MAKALAH PEMBELAJARAN BAHASA DAERAH SD

“Sintaksis Bahasa Jawa / Titiukara”

Dosen Pengampu : Cerianing Putri P., M.Pd

Dening Kelompok 7:

N NAMA NIM
O
1. Aziza Fitria N. 1902101057
2. Melisa Diah P. 1902101059
3 Septyana Dwi K. 1902101071

PROGRAM STUDI PENDIDIKAN GURU SEKOLAH DASAR

FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN
UNIVERSITAS PGRI MADIUN
2020/2021

1
 KATA PENGANTAR

Puji syukur inggil kehadirat tuhan ingkang maha esa, keagunganipun sampun nyukani
nikmat iman lan rahmatipun. Kalih nikmat kasebat, makalah ingkang gadhah irah-irahan
fonologis basa jawi puniki angsal dipunrampungaken leres wekdal, sanadyan kathah
pambengan wanci ngerjakakenipun. Mboten kesupen dipuntumuti syukur, salam ugi
dipunsanjangaken kalih baginda utusan tuhan ingkang maha esa, Muhammad SAW. saha
sahabat-sahabat lan sadherek-sadherekipun. Gineman matur nuwun kalih dosen pengampu
Cerianing Putri S.Pd., M.Pd dados dosen mata kuliah pasinaon basa laladan SD ingkang
sampun nyukani bimbingan lebet ngrampungaken makalah puniki. Makalah puniki
dipunsusun kangge ngebaki ayahan lan nggadhahi maksud saha tujuwan kangge nyajikaken
informasi kalih pamaos bab Sintaksis mliginipun ing laladan jawi. Makalah puniki mungkin
tebih saking tembung sempurna. Saking bab kasebat mila kritik lan saran kados puniku
dipunbetahaken saking pamaos. Wonten sisi sanes, mugi-mugi kalih wontenipun makalah
puniki pembacamemperoleh elmi lan kawruh enggal ingkang mungkin setunggaling wanci
mangke ajeng gadhah gina.

Madiun, Desember 2021

(Kelompok 7)

2
 Daftar Isi

Cover
Kata Pengantar……………………………………………………….2
Bab I Pambuka……………………………………………………….4
A. Latar Wingking……………………………………………….4
B. Rumusan masalah……………………………………………..4
C. Tujuan…………………………………………………………4
Bab II Pembahasan…………………………………………………...5
A. Pangerten Sintaksis …………………………………………...5
B. Jinis ukara ing basa Jawa……………………………………...5-8
C. Bageyan-bageyan ukara……………………………………….9
Bab III Penutup………………………………………………………10
A. Kesimpulan……………………………………………………10
B. Saran…………………………………………………………..10
Daftar Pustaka………………………………………………………..11

3
 BAB I
PAMBUKA
A. Latar Wingking
Taksih kathah tiyang ingkang dereng sumerep lan dereng mangertos bab makna lan
hakikat sintaksis. Padahal, panganggenanipun kados puniku celak/caket kalih[kaliyan]
masyarakat indonesia, inggih punika sawentawis bab ukanten basa indonesia ingkang
dipunangge dados pirantos komunikasi sadinten-dinten. Kathah masalah ingkang wonten
lebet nglebeti panguwaosan sintaksis lan hakikatipun. Betah pendalaman lan kathah
mempraktekan lebeting donya kebahasaan. Amargi ilmusintaksis celak/caket sanget
kalih[kaliyan] gesang sadinten-dinten. Lebeting wicanten bab sintaksis, bidang ingkang
dados lahanipun inggih punika unit basa rupinipun ukanten, klausa lan frase.
Manungsa lebeting wicanten sapa, berkisah, utawi sedaya punapa-punapa ingkang
angsal dipunsanjangaken dados basan , tansah ngedalaken ukanten-ukanten ingkang
dipunrangkai, dijalin sa-mekaten rupi, mila berfungsi optimal kangge si penutur lebet
upaya ngembangaken akal budinipun lan ngingah kerjasamanipun kalih[kaliyan] tiyang
sanes.
Saleresipun punapa ingkang dipunmaksud kalih[kaliyan] sintaksis puniku? Sintaksis
inggih punika elmi ingkang nyinaoni bab tatan basa. Sintaksis ugi angsal dipun
sanjangaken tata basa ingkang mbahas sesambetan antarkata lebet tuturan. Sintaksis inggih
punika cabang linguistik ingkang ngginemaken sesambetan antar tembung lebet tuturan .
Unsur basa ingkang kelebet ing lebet lingkup sintaksis inggih punika frase, klausa lan
ukanten.

B. Rumusan Masalah
1. Punapa Pangerten Sintaksis ?
2. Kados pundi Jenis ukara ing basa Jawa?
3. Kados pundi Bageyan-bageyan ukara?

C. Tujuan
1. Kangge sumerep Pangerten Sintaksis.
2. Kangge sumerep Jenis ukara ing basa Jawa.
3. Kangge sumerep Bageyan-bageyan ukara.

4
 Bab II
PEMBAHASAN

A. Pangerten Sintaksis

Tegese sintaksis Tembung sintaksis asale saka basa Yunani “ sun ” sing artine “
karo ” lan ” tattein ” sing artine “ mapatake ”. Dadi , tembung sintaksis kanthi
etimologis tegese mapatake bareng padha tembung - tembung dumadi kelompok
tembung utawa ukara. Miturut Ramlan (1981:1) : “ Sintaksis yaiku cabang elmu kang
ngrembug babagan wacana, ukara, angger-angger, lan tembung. Sintaksis sejatine
nyinaoni bab tembung, angger-angger, lan ukara, nanging ing panyinaon basa Jawa
ing Sekolah Dasar, kang diwulangake yaiku mung babagan ukara. Tegese ukara
miturut Sasangka (2001: 140) yaiku tembung-tembung sing isine pikiran sing
lengkap. Kejabi ukara bisa ditetepake sijen basa punika relatif bisa ngadeg dhewe,
kasusun saka seri saka tembung sing nandhani pungkasaning intonasi lan kasusun
saka angger-angger (Nurhayati & Mulyani, 2006: 122). Dadi bisa ditetepake,
ngandika ukara ana seri biasa uga berisi pikiran lengkap ditandai dening sijen basa,
tembung rerangkaian relatif bisa ngadeg dhewe uga intonasi final cacahe angger-
angger.karakteristik saka ukara Ukara miturut tegese kang nduweni ciri sing nggawe
supaya kudu duwe:
1.) bisa ngadeg dhewe
2.) kasusun saka siji angger-angger utawa liyane, kang subyek (jejer) lan
minangka predikat (Wasesa)
3.) nulis awal ukara wiwit karo huruf ibukutha (aksara Murda) lan mburi
tembung dening titik, koma, titik koma, konvensi lan pitakonan tandha tandha
4.) intonasi (laguning pocapan).

B. Jinis ukara ing basa Jawa

Jinis ukara ing basa Jawa Klasifikasi adhedhasar, ukara ing basa Jawa yaiku:
1) Adhedhasar nomer lan jinis klausa
Kang menehi kritik saka nomer lan jinis klausa ukara sing dibagi dadi loro, yaiku:
a. ukara siji (ukara lamba) punika ukara sing wis siji angger-angger bebas utawa
paling subjek fungtor (jejer) lan minangka predikat (Wasesa). contone:
1) sri masak.
2) Rudi turu
Kadang fungtor kang lengkap ing ngarsane saka obyek Lesan lan katrangan-
katrangan. contone:
1) Sri masak sayur gandul.
2) Rudi turu ana dipan.
b. ukara cambor utawa ukara senyawa punika ukara sing wis luwih saka siji
anggerangger bebas utawa kalebu siji angger-angger bebas lan kurang paling
5
 siji anggerangger gumantung. Ukara camboran kasusun saka rong jinis, yaiku
ukara camboran sejajar lan ukara camboran susun.
1) ukara camboran sejajar yaikuukara senyawa sing duweni hubungan
angger angger pada karo utawa hubungane angger-annger ora duwe
sing ngisori salah sijine. contone:
a. Sartini garap PR dene adine gawe layangan.
b. ibu goreng krupuk dene aku ngrajang brambang.

2) ukara camboran susun yaiku ukara seng duweni hubungan angger-

annger ing mbawahi. Maksute yaiku Salah sijine saka angger-angger
minangka katrangan liyane. Nalika di dilok ing ukara fungtor ing basa
Jawa diarani gatra: jejer, Wasesa, Lesan lan keterangan. contone:
a. Pancen dheweke sugih Nanging cethil tenan
b. Montorku reget busine, tur asat bensine uga mati lampune.

2) Adhedhasar susunan internal angger-angger

Adhedhasar susunan internal angger-angere, ukara bisa dipecah dadi loro kayata :
a) ukara sampurna / ukuran sampurna punika ukara dumadi saka ing paling siji
angger-angger bebas dening Mulane ukoro lengkap bisa dadi ukoro siji lan
senyawa. contone:
1. Aku lagi gliwet
2. Bapakku nguras kolah,kangmasku sing nimba.

b) ukara iku ora sampurna / ukuran gothang punika ukara dumadi saka siji
anggerangger utawa ora ana angger-anggere lan mung dumadi siji ukara fungtor
. ukara iki kasusun saka: ukoro urutan, sisih, elips fungtor tambahan, seruan
jawaban lan ukara suntingan. Contone:
1. Nyang Bandung.
2. Sapa ?
3. Kanca.
4. Wah, pancen.
5. O, ya ?
6. Sapa maneh ?

3) Ukara adhedhasar tanggapan samesthine

Miturut sawetara ahli tinjauan ukara adedasar isi utawa ing garis gedhe dibagi dadi 8
minangka ngisor.

a) Carita / ukara warta punika ukara sing fungsine kanggo maringi informasi
utawa nyebarake tanpa ngarepake nanggepi tartamtu. Contone:
1. Aku ora munggah pangkat
2. Dheweke tuku soto.

6
 Dianggep saka cara penyampaian ukoro warta dibedakne dadi:

1. ukara warta langsung (lungguning guneman) punika ukara pemberitaane ing

langsung saka omongan kanggo pamiyarsa utawa tindakake gaya nganggo
maca. Contone:
a. Retno takon adhine: ‘’ rani apa ana ning omah ?
b. Ibu ngendika: ‘’ aku masak sayur lodeh ‘’.
2. Ukara warta iku ora langsung yaiku ukara pemberitaane ora langsung
disampekne omongan kesiji kanggo pamiyarsa nanging wis diomongi dening
wong kapindho utawa kang krungu kanggo wong ketelu minangka pamiyarsa
anyar utawa penyampaian warta, tiru ringkesan omongan. Contone:
a. Retno takon adhine, apa rani ana ning omah.
b. Ibu ngendika yen piyambakipun masak sayur lodeh

b) Ukara pitakon iku ukara sing dibentuk kanggo mancing respon kayata
jawaban utawa ukara kang mbutuhake tanggepan saka parungon. contone :
a. Kowe nggawa apa?
b. apa gelem kowe melu aku?

c) ukara printah (pakon) punika ukara sing respon ing dibentuk saka tindak lan
tumindak. Tembung iku wujude saka tembung kerja, contone:
a. nangisa
b. nulisa
c. ijolona
d. sakpiturute
Saliyane iku wujude tembung sifat : krasaa, semayaa, ngantuka, lan sak
piturute. Saliyane ana seselan panambang -a ana panambang liyane, sing
mbentuk tembung hagnya yaiku seselan -en hagnya Tembung contone:
gawanen, wacanen, panganen, lan sak piturute.
contone:
1) Endah ,masaka jangan dhisik !
2) suk, miliha seng mbok tresnani !
3) gawanen buku kuwi !

d) ukara pangajak yaiku ukara kang ngajak parungon kanggo njaluk barengan
nglakoni tumindak. Tembung sing asring digunakake kanggo ngajak lan cirine

7
 yaiku: ayo, mangga, Cobi, coba, sumangga, prayoginipun lan sak piturute.
contone:
1) Ayo, Enggal disapuni latare !
2) Cobi kula aturi maos sekedhap !

e) ing ukara printah / ukara panjaluk yaiku ukara sing kang isi mrentah
parungon kanggo nglakokaké tumindak, nanging nggawe cara alus, seolah-
olah njaluk ning sawa dine memerintah kang ora kedelok. Ning nek didelok
kadimaksut panyampaian ide lan kemungkinan ukara kasebut klebu ukara
warta contone:
1) kula aturi midhanget wedharan Menika.
2) kula aturi Rawuh dhateng griyo kulo.

f) Ukara panggarep (ukara pangarep-arep) punika ukara sing isine saka

panyuwunan sing alus lan ora pati dikarepake. tembung karakteristik sing
kerep dianggo yaiku: Muga-Muga lan Mugi-Mugi. contone:
1) Mugi-Mugi gusti allah Paring pangapunten.
2) Muga-Muga Enggal oleh bojo.

g) ukara perjanjian (ukara prajanjen) punika wujude saka ide sing isine
nyuwun pitakon wong sing padha diwenehi janji apa biasane bakal sarujuk
minangka tatanan karakteristik nggunakake tembung: yen, menawa ,Angger,
uger, Waton.
contone:
1) Waton sing iya sinau sregep, luluse mesthi.
2) furnishe aku Sugih, aku arep shoes Rini nukokne.
h) ukara parumpamaan (ukara umpama) punika ukara sing isine
parumpamaan kejaba sing di pinginake mustahil dadi kasunyatan utawa dipun
ginakaken.cirine tembung sing digunakake Kayata: umpama
contone:
1) Umpama aku nduwe swiwi, bakal minder ingrate.
2) saupama negara iki duwekku, aku bakal ngratoni.

4) Ukara adhedhasar Sesambetan Aktor aksi

ukara fungtore adhedhasar bisa dibagi dadi ukara verbal (langsung) lan nominal
utawa kriyo lan bawa utawa sak liyane kriya. Kadi saka ukara yen dideleng saka
hubungan bentuk aktor aksine utawa jejer lan wasesane bisa dibagi dadi:
a. Ukara aktif (Ukara Tanduk) punika ukara sing peran jejer kang minangka
pelaku aktor.Ukara iki duweni wasesa aktif rensitif utawa kriya tanduk sing
transitif. supaya ukara mbutuhake lesan .Kanti nerusake arah menyang tembung
kerja maju.contone tembung:
1) Bapak maos koran

8
 2) Agni makani jaran
b. Ukara Pasif (Ukara tanggap) punika ukara sing jejer-e duweni peran penderita.
Ukara iki minangka owah-owahan saka aktif supaya nalika dhi dilok saking
fungtorre,ngalamin owahan fungi. Jeje rmenyang lesan, lesan dadi jejer , kanti
nerusake jejer ukara dikeneki tumindhak, ora paraga tumindhak. Owahan iki
disebabake dening nggunakake tembung kerjane yaiku tembung kerja pasif
transitif utawa kriya tanggapan transitif. Arahe tembung kerja ing ukara iki
arahe mundhur, lesan saka tumindak marang jejer.
contone:
1. Koran dipunwaos bapak
2. Layang ditulis adik

C. Bageyan-bageyan ukara
Ukara kabentuk jejer lan Wasésa, supaya luwih cetha ukara diwenehi Lesan, lan
katrangan. Tuladhane kaya ing ngisor iki.

Kucing Iku Mangan tikus

Jejer Wasesa Lesan

Simbok Nukokake Layangan Adiku

Jejer Wasesa Lesan Lesan kang

tumindak

Suk emben Bapak Arep Mundhutake Klambi Aku Menyang sala

Katrangan Jejer Katerangan wasesa Lesan Lesan katerangan

panggonan

Gunung iku Dhuwur Banget

Jejer Wasesa Katrangan kaahanan

Simin arep mulih, menwa aku wis bali saka sala.

Simin:jejer
Arep mulih: Wasésa
Arep: katrangan mangsa menawa aku bali Sala: gatra ketrangan
menawa: katrangan dimuat

9
Aku: jejer gatra katrangan
Wis: katrangan Wektu (wekdal) gatra katrangan
Bali: Wasésa
saka Sala: katrangan Panggénan gatra katrangan

10
 BAB III

PANUTUP

A. Kesimpulan

Sintaksis sejatine nyinaoni bab tembung, angger-angger, lan ukara, nanging ing
panyinaon basa Jawa ing Sekolah Dasar, kang diwulangake yaiku mung babagan ukara.
Tegese ukara miturut Sasangka yaiku tembung-tembung sing isine pikiran sing lengkap.
Kejabi ukara bisa ditetepake sijen basa punika relatif bisa ngadeg dhewe, kasusun saka
seri saka tembung sing nandhani pungkasaning intonasi lan kasusun saka angger-angger
.Jinis ukara ing basa Jawa Klasifikasi adhedhasar, ukara ing basa Jawa bisa dibagi dadi
ukara Adhedhasar nomer lan jinis klausa Kang menehi kritik saka nomer lan jinis klausa
ukara sing dibagi dadi loro, Adhedhasar susunan internal angger-angger, Ukara
adhedhasar tanggapan samesthine, Ukara adhedhasar Sesambetan Aktor aksi. Bageyan-
bageyan ukara dijabarne dadi ukara kabentuk jejer lan Wasésa, supaya luwih cetha ukara
diwenehi Lesan, lan katrangan.
B. Saran
Kula minangka panyerat mangertos bilih makalah punika kathah kekiranganipun,
ingkang tebih saking kasampurnan. Mesthine, panulis bakal terus ningkatake makalah
kanthi ngrujuk marang sumber sing bisa dipertanggungjawabake mengko. Pramila
panyerat ngajeng-ajeng sanget kritik saha saran ngengingi pirembagan makalah ing
nginggil.

11
 DAFTAR PUSTAKA

Nurhayati Endang, siti mulyani 2006. Liguistik Bahasa Jawa. Yogyakarta

Padmosoekotjo, S. 1960. Ngrengrengan Kasusastra Djawi. Jilid II. Cetakan ke IV. Y
Kridalaksana, Harimurti. 2008. Kamus Linguistik. Yogyakarta: PT Rieneka Karya.

12