MAKALAH BAHASA JAWA

(KERIS)

Kelompok 9 :
1. Syifa Nur Baiti (33)
2. Sziva Zahra Olivianyz (34)
3. Zulfa Roihana (35)

SMA N 1 JATINOM
TAHUN AJARAN 2023/2024

KATA PENGANTAR
Ngaturaken sembah lan sujud syukur mugi katamphi wonten ngarsaning Gusti kang Moho Agung,
Amargi kanthi berkah lan pitulunganipun Gusti tugas makalah kanthi irah-irahan "Keris" punika saget
purna kasusun.
Tugas punika kawula susun kanthi temen lan estu kagem netepi lan njangkepi tugas makalah piwulangan
waseso jawi, lan wonten pinten-pinten pitulungan saking rencang, kerabat lan pangucal sahinggo saget
purna kanthi sae lan endah.
Sedanten seratan meniko mboten estu lumrah hak leres, kagem nyampurna aken sedanten klenta-klentu
lan kiranganipun tulisan menika pramilo panyaruwe saha panyendu tansah kula anthi-anthi saking sinten
ke mawon ingkang maos.
Mugi-mugi seratan menika saget paring manfaat lan ngelmu ingkang manfaat kagem sedanten ingkang
maos seratan meniko, sugeng maos.

BAB 1
 PENDAHULUAN
1.1 Latar Belakang
Keris minangka jinis pusaka senjata landhep nggadhahi papan pakurmatan tumrap tiyang Jawi mliginipun
tlatah Jawi ageng. Keris ora mung minangka senjata, keris uga digunakake minangka pelengkap kanggo
sandhangan ing kesempatan tartamtu, menehi wewenang kanggo sing duwe keris, lan keris minangka
barang pusaka piranti nalika upacara adat. Kabeh iku ora ketompo carane proses nggawe keris dhewe
amarga ing proses nggawe kudu master pitungan Komplek, duwe teknis tingkat dhuwur lan bahan
digunakake ora sembarangan. Nanging, kanthi kekurangan kabeh bahan mentah sing kasedhiya, para
empu nggawe pungkasane dheweke bisa ngembangake teknik pangolahan wesi sing luar biasa lan ayu ing
proses manufaktur. Keris ora tansah dianggo gaman sing mbebayani lan mateni, nanging keris uga bisa
menehi nilai kaendahan proses nggawe bahan logam kanggo mbentuk keris.

1.2 Rumusan Masalah

Penulis wis nyiapake sawetara masalah sing bakal dirembug ing makalah iki. Ana uga sawetara masalah
sing bakal dirembug ing makalah iki, kalebu:
1. Apa sing dimaksud keris?
2. Apa filosofi utawa makna saka keris?
3. Kepiye sejarah anane keris?
4. Apa pamor sing ono ing keris?
5. Apa wae fungsi keris?
6. Apa wae jenising keris?
7. Apa wae manfaat keris?
8. Apa wae bagian-bagian keris?
9. Kepiye carane nggunakake keris?
10. Apa nilai falsafah sing ana ing keris?

1.3 Tujuan Masalah

Makalah iki ditujokake kanggo tujuan ing ngisor iki, yaiku:
Supaya bisa luwih mangerteni babagan keris ugi bisa kanggo papan sinau.

BAB II
PEMBAHASAN
2.1 Pengertian Keris
Dhuwung (ngoko: keris; krama inggil: wangkingan) utawi tosan aji utawi curiga punika salah satunggal
gaman utawi sanjata tradhisional masarakat Jawa ugi dados salah satunggal lambang paripurna tiyang
jaler sanesipun turangga, wisma, wanita kaliyan kukila. Curiga utawi keris punika gadhah makna lanang,
prakosa lan diwasa, utawi tiyang (jaler) Jawa punika kedah tangguh, saged mbela piyambakipun,
kulawarga, saha saged mbela nagari.

2.2 Filosofi Keris

Keris menika kathah piweling ingkang kedah dipunandharaken dhateng manungsa. Pesen-pesen kasebut
dirangkum dadi limang filosofi, kaya sing dijlentrehake ing ngisor iki.
 Filosofi pengerjaan
Keris digawe dening wong sing diarani master kanthi bantuan sawetara buruh. Proses kerja iki nuduhake
yen manungsa kudu kerja bareng kanggo nggayuh tujuan urip.
Dheweke uga kudu ndedonga marang Gusti sadurunge miwiti kerja, sing nuduhake yen manungsa kudu
tansah njaluk pitulung marang Gusti supaya saben kegiatan bisa lancar.
 Filsafat wujud
Keris kaperang dadi 2 wujud, yaiku lurus lan mlengkung. Lekukan ing keris uga diarani luk. Ing keris
mlengkung, cacahe lekuk tansah ganjil. Teges ingkang dipunandharaken saking angka ganjil menika
inggih menika kawontenan batin manungsa kedah dipunsampurnakaken lumantar sinau saha ngibadah
supados gesang saged jangkep.
 Filosofi keris lan sarunge
Keris disimpen ing wadhah sing ukurane pas. Sesambetan antawisipun kekalihipun saged
dipunandharaken lumantar filosofi Manunggaling Kawulo Gusti: inggih menika manunggal, rukun lan
rukun antawisipun manungsa kaliyan Gustinipun saha umat saha para pemimpinipun. Saka ing kono
bakal kacipta urip kang ayem lan tentrem.
 Filosofi keris minangka pusaka
Keris minangka pusaka uga nduweni filosofi dhewe. Ing jaman kraton ing jaman biyen, menehi keris
minangka pralambang kapitayane raja marang kraton. Para priyayi kudu bisa tumindak becik minangka
bukti yen dheweke bisa dipercaya. Yen ora, keris bisa digawa bali dening raja.
 Filosofi laying keris
Keris mujudake pralambang maskulinitas tumrap priya, mligine priya Jawa. Mula keris ora kleru
dilebokake ing awak nalika upacara penganten. Keris disepit ing mburi bangkekan minangka gegambaran
sipat aluse wong Jawa sing mung nuduhake kekuwatane yen ditekan.

2.3 Sejarah Keris

Ing tanah Jawa keris wis dikenal wiwit jaman kerajaan Mataram Hindu (Musadad, 2008). Nanging,
sawise dirujuk marang prasasti-prasasti lan gambar-gambar kang ana ing relief candhi-candhi ing Tanah
Jawa, bisa dianggep yen keris wis dikenal wong Jawa wiwit abad 5 Masehi. Ing prasasti watu sing
ditemokake ing Desa Dakuwu, Grabag, Magelang, Jawa Tengah ditemokake relief sing nggambarake
piranti wesi. Prasasti iki digawé watara taun 500 M kaya sing ditulis nganggo aksara Pallawa nganggo
basa Sansekerta. Prasasti menika ngandharaken wontenipun sendhang ingkang resik saha bening, wonten
saperangan gambar antawisipun trisula, kapak, arit, kudi saha keris utawi peso ingkang wujudipun sami
kaliyan keris (Al-Mudra, 2009). Ing perkembangane, keris minangka gaman dikembangake dening
kerajaan-kerajaan ing Tanah Jawa sawise runtuhe Majapahit. Bab kasebut dikuwatake dening Poerwanto
R.S. (1990) kapethik dening Akhmad Arif Musadad (2008) ngandharaken bilih Keris wiwit ngrembaka
wiwit jaman Sultan Agung (1613-1645).
Nalika iku Sang Prabu paring dhawuh supaya prajurit kang unggul kudu diwenehi bebungah awujud
keris. Wiwit kuwi, saben prajurit ngupayakake prestasi kanggo entuk keris. Ing jaman Kraton
Ngayogyakarto Hadiningrat jaman Hamengkubowono IX, keris dipundamel dening Sungkowo
Harumbrojo, empu ingkang katurunan saking empu kerajaan Majapahit kaping 17 ingkang asmanipun
Supadriyo. Ing artikel kanthi irah-irahan Carita Sungkowo, Pengrajin Keris Generasi 17, Penguasa
Kerajaan Majapahit, dijlentrehake yen Sungkowo Harumbrojo iku putrane Empu Djeno Harumbrodjo,
kang misuwur minangka tukang keris ing Yogyakarta. Salah sijine karyane uga duweke Hamengkubowo
IX. Iki nuduhake yen ing jaman Hamengkubowono IX, produksi keris terus nganti pungkasane
pengawetan lan produksi keris ditindakake ing wektu iki kanthi mbangun sentra kerajinan keris ing
sawetara wilayah, salah sijine ing Yogyakarta.

2.4 Pamor Keris

Dikawruhi yen pamor iku asale saka meteor sing tiba ing bumi. Ing tanah Jawa kacathet nalika jamane
Susuhunan Paku Buwana IV ditemokake meteor kang tiba ing bumi, yaiku watara taun 1723 J utawa
1801 M. Meteor kang tiba ing sakiwa tengene tlatah Prambanan, tlatah Surakarta, ukurane watara 50 cm.
dhuwur lan diameteripun 80 cm. Obyek iki saiki disimpen ing Keraton Surakarta minangka salah
sawijining pusaka keraton, lan diarani "Kanjeng Kiai Pamor" sing digunakake kanggo nggawe keris wiwit
Susuhunan Paku Buwana IV nganti Susuhunan Paku Buwana XI (1939-1945). Panaliten metalurgi
ngengingi meteor kanthi spektrofotometer nedahaken bilih ing Kanjeng Kiai Pamor wonten unsur nikel,
titanium, wesi, timah lan timah, utawi kirang langkung 94% wesi lan 5% nikel. Meteor ana sawetara jinis,
yaiku (1) meteorit, ngemot wesi lan nikel, yen dipalu dadi keris dadi abu-abu; (2) siderite, mung isi wesi,
yen ditempa ing lading keris dadi 'pamor ireng' (ireng); lan (3) aerolit, nalika ditempa ing keris dadi
werna abu-abu rada kuning nganti wates antarane pamor lan wesi ora katon cetha, diarani "pamor jalada".
Menawi dipuntingali saking proses kadadosan, pamor keris kaperang dados kalih, inggih menika (1)
pamor jwalana, pamor ingkang kadadosan kanthi otomatis amargi kaprigelan empu, pola saha paesan
menika kadadosan kanthi alami. Tuladhanipun pamor Jwalana inggih menika: pamor Mega Mendhung,
pamor Urap-urap, saha pamor Ngulit Semangka; (2) Pamor Anukarta, yaiku pamor kang digawe kanthi
sengaja, direncanakake dening empu. Tuladhanipun: pamor Blarak Ngirid, Pamor Kenanga Ginubah,
Pamor Wiji Timun, Pamor Untu Walang, lan Pamor Udan Mas.

2.5 Fungsi Keris

Panganggone keris tumrap wong Jawa iku maneka warna. Wiwitane keris mujudake gaman nyuduk ing
tarung utawa perang. Ing kasus iki, keris digawa minangka sipat kandel. Nanging, ing perkembangane,
keris wis ora dadi senjata maneh, nanging minangka tosan aji; artefak karya tukang. Minangka konsep
gabungan saka 'bapak akasa - ibu bumi', keris dipercaya duwe daya gaib sing bisa mengaruhi pemilike.
Pungkasan, keris mujudake perangan saka kabudayan Jawa minangka salah sijine aksesoris urip Jawa
kang kacetha ing konsep: wisma (omah), garwa (bojo), turangga (jaran), kukila (manuk), lan curiga
(gaman keris).

2.6 Jenis Keris

1. Keris Ageng Kopek/Kanjeng Kyai Ageng Kopek, inggih menika keris ingkang utami wonten ing
Kraton Ngayogyakarta ingkang namung dipuncepeng dening sultan ingkang jumeneng,
minangka pralambang kepemimpinan spiritual lan jagad. Kangjeng Kyai Ageng Kopek,
salajengipun Jatiningrat, punika keris warisan saking Sunan Kalijaga. Keris kasebut diwenehake
dening Pakubuwono III tanggal 15 Februari 1755 ing Lebak, Jatisari, rong dina sawise perjanjian
Giyanti. Ing Lebak, Pakubuwono III lan HB aku sepisanan ketemu. Amarga ing penandatanganan
perjanjian Giyanti, mung wakil HB I lan VOC, Nicolaas Hartingh, W van Ossenberch lan JJ
Steenmulder.
2. Keris Kyai Pleret, kabaripun keris punika maninipun Syeh Maulana Maghribi, ingkang kala wau
boten sengaja nyekseni rayi Sunan Kalijaga, Rasa Wulan, ingkang adus ing Sendang Beji. Tetesan
sperma kang netes ing banyu pungkasane ndadekake Rasa Wulan meteng. Banjur kacarita tetes
 liyane dumadakan atos lan malih wujude dadi tombak kang banjur dijenengi keris Kanjeng Kyai
Pleret.
3. Keris Baru Klinting, pusaka menika ugi dados tumbak ingkang nate dipunginakaken dening abdi
dalem ingkang asma Ki Nayadarma kangge mateni kraman ingkang dipunpandhegani dening
Adipati Pati Pragola. Tumbak iki asale saka ilate naga sing diethok dening Panembahan Merbabu,
mbah Ki Ageng Mangir. Cariyos menika dipunwiwiti saking Ki Ageng Mangir ingkang ngukum
putranipun Baru Klinting, ingkang wujudipun naga, ngubengi Gunung Merapi. Ananging, Baru
Klinting rada njedhul ilat. Punika ingkang ndadosaken Ki Ageng Mangir ngethok ilatipun Baru
Klinting lajeng dados tombak.
4. Keris Empu Gandring, salah sawijine keris kang misuwur sajrone sejarah, amarga miturut crita
kutukane akeh kang dadi korban saka para bangsawan kerajaan Singasari, kalebu Ken Arok,
pendiri Kerajaan Singasari. Keris sekti sing kandha yen nduweni daya gaib banget, kaya jenenge,
digawe dening empu sing kondhang banget, yaiku Empu Gandring. Wiwitane digawe minangka
pelindung, dadi keris sing nggegirisi sawise disalahake dening Ken Arok kanggo mateni sing
nggawe lan nggawe malapetaka.
5. Keris Sakti Nogo Sosro Sabuk Inten, Keris Sakti Nogososro Sabuk Inten inggih menika keris
ingkang dipundamel dening Empu Ki Enom ingkang misuwur kaendahanipun nalika jaman
kerajaan Majapahit. Fungsine sapa wae sing nyekel keris iki bakal dadi wong sing diajeni,
manungsa lan jin.
6. Keris Setan Kober, Keris Sakti Setan Kober karya Empu Supo Mandrangi saka Tuban. Kasedhiya
minangka keris sekti, diarani wong sing duwe Keris Setan Kober bakal dadi wong sing milih
gelut, nanging ngelak getih.

2.7 Manfaat Keris

Jaman sapunika gina keris sampun kirang, limrahipun namung dados barang koleksi ugi kangge
ubarampe adicara-adicara saha ritual adat. Jaman rumiyin sanesipun gadhah fungsi sanjata, keris ugi
saged kangge tandha status sosial, jengjang pangkat ugi bebungah. Keris ing jaman rumiyin ugi saged
dados lambang paseduluran ingkang dipuntandhai adicara ijol-ijolan keris, malah punika dados simbol
paseduluran ingkang paling inggil. Wonten praktekipun ingkang kaanggep klenik, keris dipunanggep
jimat kaliyan medhia/griya kangge lelembut.

2.8 Bagian Keris

Keris utawa dhuwung dumadi saka telung perangan utama, yaiku bilah (wilah utawa godhong keris),
ganja ("tunjang"), lan hulu keris (ukir, gagang keris). Bagian sing kudu ana yaiku lading. Sirah keris bisa
dipisah utawa digabung karo lading. Ganja ora mesthi ana, nanging keris apik mesthi ana. Keris
minangka gegaman lan piranti upacara kasebut dilindhungi nganggo warangka keris utawa warangka.

2.9 Cara Nggunaake Keris

1. Pinipit lipan Caranipun ngginakaken keris gaya Klabang Pininit limrahipun dipunginakaken
dening masarakat kangge kegiyatan padintenan.
2. Nakal Gaya ngewal nganggo keris biyasane dinggo para prajurit sing nggawa gaman. Model iki
digunakake supaya ora angel ngobahake senjata nalika gelut.
3. Nyothe Cara nggunakake keris modhel nyothe iki biyasane digunakake dening para petinggi Jawa
utawa wong Jawa sing ngenggoni jabatan penting nalika wis siyap utawa lagi krisis.
4. Tata cara nggunakake keris modhel nyothe iki kaperang dadi loro yaiku Nyothe a lan nyothe b.
Ingkang sepisan, nyonthe a, limrahipun dipunginakaken dening kanca kaji utawi pejabat Jawi
sanesipun nalika nyopir utawi lungguh. Dene nyothe b lumrahe dianggo para ulama, kiyai,
pinandito.
 5. Anggaran Mligine kanggo model nganggar iki, biasane digunakake dening prajurit sing nyopir
kendaraan. Ora lumrah yen nganggo keris loro bebarengan: nganggar lan klabang pinipit.
6. Satriya Keplayu utawa Lele Sinundukan Tata cara nggunakake modhel keris Satriya Keplayu
biasane digunakake dening dalang.

2.10 Falsafah Keris

Keris menika kalebet Tosan Aji ingkang tegesipun wesi ingkang aji, amargi proses damelipun
dipunbarengi kaliyan tata cara tobat saha donga utawi mantra minangka wujud panyuwunan dhumateng
ingkang Maha Kuwaos supados Keris ingkang dipundamel saged migunani tumrap ingkang kagungan.
Amarga kaanggep pusaka kang aji, mula Keris iku kerep diuri-uri lan sakral lan ora kena dienggo
sembrono, amarga Keris iku isine donga-donga suci kang dicaosake dening Sang Guru marang Kang
Maha Kuwasa. Mula wong Jawa Kuna pancen ngajeni marang para empu Keris, nyatane saben karajan
nduweni empu Keris kang agung lan kinurmatan. Para Empu Kraton ditugasi nggawe pesenan Keris saka
Raja, Pangeran lan Pejabat Kraton. Ing jaman biyen, saben wong mung duwe Keris sing digawe khusus
kanggo dheweke sing dipesen saka Guru Keris. Amarga sejatine Keris mujudake medhia donga kang
dicaosake dening Guru marang ALLAH kang mligi diparingake marang sing tuku Keris miturut
kekarepan, profesi lan watake wong sing tuku Keris. Ing asas, kanggo masyarakat tradisional, Keris
minangka properti pribadi, amarga Keris digawe khusus kanggo sing duwe kanthi bantuan master, lan
Keris ngemot pangarep-arep sing nduweni supaya bisa nggayuh sukses fisik lan spiritual ing uripe.

BAB III
PENUTUP
3.1 Kesimpulan
Keris yaiku salah satunggal gaman utawi sanjata tradhisional masarakat Jawa ugi dados salah satunggal
lambang paripurna tiyang jaler sanesipun turangga, wisma, wanita kaliyan kukila.Keris menika kalebet
Tosan Aji ingkang tegesipun wesi ingkang aji. Keris dipercaya duwe daya gaib sing bisa mengaruhi
pemilike. Keris gadhah peran ingkang wigati wonten ing pagesangan masarakat Jawi, inggih menika
minangka pusaka sakral ingkang dipunginakaken wonten ing maneka warni upacara adat.