Anda di halaman 1dari 16

Modul 19

Pasang Aksara Bali

A. Pendahuluan
Modul puniki kaangge pinaka sarana nyangkepin kaperluan guru bahasa
Bali majeng materi pasang aksara Bali ring sajeroning nyarengin parikrama PPG.
Keperluan pemilet PPG pacang malajah ngarereh saking makudang-kudang
sumber buku dahat akedik, punika awinan modul puniki pinaka pamargi sane
pinih becik pacang dados road map/titi pangancan, lamakane para pamilet PPG
prasida mlajah sekadi elah (sistem matis). Mlajah sane elah ngranayang prasida
mikolihang kawagedan (kompetensi Dasar) sane kaaptiang saking paplajahan
punika.
Sajeroning modul puniki pacang kabligbagang ngeninin indik sejarah
aksara Bali, soroh aksara Bali, pengangge aksara Bali, uger-uger pasang aksara
Bali lan angka, ringkesan lan akronim, lan ceciren pepaosan.

B. Capaian pembelajaran
Menguasai materi, struktur, konsep, dan pola pikir keilmuan yang
mendukung mata pelajaran Bahasa Bali.

C. Sub. Capaian pembelajaran


Menguasai kaidah bahasa Bali sebagai rujukan penggunaan
bahasa Bali yang baik dan benar

D. Uraian Materi
1. Sejarah Aksara Bali
Manut Medra, dkk. (1998: 4-5) aksara Bali punika mawit saking India
Selatan, sane ngranjing ka Indonesia taler rauh ka Bali nyarengin ius budaya
Hindune. Aksara sane pinih kuna ring India mawasta Aksara Karosti.
Salanturnyane saking aksara Karosti nedunang aksara Brahmi. Mawit saking
aksara Brahmi puniki nglimbak dados aksara Dewanegari miwah aksara Pallawa.
Aksara Dewanegari kaanggen ring India Utara sajeroning nyuratang basa

1
Sansekerta. Saha ring India Selatan wenten aksara Pallawa sane kaanggen nyurat
basa Pallawa.
Panglimbak Aksara Dewanagari miwah aksara Pallawa punika nglimbak ka
Indonesia taler rauh ka Bali. Aksara Dewanegari miwah Pallawa puniki mawetu
wenten aksara Kawi utawi aksara Indonesia Kuna. Saking aksara Kawi puniki
kasuen-suen ngraris mauwah dados aksara Jawi miwah aksara Bali. Ring Bali
panglimbak aksara Dewanegari miwah aksara Pallawa kakeniang ring Pura
Penataran Sasih Pejeng, Kecamatan Tampaksiring, Kabupaten Gianyar. Ring
Penataran Sasih kakeniang stupa-stupa kecil sane magading cap antuk tanah legit.
Sajeroning petanda-petanda punika madaging sesuratan aksara sane kawastanin
aksara Pradewanegari utawi Siddhimatraka. Sesuratan puniki kanggen nyuratang
mantram Buddha Tathagata. Panglimbak salanturnyane ring Pura Blanjong Sanur,
wenten kakeniang Tugu peringatan Raja Sri Kesari Warmadewa sane magading
sesuratan aksara Dewanegari miwah aksara Bali Kuna.
Aksara salanturnyane sane nglimbak wantah aksara Pallawa. pinaka cihna
kakeniang sesuratan aksara Pallawa sane kawastanin aksara Semi Pallawa.
Kawentenan aksara Semi Pallawa punika ring Bali raris nedunang Aksara Kediri
Kuadrat. Saking Aksara Kediri Kuadrat puniki raris tedun Aksara Jawi
selanturnyane dados aksara Bali. Sesuratan aksara Pallawa minakadinnyane
wenten kakeniang ring Pura Bale Agung Sembiran. Wangun aksara Bali gumanti
bunteran, punika cihna wangun aksara Bali mawit saking aksara Pallawa.

2. Soroh Aksara Bali


Aksara Bali wenten kalih soroh inggih punika Aksara Suara lan Aksara
Wianjana. Manut Simpen (1973: 1) Aksara Bali prasida kakepah malih dados 3
soroh luire:
1) Aksara Wresastra sering kasengguh aksara jajar komeri inggih punika aksara
Baline sane kaanggen nyuratang basa Bali lumrah, sane nenten madaging
campuhan basa Kawi miwah Sansekerta, imbanyane: nyurat pipil, pangeling-
eling, miwah sane lianan. Aksara Wresastra puniki akehnyane 18 (plekutus).
Sane ngranjing ring aksara wianjana wresastra inggih punika:

2
Sane ngranjing ring aksara suara wresastra inggih punika

2) Aksara Swalalita inggih punika aksara Baline sane kaanggen nyuratang basa
Bali sane maweweh basa Kawi miwah Sansekerta, upami kaanggen nyurat
kidung, kakawin, sloka, parwa, miwah sane lianan. Sane ngranjing ring
aksara swalalita inggih punika makasami aksara wreastra sane 18 (pelekutus),
maweweh aksara Bali (mahaprana) inggih punika sakadi,

Lianan ring aksara wianjana, mahaprana, wenten taler ring aksara suara
swalalita. Sane ngranjing ring aksara suara swalalita inggih punika:

3) Aksara Modre inggih punika aksara sane ketahnyane kabaos aksara


kadiatmikan sane kaanggen nyuratang rerajahan lan japamantra. Aksara
modre punika kawangun antuk aksara wreastra miwah aksara swalalita saha
kadagingin pangangge lan pralambang. Punika sane ngawinang aksara modre
punika nenten keni antuk ngwacen, sakadi aksara sane sampun padem.

3
3. Pangangge Aksara Bali
Pangangge aksara ring aksara Bali wenten tiga inggih punika pangangge
suara, pangangge ardasuara, lan pangangge tengenan.
1. Pangangge Suara
Pengangge suara sane wenten ring Bali inggih punika;
Suku (.....u )
Ulu (...i.)
Taleng (e....)
Taleng tedong (e....o)
Pepet ( ....))
2. Pangangge Ardasuara
Pangangge ardasuara inggih punika saluiring aksara Bali sane madue
wiguna kekalih, prasida dados aksara wianjana miwah prasida dados
aksara suara. Sane ngranjing ring pangangge ardasuara inggih punika:

3. Pangangge Tengenan
Tengenan inggih punika aksara wianjana ring panguntat wandan kruna,
taler wianjana ring panguntat kruna sane nenten kasambungin antuk
suara. Sane ngranjing ring pangangge tengenan inggih punika:

4
Alfabet Fonetis
Simbol Letak penulisan Nama
Internasional

[h] di belakang huruf bisah

[r] di atas huruf surang

[ŋ] di atas huruf cecek

- di belakang huruf adeg-adeg

4. Uger-uger Pasang Aksara Bali


Manut Rai (2014: 29) pasang aksara Bali inggih punika pedoman/uger-uger
sane kaanggen ring sajeroning nyurat aksara Bali, inggian punika ngenenin indik
tata nyurat lan ngwacen. Uger-uger pasang aksara Bali punika kaangge wantah
ring sejeroning nyurat kruna. Uger-uger ring sajeroning nyurat aksara Bali utawi
pasang aksara Bali saking Pasamuhan Agung Alit Basa Bali warsa 1963 manut
Medra, dkk (1998: 11) minakadi ring sor puniki:
a. Uger-uger Lumrah
Sane pinih lumrah ring sajeroning nyurat aksara Bali inggih punika
kasurat pateh sakadi suaranipun. Sapunapi suarane asapunika sane patut
kasurat. Nenten ja nyalin huruf latin ka huruf Bali makasami. Imbanyane
sakadi ring sor puniki.

b. Aksara Lagna
Aksara lagna inggih punika aksara sane durung polih pangangge. Suara a
sane rumaket ring lagna punika pacang ical, yening:Lagna ring kecap
panguntat utawi ring pungkur kruna (kecap menga masuara a) sane

5
mawit saking basa Indonesia tur durung marasa sakadi basa Bali,
ucapannyane /a/, upami: suarannyane /Indonesia/.

c. Nyurat Kruna Lingga Kalih Kecap


Kruna lingga kalih kecap patut kasurat majajar (nginutin uger-uger
pasang jajar), nenten kawenangang nganggen gantungan utawi gempelan.
Upami nyurat:

d. Nyurat Kruna Matengenan


Tengenan inggih punika aksara wianjana sane nengen. Tengenan puniki
kasinahang antuk pangangge tengenan miwah gantungan utawi
gempelan.

Saluiring kruna kalih kecap sane aksara wianjananyane pateh, tur


makakalih polih tengenan nga, wenang makekalih dados cecek, yadiastun

6
sampun kaanusuarayang utawi polih seselan –er- miwah –el, upami
nyurat:

Tengenan nga ring kecap pangawit kruna ring sor mauwah dados cecek,
puniki kaanggen ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:

Jungkling =

Angklung = miwah sane lianan.


2) Wastan genah ring sor puniki mawit saking kalih kruna, upami:

Tulangnyuh =

Pangkungtibah = , miwah sane lianan.

a) Tengenan ( ,)

1) Tengenan , sane mage/nah ring panguntat kruna lingga


patut mauwah dados bisah, upami nyurat:

Pakeh=

Telah = , miwah sane lianan.


2) Saluiring kruna lingga kalih kecap sane aksara wianjananyane
pateh tur makekalih polih tengenan wisarga, wenang makakalih
mauwah dados bisah, upami:

7
3) Kahkah =

Cahcah = , miwah sane lianan.

4) Tengenan ring kecap pangawit kruna lingga, sane aksara


wianjananyane mabinayan, kantun manggeh matengenan, upami:

Lahru =

Cihna = , miwah sane lianan.


5) Wastan genah ring sor puniki mawit saking kalih kruna, upami:

Asahgobleg =

b) Tengenan ra ( )
Saluiring tengenan ra patut mauwah dados surang, inggian magenah
ring ajeng, ring tengah utawi ring ungkurin kruna, hupami:

Sunar =

Warna = miwah sane lianan.

c) Adeg-adeg
1) Adeg-adeg kasurat ring panguntat kruna sane matengenan, upami:

Kipas =

Meled = miwah sane lianan.


2) Adeg-adeg kasurat ring pahan lengkara utawi panguntat lengkara,
upami nyurat:
I Meme suba nyakan, I Bapa enu sirep.

8
miwah sane lianan.

3) Adeg-adeg kasurat ring tengahing kruna anggen ngicalang pasang


tumpuk tiga, upami nyurat:

Gemblong = miwah sane lianan.


4) Adeg-adeg dados kasurat ring tengahing lengkara, kaanggen nga-
manggehang pasang.

Watek ksatriane ngamuk= miwah


sane lianan.
d) Tengenan Majalan
Tengenan majalan puniki wenten yening kruna sane ring ajeng
mapanguntat antuk aksara nengen tur kruna utawi pangiring ring
ungkurnyane kakawitin antuk aksara suara, upami:

Anak + agung = Anakagung =

Tegeh + an = Tegehan =
Siosan ring tengenan majalan wenten taler sane mawasta nengen
ngeras. Ngengen ngeras inggih punika kruna sane ring ajeng nengen
tur kasambungin olih kruna sane mapangawit antuk wianjana sane
pateh sareng aksara sane nengen. Upami: panak kambing,

siap putih msl.

Pakeling:
Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna
dwilingga miwah satma), upami:

Enggal-enggal=

Jebug arum =

9
Tengenan majalan ketahnyane wantah kaanggen ngemanggehang
guru-lagu ring sajeroning kekawin.
e) Aksara Ardasuara

Aksara ardasuara ¿prasida sakadi aksara


wianjana lan aksara suara. Yening sakadi aksara wianjana
wangunnyane manggeh sakadi jati mula inggih punika

. Yening sakadi suara, wangunyane mauwah dados

pangangge ardasuara inggih punika


a) Saluiring kruna lingga kalih kecap, yening sinalih tunggil
kecapnyane aksara ardasuara, ardasuara puniki kasurat sakadi
wianjana, upami:

Tua=

Pura = miwah sane lianan.


b) Kruna-kruna ring sor punika, aksara ardasuara sakadi
suarannyane,

Tabia =

Tlaga = miwah sane lianan.


c) Sajeroning kruna lingga yening kecape ring ajeng wenten aksara

utawi ring pungkurnyane wenten kecap antuk

aksara wianjana punika kagentosin antuk

upami:

Margarana =

10
Truna = miwah sane lianan.

Pakeling:
a
.
)

Rereh = miwah sane lianan.

b
.
)

c
.
)

Wenten reke satua….. =

f) Rangkepan Wianjana
a. Rangkepan aksara wianjana nganutin warga aksara wantah
kamanggehang ring sajeroning akruna:

11
g) Dwita
Dwita inggih punika aksara wianjana kagabungin antuk aksara
wianjana sane pateh aksaranyane. Kruna madwita witnyane saking
ued kruna (akar kata) basa Sansekerta, upami:

msl.

h) Pasang Pageh
Pasang pageh inggih punika pasang aksara sane sasuratannyane
wantah asapunika. Kruna sane nganggen pasang pageh ketahnyane
mawit saking basa Kawi miwah Sansekerta, upami:

12
i) Kruna Dwipurwa
Kecap pangawit kruna dwipurwa kasurat antuk lagna, upami:

j) Nyurat Ringkesan
Ringkesan Purwa (Tradisional)
Ringkesan purwa kawastanin aksara anceng. Aksara anceng puniki
ketah kaanggen nyurat wariga, usada, pipil, miwah sane lianan, tur
kasurat antuk carik siki, upami:

Ringkesan Anyar (Modern)


Ringkesan anyar kasurat apit carik siki tur kasurat manut
ucapannyane, upami:

k) Angka Bali
Angka ring Bali wenten dasa jenis, inggih punika; ,1, 2,3,3,5,6,7,8,9,0.
yening nyurat angka Bali pateh sekadi nyurat angka masehi. Sane
patut uratiang ring sajeroning nyurat angka Bali inggih punika nyurat
angka patut kapit antuk carik siki.
Imba nyurat angka Bali (tanggal: 1 Juli 1982; lokasi: Bali)

13
l) Ceciren Pepaosan

1. Carik Siki ( )
1. Carik siki kaanggen nyurat kruna ring satua, kanda, geguritan,
kidung, dan kekawin sane nyihnayang 1bait, lan kaanggen
pangangsel kruna utawi lengkara. Imba :
Kema laku, ditu ada gedong cenik, bersih wau pragat.

2. Carik siki taler kaanggen nyurat angka lan aksara anceng


(ringkesan),Imba :

3. lianan ring punika, carik siki kasurat:


a. ring tengah lengkara masusun, kaangge malasang lengkara
pertama lan lengkara selanturne katandain olih kruna
sakewala, msl. Imba :
I Meme mara teka uli peken sakewala I Bapa suba majalan
ke carik.

b. ring tengah lengkara masusun, yening lengkara utama


magenah ring pungkur, Imba :
Yening nyanan endang tiang payu malali kema.

c. ring panguntat kruna sekadi ooh, beh, yeh, mih, dewa ratu,
miwah sane lianan (msl), wenten ring tengah lengkara, Imba :
Yeh, saget liu suba ada umah dini.

14
2. Carik Pareren/ Carik Kalih
Carik pareren kasurat ring pamuputing lengkara, Imba :
I Sari meli kamen di peken.

3. Pasalinan
Pasalinan kaanggen ring pungkur sesuratan sane nyihnayang sampun
puput. Pasalin akeh kapanggih ring surat, satua, dan kanda. Ring
geguritan pasalin puniki kaange maka cihna pacing magentos pupuh,
Imba :
“…….sarahina nyantosang ulung I bulan baru.”

4. Panten
Panten atau panti kaanggen ngawitin nyurat satua, kanda,
langeguritan, Imba :
Karmapala
Kacarita sang panca Pandawa makadi Sang Dharmawangsa……

5. Pamada
Pamada kaanggen ring kekawin wiyadin parwa. Pamada kasurat ring
pungkur sane yihnayang sampun apada.
Imba:

6. Carik Agung/

15
Pasalinan
Carik agung utawi pasalinan kaanggen muputang wirama sajeroning
kakawin pacing magentos wirama.
Imba:
………, kusuma surabhi ya padhanira manulari wangi suryaҫa satata
ҫuci marum.

7. Carik Pamungkah (: )
Carik pamungkah angge negesang napi sane kabaosang, akeh wiadin
akidik bebaosan sane kabaosang.
Imba :
Men Sari matakon, “Nyen ajak cening malali kema?”

8. Idem (" )
Idem kaanggen nyuratang sesuratan ane pateh ring sesuratan sane
baduuran, imba :
I Meme meli bubuh di peken.
,, nyakan di paon.

16

Anda mungkin juga menyukai