KD: 3.

3 Memahami isi teks

deskripsi tentang pakaian adat
Jawa

1
INDIKATOR
3.3.1 Mengidentifikasi jenis, bentuk, dan
fungsi pakaian adat Jawa
3.3.2 Menemukan nilai-nilai luhur yang
terdapat dalam pakaian adat Jawa
3.3.3 Menanyakan tentang hal-hal yang
berkaitan dengan pakaian adat Jawa

2
Mahami Isi Teks Dheskriptif Pakaian
Adat Jawa

Mangerteni Jinis, Wujud, lan

Gunane Busana Adat Jawa
Teks Deskripsi yaiku teks kang nggambarake
kahanane (sifat-sifat) barang utawa panggonan,
kedadeyan tartamtu kanthi gamblang lan rinci saengga
kang maca bisa kaya-kaya ndeleng sarta kaya
ngrasakake dhewe mungguh apa kang dijlentrehake
dening sing nulis.

4
Dhene carane nulis Teks Dheskripsi yaiku:
1. Nemtokake tema kang dadi bakuning gagasan;
2. Nemtokake tujuwan;
3. Ngumpulake dhata saka maneka sumber;
4. Nyusun cengkorongan sing cocok karo tema sing dipilih;
5. Ngembangake cengkorongan dadi teks dheskripsi.
Kang perlu digatekake nalika nulis Dheskripsi yaiku:
1. Identifikasi yaiku tetepungan, ngenalake sawenehe barang, manungsa,
kewan, utawa tetuwuhan kang arep digambarake;
2. Klasifikasi (definisi) yaiku mantha-mantha utawa nggolong-nggolongake;
3. Deskripsi bagian yaiku perangan kang isine awujud gegambaran saka
perangan-perangan kang ana sajroning wacan
7 aAAGAgeman Jawi Gagrag Surakarta

“Nyenyandhang manganggo iku dadya sarana memangun

manungsa njaba njero, marmane pantesen
panganggonira, trepna pangetrepaning panganggon,
cundhukna kalawan kahananing badanira, kalungguhan
miwah pepangkatanira.”
(ISKS Paku Buwana IX)
Perangane busana Jawa Kakung kang diagem ing Kraton
Surakarto:
1.Udheng
2.Kulambi
3.Setagen
4.Sabuk
5.Epek Timang
6.Sinjang
7.Dhuwung
8.Samir
9.Sel0p
 A.Blangkon utawi udheng
Pangertosan udheng
Udheng basa ngokonipun iket utawi dipunsebat blangkon manawi sampun dados kantun
hangagem.  Dene basa kramanipun dhestar, punika arupi panganggen ingkang dipunagem
kangge nutupi sirah.
Udheng makaten limrahipun kadamel saking kain bathik awujud pesagi, ingkang lajeng
kalempit katata kawangun kanthi njlimet supados rerengganipun kiwa tengen sami., lajeng
dipun jahit miturut ukuranipun mustaka ingkang ngersakaken.  Wekdal sak menika sampun
kathah kasade ing toko-toko, udheng sampun dados kantun milih ukuran sarta cakrik
sekaranipun.
Kala rumiyin tasih kalimrah Udheng hanggenipun mangangge dipun iras, tegesipun iket
ingkang ukuranipun setunggal kacu (taplak meja) lajeng dipun ubed-ubedaken kemawon kanthi
tatacara ingkang kalimrah, saksampunipun karaos pas nembe pucuk-pucukipun nembe dipun
tangsulaken ing sisih wingking ngandhap mustaka, dene manawi sampun mboten kangge lajeng
dipun udari malih
Menapa suraosipun
BLANGKON?
 “Tiyang badhe anggadhahi penggalih
ingkang kukuh menawi sampun mudheng
kaliyan tujuwan gesangipun”
12
 Filosofine Udheng
Supaya menungsa iku sayogyane nduweni
pikiran kang kenceng, ora gampang goyah, mung
amarga situasi utawa kahanan kang ora ndukung.
 Blangkon iku sajinis panutup sirah
kanggo wong priya sing kagawe
saka bahan kain bathik
utawa lurik. Blangkon sajatine
wujud modheren lan praktis

BLANGKON
saka iket. Ing busana tradhisional
adat Jawa lan adat Sundha
blangkon dianggo minangka
pasangan karo busana beskap.
 Jinising blangkon antarane yaiku:
Blangkon Sala, saka bahan batik ora nganggo mondholan (trepes)
Blangkon Yogya, nganggo mondholan
Blangkon Kedhu
Blangkon Banyumas
Blangkon Sundha, saka bahan batik ora nganggo mondholan (padha karo
Blangkon Sala)
 BLANGKON
SOLO
BLANGKON
YOGYKARTA

JINISE BLANGKON
KEDHU
BLANGKON BLANGKON
BANYUMAS
BLANGKON
SUNDHA
 BLANGKON SOLO
Amarga saka jaman Walanda, komunitas
Solo kawitan ngerti cukur rambut. Tokoh sing
jenenge Beskap, sing asale saka jenenge dhewe
yaiku beschaafd (berkebudayaan / beradab).
Gaya blangkon Surakarta ora nduweni tonjolan
ing punggung. Nanging ana hubungane karo
ngiket rong helai kain ing sisih tengen lan kiwa.
Makna blangkon ing kasus iki minangka simbol
patemon antara jagad alit (mikrokosmos) lan
jagad raya gedhe (macrocosm).
BLANGKON SOLO
Blangkon nyedhiyakake jagad Gedhe,
dene sirah sing nunggang nerangake jagad raya
Gusti Allah. Amarga ing peran manungsa
minangka khalifah, kita mbutuhake kekuwatan
saka Gusti Allah.
Blangkon minangka lambang kekuwatan Gusti
Allah sing dibutuhake yen manungsa pengin
nindakake tugas kanggo ngurus alam semesta.
Amarga iki, wong Jawa kuno nggunakake
blangkon. Amarga padha nyadari yen dheweke
ora mung dadi abdine Gusti Allah. Nanging
uga khalifah sing njabat ing bumi.
BLANGKON SOLO
Blangkon nyedhiyakake jagad Gedhe,
dene kepala sing nunggang nerangake jagad
raya Gusti Allah. Amarga ing peran manungsa
minangka khalifah, kita mbutuhake kekuwatan
saka Gusti Allah.
Blangkon minangka lambang kekuwatan Gusti
Allah sing dibutuhake yen manungsa pengin
nindakake tugas kanggo ngurus alam semesta.
Amarga iki, wong Jawa kuno nggunakake
blangkon. Amarga padha nyadari yen dheweke
ora mung dadi abdine Gusti Allah. Nanging
uga khalifah sing njabat ing bumi.
 BLANGKON
YOGYAKARTA
Blangkon ala jogja duwe mondolan
ing mburi. Alasanipun yaiku nalika
jaman kuna wong-wong lanang ing
kutha Jogja pancen cenderung ndulu
rambuté. Supaya nalika diikat,
rambute dawa kudu dicithak lan
diungkus iketan kain. Banjur
dikembangake dadi blangkon saiki.
 BLANGKON
YOGYAKARTA
Mondolan uga ana hubungane karo Loso Jawa
sing dianggep apik ing njaga rahasia. Iku ora
gampang kanggo mbukak kehinaan (aib), aib
lorone dhewe lan liyane. Gamelan kanthi
ngandika lan tumindak alus lan kanthi teliti
minangka wujud keluhuran budi pekerti.
Wong sing wicaksana bisa nyenyet lan ngguyu
sanajan atinipun nangis. Dheweke mung mikir
babagan carane nindakake kabecikan marang
wong liya, sanajan dheweke dadi korban
BLANGKON KEDHU
Blangkon Kedu asalé saka tlatah
Jawa Tengah kanthi wangun rada
datar, ndhuwur ditutup lan
nduwèni pola batik sing khas
Kedhu.
 BLANGKON
BANYUMASAN
Blangkon Banyumasan nduweni gaya
sing meh padha karo batik
Pekalongan.Paling digabung karo
kombinasi batik karo werna
eksotis. Nanging sayang, pengrajin
Blangkon Banyumasan ora ana maneh
misuwur lan produktif minangka
Blangkon Ngayogyakarta utawa
Surakarta.
 BLANGKON
BANYUMASAN
Meskipun mangkono, isih ana tukang
blangkon Banyumasan sing isih njaga
kekayaan tradhisi Jawa, yaiku Kaswanto.
Dikenal minangka pelopor ing jagad
pengrajin Blangkon Banyumas. Ana
macem-macem jinis lan model blangkon
sing diasilake, mulai saka blangkon khas
Jawa Tengah nganti Jawa Timuran lan
Bali.
BLANGKON
SUNDA
BLANGKON
SUNDA
BLANGKON
SUNDA
 B. Klambi utawa Rasukan

28
 Pangertosan Rasukan
Tembung rasukan mengku suraos “bilih titah manungsa kedah ngrasuk agami
lan tansah manembah dhumateng Gusti Ingkang Mahaagung.”
 Wanguning Kulambi Utawi Rasukan
Miturut wangunipun, rasukan busana Jawi kakung,
ingkang baku wonten warni kalih inggih punika Atellah
kaliyan Beskap, menggah sanesipun hanjumbuhaken
kaliyan dasaring kulambi sakawit inggih punika Beskap
saha Atellah.
 A. Atellah
● Ingkang dipun wastani
Atellah makaten, awujud
jas tutup.  Dados wiwit
gulonipun, ing tengah
katutup dumugi sak
pangandhap. 
Kancingipun wonten
tengah-tengah wiwit sak
ngandhaping Jangga sak
pangandhap, limrahipun
wonten 5 kancing utawi
benik.  Dene sisih
wingking sak ngandhap
pengkeran dipun
krowok, kangge
ngetingalaken nyengkelit
dhuwung
 B. Beskap
● Beskap makaten wujud jas, gulonipun
tutup kanthi kancing ing sisih tengah. 
Dene kapernah jaja (dhadha) sak
pangandhap katutup mawi tangkepan
mangiwa, miring mangandhap. 
Kancingipun kiwa sak pangandhap
wonten tiga.  Dene sisih tengen jaja
32 dipun pasangi kancing (benik) ugi
cacah kalih mapanipun sami kaliyan
kancing ing kiwa, minongka pasren. 
Kadosdene atellah, ing wingking sak
pangandhap pengkeran dipun krowok,
kangge nyengkelit dhuwung
 C. Sikepan
● Sikepan makaten wangunipun sami
kaliyan Atellah kanthi bikaan ing
tengah, namung bikaanipun
kadamel cupet, dados mboten saget
katutup kakancingaken.  Ing sisih
tengen bikaanipun dipun pasangi
33 kancing, namung minangka
pasren.  Ing perangan nglebet dipun
agemi rasukan Rompi Pethak,
gulon tutup mawi kancing sisih
tengah sak pangandhap.  Sarehning
agemanipun mboten saget
kakancingaken, pramila manawi
ngagem Rompinipun tartamtu
ketingal

● Kancingipun wonten
34Langenharjan punika satunggaling
ageman ingkang kathah emperipun
kaliyan busana “Barat” inggih punika
Jas bikak kados TEXIDO.  Tegesipun
sakngandhapipun gulu tutupipun jas
kawalik kaprenahaken mangiwa lan
manengen.
d. Langen Harjan
setunggal menapa kalih. 
Sanesipun pasren.  Ing sisih
wingking sakngandhap
pengkeran ugi dipun
krowok.  Dene rasukan
ingkang wonten nglebet
wonten rangkep kalih. 
Nglebet piyambak “Hem”
lengan panjang kanthi
gulonipun jejeg ngadeg
manginggil (staande kraag)
dipun paringi dasi kupu-
kupu.  Nembe dipun
rangkepi Rompi kancing
35

Beskap landhung punika
wangunipun sami kaliyan
beskap limrah, namung
badanipun langkung panjang
kados dene jas limrah.  ing nginggil inggih punika
Samanten ugi wingkingipun
mboten dipun krowok, kajawi
beskap landhung ugi wonten
wangun atellah landhung.
e. Beskap Landhung
● Kajawi menika taksih wonten
rerangkenipun ageman kasebat
ingkang
dipunwastani”Kemejan”
inggih punika rangkepaning
gulon saha rangkepaning
pucukan lengen, awujud kain
pethak ingkang kajahit
rangkep wiyaripun kirang
langkung 5 Cm.  panjangipun
kaukur sami kaliyan
ubengipun gulon saha pucukan
lengen
 F. Taqwa
● Taksih wonten malih ingkang perlu
dipun mangertosi wontenipun ageman
mligi kagem Ratu utawi Nata inggih
37 punika busana Taqwa.  Busana punika
Iyasanipun Kanjeng Sunan Kalijaga,
mligi kagem para Nata.  Sak punika
asring dipun agem dening ISKS Paku
Buwana XIII arupi beskap, namung
ing sisih ngajeng (jaja) tangkepipun
panjang dumugi ngandhap.  Dene
kulukipun kanigaran.
38
3. Setagen
Pangertosanipun Setagen
Setagen
● Setagen punika arupi pirantos
kangge nyingseti utawi
ngencengaken tumempelipun sinjang
wonten badan, supados sampun
ngantos mlorod temahan udhar. 
Setagen bakalanipun kadamel saking
kain tenun kandel, benangipun
tenun agal, mila radi kaken. 
Wiyaripun setagen watawis 2 – 4 M.  ulesipun
warni-warni, wonten ingkang cemeng, ijem,
pethak, naming sadaya wau mboten wigatos,
jalaran mangenipun setagen punika badhe
katutup kaliyan sabuk, wonten nglebet dados
mboten ketingal saking njawi.
Filosofi Setagen
Nata awak supaya tegap
lan santun anggone
42
unggah-ungguh. Supaya
dadi wong iku kudu tegap
lan santun unggah-
ungguhe
 D. SABUK

● Sabuk punika ● Dados kadosdene

ageman ingkang pasren.  Kajawi punika
sabuk mangkenipun
dipun angge
ugi badhe dipun angge
nutupi setagen. 
Pangertosanipun Sabuk Dados manawi
nyengkelitaken
dhuwung ing sisih
sinjang sampun wingking.  Dados
dipun singseti, rehdene ageman
lajeng dipun rasukan ing wingking
sinseti malih krowok, pramila
mawi sabuk, ingkang ketingal sanes
sinjang utawi
supados setagen
setagenipun, ingkang
mboten ketingal. 
 Jinis Sarta Cakrikipun Sabuk
Jinis sarta cakripun sabuk punika wonten tiga,
inggih punika:
1)      Sabuk Cindhe
2)      Sabuk Tenunan
3)      Sabuk Celupan
 Filosofi Sabuk
Kudu bisa tekun makarya supaya bisa menuhi
kabutuhan uripe. Mula manungsa kudu ubed
supaya ora kerja tanpa asil
E. Epek lan Timang
 Pangertosanipun

Ingkang dipun wastani Epek menika ●   Bongkotipun epek ● Timang (Gesper)

awujud setut ingkang kadamel saking dipun pasangi sarta lerep,
bakalan kain bludru, wiyaripun watawis 5 “Timang” utawi limrahipun kadamel
CM, dene panjangipun watawis 120 – 150 Gesper ingkang saking “kuningan”
CM.  kajawi saking bludru epek ugi wonten dipun angge kanthi rinengga
ingkang kadamel saking bubatipun kapal nyandhet ubetipun ukiran.  Malah kepara
(rambut jaran), rambut punapa dene epek, sarta “Lerep” ukiranipun wonten
surinipun. ingkang kangge ingkang dipun tretes
nlesepaken inten, barliyan,
tirahaning epek menapa dene
supados mboten selamaya.
kumlewer.
 Filosofi Epek lan Timang
Epek: Supaya bisa kerja kanthi sae kudu Epek (apek,
golek, mencari) ilmu kang nduweni manfaat. Yen
luru ilmu kudu taberi, titis, saengga bisa mahami
kanthi jelas.
Timang: Ilmu kang dientukake kudu dipahami kanthi
jelas lan ora ana rasa samang.
 F. Sinjang utawi Jarik
Pangertosanipun
Sinjang basanipun ngoko Jarik utawi Jarit lan Sewek (jawi wetan), kramanipun inggil
“Nyamping’.  Inggih punika arupi kain bathik ingkang dipun agem kanthi ka-ubedaken ing
badan nutupi jaja sak pangandhap, dene watesipun suku ing nginggil polok.
Kain bathik ingkang ka-agem nyampingan utawi sinjang kalawau, saestu arupin wohing
pangolah budi para leluhur linangkung run tumurun wiwit jaman kina makina.  Kajawi
cakrik ingkang rawit (njlimet) lan nengsemaken ugi caranipun ndamel igu rungsit kagarap
kanthi njlimet, sabar , telaten, sarta nglampahi pinten-pinten tataran.
G. DHUWUNG UTAWI WANGKINGAN
 ● Jinisipun Dhuwung
Pangertosan Miturut
● Filosofi Dhuwung
Dhuwung, basanipun ngoko keris, Warangkanipun ● Maknane yaiku
krama inggilipun wangkingan arupi ● Ing ngajeng sampun anggone nyembah
wujud sanjata tumrap tiyang Jawi ka-andharaken bilih Tuhan, manungsa
dhuwung manawi kudu bisa
ingkang sanget adi luhung.  mboten kaginakaken
Kawastanan 52 adiluhung amargi sak ngungkurake
kedah dipun
godhaning setan
donya mboten wonten tandhingipun. lebetaken ing
kang ngganggu
Wiwit saking padamelanipun ingkang wadhahipun, inggih
punika ingkang dipun manungsa nalika
rungsit, rawit, kanthi telaten, sabar sebat “Warangka”.  arep nindakake
sarta eneping manah. Dados saking njawi kabecikan
ingkang katingal
naming wangunipun
warangka, dene
nglebetipun isi
H. Samir
 I. Selop
Pangertosanipun
Mujudake perangan busana kanggo suku. Canelo bisa
digawe saka bahan kulit kewan utawa karet. Canelo
diupakara kanggo nutupi driji, dene bageyan tungkak
kabukak.
55