SUNDA
TEORI :
Adat Istiadat adalah himpunan kaidah-kaidah sosial yang sejak lama ada dan telah menjadi
kebiasaan (tradisi) dalam masyarakat.
Adat Istiadat nyaeta himpunan kaidah-kaidah sosial anu saprak lami aya sarta parantos barobah
kaayaan kabiasaan (talari) dina balarea.
ARTIKEL/KASUS :
Tiheula Balarea Jawa Kulon lamun saurang awewe anyar ngandung 2 atawa 3 sasih teu acan
disebut bobot,disebut keneh nyiram. Sanggeus liwat 3 sasih barulah disebut bobot. Upacara
ngandung Tilu Sasih sarta Lima Sasih dipigawe minangka beja ka tatanggi sarta wargi yen awewe
eta parantos leres-leres bobot.
Nanging ayeuna kecenderungan jalmi-jalmi milampah upacara dina waktos kehamilan menginjank
opat sasih,margi dina yuswa kehamilan opat sasih eta pisan waktos ditiupkannya roh dina jabang
orok ku Allah SWT. Biasana palaksanaan upacara Ngandung opat Sasih ieu ngondang pengajian
haturan ngabacakeun do’a wilujeng,biasana dua nurbuat sarta dua lianna supados orok na
mulus,sampurna,damang,sarta wilujeng.
Sesudah selesai dimandikan biasanya ibu hamil didandani dibawa menuju ke tempat rujak
kanistren tadi yang sudah dipersiapkan. Kemudian sang ibu menjual rujak itu kepada anak-anak
dan para tamu yang hadir dalam upacara itu, dan mereka membelinya dengan menggunakan
talawengkar, yaitu genteng yang sudah dibentuk bundar seperti koin. Sementara si ibu hamil
menjual rujak, suaminya membuang sisa peralatan mandi seperti air sisa dalam jajambaran,
belut, bunga, dsb. Semuanya itu harus dibuang di jalan simpang empat atau simpang tiga. Setelah
rujak kanistren habis terjual selesailah serangkaian upacara adat tingkeban.
Upacara Tingkeban nyaeta upacara anu diayakeun dina waktos saurang ibu ngandung 7 sasih.
Perkawis eta dilaksanakeun supados orok anu di jero kandungan sarta ibu anu ngababarkeun bade
wilujeng. Tingkeban asalna ti saur tingkeb hartina tutup,pamaksudanna si ibu anu nuju ngandung
tujuh sasih henteu kenging galo kalawan salakina dugi opat puluh dinten sesudah persalinan,sarta
teu kenging didamel abot teuing margi orok anu dikandung parantos ageung,perkawis ieu haturan
menghindari ti hiji hal anu henteu dipikahayang di jero upacara ieu dawam diayakeun pengajian
biasana maos ayat-ayat Al-Quran serat Yusuf,serat Lukman sarta serat Maryam.
Di sinjang eta disiapkeun deui parabot haturan upacara ngamandian ibu bobot ,sarta anu utami
nyaeta rujak kanistren anu diwangun ti 7 macem buah-buahan. Ibu anu nuju bobot tadi dimandikeun
ku 7 jalmi kulawargi caket anu dipingpin saurang paraji sacara piligentos kalawan ngagunakeun 7
lambar lawon batik anu dianggo piligentos saban guyuran sarta dimandikeun kalawan cai kembang
7 rupi. Dina guyuran ketujuh dimasukeun belut dugi mengena dina patuangan si ibu bobot,perkawis
ieu dimaksadkeun supados orok anu bade diwetonkeun iasa mapan lancar (leueur sepertos belut).
Babarengan kalawan gubragna belut,kalapa gading anu parantos digambari inohong wayang ku
salakina dibelah kalawan bedog. Perkawis ieu dimaksadkeun supados orok anu dikandung sarta
kolotna iasa migawe sae weton sarta batin,sepertos kaayaan kalapa gading warnana endah,lamun
dibelah cai na bersih sarta amis. Eta pisan perumpamaan anu dipambrih haturan orok anu
dikandung supados meunangkeun kasalametan dunya-aherat.
Sesudah parantos dimandikeun biasana ibu bobot didandani dibawa nuju ka tempat rujak kanistren
tadi anu parantos disiapkeun. Saterusna sang ibu ngical rujak eta ka putra-putra sarta para tamu
anu nyondong dina upacara eta,sarta maranehanana ngagaleuh na kalawan ngagunakeun
talawengkar,yaktos kenteng anu parantos dijieun bundar sepertos koin. Samentara si ibu bobot
ngical rujak,salakina kabeuratan rorodan parabot siram sepertos cai rorodan dina
jajambaran,belut,kembang,dsb. Sadayana eta kedah dipiceun di jalan sindang opat atawa sindang
tilu. Sanggeus rujak kanistren seep geus kajual selesailah sauntuyan upacara adat tingkeban.
Upacara sembuilan sasih dilaksanakeun sanggeus yuswa kandungan lebet salapan sasih. Dina
upacara ieu diayakeun pengajian kalawan maksad supados orok anu dikandung enggal weton
kalawan wilujeng margi parantos waktuna weton. Dina upacara ieu dibuar bubur leupas,minangka
simbul ti upacara ieu yaktos supados mendapat gampangna waktos ngababarkeun,leupas. Bubur
leupas ieu biasana dibagikeun bareng tumpeng atawa leeutan lianna.
Upacara Reuneuh Mundingeun dilaksanakeun lamun awewe anu ngandung langkung ti salapan
sasih , sumawonten aya anu dugi 12 sasih nanging teu acan ngababarkeun oge,awewe anu bobot
eta disebut Reuneuh Mundingeun,sepertos munding atawa munding anu bunting. Upacara ieu
diayakeun supados awewe anu bobot sepuh eta geura-giru ngababarkeun teu kenging sepertos
munding,sarta supados henteu lumangsung hiji hal anu henteu dipikahayang
Dina palaksanaan na tenggek awewe eta dikalungi kolotok sarta dituntun ku indung beurang sambil
maos dua dibawa ka kandang munding. Menggah teu aya kandang munding,cekap kalawan
ngalingkung bumi saloba tujuh kali. Awewe anu bobot eta kedah migawe sepertos munding sarta
menyirukeun unggel munding sambil dituntun sarta diiringkeun ku putra-putra anu nyepeng pecut.
Sanggeus ngalingkung kandang munding atawa bumi,saterusna ku indung beurang dimandikeun
sarta dititah lebet ka lebet bumi. Di dayeuh palaksanaan upacara ieu parantos awis dilaksanakeun.
Tembuni/placenta ditingali minangka wargi orok margi eta henteu kenging dipiceun
gagabah,nanging kedah diayakeun upacara waktos ngaruang na atawa malidkeun na ka walungan.
Babarengan kalawan orok diwetonkeun,tembuni (placenta) anu kajabi biasana dirawat dibersihkeun
sarta dimasukeun ka lebet pendil dicampuri samara-samara uyah,asem sarta gula beureum kaliwat
ditutup nganggo lawon bodas anu parantos dibere hawa ngaliwatan awi alit (elekan). Pendil
diemban kalawan sinjang sarta dipayungi,biasana ku saurang paraji haturan dikuburkeun di
halaman bumi atawa caket bumi. Aya oge anu dipalidkeun ka walungan sacara adat. Upacara
penguburan tembuni dibarung pembacaan dua wilujeng sarta nepikeun kado atawa tawasulan ka
Syeh Abdulkadir Jaelani sarta ahli kubur. Di caket pajaratan tembuni eta dihurungkeun
cempor/pelita dugi tali pusat orok lesot ti patuangan na.. Upacara pemeliharaan tembuni
dimaksadkeun supados orok eta wilujeng sarta jaga barobah kaayaan jalmi anu berbahagia.
Upacara Nenjrag Bumi ialah upacara meneunggeulkeun halu ka bumi saloba tujuh kali di caket
orok,atawa cara sanes yaktos orok dibaringkeun di luhur pelupuh (lante ti bambo anu dibelah-palih
),saterusna indung beurang menghentakkeun sukuna ka pelupuh di caket orok. Maksad sarta tujuan
ti upacara ieu ialah supados orok jaga barobah kaayaan putra anu henteu gasik kaget atawa
rempan lamun ngadenge unggel anu anjog-anjog sarta pikasieuneun.
Sanggeus orok leupas ti tali pusat na,biasana diayakeun salametan. Tali pusat anu parantos lesot
eta ku indung beurang diasupkeun ka lebet kanjut kundang . Saterasna udel orok ditutup kalawan
artos logam/benggol anu parantos dibungkus kasa atawa kapas sarta dibeungkeutkeun dina
patuangan orok,pamaksudanna supados pusat orok henteu dosol,menonjol ka jabi. Aya oge dina
waktos upacara ieu dilaksanakeun sakaligus kalawan pamasihan jenengan orok. Dina upacara ieu
dibacakeun dua wilujeng,sarta disadiakeun bubur beureum bubur bodas.
Aya kapercayaan yen tali pusat (tali ari-ari) kaasup wargi orok oge anu kedah dipulasara kalawan-
pisan.pisan Sedengkeun wargi orok anu tilu deui ialah tembuni,pembungkus,sarta kakawah. Tali
ari,tembuni,pembungkus,sarta kakawah dawam disebut dulur opat kalima pancer,yaktos opat
duduluran sarta kalima na minangka pusat na ialah orok eta. Kesemuanya eta kedah dipulasara
kalawan sae supados orok eta jaga sanggeus sawawa iasa jumeneng rukun kalawan wargi-wargi na
(raka sarta rai na) ku kituna tercapailah kabagjaan.
4. Upacara Ekah
Sebetulnya kata ekah berasal dari bahasa Arab, dari kata aqiqatun “anak kandung”. Upacara
Ekah ialah upacara menebus jiwa anak sebagai pemberian Tuhan, atau ungkapan rasa syukur
telah dikaruniai anak oleh Tuhan Yang Maha Kuasa, dan mengharapkan anak itu kelak menjadi
orang yang saleh yang dapat menolong kedua orang tuanya nanti di alam akhirat. Pada
pelaksanaan upacara ini biasanya diselenggarakan setelah bayi berusia 7 hari, atau 14 hari, dan
boleh juga setelah 21 hari. Perlengkapan yangb harus disediakan adalah domba atau kambing
untuk disembelih, jika anak laki-laki dombanya harus dua (kecuali bagi yang tidak mampu cukup
seekor), dan jika anak perempuan hanya seekor saja.
Domba yang akan disembelih untuk upacara Ekah itu harus yang baik, yang memenuhi syarat
untuk kurban. Selanjutnya domba itu disembelih oleh ahlinya atau Ajengan dengan pembacaan
doa selamat, setelah itu dimasak dan dibagikan kepada handai tolan.
Saleresna saur ekah asalna ti nalika Arab,ti saur aqiqatun “anak kandung”. Upacara Ekah ialah
upacara menebus jiwa putra minangka pamasihan Pangeran,atawa babasan rasa sukur parantos
dikaruniai putra ku Pangeran Anu Maha Kawasa,sarta ngarep-ngarep putra eta jaga barobah
kaayaan jalmi anu saleh anu iasa nulungan kadua kolotna antos di alam aherat. Dina palaksanaan
upacara ieu biasana diayakeun sanggeus orok umurna 7 dinten,atawa 14 dinten,sarta kenging oge
sanggeus 21 dinten. Perlengkapan yangb kedah disadiakeun nyaeta domba atawa embe haturan
disembelih,lamun putra salaki-salaki domba na kedah dua (kajabi haturan anu henteu kersa cekap
seekor),sarta lamun putra awewe ngan seekor wae.
Domba anu bade disembelih haturan upacara Ekah eta kedah anu sae,anu nyumponan sarat
haturan kurban. Selanjutnya domba eta disembelih ku ahli na atawa Ajengan kalawan pembacaan
dua wilujeng,sanggeus eta dimasak sarta dibagikeun ka babaturan tolan.
5. Upacara Nurunkeun
Upacara Nurunkeun ialah upacara pertama kali bayi dibawa ke halaman rumah, maksudnya
mengenal lingkungan dan sebagai pemberitahuan kepada tetangga bahwa bayi itu sudah dapat
digendong dibawa berjalan-jalan di halaman rumah. Upacara Nurun keun dilaksanakan setelah
tujuh hari upacara Puput Puseur. Pada pelaksanaannya biasa diadakan pengajian untuk
keselamatan dan sebagai hiburannya diadakan pohon tebu atau pohon pisang yang digantungi
aneka makanan, permainan anak-anak yang diletakan di ruang tamu. Untuyk diperebutkan oleh
para tamu terutama oleh anak-anak.
Upacara Nurunkeun ialah upacara mimiti orok dibawa ka halaman bumi,pamaksudanna mikawanoh
lingkungan sarta minangka beja ka tatanggi yen orok eta parantos iasa digendong dibawa mapan-
jalan di halaman bumi. Upacara Nurun keun dilaksanakeun sanggeus tujuh dinten upacara Puput
Puseur. Dina palaksanaan na dawam diayakeun pengajian haturan kasalametan sarta minangka
hiburan na diayakeun tangkal tiwu atawa tangkal cau anu digantungi rupi-rupi leeutan,kaulinan
putra-putra anu diletakeun di rohang tamu. Untuyk diparebutkeun ku para tamu utamana ku putra-
putra.
6. Upacara Cukuran/Marhabaan
Upacara cukuran dimaksudkan untuk membersihkan atau menyucikan rambut bayi dari segala
macam najis. Upacara cukuran atau marhabaan juga merupakan ungkapan syukuran atau terima
kasih kepada Tuhan YME yang telah mengkaruniakan seorang anak yang telah lahir dengan
selamat. Upacara cukuran dilaksanakan pada saat bayi berumur 40 hari.
Pada pelaksanaannya bayi dibaringkan di tengah-tengah para undangan disertai perlengkapan
bokor yang diisi air kembang 7 rupa dan gunting yang digantungi perhiasan emas berupa kalung,
cincin atau gelang untuk mencukur rambut bayi. Pada saat itu mulailah para undangan berdo’a
dan berjanji atau disebut marhaban atau pupujian, yaitu memuji sifat-sifat nabi Muhammad saw.
dan membacakan doa yang mempunyai makna selamat lahir bathin dunia akhirat. Pada saat
marhabaan itulah rambut bayi digunting sedikit oleh beberapa orang yang berdoa pada saat itu.
Upacara Lungsur Taneuh ialah upacara mimiti orok menjejakkeun sukuna ka taneuh,diayakeun
sanggeus orok eta rada ageung,sanggeus iasa ngorondang atawa ngalengkah sakedik-sakedik.
Upacara ieu dimaksadkeun supados si putra uninga keduniawian sarta haturan uninga bade
barobah kaayaan apakah putra eta jaga,apakah bade barobah kaayaan patani,padagang,atawa
bade barobah kaayaan jalmi anu berpangkat.
Perlengkapan anu disadiakeun kedah langkung pepek ti upacara Nurunkeun,jabi rupi-rupi leeutan
oge disadiakeun sinjang haturan ngais,amparan atawa taplak bodas,pare segenggam,perhiasan
emas (kangkalung,pinggel,lelepen),artos anu diwangun ti artos lembaran ratusan,rebuan,sarta puluh
rebuan.
Jalan na upacara,lamun para ondangan parantos ngariung diayakeun dua wilujeng,sanggeus eta
orok digendong sarta dibawa ka jabi bumi. Di halam bumi parantos disiapkeun rupi-rupi
leeutan,perhiasan sarta artos anu ditunda di luhur lawon bodas,selanjutnya sampean si putra
diinjakeun dina padi/ leeutan,emas,sarta artos,perkawis ieu dimaksadkeun supados si putra jaga
singer pilari napakah. Saterusna putra eta diabur di luhur barang-barang tadi sarta diingkeun
ngorondang nyalira,para ondangan nengetan barang naon anu mimiti dicepeng na. Lamun putra eta
nyepeng pare,perkawis eta nandakeun putra eta jaga barobah kaayaan patani. Lamun anu dicepeng
eta artos,nandakeun putra eta jaga barobah kaayaan saudagar/pengusaha. Kitu deui lamun anu
dicepeng na emas,nandakeun putra eta jaga bade barobah kaayaan jalmi anu berpangkat atawa
ngagaduhan kalungguhan anu dipihormat.
Nyiram nyaéta kahayang anu kakandungan di bulan mimiti, kadaharannana biasana anu sok
hararaseum jeung anu hararésé ditéangannana. Contona: hayang buah ngora, hayang numpak
mobil puso. Biasana sok digugu ku anu jadi salaki téh. Ieu nyiram mun anu kahayangna teu
dituruti arokna mun lahir sok ngacay.
Tingkeban mangrupa upacara salametan atawa sidkoh pikeun dara anu kakandungan opat bulan.
Tujuannana sangkan jaga budak anu bakal lahir salamet. Dina prakna salametan sok diitung
heula waktuna. Waktu anu dicokot téh nyaéta anu aya angka 4 na. Biasana tangal anu
katompérnakeun bulan nyaéta tangal 24.
Hal-hal anu sok disadiakeun dina tingkeban nyaéta kadaharan pikeun sidkoh atawa sedekah
upama baé nyaéta nyadiakeun tumpeng, biasana disebat tumpeng salamet. Tingkeban atawa
babarit nyaéta salah sahiji adat urang Sunda, anu mangrupa upacara salametan pikeun dara anu
kakandungan 7 bulan. Tujuannana pikeun budak anu bakal lahir salamet. Dina prakna salamet
sok diitung heula waktuna. Waktu anu dicokot téh biasana tangal anu katompérnakeun nyaéta
tangal 27.
Hal-hal anu sok disadiakeun dina tingkeban nyaéta kadaharan pikeun sidkoh atawa sedekah
upamana baé nyaéta nyadiakeun lalab-lalaban saperti bonténg, waluh, kakacangan, lauk jeung
enog. Aya kapercayaan dina tingkeban nyaéta ulah nyadiakeun dahareun peupeuncitan saperti
hayam, domba, entog atawa munding. Ceuk béja orokna mun lahir sok aya tapakan dina
beuheungna.
Jaba keur sidkoh bahan-bahan anu sok diayakeun téh nyaéta kudu sagala 7 rupa di antarana baé,
kembang 7 rupa, lawon (samping) 7 rupa, jeung bubuahan 7 rupa. Aya bahan-bahan saperti
mayang jeung dewegan konéng sahulu.
Umur kakandungan sabulan sok disebat ngahérang. Dua bulan sok disebat ngalénggang. Tilu
bulan sok disebat gumulung. Opat bulan sok disebat mangrupa. Lima bulan sok disebat usik.
Genep bulan sok disebat tumpak bali. Tujuh bulan sok disebat malik (borojol 7 bulan disebat
karuron). Dalapan bulan sok disebat ngora. Salapan bulan sok disebat medal ka dunia. Leuwih ti
salapan bulan disebat reuneuh munding.