BILANGAN REYNOLDS
• DALAM MEMPELAJARI ALIRAN DALAM PIPA, SEBELUMNYA PERLU
DIKETAHUI ALIRAN BERDASARKAN BILANGAN REYNOLDS
• BILA SEBUAH PIPA MENGALIRKAN AIR DAN DITUANGKAN TINTA, MAKA ADA
3 KEMUNGKINAN BENTUK TINTA TERSEBUT, YAITU :
Jejak Tinta
2
SIFAT-SIFAT ALIRAN BERDASARKAN BILANGAN REYNOLDS
• BILANGAN REYNOLDS MERUPAKAN BILANGAN YANG MENJELASKAN
PERUBAHAN FISIK DARI AL.LAMINAR KE AL.TURBULEN
ρud Gaya Inersia
• BIL.REYNOLDS : Re
μ Gaya Viskositas
• DARI RUMUS TERSEBUT DAPAT DIKATAKAN BAHWA BILA GAYA INERSIA
MELEBIHI GAYA VISKOSITAS (KECEPATAN LEBIH CEPAT DAN BIL.REYNOLDS
BESAR), MAKA TERJADI AL.TURBULEN DAN SEBALIKNYA, MAKA AKAN
TERJADI AL.LAMINAR
• SECARA UMUM :
Aliran Laminar Aliran Transisi Aliran Turbulen
• Re < 2000 • 2000< Re < 4000 • Re > 4000
• Kecepatan rendah • Kecepatan sedang • Kecepatan tinggi
• Tinta tidak bercampur • Tinta sedikit • Tinta bercampur dengan air
dengan air bercampur dengan secara cepat
• Partikel fluida bergerak air • Partikel fluida bergerak
dalam garis lurus secara acak
• Memungkinkan analisis • Pergerakan partikel sangat
matematik sederhana sulit dideteksi
• Jarang terjadi dalam • Analisis matematik sangat
sistem air sulit dilakukan
• Sering dalam sistem air 3
TINGGI TEKAN DALAM ALIRAN PIPA
• AIR MENGALIR DALAM PIPA MEMPUNYAI BEBERAPA MACAM ENERGI ANTARA LAIN :
1. ENERGI KINETIK
2. ENERGI POTENSIAL
3. ENERGI TEKANAN
• HUBUNGAN KETIGA ENERGI TERSEBUT DAPAT DINYATAKAN DALAM PERS.BERNOULLI :
P1 v12 P2 v 22
h1 h2
2g 2g
P1 v12 P2 v 22 Kehilangan
h1 h2 hL Energi 4
2g 2g
TINGGI TEKAN DALAM ALIRAN PIPA
CONTOH SOAL
• Sebuah Pipa dengan diameter 25 cm membawa air dengan debit 0.16 m 3/s dengan tekanan
2000 dyn/cm2. Pipa diletakkan pada kedalaman 10.71 m di bawah permukaan rata-rata air.
Berapakah tinggi tekan pada kedalaman tersebut ?
P1 v12 Q 0.16
H h1 V 3.26 m/s
2g A 25 2
4 100
10 4
2000 5 2
H 10 3.26 10.71 11 .27m
9810 2(9.81)
• Sebuah penampung air dengan susunan seperti gambar mengalirkan air ke penampung di
bawah tanah melalui pipa berdiameter 12 in dengan rata-rata pengaliran 3200 gallon per minute
(GPM) dan total kehilangan tinggi tekan adalah 11.53 ft. Tentukan ketinggian permukaan air
dalam penampung yang berada diatas
P1 v12 P2 v 22
h1 h2 hL
2g 2g
P1 P2 0
v1 0 (kecepatan di penampung lebih kecil dibandingkan dalam pipa)
h h1
v 22
h2 hL
9.08
2
5 11.53 7.81 ft
2g 2(32.2)
5
KEHILANGAN TINGGI TEKAN AKIBAT GESEKAN
(MAJOR LOSS)
• KEHILANGAN TINGGI TEKAN AKIBAT GESEKAN DALAM PIPA TERMASUK DALAM
KEHILANGAN YANG BESAR (MAJOR LOSS)
• KEHILANGAN TINGGI TEKAN AKIBAT GESEKAN DALAM PIPA TERGANTUNG
DARI :
1. TIDAK TERGANTUNG DARI TEKANAN PADA ALIRAN AIR
2. BERBANDING LURUS DENGAN PANJANG PIPA (L)
3. BERBANDINGTERBALIK DENGAN DIAMETER PIPA (D)
4. BERBANDING LURUS DENGAN KECEPATAN RATA-RATA (V)
5. TERGANTUNG DARI KEKASARAN PIPA, BILA ALIRAN TURBULEN
• KEHILANGAN TINGGI TEKAN TERSEBUT DAPAT DINYATAKAN DENGAN RUMUS
DARCY WEISBACH
= koefisien gesek
2 L = panjang pipa
L V
h f D = diameter pipa
D 2g
V = kecepatan rata-rata
g = percepatan gravitasi 6
KEHILANGAN TINGGI TEKAN AKIBAT GESEKAN
7
KEHILANGAN TINGGI TEKAN AKIBAT GESEKAN
8
KEHILANGAN TINGGI TEKAN AKIBAT GESEKAN
0.00551 20000
D Re
CONTOH SOAL
HITUNGLAH KAPASITAS DARI PIPA KAYU DENGAN DIAMETER 3 M YANGMEMBAWA AIR PADA SUHU
10OC DAN MEMILIKI KEHILANGAN TINGGI TEKAN YANG DIJINKAN 2 m/km
2
L V
h f
D 2g
2
1000 V
2
3 2(9.81)
V 2 0.12 / f .......... .......... .......... ......(1)
BilanganReynolds
DV 3V
NR 2.29.106 V ....( 2)
1.31.106
Dari kedua persamaandicarif dan V dengancara coba - coba menggunakan DiagramMoody. Kita asumsikan 0.02 (sesuaidengannilai yang diijinkan)
maka didapatV 2.45 m/s (Pers.1)dan Nr 5.6x106. Bila Nr ini diplotkanpada diagramMoody, maka didapat 0.0122.Bila diambil 0.0121,
maka didapatnilai yang mendekatisehinggaV 3.15 m/s. Maka
32
Q AV (3.15) 22.27m / s
4
9
KEHILANGAN TINGGI TEKAN AKIBAT
RERUGI KECIL (MINOR LOSSES)
• MINOR LOSSES TERJADI KARENA ADANYA :
1. Kontraksi Tiba-Tiba atau Perlahan
2. Pelebaran Tiba-Tiba atau Perlahan
3. Tikungan
4. Katup
• SECARA UMUM RUMUS KEHILANGAN TINGGI TEKAN AKIBAT MINOR
LOSSES : v2
hL k L
2g
10
KEHILANGAN TINGGI TEKAN AKIBAT RERUGI KECIL (MINOR LOSSES)
V22
hc K c DIMANA Kc = KOEFISIEN
2 g KONTRAKSI YANG
TERGANTUNG DARI D2/D1
11
KEHILANGAN TINGGI TEKAN AKIBAT RERUGI KECIL (MINOR LOSSES)
12
KEHILANGAN TINGGI TEKAN AKIBAT RERUGI KECIL (MINOR LOSSES)
v2
hB k B
2g
CONTOH TABEL KB
R/D 1 2 4 6 10 16 20
13
KEHILANGAN TINGGI TEKAN AKIBAT RERUGI KECIL (MINOR LOSSES)
v2 CONTOH
hV K V
2g
14
PENGGAMBARAN GARIS ENERGI (ENERGY GRADE LINE) DAN GARIS
HIDRAULIK (HYDRAULIC LINE)
Datum/Bidang Acuan 15
CONTOH SOAL
1. Sebuah pipa dengan diameter 100 mm mempunyai panjang 15 m dan berhubungan langsung dengan
atmosfer pada titik C pada ketinggian 4 m dibawah permukaan air bak penampungan. Titik tertinggi dari pipa
berada pada titik B pada ketinggian 1.5 m diatas permukaan air bak penampungan dengan jarak 5 m dari bak
penampungan. Bila diasumsikan pada ujung pipa (titik C) berbentuk tajam dan faktor gesekan 0.32, Hitunglah
(1) Kecepatan air meninggalkan pipa (titik C) dan (b) Tekanan pada titik B
Jawab :
Dari soal diketahui : D 100 mm, L 15 m, h A-C 4, h B-A 1.5m L B-A 5 m, 0.32
PA V A2 P V2 PA V A2 P V2
(a) Tinjau Titik A dan C, Gunakan Pers.Bernoulli h A C C hC hL (b) Tinjau Titik A dan B, Gunakan Pers.Bernoulli h A B B h B hL
g 2 g g 2 g g 2 g g 2 g
PA PC , VA sehingga VA 0, maka Persamaa Bernoulli : VA sehingga VA 0, maka Persamaa Bernoulli :
V2 V2 2
V2 VC2 P V2 L V
2
V2
L V hA hC hL B C hC C K c C
h A C hC hL C hC C K c C 2g g 2 g D 2g 2g
2g 2g D 2g 2g
P V 2
L V
2
V 2
P 2
V 0.32 5
V 2
L V
2
V 2
V 0.32 15
2
h A hB B C C K c C B C 1 0.5
h A hC C C K c C C 1 0.5 g 2 g D 2g 2 g g 2 g 0. 1
2g D 2g 2g 2g 0.1
PB 1.26 2 0.32 5
V 2
0.32 15 - 1.5 1. 5
4 C
1.5 1000 9.81 2(9.81) 0.1
2(9.81) 0.1 PB 28.58 10 3 N / m 2
VC 1.26m / s
16
CONTOH SOAL
2. Susunan Pipa seperti pada Gambar berikut dimana pipa mengalirkan air dari bak penampungan dengan
ketinggian bak penampung adalah 100 m dibawah muka air bak penampungan. Air dialirkan melalui pipa dan
katub yang terdapat diujung pipa. Bila diasumsikan suhu air adalah 10 oC, tentukan debit yang mengalir dalam
pipa P V P V 2 2
Tinjau Titik 1 dan 3, Gunakan Pers.Bernoulli 1
1
h1 3
h3 hL 3
g 2 g g 2 g
P1 P3 , V1 sehingga V1 0, dan h 3 0 (pada datum), maka Persamaan Bernoulli:
V32 V2 L V
2
V2
h1 100 hL C hC C K c C
2g 2g D 2g 2g
V22
he h f1 hc h f 2 hv 100
2g
V12 1000 V12 V2 V2 1200 V22 V2 V2
he (0.5) ; h f1 1 ; hc K c 2 0.33 2 ; h f 2 2 ; hv K v 2 10 2
2g 0.40 2 g 2g 2g 0.40 2 g 2g 2g
2 2
1200 V 1000 V
100 1 10 2 0.33 2 1 0. 5 1
0.40 2 g 0.40 2g
A1V1 A2V2
V1 0.25V2 , maka
1962
V22
11 .36 156.251 6000 2
Koefisien 1 dan 2 dapat ditentukan dari Diagram Moody dengan coba - coba. Misalkan 1 0.0178 dan 2 0.0205, maka
N R1 ( BilanganReynolds) 2.88.105 (Asumsi smooth pipe)' N R2 5.5 105
D1V1
N R1 2.88 105
0.4V1
2.88 105 V1 0.9432m/s
1.31 106
0.2V2
5.5 105 V2 3.6025m / s
1.31 106
1962
V2 3.78m / s
11.36 156.25(0.0178) 6000(0.0205)
Kedua V2 hasil perhitungan belum sama, maka perlu diiterasi ulang
17