3 + c Latihan Formatif 3.4
x x
1. 1 350 cm3 2. RM119.98
2. (a) 5 x 2 – x 3 + c (b) 3 x 2 + x + c
3. (a) 350 (b) 66
2 2
3
(5 – 6x)4 2(5 – 2x) 4 Latihan Sumatif
(c) – + c (d) – +c
24 3
1. (a) 1 x 4 + 1 x 3 – 3x 2 + c (b) – 1 +c
3. p = 2, y = 21 4 3 2(2x – 3)2
4. (a) 60 (b) x = 0, –2
5. y = x 3 – 4x 2 + 2 6. y = 2x – 3x 2 + 10 2. (a) a = – 1 , n = 3 (b) 64
3 49
7. a = 6, b = 5, y = 3x 2 + 5x + 6
8. 44 m 3. 459 4. – 21
76 2
Latihan Kendiri 3.5 5. (a) 4 (b) v = 5
6. 138 cm3
1. (a) 60 (b) 3 (c) 356
2 3 7. (a) K(4, 1) (b) 8 unit2
3
(d) – 287 (e) 9.203 (f) 6.992
9
8. (a) P(1, 9) (b) 10 unit2 (c) 3 unit2
3
2. (a) 74 (b) 16 (c) – 108
3 3 125 9. (a) P(–3, 4) (b) 17 unit2 (c) 30π unit3
3
(e) 33
( )
(d) 43 (f) 1.827
6 272 10. (a) P(0, 5), R 5 , 0 , S(0, 4)
2
3. (a) –3 (b) 3 (c) 3 (b) 1 unit2 (c) 1 π unit3
2 3 2
282
11. p = 3, q = 18 9. 1 155 10. 266
11. (a) 56 (b) 4 (c) 32
12. (a) 257 unit2 (b) 98π unit3
3 12. (a) 4 (b) 1 (c) 3
13. (a) c = –2, A(2, 0) (b) 271 unit2 13. (a) 105 (b) 102
6
14. (a) 36 (b) 84 (c) 126
(c) 625 π unit3
96
14. 50.13 kg BAB 5 TABURAN KEBARANGKALIAN
15. (a) 300 m3 (b) Tidak Latihan Kendiri 5.1
BAB 4 PILIH ATUR DAN GABUNGAN 1. (a) {menang, seri, kalah} (b) {0, 1, 2, 3, 4, 5}
(c) {0, 1, 2, 3}
Latihan Kendiri 4.1 2. X = {0, 1, 2, 3, 4}
1. 15 2. 30
Latihan Kendiri 5.2
3. (a) 20 (b) 240
1. (a) X = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6}
Latihan Kendiri 4.2 Pemboleh ubah rawak diskret
1. (a) 336 (b) 55 (c) 6 (d) 4 200 (b) X = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7}
2. (a) 24 (b) 120 (c) 720 (d) 362 880 Pemboleh ubah rawak diskret
3. 720 4. 2 520 (c) X = {x : 3 < x < 460}
Pemboleh ubah rawak selanjar
Latihan Kendiri 4.3
1. (a) 60 (b) 40 320 (c) 15 120 (d) 5 040 Latihan Kendiri 5.3
2. 504 3. 60 4. 1 680 5. 25 200 1. (a) X = {0, 1, 2, 3}
(b) Suis 1 Suis 2 Suis 3
Latihan Kendiri 4.4
1
1. (a) 360 (b) 840 (c) 90 720 (d) 60 540 480 3
H P(H, H, H) = 1
1 H 27
2. 56 3. 210 4. 90 3 2 H P(H, H, H) = 2
H 3 27
Latihan Kendiri 4.5 1
1 2
3 H P(H, H, H) = 2
1. (a) 12 (b) 12 (c) 24 3 H 27
3
2. 300 3. 226 800 4. (a) 120 2 H P(H, H, H) = 4
3 27
(b) 48 1
3
H P(H, H, H) = 2
1 H 27
Latihan Formatif 4.1 2 3 2 H P(H, H, H) = 4
3 3 27
1. 32 768 H 1
2. (a) 1 000 (b) 720 2
3 H P(H, H, H) = 4
H 27
3. 24, 18 3
2 H P(H, H, H) = 8
4. (a) 725 760 (b) 80 640 (c) 2 903 040 3 27

5. BAKU = 24, BAKA = 12
(c) 1
Tidak sama kerana perkataan BAKA mengandungi
2. (a) X = {0, 1, 2}
objek secaman, iaitu A.
(b) I II
6. 56 7. 840
0.38 P P(P, P) = 0.1444
Latihan Kendiri 4.6 P
0.38 P P(P, P) = 0.2356
0.62
Gabungan kerana tiada syarat kedudukan untuk memilih
0.38 P P(P, P) = 0.2356
saluran televisyen. 0.62
P
0.62 P P(P, P) = 0.3844
Latihan Kendiri 4.7
1. (a) 95 040 (b) 792 3. (a) X = {0, 1, 2, 3}
(b) 1
2. 2 300 3. 15 4. 20 G P(G, G, G) = 1
1 2 8
G
Latihan Kendiri 4.8 2 1 G P(G, G, G) = 1
1. 30 2. 45 G 2 8
1
3. (a) 15 (b) 65 1 1
2 G P(G, G, G) = 1
2 G 8
2
Latihan Formatif 4.2 1 G P(G, G, G) = 1
2 8
2. (a) 56 (b) 30 (c) 16 1
2 G P(G, G, G) = 1
3. 15 4. 45 1 G 8
1 2 1
5. (a) 207 900 (b) 1 848 2 G P(G, G, G) = 1
G 2 8
1
Latihan Sumatif
1
2 G P(G, G, G) = 1
G 8
1. 1 680, 1 050 2. 1 2
56 800 235 584 1 G P(G, G, G) = 1
2 8
3. (a) 96 (b) 72
8
4. 243 5. 180 6. 360 360 7. 504
8. (a) 48 (b) 72 (c) ∑ P(X = ri) = 1
i=1
283
Latihan Kendiri 5.4
(c)
P(X = r) P(X = r)
1.
0.4 0.5
0.3 0.4
0.2 0.3
0.1 0.2
r 0.1
0
0 1 2 3 4 5
0 r
2. (a) 0 1 2 3

X=r 0 1 2 3 4 2
5. p = , q = 1
P(X = r) 0.0282 0.1627 0.3511 0.3368 0.1212 9 9
6. (a) Kesudahan
M 3
(b)
S 2.5
P(X = r) K 2
M M 2.5
M S S 2
0.4 K K 1.5
M 2
0.3 S 1.5
K 1
0.2 M 2.5
S 2
0.1 K 1.5
M M 2
0 r S S S 1.5
0 1 2 3 4 K K 1

M 1.5
3. S 1
P(X = r)
K 0.5
M 2
0.4 S 1.5
K 1
0.3 M M 1.5
K S S 1
0.2 K K 0.5
M 1
0.1 S 0.5
K 0
0 r (b) X = {0, 0.5, 1, 1.5, 2, 2.5, 3}
0 1 2 3 4 (c)
P(X = r)
_7
1. (a) X = {0, 1, 2}
27
(b) Pemboleh ubah rawak diskret _6
2. (a) X = {x : 1.2 cm < x < 10.2 cm} 27
(b) Pemboleh ubah rawak selanjar _5
3. (b) 27
P(X = r) _4
27
0.4 _3
27
0.3 _2
27
0.2 _1
27
0.1 0 r
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3

0 r
0 1 2 3

Latihan Kendiri 5.5
4. (a) X = {0, 1, 2, 3}
1. (a) X = (0, 1} (b) 0.7
2. Bukan eksperimen binomial.
3. Taburan binomial.
4. Ya 5. Bukan taburan binomial.
284
Latihan Kendiri 5.6
2. (a) 0.6, 60 (b) 0.2322
3. (a) 9 (c) 3.139 × 10– 4
1. (a) 0.1776 (b) 0.0711
2. (a) Latihan Formatif 5.2
Kesudahan
2 1.
2 5 K {K, K, K} X=r P(X = r)
K
5 3 K {K, K, K} 0 0.0625
K 5 2
5 K {K, K, K} 1 0.2500
2 3
5 K 2 0.3750
5 K {K, K, K}
3
2 5 3 0.2500
5 K {K, K, K}
3
2 K 4 0.0625
5 3 K {K, K, K}
5 5 2 2.
K
5 K {K, K, K} X=r 0 1 2 3
3 K
5 K {K, K, K} 1 3 3 1
3 P(X = r)
5 8 8 8 8
(b) (i) 54 (ii) 27
125 125 P(X = r)
3. (a) 0.0515 (b) 0.6634
4. (a) n = 8 (b) 0.9747 _
3
8
Latihan Kendiri 5.7 _
2
1. (a) 0.0951 (b) 0.6809 8
2. (a) 0.1379 (b) 156 _
1
3. (a) 0.9792 (b) 0.0565 8
4. (a) 0 r
X=r P(X = r) 0 1 2 3
0 0.7738 3. (a) 0.2725 (b) 2.423 × 10– 4
1 0.2036 4. 5, 2.121
2 0.0214 5. (a) n = 25, p = 1 (b) 0.1358
5
3 0.0011 6. (a) 2 , 4 (b) 0.2508
5
4 0.00003
7. 10, 5
5 3.1 × 10−7 8. (a) n = 4 (b) 0.1808
P(X = r) 9. (a) 12
(b) (i) 0.01 (ii) 1.359 × 10–3
0.7 Latihan Kendiri 5.10

1. (a) 15 (b) R: P(X , 12), Q: P(X . 18)
0.6 (c) 0.2365, 0.5270
2. (a) 12
0.5 (b) f (x)
0.4
0.3
0.2
0.1 0 x
10 12 15

0 r
0 1 2 3 4 5 Latihan Kendiri 5.11

(b) (i) 0.0214 (ii) 0.0226 1. – 0.75 2. 517.55
3. (a) – 0.2 (b) 0.144 kg
5. (a) X = {0, 1, 2, 3, 4, 5} (b) 2
9 4. 45, 10
(c) 83.33%
6. (a) 0.0141 (b) 0.5267 Latihan Kendiri 5.12
Latihan Kendiri 5.8 9(

1. P – 14 , Z , 5
9 )
1. n = 56, p = 4 2. 48, 5.367 2. (a) 0.7046 (b) 0.8671 (c) 0.3359 (d) 0.4764
5 3. 0.0157, 0.8606, 0.5664, 0.2876, 0.2286, 0.3785, 0.821,
3. 4 000, 800, 20! 2 4. 600, 4! 15 –0.984, –0.107, 0.471, 0.729
Latihan Kendiri 5.9
4. (a) 0.274 (b) 0.116
5. 1.657 6. 1.333
1. (a) 1 (b) 0.3073 (c) 0.5706
2 187 7. 16.98 8. 52.73, 11.96
285
Latihan Kendiri 5.13 (c) 10.82 rad (d) −13.79 rad
2. (a) 74.48° (b) 186.21°
1. (a) 0.5 (b) 188.4
(c) − 486° (d) 585°
2. 24.34
3. (a) Sukuan I (b) Sukuan I
3. (a) 0.6915 (b) 311
4. (a) 5 (b) 47 y y
5. 52.07, 17.89
6. (a) 0.8383 (b) 100 –340.5˚
75˚
Latihan Formatif 5.3 x x
O O
1. –1.001
2. (a) 1.1 (b) 0.4649
3. 0.1244
4. (a) 0.4950 (b) 2.898 kg (c) Sukuan III (d) Sukuan IV
5. (a) 16.48 (b) 1 008 y y
6. (a) 74 (b) 63.06
Latihan Sumatif
1. X = {2, 4, 6, 8, 10, 12} O
x
O
x
2. (a) 1 (b) 1 550˚ –735˚
6 2
3. (a)

Kesudahan
+ 6 (e) Sukuan I (f) Sukuan II
+ y
– 3 y
+
+ 3
–
– 0
+ 3 0.36 rad x
+ x – 4 rad O
– 0
O
–
+ 0
–
– –3
(b) X = {–3, 0, 3, 6} (g) Sukuan IV (h) Sukuan III
4. (b) y y
X=r 0 1 2 3
P(X = r) 0.1664 0.4084 0.3341 0.0911
x x
5 πO O
P(X = r) — –1 200˚
3
0.4

0.3 Latihan Formatif 6.1
0.2 1. 0° = 0 rad, 30° = 0.5236 rad, 90° = 1.571 rad

150° = 2.618 rad, 210° = 3.665 rad,
0.1 270° = 4.712 rad, 330° = 5.760 rad,
360° = 6.283 rad
0 r
0 1 2 3 y y

5. (a) 0.3110 (b) 0.0410 (c) 0.5443
6. (a) 0.1239 (b) 0.5941 90˚
7. (a) 0.1672 (b) 0.2318 30˚ x
O x
8. 7, 2.366 O
9. (a) 3 (b) 9
5 25
10. (a) 0.5332 (b) 0.2315 (c) 0.5497 (d) 0.0995
(e) 44.5 (f) 59.42 (g) 57.37 (h) –39.61 y y
11. (a) 15 (b) 112.47
12. (a) 352 (b) 77.34 kg
150˚ 210˚
13. (a) 0.1266 (b) 498 (c) 179
x x
O O
BAB 6 FUNGSI TRIGONOMETRI
Latihan Kendiri 6.1

1. (a) 5.064 rad (b) −6.273 rad
286
y y 3. (a) A = 3, B = 4, C = 1
(b)
y
4
O x O x 2
270˚
330˚ x
0 180˚ 360˚
–2
Latihan Kendiri 6.2

4. y = sin 3x: 3 , 3, 0
3
! 46 – 2 2 2
1. (a) 23
! (b) 2 (c) y
2 25 25
2. (a) 2 (b) 9 (c) 3
2
! 13 13 2
1
(d)
! 13
(e) 23 x
2 3(6 – ! 13 )
0 π
−1
3. (a) 36° (c) 3 π
(b) 84° 42 46
10 −2
4. (a) 0.839 (b) 1.539 (c) 1.835
y =  tan 2x  + 1: Tiada, 4, 1
Latihan Kendiri 6.3
y
1. (a) − 0.2549 (b) −3.7321 (c) 1.1511
5
(d) 1.3054 4
2. (a) – 1 (b) – ! 3 (c) ! 3 3
2 2
1
(d) – (e) 1 (f) 2
1
x
2 0 � �
π π —
3. (a) 25° (b) (c) (d) 10° 2
3 3
4. (a) – 2 (b) – 2 (c) –1
! 3 ! 3 Latihan Kendiri 6.5
(d) 0 (e) 6 (f) −1 1. (a) (i)
y
1 ! 1 + 9t2 ! 1 + 9t2 1
1. (a) (b) (c)
3t 3t 3t x
2. (a) 1 (b) 3 (c) 3 0 90˚ 180˚ 270˚
270˚360˚
360˚
3 ! 10
1
(b) 2
! 2
3. (a) atau (ii)
! 2 2 ! 3 y
5 3
(c) (d) 6
2 2
4. (a) 0.6820 (b) 1.095 (c) 0.9656 (d) 3.732 1
x
! 2 0 90˚ 180˚ 270˚360˚
5. (a) (b) – ! 2 (c) 1 (d) – ! 2
2
Latihan Kendiri 6.4 (iii)
y
1. (a) y
2
4
1
2
x
0 90˚ 180˚ 270˚ 360˚
x
–90˚ 0 90˚ 180˚ –1
–2
–4 (b) (i)
y
(b) y
3
1 x
0 π 2π
x –3
0 � �
–1 —
2

2. (a) y = tan x + 3 (b) y = 2 kos 3x − 1
287
(ii)
y 2.
y
4 4
2 2
x x
0 � 2� 0 � � � 2� 5� � 7� 4�
–2 — — — — — — —
6 3 2 3 6 6 3
(iii)
y
x = 3.30 radian
3. y
4
2 2
x 1
0 � 2�
x
0 � 2� � 4� 5� 2�
2. y –1 —
3
—
3
—
3
—
3
–2
1
x Bilangan penyelesaian = 5
0 � 2�
4. y
–1
1
3. x
y 0 � �
—
2
1.5
Bilangan penyelesaian = 4
x 5. y
0 �
—
2 2
4. 1
y x
0 � � 3� � 5� 3� 7� 2�
–1 — — — — — —
1 4 2 4 4 2 4
Titik persilangan: (0.322, 1.6), (1.249,1.6), 3π , 0 , (4 )

(4 )
x
0 �
—
2�
—
� (3.463,1.6), (4.391,1.6), 7π , 0
3 3 6. y
4
Latihan Formatif 6.3 3
2
1. y 1
x
0 � 2� � 4� 5� 2�
1.5 — — — —
3 3 3 3
1
k , 3, k . 4
0.5 7. (a) y
x 2
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4
– 0.5 1
–1 x
0 � � 4� 5� 2�
— 2�
–1.5 −1 3 —3
— —
3 3
–2 −2
x = 1.0, 3.0
288
(b) y 1 5 1 5 9 13
(c) z = π rad, π rad (d) A = π, π, π, π
6 6 8 8 8 8
2 1 5 13 17
(e) B = π, π, π, π
12 12 12 12
1 13 17 25 29
(f) x = π, π, π, π
x 12 12 12 12
0 � � 4� 5� 2�
— 2�
−1 3 —3
— —
3 3 Latihan Kendiri 6.11
−2 1. 550 kmj–1 2. 0.7071, − 0.7071
3. (a) 1.5 (b) 0.8 (c) 0.3182
a = 38.66°, b = 17.65°, ˙BAC = 33.69°,
Latihan Kendiri 6.6 ˙ADB = 128.66°, ˙BDC = 51.34°, BD = 12.81 cm,
1 AB = 18.03 cm
1. (a) 1 (b) 1 (c) (d) 1
2
1 m 2 Latihan Formatif 6.6
2. (a) 2 (b) 1 – m (c)
2
m 1 – m 2 1. (a) x = 130°, 250°
3. sin q = 3 ; kos q = 1 (b) 64.27°, 140.13°, 219.87°, 295.73°
! 10 ! 10 (c) 126.87°, 306.87°
p 2 q 2 – p 2 – p 2 1 1 5
4. (a) 2 (b) (c) 2. (a) A = 0, π, π, π, π
q p 2 q 2 – p 2 6 2 6
(b) A = 0 rad, 0.2852π rad, π rad
Latihan Formatif 6.4 3. q = 60°, 120°, 240°, 300°
1 p–1 5. (a) – 8 (b) – 240 (c) 240
1. (a) p – 1 (b) (c) p 17 289 161
p
24 + 7! 3
6. (a) sin ∠CAD = 24
! 3 – 7
2. (a) 1 (b) −1 (c) 4 (d) 2 , kos ∠CAD = ,
4. (b) 1.5626 50 50
24! 3 – 7
Latihan Kendiri 6.8 tan ∠CAD =
24 + 7! 3
! 6 – ! 2 4 ! 3 + 1 (b) AC = 25 m, AD = 48 m
2. (a) (b) (c)
4 ! 6 + ! 2 ! 3 – 1 ! t2 – 1 ! t2 – 1
8. (a) (b) – (c) – ! t2 – 1
3. (a) – 33 (b) – 16 (c) – 56 t t
65 65 33
9. (a) 1 < f (x) < 2
Latihan Kendiri 6.9 (b)
y
! 3 ! 3
1. (a) (b) (c) – ! 3
2 2 3
4. (a) 25 (b) 169 (c) 1 (d) 5 2
24 119 ! 5 1
x
0 � � 3� 2�
— —
1. 4 2 4
3
3. (a) 416 (b) 425 (c) – 297
425 297 304 Latihan Sumatif
(d) – 289 (e) – 3 π 3
161 ! 34 1. (a) 0 < x < 2π (b) –π < x < (c) π < x < 4π
2 2
2t π π
(b) – t 2
1 (c) 2t 2
2
5. (a) 2. (a) 0 , x , (b) , x , π (c) π , x , 2π
1 + t2 1+t 1–t 2 2
3. (a) 41.30°, 138.70°, 221.30°, 318.70°
! 1 + t2 – 1 1 + ! 1 + t2
(d) (e) (b) 63.90°, 116.10°, 243. 90°, 296.10°
2! 1 + t2
2! 1 + t2 (c) 41.36°, 138.64°, 221.36°, 318.64°
Latihan Kendiri 6.10 ! 3 2
4. (a) – (b) –! 3 (c)
1. (a) x = 102.8°, 167.2°, 282.8°, 347.2° 2 ! 3
(b) x = 10°, 130°, 190°, 310° (d) ∞ (e) –1 (f) – 1
(c) x = 198° 2
56 63
(d) x = 0°, 44.42°, 180°, 315.58°, 360° 5. (a) 56 , 63 (b) , – (c) 56 , – 63
65 16 65 16 65 16
(e) x = 90°, 199.47°, 340.53° 6.
(f) x =150°, 330° Bilangan Selang
(g) x = 199.47°, 340.53° Graf Persamaan Kala
kitaran kelas
(h) x = 0°, 80.41°, 180°, 279.59°, 360° π
(i) x =16.10°, 196.10° I y = kos x 1 2π
2
7 3 19 7 π
2. (a) x = π, π, π, π II y = kos 2x 2 π
12 4 12 4 4
(b) y = 0 rad , 0.2677π rad, π rad, 1.732π rad dan 2π rad 1 1
III y = kos x 4π π
2 2
289
7. (a) π (b) 2, 3, –1 (c) y
(c) y (d) Bilangan penyelesaian = 3
40 y + 7x – 49 0
3
30
2
20
1
10
x
0 π
_ π x
–1 2 0 2 4 6 8

2 4 2. (a) y < 3x (b) x + y < 80 (c) y > 10
11. (a) 0, π, π, π, 2π 3. (a) Luas tanah ialah 80 hektar, 360 orang tenaga pekerja
3 3 dan modal RM24 000.
(b) 2, π y (b) (i) x + y < 80 (ii) 3x + 6y < 360
(iii) 800x + 300y > 24 000
2 (c) (i) y
1
80
x
0 � � 3� 2� 60
–1 — —
2 2 40
–2
20 x + y 80

(c) Bilangan penyelesaian = 2 x
0 20 40 60 80
12. (b), (c) y
1 (ii) y
x
0 _
π π 3_
π 60
–1 2 2
40
Bilangan penyelesaian = 3 20 3x + 6y 360
13. (a) (i) x = 60°, 240° (ii) x = 7.063°, 187.063°
(iii) x = 48.43°, 228.43° 0 x
20 40 60 80 100 120
(b) (i) x = 0.3102 rad, 3.452 rad
(ii) x = 0.4637 rad, 1.892 rad, 3.605 rad, 5.034 rad (iii) y
π 2π 4π 5π
(iii) x = , , π, , , 2π
3 3 3 3 80
14. (a) 9.780 ms –2
(b) 9.8321 ms–2
16. (a) kos x sin x (b) sek x kosek x (c) kos2 x – sin2 x 60
40 8x + 3y 240
BAB 7 PENGATURCARAAN LINEAR
20
Latihan Kendiri 7.1
y x
1. (a) –40 –20 0 20 40
6
2y – 3x 12 4. (a), (b) y
5
4 40
3 Titik maksimum (0, 30)
30 3x + 2y = 60
2 20
Titik minimum (10, 5)
1 10 x + y = 15 y = –x
x 2
–4 –3 –2 –1 0 x
0 5 10 15 20

(c) (i) 60 (ii) 20
(b) y
2 1. (a) y . x – 1 (b) y , 5x + 1
2. I: x + y < 100, II: y < 4x, III: y – x > 5
1 3. y < 3x, y < x + 50, x + y < 1 000
x Latihan Kendiri 7.2
0 1 2 3 4 5 6
–1 1. (a) I: x + y < 80, II: y < 4x, III: y – x > 10
6x – y 12
–2

290
(b) y (b) y
80 y = 4x
y – x = 10 120
70 100
(16, 64) x = 20
60 80
y = x + 10
50 60 R
40 R 40 30x + 25y = 3 000
30 x + y = 80 20
20 x
0 20 40 60 80 100
10
(c) RM1 350
x
0 10 20 30 40 50 60 70 80 3. (a) x + y < 7 000, y < 2x, y > 1 000
(b) y
(c) (i) 30 < y < 60 (ii) RM5 440
2. (a) 40x + 20y < 2 000 atau setara,
7 000
30x + 60y > 1 800 atau setara, x + y = 7 000
y < 3x atau setara 6 000 y = 2x
(b) y 5 000
100 4 000
40x + 20y = 2 000
90 3 000
2 000 R
80
70 y = 3x 1 000
y = 1 000
60 (20, 60) 0 x
1 000 2 000 3 000 4 000 5 000 6 000 7 000

50 (c) (i) 5 000 liter (ii) RM330 000
40 Latihan Sumatif
30 R
1. (a) 3x + 5y > 60, 2x + 3y < 60, x > 5, y > 5
20 (b) y
10 x=5
30x + 60y = 1 800 20
x (5, 17)
0 15
10 20 30 40 50 60 70
10 2x + 3y = 60
(c) (i) 15 (ii) RM21 000 R
y=5
Latihan Formatif 7.2 5
3x + 5y = 60
1. (a) 4x + 5y > 1 000 atau setara, 0 x
5 10 15 20 25 30 35
0.4x + 0.3y < 300 atau setara, y – x < 200 atau setara
(b) y (c) (i) x = 5, y = 17 (ii) RM1 560
2. (a) 5x + 6y > 60, 3x + 4y < 60, x < 2y
0.4x + 0.3y = 300 (b)
900 y
800 y – x = 200
16
700
14
600 3x + 4y = 60
(342, 542) 12
500 x = 2y
10
400 R
8
300 R
6
200 4x + 5y = 1 000 4
100 5x + 6y = 60
2
x
0 100 200 300 400 500 600 700 0 x
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
(c) (i) 500 (ii) RM2 497.80
(c) RM324
2. (a) 30x + 25y < 3 000, x > 20, y > x + 10
291
3. (a) 12x + 5y < 60, y < 3x, y > 2 2. (a) –8 ms–1 (b) 1 s dan 7 s (c) 1 , t , 7
(b) y 3. (a) –8 ms–2 (b) 2 s (c) t , 2
12 y = 3x Latihan Kendiri 8.2

12x + 5y = 60
1. (a) 68 m (b) 111 m
10 2. (a) (i) 8 m (ii) 45 m (b) 7 m
8 Latihan Formatif 8.1
6 1. (a)
t (s) 1 2 3 4 5
4 R
s (m) –3 – 4 –3 0 5
2 (b) s (m) (c) 4 s
y=2
0 x s = t2 – 4t
1 2 3 4 5 6 7 5
(c) (i) 1 < y < 4 (ii) RM800
x 1
4. (a) x + y < 80, > 3 atau y < 3x,
y t (s)
0 2 45
100x + 120y > 5 000
(b) y –4
2. (a) 2 (b) (i) 14 m (ii) 35 m
80 y = 3x 3. 0, 320 m 4. 9 ms–1, 23 ms–1
70 5. (a) 4 ms–2 (b) t.2
6. (a) 21 m (b) 55 m
60 7. (a)
Masa, t (s) 0 1 2 3 4 5 6
50
Sesaran, s (m) 9 6 5 6 9 14 21
40 s (m)
10 (b) (c) 20 m
30 0x s = (t – 2) 2
+ 5
+ R 21
12 x + y = 80
20 0y
=
50
10 00 9
0 x 5
10 20 30 40 50 60 70 80
t (s)
(c) (i) 33 (ii) RM2 300 0 2 6
5. (a) 2x + 5y < 30, 3x + 2y < 24, x < 2y
(b) y Latihan Kendiri 8.3
1. (a) v = 4 − 8t + 3t 2 (b) v = 16 – 2t
12 (c) v = 6t 2 – 8t + 2 (d) v = 27t 2 + 24t 3 + 5t 4
(e) v = 6t 2 – 18t – 5 (f) v = t 2 – 6t + 5
11
2. (a) a = 2t – 1 (b) a = 6t – 10
10 (c) a = –12t (d) a = 18t – 30
1 8
9 (e) a = 6t + 2 (f) a = 18t 2 + 3
t t
3x + 2y = 24 3. (a) v = 2 – 2t, a = –2 (b) s/v/a
8
9
7 8
6 x = 2y
5 2
(5, 4) 0 1 2 4 t
4 –2 a = –2
3 R –6
2x + 5y = 30 v = 2 – 2t
2
Latihan Kendiri 8.4
1
1. (a) (i) –2 ms–1 (ii) 5 ms–1 (iii) 21 ms–1
0 x 1
2 4 6 8 10 12 14 (b) (i) saat (ii) 2 saat (iii) 3 saat
2
2
(c) (i) 4 (ii) RM2 000 2. (a) 8 ms–1 (b) saat, 1 saat
3
2
BAB 8 KINEMATIK GERAKAN LINEAR (c) 0 < t , atau t . 1
3
Latihan Kendiri 8.1 Latihan Kendiri 8.5
1. (a) (i) –3 m (ii) –5 m 1. (a) 8 ms–2 (b) –8 ms–2 (c) 4 saat
(b) (i) 3 s (ii) 4 s (c) t . 3 2. (a) 1 saat (b) t , 1
292
2. (a) –7 m (b) –12 ms–1 (c) 6 ms–2
3. (a) (i) 12 mmin–1 (ii) 12 mmin–1
1. (a) –2 ms–1 (b) 3 saat (c) 4 m (iii) 6 mmin–2 (iv) 149 m
(d) 10 m (e) t . 1 (b)
2. (a) h = 1 , k = 1
–
v (ms ) 1
2 v = 6t2 – 18t + 12
(b) (i) 1 ms–1 (ii) 0 ms–1 (iii) –1.5 ms–1 36
3. (a) v = 3t 2 – 10t – 8, a = 6t – 10
(b) –11 ms–1, 8 ms–2 (c) 4 s
(d) 1 s, 6 s (e) 84 m
12
Latihan Kendiri 8.6 0 1.5 t (s)
1. (a) 10 ms–1 (b) 2 ms–1 –1.5 1 2 4
2. (a) –13 ms–1 (b) –2 ms–1
4. (a) v = 10t, s = 5t2
3. (a) 2 , t , 6 (b) –12 ms–1
(b) Zarah berada di titik X selepas 0.5 saat dengan
4. (a) 32 cms–1 (b) 36 cms–1 (c) 1.5 s (d) 9 s
halaju 5 ms–1.
Latihan Kendiri 8.7 5. (a) 8 ms–1 (b) –10 m
1. (a) 27 1 m (b) 14 m 6. (a) t = 1 s, 3 s (b) 69 1 m
2 3
2. (a) –10 m (b) –16 m 7. (a) m = 5, n = –20 (b) s = 5 t 3 – 10t 2 + 30t
3. (a) 48 m (b) 8 m 6
35
(d) m
4. (a) s = 4 t3 + 3t2 – 18t, v = 4t 2 – 6t – 18
(c) 6 saat
6
3 8. (a) –10 ms–1 (b) 14 ms–2
(c) 9 km
9. (a) t = 4
(b) 113 m
6
1. (a) 42 ms–1 (b) 35 m di kanan O
2. (a) 24 ms–2 (b) 2 s (c) 6 s (c) Kereta itu mengundur selama 4 saat dan kemudian
bergerak ke hadapan.
3. (a) m = –10, n = 4 (b) –24.5 ms–1 (c) 189 m
5 10. (b) – 43 m
4. (a) – 27 m (b) t , (c) 63 m
2 4 11. (a) v = (3t 2 – 3) ms–1, a = 6t ms–2
40
5. (a) 18 ms –1
(b) t = 0 s, 6 s (c) m (b) Zarah bergerak ke kiri dengan halaju awal –3 ms–1
3
25 75 625 dan pecutan sifar. Pada t = 2, zarah bergerak ke kanan
6. (a) s (b) ms–1 (c) m dengan halaju 9 ms–1 dan mengalami pecutan 12 ms–2.
2 16 8
Latihan Kendiri 8.8 (c) t . 1
12. (a) h = 3, k = –9 (b) 4.5 s
1. (a) 2 saat (b) s = 20t – 5t2
(c) 18 ms–2 (d) 14.5 m
(c) (i) 20 m (ii) 4 saat
13. (a) 2 ms–1 (b) 3 saat
2. (a) 8 ms–1 16
(c) v (ms–1) (d) m
(b) (i) v (ms–1) (ii) 18 m 3
(c) 17 m 2 v = 8t – 2t – 6
2
8
6 v = 6 + 4t – 2t2 t (s)
0 1 2 3
t (s)
0 1 3 –6
7
3. (a) m = 12.5, n = –12.5 (b) –3.125 kmj–1 14. (a) (i) 6 cms–1 (ii) 1 , t , 6 (iii) t .
2
125 (b) v (ms–1)
(c) km
12 6
4. (a) 20 ms–2 (b) 9 m
v = t2 – 7t + 6
1. (a) 56 ms–1 (b) 104 m t (s)
0 1 1 6
2. (a) 8 ms–1 (b) 40 ms–1 3—
2
3. (a) t , 2 (b) Tidak (c) 20 m 1
–6 —
(d) s (m) 4
s = t – 4t
2
(b) 4 m
12
15. (a) –1 ms–1
3
(c) t . 3
0 t (s) –1
4 6 v (ms )
–4
4. (a) 47 m (b) – 4 ms–1 15
3 v = t2 – 6t + 8
2
(c) , t , 2 (d) 86 m 8
3 27
Latihan Sumatif
t (s)
1. (a) 208 m (b) 48 ms–1 (c) –12 ms–2 (d)
t = 3 s, 5 s 0 2 3 4 7
–1
293
Glosari
Eksperimen binomial (Binomial experiment) Terdiri Normal (Normal) Satu garis lurus yang berserenjang
daripada n percubaan Bernoulli yang serupa. Setiap dengan garis tangen.
percubaan hanya mempunyai dua kesudahan, iaitu Pecutan (Acceleration) Kadar perubahan halaju
‘kejayaan’ dan ‘kegagalan’ dengan setiap percubaan terhadap masa.
adalah tidak bersandar.
Pecutan seketika (Instantaneous acceleration) Kadar
Faktorial (Factorial) Objek n boleh diatur dalam perubahan halaju terhadap masa dalam tempoh
n(n − 1)(n − 2)…(3)(2)(1) cara. Hasil darab ini boleh waktu tertentu.
diwakili oleh simbol n! yang disebut sebagai n faktorial.
Pemboleh ubah rawak (Random variables) Pemboleh
Fungsi gubahan (Composite function) Fungsi yang ubah rawak ialah suatu pemboleh ubah, iaitu nilainya ialah
menggabungkan dua atau lebih fungsi lain. kesudahan berangka daripada suatu fenomena rawak.
Fungsi objektif (Objective function) Fungsi yang Perentas (Chord) Garis lurus yang menyambungkan
digunakan untuk menentukan nilai optimum. sebarang dua titik pada lilitan bulatan.
Gabungan (Combination) Pemilihan semua atau Peristiwa (Event) Set kesudahan yang mungkin bagi
sebahagian satu set objek, tanpa mengambil kira tertib suatu uji kaji. Satu peristiwa ialah subset daripada
susunan objek yang dipilih. ruang sampel.
Had (Limit) Nilai bagi suatu fungsi apabila pemboleh Radian (Radian) Unit yang digunakan untuk mengukur
ubahnya menghampiri suatu nilai tertentu. saiz suatu sudut dalam sukatan membulat.
Halaju malar (Constant velocity) Halaju objek yang Rantau tersaur (Feasible region) Rantau yang
bergerak secara linear berubah dengan kadar memenuhi semua model matematik untuk suatu situasi.
yang seragam.
Sesaran maksimum (Maximum displacement) Jarak
Isi padu janaan (Generated volume) Isi padu objek di antara titik akhir dengan titik mula dalam satu garis
yang terbentuk apabila rantau berlorek berputar pada lurus ketika halaju ialah sifar.
suatu paksi, iaitu paksi-x atau paksi-y.
Sudut negatif (Negative angle) Sudut yang dibentuk
Jejari (Radius) Garis lurus dari pusat bulatan ke dengan memutarkan suatu garis lurus mengikut arah jam
sebarang titik pada lilitan bulatan. pada asalan O dari paksi-x positif.
Kamiran (Integral) Konsep dalam bidang matematik Sudut pelengkap (Complementary angle) Sudut A ialah
kalkulus yang merupakan songsangan kepada pembezaan. sudut pelengkap bagi sudut B jika A + B = 90°.
Kamiran tak tentu (Indefinite integral) Kamiran tanpa Sudut positif (Positive angle) Sudut yang dibentuk
had tertentu. dengan memutarkan suatu garis lurus mengikut lawan
Kamiran tentu (Definite integral) Kamiran yang arah jam pada asalan O dari paksi-x positif.
berdasarkan selang nilai had tertentu. Taburan binomial (Binomial distribution) Taburan
Kecerunan tangen (Gradient of tangent) Kecerunan kebarangkalian yang melibatkan n percubaan Bernoulli
bagi suatu garis lurus yang menyentuh suatu lengkung yang sama atau serupa dan kebarangkalian ‘kejayaan’
pada satu titik sahaja. adalah tetap dalam setiap percubaan dan setiap
Kekangan (Constraint) Batasan yang terdapat dalam percubaan adalah tidak bersandar.
suatu situasi seperti kekurangan bahan mentah, modal, Taburan normal (Normal distribution) Suatu pemboleh
masa operasi dan sebagainya. ubah rawak selanjar dan satu daripada taburan yang
Kinematik gerakan linear (Kinematic of linear paling penting dalam bidang statistik kerana taburan ini
motion) Kinematik bermaksud pergerakan objek yang mewakili banyak fenomena semula jadi. Graf taburan
diwakilkan dalam bentuk perkataan, rajah, nombor, graf ini berbentuk loceng.
dan persamaan dalam satu garis lurus. Taburan normal piawai (Standard normal distribution)
Lengkok bulatan (Arc of a circle) Lengkok adalah Satu taburan normal dengan min 0 dan sisihan piawai 1.
sebahagian daripada lilitan bulatan. Tembereng (Segment) Rantau yang dibatasi oleh satu
Lilitan bulatan (Circumference of a circle) Perimeter lengkok dan satu perentas.
bagi suatu bulatan.
294
Senarai Rujukan
Barret, R. (2008). NCEA Level 2 Mathematics Year 12. New Zealand: ESA Publications (NZ) Ltd.
Chow, W. K. (2013). Discovering Mathematics (2nd ed.). Singapore: Star Publishing Pte Ltd.
Deborah, B. (2012). Complete Mathematics for Cambridge Secondary 1. UK: Oxford University Press.
Greenwood, D., Robertson, D., Woolley, S., Goodman, J. & Vaughan, J. (2017). Essential Mathematics
for the Australian Curriculum Year 10. Australia: Cambridge University Press.
Ho, S. T., Khor, N. H. & Yan, K. C. (2013). Additional Mathematics 360. Marshall Cavendish Education.
Ho, S. T. & Khor, N. H. (2007). Additional Mathematics. Singapore: Panpac Education.
Dewan Bahasa dan Pustaka. Istilah Matematik untuk Sekolah-sekolah Malaysia (2003). Kuala Lumpur,
Malaysia: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Lim, L. N. (2007). GCE O Level Additional Mathematics Key Points Exam Guide. Singapore: Redpost
Publications Pte Ltd.
Patrick, T. (2004). Mathematics Standard Level (3rd ed.). Australia: IBID Press.
Pemberton, S. (2016). Cambridge IGCSE and O Level Additional Mathematics Coursebook.

UK: Cambridge University Press.
Robert, H., Sandra, H., Michael, H., Matjut, M. & Mark, H. (2012). Mathematics for the International
Student: Mathematics SL (3rd ed.). Australia: Haese Mathematics.
Rondie, P. L., Kemp, E., Buchanan, L., Fensom, J. & Steve, J. (2012). Oxford IB Diploma Programme:
Mathematics Standard Level Course Companion. UK: Oxford University Press.
Teh, K. S. & Looi, C. K. (2006). New Syllabus- Additional Mathematics (7th ed.). Singapore: Shinglee
Publishers Pte. Ltd.
Thomas, E. J. & Brunsting, J. R. (2010). Styles and Strategies for Teaching Middle School Mathematics.
USA: Corwin Press.
Val, H. & Jeanette, P. (2018). Cambridge IGSCE ® and O Level Additional Mathematics.
UK: Hodder Education.
Wong, M. K., Chen, C. W., Tan, P. L. & Nor A’idah Johari (2012). Matematik Tambahan Tingkatan 5.
Malaysia: Percetakan Rina Sdn. Bhd.
Yeo, J., Keng, S. T., Cheng, Y. L. & Chow, I. (2013). New Syllabus Additional Mathematics. (9th ed.).
Singapore: Shinglee Pte Ltd.
295
Indeks
Eksperimen binomial 152, 153, 155 Nilai optimum 237, 241, 246 Radian 2, 3, 4, 6, 9, 13, 20, 23
Faktorial 122 Nisbah trigonometri 193, 196, 197, Rantau tersaur 240, 241
198, 199, 211, 212, 213, 215,
Fungsi halaju 267, 269
217, 222, 228 Sekan 193, 196
Fungsi objektif 234, 240, 242, 246 Sektor bulatan 2, 13, 18
Normal 53, 76
Fungsi pecutan 267, 269
Pecutan 256, 257, 260, 262, 264, Sesaran 252, 253, 254, 255, 260,
Gabungan 132, 133, 134, 135, 137, 265, 267, 269, 275 262, 269, 275
138, 139
Pecutan seketika 256, 257 Sisihan piawai 162, 167, 169, 170,
Had 30, 31, 32, 33, 34, 35, 42, 76 171, 172, 184
Pembezaan 260, 272
Halaju 254, 255, 256, 257, 260, 262, Skor piawai-z 171
264, 265, 267, 269, 275 Pembezaan peringkat kedua 60
Sudut negatif 190, 191, 198, 228
Halaju seketika 254, 256 Pembezaan peringkat pertama 49, 63
Sudut pelengkap 194, 228
Isi padu janaan 106, 107, 114 Pemboleh ubah rawak 142, 143, 144,
145, 148, 152, 153, 155, 156, Sudut positif 190, 191, 228
Jejari bulatan 2, 3
158, 170, 171, 172, 173, 184
Sudut rujukan 197, 222, 228
Kadar perubahan 60, 65, 66, 67,
68, 76 Pemboleh ubah rawak binomial 153,
Sukatan membulat 2, 20, 23
155
Kamiran 83, 85, 86, 87, 88, 92, 93, Taburan normal 166, 167, 168, 170,
94, 97, 98, 99, 114 Pemboleh ubah rawak diskret 143,
171, 172, 173, 174, 184, 185
144, 145, 148, 161, 184
Kamiran tak tentu 85, 86, 92, 114 Taburan normal piawai 170, 171,
Pemboleh ubah rawak selanjar 143,
Kamiran tentu 92, 93, 94, 97, 114 173, 174, 184
144, 166, 173, 184
Kebarangkalian 145, 148, 152, 153, Tangen 34, 35, 36, 38, 51, 52, 53, 55,
Pengamiran 82, 83, 86, 87, 90, 92,
155, 156, 157, 158, 161, 166, 57, 58, 60, 62, 70, 76
111, 114
167, 168, 169, 173, 174, 175,
Tembereng 7, 8, 15, 20, 23
184 Pengaturcaraan linear 234, 240, 246
Kecerunan tangen 34, 35, 36, 51, Penghampiran 30, 70, 71, 73, 76 Terbitan pertama 35, 36, 38, 39, 40,
52, 70 43, 44, 49
Percubaan Bernoulli 152, 153, 154,
Kekangan 234, 235, 237, 240, 246 161, 184 Terbitan kedua 49
Kesudahan 142, 144, 145, 152, 153, Perentas 7 Titik lengkok balas 57, 58, 62, 76
155, 156, 166, 169, 170
Peristiwa 120, 121, 137 Titik maksimum 57, 58, 59, 60, 62
Kinematik gerakan linear 275
Perubahan kecil 70, 71, 73, 76 Titik minimum 57, 58, 59, 61, 62
Kosekan 193, 196
Petua pendaraban 120, 121, 122, 124, Titik pegun 57, 58, 62, 76
Kotangen 193, 196
128, 135, 137 Titik pusingan 57, 58, 59, 60, 61, 76
Lilitan bulatan 5, 6, 12
Petua rantai 42, 46, 65, 66, 67, 76 Varians 162, 184
Luas rantau di bawah lengkung 95,
96 Pilih atur 121, 122, 123, 124, 125, Variasi rawak 169, 170
126, 127, 132, 134, 137, 138,
Luas sektor 12, 13, 15, 17, 18, 20, 139
23
296
MaTematik TAMBAHAN
5 TINGKATAN
RM 9.90
ISBN 978-983-2914-67-9
9 789832 914679
FT435001

T5 BT MT - Matematik Tambahan PDF

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

T5 BT MT - Matematik Tambahan PDF

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

MATEMATIK

2.1 Had dan Hubungannya dengan Pembezaan 30

Mencapai perpaduan yang lebih erat dalam kalangan

Memelihara satu cara hidup demokrasi;

Mencipta satu masyarakat yang adil di mana kemakmuran negara

Menjamin satu cara yang liberal terhadap

Membina satu masyarakat progresif yang akan menggunakan

MAKA KAMI, rakyat Malaysia,

KEPERCAYAAN KEPADA TUHAN

(Sumber: Jabatan Penerangan, Kementerian Komunikasi dan Multimedia Malaysia)

Siti Aida binti Muhamad

ABADI ILMU SDN. BHD.

CIRI-CIRI ISTIMEWA DALAM BUKU INI DAN FUNGSINYA

Aktiviti Penerokaan 1 Individu

Mendedahkan murid dengan soalan-soalan untuk menguji kefahaman

Mengemukakan soalan yang memerlukan murid untuk berfikir secara

Mengandungi aktiviti-aktiviti yang memerlukan perbincangan murid.

Aktiviti penerokaan yang melibatkan pemikiran komputasional

Mengandungi soalan KBAT untuk menguji murid berfikir aras tinggi.

Panduan Mengimbas AR (Augmented Reality)

Imbas kod QR di sebelah untuk

Gunakan aplikasi tersebut untuk

Muat turun aplikasi percuma imbasan kod QR daripada Google Play,

Kepentingan Bab Ini

Rajah di sebelah menunjukkan dua sektor bulatan yang

Aktiviti Penerokaan 1 Berkumpulan STEM PK

Tujuan: Menerangkan takrifan satu radian dan seterusnya membuat perkaitan

Seret gelongsor a sehingga panjang lengkok, s membentuk semibulatan.

Seret gelongsor a sehingga panjang lengkok, s melalui satu putaran lengkap.

Jika panjang lengkok AB = 2πj, maka ˙AOB = 2π radian. dengan menggunakan

150° = 150° × π = 1.929 rad 4

Latihan Kendiri 1.1

Latihan Formatif 1.1 Kuiz bit.ly/2OvH6l0

1. Tukarkan setiap sudut yang berikut kepada darjah. [Guna π = 3.142]

1.2 Panjang Lengkok Suatu Bulatan AB

Aktiviti Penerokaan 2 Berkumpulan PAK-21 STEM PK

Tujuan: Menerbitkan rumus panjang lengkok bagi suatu bulatan berpusat O

Contoh 4 Imbas Kembali AB

Latihan Kendiri 1.2

Kawasan berwarna pada rim tayar basikal yang berjejari

Latihan Kendiri 1.3

2. Rajah di sebelah menunjukkan sebahagian daripada sebuah P AB

Menyelesaikan masalah yang melibatkan panjang lengkok

Contoh 6 Aplikasi Matematik

1 . Memahami masalah 2 . Merancang strategi

Latihan Kendiri 1.4

4. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah tingkap yang

1. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah bulatan berpusat O.

2. Rajah di sebelah menunjukkan sektor UOV berpusat O. U

4. Rajah di sebelah menunjukkan dua sektor OPQ dan ORS R

5. Rajah di sebelah menunjukkan sebahagian daripada M

Sekeping piza berjejari 10 cm dipotong kepada 10 potongan

Menentukan luas sektor, jejari dan sudut tercangkum di pusat bulatan

Aktiviti Penerokaan 3 Berkumpulan PAK-21 STEM PK

Tujuan: Menerbitkan rumus luas sektor suatu bulatan berpusat O

Hasil daripada Aktiviti Penerokaan 3, didapati bahawa:

Walau bagaimanapun, jika ˙AOB = q diukur dalam radian,

Latihan Kendiri 1.5

4. Rajah di sebelah menunjukkan sebuah sektor VOW

Menentukan luas tembereng suatu bulatan AB

Luas sektor POQ = 1 j 2q 63°1'

Dalam ∆ POQ, semiperimeter, s = 3.5 + 3.5 + 4

Latihan Kendiri 1.6