A. Pendahuluan
Modul puniki kaangge pinaka sarana nyangkepin kaperluan guru bahasa
Bali majeng materi pasang aksara Bali ring sajeroning nyarengin parikrama PPG.
Keperluan pemilet PPG pacang malajah ngarereh saking makudang-kudang
sumber buku dahat akedik, punika awinan modul puniki pinaka pamargi sane
pinih becik pacang dados road map/titi pangancan, lamakane para pamilet PPG
prasida mlajah sekadi elah (sistem matis). Mlajah sane elah ngranayang prasida
mikolihang kawagedan (kompetensi Dasar) sane kaaptiang saking paplajahan
punika.
Sajeroning modul puniki pacang kabligbagang ngeninin indik sejarah
aksara Bali, soroh aksara Bali, pengangge aksara Bali, uger-uger pasang aksara
Bali lan angka, ringkesan lan akronim, lan ceciren pepaosan.
B. Capaian pembelajaran
Menguasai materi, struktur, konsep, dan pola pikir keilmuan yang
mendukung mata pelajaran Bahasa Bali.
D. Uraian Materi
1. Sejarah Aksara Bali
Manut Medra, dkk. (1998: 4-5) aksara Bali punika mawit saking India
Selatan, sane ngranjing ka Indonesia taler rauh ka Bali nyarengin ius budaya
Hindune. Aksara sane pinih kuna ring India mawasta Aksara Karosti.
Salanturnyane saking aksara Karosti nedunang aksara Brahmi. Mawit saking
aksara Brahmi puniki nglimbak dados aksara Dewanegari miwah aksara Pallawa.
Aksara Dewanegari kaanggen ring India Utara sajeroning nyuratang basa
1
Sansekerta. Saha ring India Selatan wenten aksara Pallawa sane kaanggen nyurat
basa Pallawa.
Panglimbak Aksara Dewanagari miwah aksara Pallawa punika nglimbak ka
Indonesia taler rauh ka Bali. Aksara Dewanegari miwah Pallawa puniki mawetu
wenten aksara Kawi utawi aksara Indonesia Kuna. Saking aksara Kawi puniki
kasuen-suen ngraris mauwah dados aksara Jawi miwah aksara Bali. Ring Bali
panglimbak aksara Dewanegari miwah aksara Pallawa kakeniang ring Pura
Penataran Sasih Pejeng, Kecamatan Tampaksiring, Kabupaten Gianyar. Ring
Penataran Sasih kakeniang stupa-stupa kecil sane magading cap antuk tanah legit.
Sajeroning petanda-petanda punika madaging sesuratan aksara sane kawastanin
aksara Pradewanegari utawi Siddhimatraka. Sesuratan puniki kanggen nyuratang
mantram Buddha Tathagata. Panglimbak salanturnyane ring Pura Blanjong Sanur,
wenten kakeniang Tugu peringatan Raja Sri Kesari Warmadewa sane magading
sesuratan aksara Dewanegari miwah aksara Bali Kuna.
Aksara salanturnyane sane nglimbak wantah aksara Pallawa. pinaka cihna
kakeniang sesuratan aksara Pallawa sane kawastanin aksara Semi Pallawa.
Kawentenan aksara Semi Pallawa punika ring Bali raris nedunang Aksara Kediri
Kuadrat. Saking Aksara Kediri Kuadrat puniki raris tedun Aksara Jawi
selanturnyane dados aksara Bali. Sesuratan aksara Pallawa minakadinnyane
wenten kakeniang ring Pura Bale Agung Sembiran. Wangun aksara Bali gumanti
bunteran, punika cihna wangun aksara Bali mawit saking aksara Pallawa.
2
Sane ngranjing ring aksara suara wresastra inggih punika
2) Aksara Swalalita inggih punika aksara Baline sane kaanggen nyuratang basa
Bali sane maweweh basa Kawi miwah Sansekerta, upami kaanggen nyurat
kidung, kakawin, sloka, parwa, miwah sane lianan. Sane ngranjing ring
aksara swalalita inggih punika makasami aksara wreastra sane 18 (pelekutus),
maweweh aksara Bali (mahaprana) inggih punika sakadi,
Lianan ring aksara wianjana, mahaprana, wenten taler ring aksara suara
swalalita. Sane ngranjing ring aksara suara swalalita inggih punika:
3
3. Pangangge Aksara Bali
Pangangge aksara ring aksara Bali wenten tiga inggih punika pangangge
suara, pangangge ardasuara, lan pangangge tengenan.
1. Pangangge Suara
Pengangge suara sane wenten ring Bali inggih punika;
Suku (.....u )
Ulu (...i.)
Taleng (e....)
Taleng tedong (e....o)
Pepet ( ....))
2. Pangangge Ardasuara
Pangangge ardasuara inggih punika saluiring aksara Bali sane madue
wiguna kekalih, prasida dados aksara wianjana miwah prasida dados
aksara suara. Sane ngranjing ring pangangge ardasuara inggih punika:
3. Pangangge Tengenan
Tengenan inggih punika aksara wianjana ring panguntat wandan kruna,
taler wianjana ring panguntat kruna sane nenten kasambungin antuk
suara. Sane ngranjing ring pangangge tengenan inggih punika:
4
Alfabet Fonetis
Simbol Letak penulisan Nama
Internasional
b. Aksara Lagna
Aksara lagna inggih punika aksara sane durung polih pangangge. Suara a
sane rumaket ring lagna punika pacang ical, yening:Lagna ring kecap
panguntat utawi ring pungkur kruna (kecap menga masuara a) sane
5
mawit saking basa Indonesia tur durung marasa sakadi basa Bali,
ucapannyane /a/, upami: suarannyane /Indonesia/.
6
sampun kaanusuarayang utawi polih seselan –er- miwah –el, upami
nyurat:
Tengenan nga ring kecap pangawit kruna ring sor mauwah dados cecek,
puniki kaanggen ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:
Jungkling =
Tulangnyuh =
a) Tengenan ( ,)
Pakeh=
7
3) Kahkah =
Lahru =
Asahgobleg =
b) Tengenan ra ( )
Saluiring tengenan ra patut mauwah dados surang, inggian magenah
ring ajeng, ring tengah utawi ring ungkurin kruna, hupami:
Sunar =
c) Adeg-adeg
1) Adeg-adeg kasurat ring panguntat kruna sane matengenan, upami:
Kipas =
8
miwah sane lianan.
Tegeh + an = Tegehan =
Siosan ring tengenan majalan wenten taler sane mawasta nengen
ngeras. Ngengen ngeras inggih punika kruna sane ring ajeng nengen
tur kasambungin olih kruna sane mapangawit antuk wianjana sane
pateh sareng aksara sane nengen. Upami: panak kambing,
Pakeling:
Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna
dwilingga miwah satma), upami:
Enggal-enggal=
Jebug arum =
9
Tengenan majalan ketahnyane wantah kaanggen ngemanggehang
guru-lagu ring sajeroning kekawin.
e) Aksara Ardasuara
Tua=
Tabia =
upami:
Margarana =
10
Truna = miwah sane lianan.
Pakeling:
a
.
)
b
.
)
c
.
)
f) Rangkepan Wianjana
a. Rangkepan aksara wianjana nganutin warga aksara wantah
kamanggehang ring sajeroning akruna:
11
g) Dwita
Dwita inggih punika aksara wianjana kagabungin antuk aksara
wianjana sane pateh aksaranyane. Kruna madwita witnyane saking
ued kruna (akar kata) basa Sansekerta, upami:
msl.
h) Pasang Pageh
Pasang pageh inggih punika pasang aksara sane sasuratannyane
wantah asapunika. Kruna sane nganggen pasang pageh ketahnyane
mawit saking basa Kawi miwah Sansekerta, upami:
12
i) Kruna Dwipurwa
Kecap pangawit kruna dwipurwa kasurat antuk lagna, upami:
j) Nyurat Ringkesan
Ringkesan Purwa (Tradisional)
Ringkesan purwa kawastanin aksara anceng. Aksara anceng puniki
ketah kaanggen nyurat wariga, usada, pipil, miwah sane lianan, tur
kasurat antuk carik siki, upami:
k) Angka Bali
Angka ring Bali wenten dasa jenis, inggih punika; ,1, 2,3,3,5,6,7,8,9,0.
yening nyurat angka Bali pateh sekadi nyurat angka masehi. Sane
patut uratiang ring sajeroning nyurat angka Bali inggih punika nyurat
angka patut kapit antuk carik siki.
Imba nyurat angka Bali (tanggal: 1 Juli 1982; lokasi: Bali)
13
l) Ceciren Pepaosan
1. Carik Siki ( )
1. Carik siki kaanggen nyurat kruna ring satua, kanda, geguritan,
kidung, dan kekawin sane nyihnayang 1bait, lan kaanggen
pangangsel kruna utawi lengkara. Imba :
Kema laku, ditu ada gedong cenik, bersih wau pragat.
c. ring panguntat kruna sekadi ooh, beh, yeh, mih, dewa ratu,
miwah sane lianan (msl), wenten ring tengah lengkara, Imba :
Yeh, saget liu suba ada umah dini.
14
2. Carik Pareren/ Carik Kalih
Carik pareren kasurat ring pamuputing lengkara, Imba :
I Sari meli kamen di peken.
3. Pasalinan
Pasalinan kaanggen ring pungkur sesuratan sane nyihnayang sampun
puput. Pasalin akeh kapanggih ring surat, satua, dan kanda. Ring
geguritan pasalin puniki kaange maka cihna pacing magentos pupuh,
Imba :
“…….sarahina nyantosang ulung I bulan baru.”
4. Panten
Panten atau panti kaanggen ngawitin nyurat satua, kanda,
langeguritan, Imba :
Karmapala
Kacarita sang panca Pandawa makadi Sang Dharmawangsa……
5. Pamada
Pamada kaanggen ring kekawin wiyadin parwa. Pamada kasurat ring
pungkur sane yihnayang sampun apada.
Imba:
6. Carik Agung/
15
Pasalinan
Carik agung utawi pasalinan kaanggen muputang wirama sajeroning
kakawin pacing magentos wirama.
Imba:
………, kusuma surabhi ya padhanira manulari wangi suryaҫa satata
ҫuci marum.
7. Carik Pamungkah (: )
Carik pamungkah angge negesang napi sane kabaosang, akeh wiadin
akidik bebaosan sane kabaosang.
Imba :
Men Sari matakon, “Nyen ajak cening malali kema?”
8. Idem (" )
Idem kaanggen nyuratang sesuratan ane pateh ring sesuratan sane
baduuran, imba :
I Meme meli bubuh di peken.
,, nyakan di paon.
16