Anda di halaman 1dari 63

II.

TERMODINAMIKA KIMIA

A. Pengertian dan Konsep Dasar


Termodinamika.
B. Hukum-hukum Termodinamika
C. Hukum Termodinamika I
A. Pengertian dan konsep dasar
Termodinamika

Pengertian

Termodinamika :

Menjelaskan asal usul kalor & memberikan cara untuk mengukur


perpindahan kalor secara kuantitatif.

Ilmu operasional yang berhubungan dengan sifat-sifat


makroskopis yang pada dasarnya dapat diukur.
TUJUAN DARI ILMU INI :
- Memprediksi jenis-jenis proses kimia & fisika yang mungkin
dan dalam kondisi bagaimana.
- Menghitung secara kuantitatif sifat keadaan
kesetimbangan yang timbul pada saat proses berlangsung.

Contoh :
1. Jika hidrogen dicampur dengan nitrogen, akan terjadi
reaksi,berapa % akan dihasilkan amonia.
2. Apakah pengaruh perubahan tertentu suhu dan tekanan
terhadap tingkat reaksi tersebut.
3. Bagaimana kondisi proses dapat dioptimasi sehingga
efisiensinya maksimal.
SIFAT POKOK TERMODINAMIKA:
1. BERPEDOMAN PADA 3 MACAM PRINSIP YANG
DIKENAL DENGAN; HUKUM TERMODINAMIKA
I,II
( EMPIRIS, UTAMA DALAM ILMU KIMIA ) DAN
HUKUM TERMODINAMIKA III (KESIMPULAN DAN

TEORI).

2. TIDAK BERSANDARKAN PADA TEORI-TEORI


TENTANG
STRUKTUR ATOM/MOLEKUL.
3. Tidak membicarakan tentang perubahan
kecepatan (variabel waktu ), hanya
meramalkan tentang seberapa jauh perubahan
keadaan.

4. Tidak membicarakan mekanisme yang


ditempuh, suatu perubahan→Keadaan awal dan
keadaan akhir.

5. Dipakai dalam sistem makroskopis. ( suhu benda


secara keseluruhan bukan suhu masing-masing
molekul)
KONSEP DASAR :

SISTEM & LINGKUNGAN

- SISTEM : BAGIAN ALAM YANG KITA AMATI

- LINGKUNGAN : BAGIAN ALAM YANG BERADA


DILUAR (MENGELILINGI SISTEM)→ TEMPAT
MELAKUKAN PENGAMATAN.

SISTEM & LINGKUNGAN MEMBENTUK :


 SISTEM (SEMESTA) TERMODINAMIKA
Kaitan sistem dengan lingkungan:

- suatu sistem terpisah dari lingkungannya


dengan batas-batas tertentu dapat nyata /
tidak nyata.

- antara sistem dan lingkungan dapat terjadi


pertukaran/perpindahan energi dan
massa/materi

Sistem → terbuka ,tertutup, terisolasi.


SISTEM

 a. Terbuka
materi dan energi dapat dipindahkan melalui batas antara sistem
dengan lingkungan
(ada kontak termal dan mekanis)
 b. Tertutup
batas hanya dilewati oleh energi, materi tidak
(hanya kontak termal)
 C. Terisoler
tidak ada kontak mekanis dan termal
SIFAT KEADAAN
(Sifat-sifat makroskopik sistem)
INTENSIF
EKSTENSIF  Tidak bergantung pada ukuran
 Bergantung pada ukuran
sistem
sistem

 Contoh :
 Contoh :
Volume, energi dalam, Tekanan, suhu,kuantitas molar,
massa massa jenis
KEADAAN TERMODINAMIKA
KEADAAN MAKROSKOPIK DARI SUATU SISTEM

KEADAAN SISTEM

- KEADAAAN SISTEM DITENTUKAN OLEH


PARAMETER SIFAT EKSTENSIF DAN INTENSIF .

- JUMLAH PARAMETER YANG DIPERLUKAN UNTUK


MENENTUKAN KEADAAN SISTEM TERGANTUNG
SISTEM ITU SENDIRI.
 Beberapa sifat sistem  fungsi keadaan
 Fungsi keadaan
adalah suatu sifat yang tergantung pada
keadaan sistem dan tidak tergantung
pada bagaimana keadaan itu tercapai

Fungsi keadaan antara lain :


- tekanan ;volume - entalpi
- suhu - entropi
- energi dalam - energi bebas
PROSES TERMODINAMIKA :
PERUBAHAN DARI SATU KEADAAN KE KEADAAN LAIN ATAU
DARI KEADAAN AWAL KE KEADAAN AKHIR.
1. PROSES REVERSIBEL:
SISTEM DAN LINGKUNGANNYA BERADA DALAM KEADAAN

KESETIMBANGAN
2. PROSES IRREVERSIBEL:
PROSES ALAM ATAU PROSES YANG BERJALAN SPONTAN
3. PROSES ADIABATIK :
PROSES DIMANA TIDAK ADA ENERGI/PANAS YANG KELUAR

MASUK DARI SISTEM SELAMA PROSES BERLANGSUNG.


4. PROSES ISOTERM
5. PROSES ISOBAR
6. PROSES ISOVOL.
B. Hukum-Hukum Termodinamika
Hukum Termodinamika I, II dan III  secara teoritis
bisa menentukan reaksi spontan/tidak
1. Hukum Termodinamika I:
mengarah tentang pengenalan energi dalam 
fungsi keadaan yang memungkinkan apakah ada
suatu perubahan yang diperbolehkan.
2. Hukum Termodinamika II :
petunjuk tentang perubahan spontan  fungsi
keadaan = entropi
3. Hukum Termodinamika III :
 kesimpulan dan teori
Hukum Termodinamika I :
Perubahan energi dalam adalah jumlah kalor dan kerja.

persamaan :
ΔU = q + w
∆U = perubahan energi dalam
q = kalor
w = kerja

Satuan ∆U , q, dan w  joule


Hukum Termodinamika II :

Semua perubahan dalam alam semesta


berlangsung ke arah meningkatnya entropi.

- proses perubahan berjalan lambat


- sistem dan lingkungan praktis berada dalam
kesetimbangan  proses reversibel
Entropi : (S)
adalah fungsi keadaan yang mempunyai dimensi
kalori/derajat satuan massa ; satuan kal/der 
satuan entropi (Se)

proses perubahan entropi :


qrev
∆S =
T

persamaan :

∆Stot = ∆Ssist + ∆Slingk


∆S untuk perubahan fase :
∆S = qrev/T = ∆H/T
S pada reaksi kimia
(proses rev, p dan T tetap)
Reaksi:
aA + bB  cC + dD

S = ( c SC + d SD) - ( aSA + bSB)

So = (cSoC + dSoD) - (aSoA + bSoB)


produk - reaktan
HUKUM TERMODINAMIKA III :

Entropi dari setiap zat murni ( unsur/ senyawa ) dalam


keadaan kesetimbangan mendekati nol pada suhu nol
absolut.

Entropi zat pada suhu T  ST dapat juga dianggap ∆S

∆S = ∆ST - ∆S0 ∆S0 = 0

∆S = ∆ST
Hk TD I; II; III → teoritis bisa menentukan reaksi spontan/tidak
∆S a.s = ∆Ssist + ∆Slingk

Untuk reaksi spontan


∆Ssist + ∆Slingk > 0

qrev
Berdasar pers ∆S adalah
T

Untuk T & p lingkungan sekeliling tetap

∆H = - (qrev)lingk ∆Slingk = - ∆Hsist


T
Bila T sistem = T lingk

∆Ssist - ∆Hsist/T  0
Dengan mengalikan kedua ruas dengan T

T ∆Ssist - ∆Hsist  0
Energi bebas Gibbs :
G = H - TS
Pada T & p tetap perubahan energi bebas Gibbs:
∆G = ∆H - T ∆S
Bila ∆Gsist  0 → reaksi spontan
Ada 4 kemungkinan nilai ∆G

∆H ∆S ∆G Contoh

+ + + / - reaksi spontan H2O(s) → H2O


pada T 
+ - + Reaksi tidak spontan 2N2(g) + O2(g) → 2 N2O(g)
pada semua T
- + - Reaksi spontan 2 O3(g) → 3O2(g)
pada semua T
- - + / - pada T  reaksi CH4(g) + 2 O2(g) →
spontan CO2(g) + H2O(l)
C. HUKUM TERMODINAMIKA I
( ENTALPI ; TERMOKIMIA)

Konsep dasar: kerja , kalor dan energi


*Kerja : w
Merupakan proses yang dapat digunakan untuk mendapatkan
suatu perubahan tempat (dilakukan selama proses)

kerja = gaya x jarak → w = F (ri – rf )

Kerja dilakukan :
1. oleh sistem → dihitung positif jika beban sudah dinaikkan
dilingkungannya , sistem mengalami pengurangan energi dalam 
W = + (orang naik tangga, orang= sistem , orang memutar pegas,
orang = sistem)  konvensi lama
2. pada sistem → jika beban diturunkan dilingkungannya ,sistem
mengalami peningkatan energi dalam( turun tangga,  tangga =
sistem )  W= -  konvensi lama
CONTOH LAIN KERJA : (BUKU BARU)
- MEMUTAR PEGAS (KERJA PADA SISTEM  W = +)
- GAS YANG MENDORONG KELUAR PENGISAP SILINDER DAN
MENAIKKAN
BEBAN.(KERJA OLEH SISTEM  W = -)
Sistemnya adalah suatu gas ideal dalam silinder
dengan tekanan cukup besar untuk mendorong
vakum piston berikut pemberat M (beban) sampai di B.
B
Posisi piston mula-mula di A  V1
m h - Contoh bersifat ideal, berat piston dan
A gesekannya diabaikan
sistem - Piston diletakkan dalam vakum
Pasak di A dilepas  piston naik ke B setinggi h
(ekspansi sistem = memuai ; V2) kerja
dilakukan oleh gas = kerja dilakukan oleh
sistem
w = - m .g. h
Tanda - diberikan atas dasar kesepakatan 
setiap energi yang keluar dari sistem bertanda
negatif.
- MASSA BENDA M  BEBAN DARI LUAR SISTEM, KARENA
TEKANAN ADALAH GAYA PER SATUAN LUAS BIDANG YANG DI
TEKAN MAKA TEKANAN LUAR (P):
P = M.G / A  DI KALIKAN A.H
A= LUAS PISTON
W = - P.A.H
A.H = VOLUME
W = - P(V2-V1) = - P∆V ( P = PEKS )
- CONTOH PROSES DIATAS MENGAMBIL KETENTUAN V2>V1 =
EKSPANSI  W = -
- KEBALIKAN NYA PERGERAKAN PISTON DARI B KE A , V2<V1=
PEMAMPATAN = KOMPRESI ( KERJA DILAKUKAN PADA
SISTEM) W= +
Contoh soal :
Perhitungan energi dalam:
Sebuah pegas diputar , kerja 100 J dilakukan padanya,
tetapi 15 J terlepas ke lingkungan sebagai kalor, berapa
perubahan energi dalam pegas ?

Jawab :
w = +100 J ; q = -15 J
∆U = w + q
= 100 J + (-15 J)
= 85 J
 Latihan soal :
1. Suatu sistem gas dalam silinder dengan volume 10 liter
dan bertekanan 2 atm pada suhu 25oC sistem ini
melakukan ekspansi isoterm melawan tekanan luar
yang 1 atm (=101325 Pa), sampai tekanan gas menjadi
1 atm juga . Berapa joule kerja yang dilakukan pada
sistem tersebut. (1L= 1 dm3; Joule = Pa.m3)
Jawab :
- kondisi mula-mula : V = 10 L ; tekanan = 2 atm
- kondisi akhir : tekanan (Peks) = 1 atm ; volume dihitung
menurut hukum Boyle  V2 = 20 L (P1V1/T1=P2V2/T2)
W = - P eks ∆V
W = - 1013,25 J
2. Berapa joule kerja yang terjadi pada waktu 1 kg es
mencair pada 0oC dan 1 atm. Diketahui massa jenis es
(ρ) 0,91 g/cm3 dan massa jenis air dianggap 1 g/cm3 .

Jawab :
proses perubahan
0oC 1 atm
H2O(s) H20(l)
1kg

Petunjuk :
 Hitung Volume (es) dan volume(air)  rubah satuan menjadi
m3. (V=W/ρ )
W = - P ∆V
W = 10,021 J
3. Sebuah silinder yang dilengkapi dengan piston yang dapat bergerak,
berisi 2,00L gas bertekanan 1,00 atm, dipanaskan perlahan-lahan
untuk menjaga tekanan gas mendekati 1 atm . Tekanan luar
juga 1 atm. Andai pemanasan berlanjut sampai volume akhir 3,50 L
, hitung kerja yang dilakukan pada gas dan nyatakan dalam joule.
Jawab :
- Ini merupakan ekspansi sistem , melawan tekanan luar konstan
 kerja yang dilakukan pada sistem :
W = - P eks ∆V W = -151,9875 J

4. Sejumlah nitrogen yang digunakan dalam sintesis amonia


dipanaskan secara perlahan-lahan dengan menjaga agar tekanan
luar mendekati tekanan dalam 50,0 atm, sampai volumenya naik dari
540 L menjadi 970 L. Hitung kerja yang dilakukan terhadap nitrogen
selama proses ini dan nyatakan dalam joule. (1 atm =101325 Pa;
Joule = Pa.m3) W = - 2178,4875 kJ
ENERGI; E/U
KAPASITAS SISTEM UNTUK MELAKUKAN KERJA.

- ENERGI : POTENSIAL, MEKANIK, LISTRIK, PANAS,


PERMUKAAN DAN KINETIK.

- TOTAL KANDUNGAN ENERGI DI DALAM SISTEM DISEBUT :


ENERGI DALAM = INTERNAL ENERGY; U / E

- NILAI MUTLAK ENERGI DALAM TIDAK MUNGKIN DIKETAHUI,

YANG DAPAT DIKETAHUI ADALAH: PERUBAHAN ENERGI


DALAM ; ΔU/ΔE
∆U = UF – UI
ENERGI DALAM:
- SISTEM MENYERAP ENERGI (U2> U1)  ∆U = +
- SISTEM MELEPAS ENERGI (U2<U1)  ∆U = -
Latihan soal :
Sebuah motor listrik tertentu menghasilkan
15 kJ energi setiap detik sebagai kerja
mekanik dan kehilangan 2 kJ sebagai
panas pada lingkungannya. Berapa
perubahan energi dalam motor setiap detik.
Jawab :
Energi hilang dari sistem sebagai kerja w
negatif
*Kalor: q

energi yang dipindahkan melalui batas-batas


sistem sebagai akibat langsung dari
perbedaan suhu yang terdapat antara sistem
dan lingkungannya.

Kalor = sistem + energi


q=+, jika energi masuk ke dalam sistem
q=- , jika energi keluar dari sistem
PERPINDAHAN ENERGI MENJADI KALOR DIBEDAKAN
MENJADI :

1. PROSES DIATERMIK (SISTEM DIATERMIK )


SISTEM ATAU MEDIA MEMUNGKINKAN
PERPINDAHAN
ENERGI SEBAGAI KALOR. (PENGHANTAR KALOR
MIS :
BAJA & KACA )
2. PROSES ADIABATIK (SISTEM ADIABATIK)
SISTEM TIDAK MEMPERBOLEHKAN PERPINDAHAN
ENERGI SEBAGAI KALOR.
Eksoterm :
proses pelepasan energi sebagai kalor (suhu
lingkungan naik ; q=-) atau kalor dilepaskan oleh
reaksi ( ∆H negatif )

Endoterm :
proses penyerapan/pengambilan energi sebagai kalor
(suhu lingkungan turun) atau kalor diserap oleh
reaksi ( ∆H positif )
DALAM ISTILAH MOLEKULER :
PROSES PEMANASAN:
PEMINDAHAN ENERGI YANG MENGGUNAKAN PERBEDAAN
GERAKAN TERMAL – GERAKAN MOLEKUL YANG KACAU
BALAU
DAN ACAK ANTARA SISTEM DAN LINGKUNGANNYA.

KERJA :
PEMINDAHAN ENERGI YANG MENGGUNAKAN GERAKAN
YANG TERATUR.
CONTOH : - ATOM-ATOM DALAM PEGAS BERGERAK TERATUR.
- ELEKTRON DALAM ARUS LISTRIK BERGERAK DALAM ARAH

YANG TERATUR.
KALOR :
PERPINDAHAN ENERGI YANG MENGGUNAKAN GERAKAN
TERMAL DALAM LINGKUNGANNYA.
ENERGI DALAM MEMPUNYAI 2 HAL KARAKTERISTIK :
1. ΔU SISTEM TERISOLER BERSIFAT KEKAL, TIDAK DAPAT
DICIPTAKAN/ DIMUSNAHKAN BEGITU SAJA.
2. ΔU DAPAT DIUBAH SECARA EKIVALEN MENJADI KERJA
DAN
KALOR.

DALAM BANYAK PROSES, KALOR DAN KERJA KEDUANYA


MENEMBUS BATAS SISTEM DAN PERUBAHAN ENERGI
DALAM SISTEM ADALAH JUMLAH DARI KEDUA KONTRIBUSI
ITU.PERNYATAAN INI DISEBUT :
HUKUM TERMODINAMIKA I.
rumus matematik hukum termodinamika I
ΔU = q + w
ΔU ; q dan w : Joule ; 1 kalori = 4,184 J

- Kerja dilakukan tanpa perpindahan kalor 


ΔU = w

- perubahan keadaan yang sama dari suatu


sistem dapat dilakukan dengan
memindahkan kalor tanpa melakukan kerja 
ΔU = q
q & w bukan fungsi keadaan , ΔU fungsi
keadaan
- HUKUM TERMODINAMIKA I TIDAK DITURUNKAN

- TIDAK MUNGKIN MEMBUKTIKAN HUKUM TSB


DENGAN MENGUKUR MASING-MASING ΔU , W& Q

- MENGUKUR Q &W UNTUK SATU RANGKAIAN


PROSES BERBEDA YANG MENGHUBUNGKAN
KEADAAN AWAL DAN KEADAAN AKHIR

- MENEMUKAN JUMLAH W + Q YANG DIDEFINISI


KAN SEBAGAI PERUBAHAN ENERGI DALAM.
Dalam proses manapun, kalor yang ditambahkan ke
dalam sistem diambil dari lingkungan, sehingga :

q sis = - q lingk

dengan cara yang sama, kerja yang dilakukan


terhadap sistem :

w sis = - w lingk

 ΔU sis = - ΔU lingk

ΔU alam semesta = ΔU sis + ΔU lingk


KALOR DAN KERJA

JIKA PERUBAHAN KEADAAN SANGAT KECIL,


PERUBAHAN ENERGI DALAM SANGAT
KECIL :
DU = DQ + DW

KERJA MEKANIK :
- KERJA MEMAMPATKAN GAS
- KERJA YANG DILAKUKAN GAS SAAT MEMUAI DAN
MENDORONG KEMBALI ATMOSFER.
Kalor yang ditimbulkan bergantung pada kerja yang
dilakukan ketika reaksi terjadi.

Kerja ( def. Fisika)


- kerja yang dilakukan untuk menggerakkan
obyek sepanjang jarak dz melawan gaya yang
menentang F adalah:

dw = - F dz

- gaya menentang, energi dalam sistem turun


(tanda negatif)
KERJA DAN SISTEM

- KERJA EKSPANSI = W EKS


- KERJA ADIABATIK = W AD
- KERJA LISTRIK = WE
- KERJA MEKANIK

SISTEM TERISOLASI : - TIDAK ADA KONTAK TERMAL DAN


KONTAK MEKANIK,
- ENERGI TETAP
ΔU = 0  W = - Q

KERJA MEKANIK :- ADA GAYA MENENTANG, MENGGERAKKAN


BENDA SEJAUH Z W = - F. Z  DW = -F.DZ

BEBAN YANG JATUH KELANTAI : W = M.G.H


H = Z F – ZI
SISTEM MENAIKKAN : W = - M.G.H
KERJA PEMAMPATAN DAN PEMUAIAN

-PEMAMPATAN = KOMPRESI
DV = NEGATIF  DW = POSITIF

-PEMUAIAN = EKSPANSI
- P GAS > P EKS , KERJA EKSPANSI TERGANTUNG P EKS
- GAYA YANG MENEKAN SISTEM = P EKS X A

KERJA EKSPANSI ADALAH :


KERJA YANG MELAWAN GAYA TEKAN DIKALI PERUBAHAN JARAK.

DW = - P EKS. A X DZ
A.DZ = LUAS X JARAK , ADALAH VOLUME YANG DITINGGALKAN SELAMA
PEMUAIAN .
DW = - P EKS .DV

- PEMUAIAN BEBAS
JIKA P EKS = 0 DAN TIDAK ADA YANG MENENTANG  PEMUAIAN BEBAS,
TIDAK ADA BEBAN YANG DINAIKKAN DAN TIDAK ADA KERJA  DW = 0
KALOR DAN ENTALPI

SECARA UMUM PERUBAHAN ENERGI DALAM SISTEM ADALAH :


DU = DQ + DWE + DWEKS

VOL TETAP  DWEKS = 0 ; KALAU TIDAK ADA KERJA LAIN


DU = DQ

KALORIMETER BOM ADIABATIK  UNTUK MENGUKUR DU


Q = C.ΔT
C = KAPASITAS KALOR : JUMLAH ENERGI YANG DITAMBAHKAN
KEDALAM
SISTEM UNTUK MENINGKATKAN SUHU SEBESAR 1 K.; Q = CV (TF –
TI)
ΔT = PERUBAHAN SUHU DARI KALORIMETER YANG DIHASILKAN
DARI REAKSI
SEBANDING DENGAN ENERGI YANG DISERAP ATAU DIBEBASKAN
SEBAGAI
KALOR.
Untuk mengukur C :
- Diukur dengan mengalirkan arus listrik melalui pemanas
dalam kalorimeter dan kita tentukan kerja listrik yang
dilakukan pada nya.
w = I.v.t
Misalnya :
Jika kita mengalirkan arus 1,0 A dari sumber daya 12 V selama
3000 detik , kerja yang dilakukan pada kalorimeter adalah :
w = 1,0 A x 12 V x 3000 det
= 36000 Avs = 36 kJ ( 1 AVs= 1 J)
Jika suhu naik 5,5 K , kapasitas kalor
C = q/ ΔT
= 36 kJ/ 5,5K = 6,5 kJ K-1

- Diukur dengan pembanding :


q sampel/ q standar = ΔTsampel /ΔTstandar
ENTALPI = H
- Pada kebanyakan percobaan kimia sering dilakukan :
pada kondisi T dan p tetap
- Lebih disukai menghubungkan kalor yang dipindahkan
pada p tetap  qp ( mirip dengan energi internal ∆U)
Jika kerja yang dilakukan seluruhnya adalah kerja- tekanan
volume, jika p eksternal tetap

∆U = qp + w
= qp + p ekst ∆V

Jika P ekst = p internal sistem


∆U = qp - p∆V
qp = ∆U + p∆V
karena p tetap
p∆V = ∆ (pV)  pers menjadi
qp = ∆U + ∆ (pV)
= ∆ ( U + pV )
Kombinasi U dan pV yang muncul dikanan didefinisikan
sebagai : ENTALPI = H
H=U+ pV
pada tekanan tetap
qp = ∆ (U + pV) = ∆H

Karena U, p dan V adalah fungsi keadaan  H = fungsi keadaan


∆H = ∆U + p∆V
Jika tekanan berubah  persamaan yang lebih umum
∆H = ∆U + ∆(pV)
Hubungan antara ΔU dan ΔH

1. Bila sistem terdiri dari padat/cairan maka akan terjadi volume


molar yang sangat kecil  pV <<, nilai ΔU dan ΔH hampir sama
untuk reaksi yang tidak melibatkan gas.

2. Jika reaksi menghasilkan gas , diasumsikan sebagai gas ideal

H = U + pV
= U + nRT

ΔH = ΔU + ΔngRT  Δng = jumlah perubahan


gas dalam reaksi

contoh :
2H2 (g) + O2 (g)  2H2O (g)

Δng = mol produk – mol reaktan = 2 mol – 3 mol = - 1 mol


CONTOH SOAL :

1. PERUBAHAN ENTALPI YANG MENYERTAI


PEMBENTUKAN
1.00 MOL GAS NH3 DARI UNSUR-UNSURNYA PADA
SUHU
250 C ADALAH -46,1 KJ. PERKIRAKAN PERUBAHAN
ENERGI
DALAM NYA , DIKETAHUI R = 8,314 J K-1 MOL-1

2. HITUNG PERUBAHAN ENERGI DALAM UNTUK


PEMBAKARAN
2 MOL PROPENA BILA DIKETAHUI PERUBAHAN
ENTALPI =
- 2058 KJ PADA SUHU 298 K
TERMOKIMIA
KAJIAN TENTANG KALOR YANG DIHASILKAN ATAU YANG
DIBUTUHKAN.

MISAL : REAKSI KIMIA DALAM TABUNG REAKSI


( ISI TABUNG ADALAH SISTEM )

ENERGI YANG DIHASILKAN OLEH REAKSI KALOR = Q


DAPAT DIUKUR DENGAN :
1. PERUBAHAN ENERGI DALAM (ΔU)
2. PERUBAHAN ENTALPI (ΔH)

SEBALIKNYA BILA DIKETAHUI ΔU & ΔH BISA MERAMALKAN


JUMLAH ENERGI YANG DIHASILKAN  KALOR
PERUBAHAN ENTALPI :
1. ENTALPI PERUBAHAN FISIK

PERUBAHAN ENTALPI YANG MENYERTAI PERUBAHAN FISIK 


PERUBAHAN
TRANSISI FASA :

PADAT  CAIR  UAP ( GAS )


ΔHFUS ΔHUAP

ΔH SUB

2. ENTALPI PERUBAHAN KIMIA

ΔHF = ENTALPI PEMBENTUKAN


ΔHI = ENTALPI PENGIONAN
ΔHEA = ENTALPI AFINITAS ELEKTRON
ΔHC = ENTALPI PEMBAKARAN
ΔHDISS = ENTALPI DISSOSIASI
ΔHL = ENTALPI STANDAR KISI
ΔH = ENTALPI HIDROGENASI
Contoh soal :

Fosfor merah bereaksi dengan bromin cair dalam reaksi


eksotermik
2 P(s) + Br2 (l) → 2PBr (g) ∆H = -243 kJ
Hitung perubahan entalpi bila 2,63 g fosfor bereaksi
dengan bromin berlebih menurut reaksi di atas

Penyelesaian:
Jumlah mol P = 2,63g/30,97 gmol-1 = 0,0849 mol
Perubahan entalpi -243 kJ diasosiasikan dengan
2 mol P
Maka :
∆H = 0,0849 mol P x -243 kJ/2 mol P = -10,3 kJ
PERUBAHAN ENTALPI STANDAR ; ΔHO
ADALAH PERUBAHAN ENTALPI UNTUK PROSES YANG ZAT
AWAL DAN
AKHIRNYA BERADA DALAM KEADAAN STANDAR

KEADAAN STANDAR SUATU ZAT PADA SUHU TERTENTU ADALAH


BENTUK MURNI ZAT TERSEBUT PADA TEKANAN 1 BAR.
MISAL : ETANOL KEADAAN STANDAR PADA SUHU 298 K ARTINYA
ADALAH
ETANOL MURNI PADA SUHU 298 K DAN TEKANAN 1 BAR.

ENTALPI PENGUAPAN STANDAR; ΔHOUAP


ADALAH PERUBAHAN ENTALPI PER MOL JIKA CAIRAN PADA
TEKANAN
1 BAR MENGUAP MENJADI GAS PADA TEKANAN 1 BAR.
CONTOH ;
H2O (L)  H2O (G) ; ΔHOUAP = + 40,66 KJ MOL-1
BIASANYA REAKSI HIPOTESIS DIKAITKAN DENGAN REAKSI :

- ENTALPI PEMBENTUKAN
- ENTALPI PEMBAKARAN

ENTALPI PEMBENTUKAN STANDAR ;


ADALAH PEMBENTUKAN SENYAWA DARI UNSUR-UNSURNYA
DALAM KEADAAN PEMBANDINGNYA  ENTALPI PADA
KEADAAN SPESIFIK UNTUK UNSUR ADALAH PADA T = 250 C;

P = 1 BAR

CONTOH :
C (S) GRAFIT + H2  C6H6 (L)
BENZEN CAIR
ΔHF = LEBIH KURANG 49 K J MOL-1
ENTALPI PEMBAKARAN STANDAR ; ΔH0C
ADALAH ENTALPI REAKSI STANDAR UNTUK OKSIDASI ZAT ORGANIK
MENJADI CO2 DAN H2O BAGI SENYAWA YANG MENGANDUNG
SENYAWA C, H DAN O; DAN MENJADI N2 BILA SENYAWA
MENGANDUNG N.
CONTOH :
C6H12O6 (S) + 6 O2(G)  6 CO2(G) + 6H2O(L)
GLUKOSA
ΔH0C = - 2808 KJ MOL-1

ENTALPI HIDROGENASI STANDAR;


ADALAH ENTALPI REAKSI STANDAR UNTUK HIDROGENASI SENYAWA
ORGANIK YANG TIDAK JENUH.
DUA HAL YANG PALING PENTING ADALAH HIDROGENASI ETENA DAN
BENZENA
ΔH0 BENZENA BUKAN KELIPATAN ΔH0 PERTAMA ( ETENA )  BENZEN
STABIL ( TERMOKIMIA )
HUKUM HESS

ENTALPI REAKSI SECARA KESELURUHAN ADALAH JUMLAH ENTALPI REAKSI


DARI REAKSI-REAKSI INDIVIDUAL YANG MERUPAKAN BAGIAN DARI SUATU
REAKSI.

TAHAP INDIVIDUAL TIDAK PERLU DIREALISASIKAN DALAM PRAKTIK  BISA SAJA


HANYA REAKSI HIPOTESIS ( SYARAT REAKSI HARUS SETIMBANG.

ΔH1
C + ½ O2 CO2

ΔH2 ΔH 3

CO + ½ O 2

ΔH1 = ΔH 2 + ΔH3
ΔH1& ΔH3  DITENTUKAN DENGAN KALORIMETER; ΔH2 TIDAK DAPAT
-94,1 KKAL = ΔH2 + (-67,7 KKAL)

* KALOR/PANAS DAPAT DIJUMLAHKAN/DIKURANGKAN SESUAI DGN


PENJUMLAHKAN/PENGURANGAN PERSAMAAN REAKSINYA.
Contoh :

Perubahan entalpi untuk reaksi 1 mol karbonmonoksida


dengan oksigen pada 25oC adalah -283,0 kJ.
Bila untuk reaksi berikut :

C(s) + O2 (g) → CO2(g)


∆H = -393,5 kJ

Perkirakan perubahan entalpi dan energi dalam untuk


C(s) + ½ O2(g) → CO(g)
Penyelesaian :

C(s) + O2 (g) → CO2(g) ∆H1 = -393,5 kJ


CO2(g) → CO (g) + ½ O2(g) ∆H2 = +283,0 kJ
C(s) + ½ O2(g) → CO(g) ∆H= ∆H1+ ∆H2 = -110,5 kJ

Besarnya ∆U( = ∆E) untuk reaksi di atas


∆U = ∆H - ∆(pV)

= ∆H - ∆ngRT

∆U= -110,5 kJ - (1/2 mol)(8,314JK-1mol-1)(298K)

= - 110,5 kJ -1,24 kJ

∆U = -111,7 kJ
SIKLUS BORN HABER
MENGHITUNG ENTALPI DENGAN CARA MENYUSUN TAHAPAN-
TAHAPAN
REAKSI SEBAGAI SIKLUS TERTUTUP, MAKA SALAH SATU ENTALPI
REAKSI
YANG TIDAK DIKETAHUI DAPAT DIHITUNG.

JUMLAH PERUBAHAN ENTALPI MENGELILINGI SIKLUS SAMA


DENGAN NOL

CONTOH :
MENCARI ENTALPI KISI DARI NACL (KRISTAL); ΔHL PADA 298 K

ΔH0L= ΔH0F + ΔH0SUB + ΔH0I + ΔH + ΔH0EA


( LIHAT PUSTAKA PW ATKINS )

ENTALPI SOLVATASI = ENTALPI PELARUTAN


ENTALPI HIDRASI
Na+(g) + e(g) + Cl (g)

∆Hoea(Cl)
∆Hoi (Na) =-351,2 Jawaban :
=+498.3 Kita harus mendapatkan nilai x
Na+(g) + Cl (g) dalam gambar dengan syarat
bahwa jarak dari bawah ke atas
di sebelah kiri (A)harus sama
Na(g) + Cl (g) dengan jarak dari bawah ke atas
di sebelah kanan(B). Data itu dpt
A ∆Hosub(Na)=+107,32
∆HoL=x B dikumpulkan dari berbagai tabel:
Na(s) + Cl (g) ∆Ho (Cl-Cl)= +121,68 kJ mol-1
∆Hoi (Na) = +498.3
1/2 ∆Ho(Cl-Cl)=+121,68
∆Hosub (Na)= +107,32
Na(s) +1/2 Cl (g)
∆Hoea (Cl) = -351,2
∆Hoi (NaCl(s))= -411.15
∆Hoi (NaCl(s))=-411.15

NaCl(s)
A=B
 Jarak dari bawah ke atas sebelah kiri dari NaCl(s) ke bagian
atas siklus adalah :
(411,15 + 121,68 + 107,32 + 498,3 ) kJ mol-1 = 1138,4 kJ mol-1
(A)

- Jarak dari bawah ke atas sebelah kanan = X + 351,2 kJ mol-1


 (B)

Kedua jarak tersebut sama panjang 


X + 351,2 kJ mol-1 = 1138,4 kJ mol-1
X = 1138,4 kJ mol-1 - 351,2 kJ mol-1
X = 787,2 kJ mol-1

∆HoL = + 787,2 kJ mol-1


entalpi kisi sesuai dengan arah panah ke atas siklus
KAPASITAS KALOR ZAT

1. KAPASITAS KALOR PADA VOLUME


TETAP(ISOKHORIK); CV

DU = CV DT ;

2. PADA TEKANAN TETAP ; CP

DQP = DH ;

HUBUNGAN ANTARA CP DAN CV PADA GAS IDEAL

CP – CV = N.R
Latihan soal :
1. Jika 2,5 mol gas oksigen dipanaskan pada tekanan tetap
3 atm, suhu naik dari 275 K menjadi 305 K. Hitung kalor, perubahan
entalpi dan perubahan energi dalam,jika diketahui kapasitas kalor
molar gas oksigen pada tekanan tetap adalah 28,9 JK-1mol-1 dan
R = 8,314 JK-1mol-1
2. Jika 0,5 mol cairan yang mempunyai kalor molar penguapan 26,0
kJ/mol diuapkan pada suhu 250 K dan tekanan tetap 760 torr
diasumsikan penguapan mengikuti hukum gas ideal. Hitung kalor,
perubahan entalpi, kerja,dan perubahan energi dalam
Petunjuk penyelesaian :
- q = n Cp (tdk ada perubahan suhu)
- p tetap  qp =∆H
- W = - p ekst. ∆V = - n RT
- ∆U = q + w
3. 25 gram cairan didinginkan dari suhu 290 K ke 275 K pada tekanan tetap
melepaskan energi 1200 J, hitung kalor , perubahan entalpi dan perkirakan
nilai kapasitas kalornya bila diketahui Mr cairan tersebut adalah 46 g/ mol

Anda mungkin juga menyukai