SMK Negeri 2 Surakarta Paramasastra Paramasastra klebu kawruh babagan panulisan lan tatane tetembungan ing basa Jawa. Paramasastra mujudake tembung camboran sing dumadi saka 2 (rong), yaiku tembung parama lan tembung sastra. Loro-lorone tembung kasebut kasilih saka basa Sansekerta. Tembung parama iku tegese sing dhuwur dhewe, kamangka sastra iku tegese ngelmu, kitab suci, buku, kawruh, utawa sembarang tulisan utawa aksara. 1. Pangertene Paramasastra Paramasastra yaiku paugeran bab panulis lan tatananing tetembungan ing basa Jawa. Lumrahe, paramasastra uga diarani tata basa Jawa. Ing paramasastra, satuan basa sing disinau dipecah dadi 5 (lima), yaiku aksara, wanda, tembung, frase, lan ukara. Ing materi bab iki ora nyinau saka aksara tekan ukara nanging cukup mung babagan ukara sing awujud ukara lamba lan ukara camboran. 2. Jejer, Wasesa, Lesan, Geganep, lan Panerang Jejer, wasesa, lesan, geganep, lan panerang mujudake polane ukara ing basa Jawa. Jejer bisa disimbolake nganggo aksara J; wasesa bisa disimbolake nganggo aksara W; lesan bisa disimbolake nganggo aksara L; geganep bisa disimbolake nganggo aksara Gg; lan panerang bisa disimbolake nganggo aksara P. Limang pola ukara kasebut bisa diandharake ing ngisor iki. a. Jejer (subjek) 1) Pangertene Jejer Tembung jejer ing kene panulise nganggo pepet. Jejer yaiku wong sing nindakake pakaryan. Saliyane iku, jejer bisa diarani pelaku. Jejer mujudake wangulan kanggo pitakon sapa utawa apa. Lumrahe, jejer manggon ing ngarep ukara. Ananging uga ana jejer ing tengah utawa pungkasaning ukara. Jejer ora bisa didhisiki tembung ancer- ancer. 2) Ciri-Cirine Jejer Titikane tembung kang dadi jejer, yaiku (1) jejer arupa tembung aran; (2) jejer bisa nggunakake tembung iki, iku, lan kae; (3) jejer minangka jawaban pitakon apa lan apa; (4) jejer bisa diwuwuhi pewates sing; lan (5) jejer bisa arupa jening tembung sakliyane tembung aran. 3) Jinise jejer Jinise jejer bisa kaperang dadi 5, yaiku: a) jejer sing awujud tembung aran. Tuladhane, ukara sing jejere saka tembung aran, yaiku: (1) Bapak tindak Masjid At-Taqwa. (2) Regane sarung murah. b) Jejer sing awujud tembung kriya. Tuladhane, ukara sing jejere saka tembung kriya, yaiku: (1) Mangan yaiku sarana kanggo nambah tenaga. (2) Ngguyu yaiku salah siji wujud ibadah. c) Jejer sing awujud tembung kaanan. Tuladhane, ukara sing jejere saka tembung kaanan, yaiku: (1) Rukun gawe sakabehane sentosa. (2) Resik mujudake salah siji wujud iman. d) Jejer sing awujud tembung wilangan. Tuladhane, ukara sing jejere saka tembung wilangan, yaiku: (1) Loro yaiku cacahe rakaat salat Subuh. (2) Limang wektu klebu kewajibane wong Islam. e) Jejer sing awujud tembung sesulih purusa. Tuladhane, ukara sing jejere saka tembung sesuluh purusa, yaiku: (1) Dheweke ageg sinau maca iqra. (2) Kowe lagi apa? b. Wasesa (predikat) 1) Pangertene Wasesa Wasesa yaiku pakaryan sing ditindakake jejer. Gunane predikat yaiku gawe nggoleki wangsulan pitakon lagi apa utawa kepriye. Wasesa utawa predikat yaiku perangan kang dadi intine ukara. Miturut pranataning ukara, wasesa ana sawise jejer. Wujud wasesa lumrahe arupa tembung kriya (kata kerja). Tuladhane wasesa yaiku nyapu, mangan, maca, nulis, dolanan, lan sak piturute. 2) Ciri-Cirine Wasesa Ciri-cirine wawesa bisa diandharake yaiku (1) wasesa minangka jawaban saka pitakonan ngapa, kepriye/piye, se-pira, neng endi, apa, dadi apa; (2) wasesa bisa diwiwiti tembung yaiku; (3) wasesa bisa diwuwuhi tembung ora, dudu, aja; lan (4) wasesa bisa diwuwuhi aspek (lagi, arep) lan modalitas (kudu, durung). 3) Jinise Wasesa Jinise wasesa bisa kaperang dadi 5, yaiku: a) Wasesa sing awujud tembung kriya. Tuladhane: (1) Kangmasku mbelih wedhus. (2) Aku salat. b) Wasesa sing awujud tembung kaanan. Tuladhane: (1) Siswa kae apik watake. (2) Dinda sregep mangkat salawatan. c) Wasesa sing awujud tembung aran. Tuladhane: (1) Simbahe Suga guru. (2) Bapake Agus ustad. d) Wasesa sing awujud tembung wilangan. Tuladhane: (1) Kopyahku papat. (2) Tabunganku rongpuluh yuta. e) Wasesa awujud tembung ancer-ancer (1) Pak Bei ing Mekah. (2) Sukri ing njaba. c. Lesan (objek) 1) Pangertene Lesan Lesan yaiku perangan sing dituju utawa obyek sing dikenani pakaryan. Lesan iku ana yen ukarane wujud ukara tanduk. Ukara tanggap ora duwe lesan. Lumrahe, lesan iku tembung aran utawa tembung sesulih purusa. Tuladhane lesan yaiku sarung, sajadah, buku, mesjid, lan imam. 2) Ciri-Cirine Lesan Ciri-cirine lesan yaiku (1) lesan dumunung ana sak wurine sing arupa tembung kriya tanduk; (2) lesan bisa dadi jejer ana ing ukara tanggap; lan (3) lesan ora didhisiki tembung ancer-ancer. d. Geganep (pelengkap) Geganep yaiku perangan ukara sing gunane kanggo ngganepi wasesa arupa kriya supaya ukarane dadi ganep utawa jangkap. Geganep dumunung ana tengene wasesa sifate tegar utawa sisih tengene lesan lan ora bisa ing ngarepe lesan. e. Panerang (keterangan) Ukara yen ana tembung panerange, kamangka dadi luwih cetha maksude. Panerang ing basa Jawa kaperang dadi 7, yaiku: 1) Panerang Wayah Tuladhane: esuk, sore, lsp. 2) Panerang Cacah Tuladha: lima, sethithik, akeh 3) Panerang papan utawa panggonan Tuladha: ing dhuwur meja, ing lapangan 4) Panerang Ukur Tuladha: dawa, gedhe 5) Panerang Sabab Tuladha: amarga laram jalarangan lunga 6) Panerang Ancas Tuladha: supaya resik, supaya padhang 7) Panerang Kahanan Tuladha: reged, kasar, lurus, resik.