Anda di halaman 1dari 54

JURUSAN BIOLOGI

FAKULTAS MATEMATIKA DAN ILMU PENGETAHUAN ALAM


UNIVERSITAS LAMPUNG

Superkelas Pisces

Taksonomi Vertebrata

-Dzul Fithria Mumtazah, S.Pd., M.Sc.-


Slide disadur dari materi perkuliahan Taksonomi Vertebrata
oleh Drs.Trijoko & Rury Epilurahman, M.Sc.
Learning Outcomes
• Menjelaskan klasifikasi Superkelas Pisces menjadi Kelas
Agnatha, Placodermi, Chondrichthyes dan Osteichthyes
• Menjelaskan perbedaan Kelas Agnatha, Placodermi,
Chondrichthyes dan Osteichthyes
• Menjelaskan ciri umum dan khusus dari Kelas Agnatha,
Placodermi, Chondrichthyes dan Osteichthyes
• Menguraikan prinsip sistematika dari Kelas Agnatha,
Placodermi, Chondrichthyes dan Osteichthyes
• Menjelaskan klasifikasi Kelas Agnatha, Placodermi,
Chondrichthyes dan Osteichthyes menjadi ordo,
familia, dan genus berdasarkan ciri khas yang
dimilikinya
IKAN :
HEWAN BERTULANG BELAKANG, BERGERAK DENGAN SIRIP,
BERNAFAS DENGAN INSANG DAN HIDUP DI DALAM AIR.

KLASIFIKASI (Ibeas 1963)


Kelas :
• Agnatha
• Placodermi*
• Chondricthyes
• Osteicthyes
KELAS AGNATHA
• TANPA RAHANG, MULUT BULAT
• TUBUH GILIK/ SILINDRIS, TANPA SISIK
• LUBANG HIDUNG 1, MEDIODORSAL
• RANGKA DARI TULANG RAWAN
• INSANG DALAM KANTONG, CELAH INSANG
LATERAL TUBUH
• TANPA SIRIP BERPASANGAN
ORDO MYXINIFORMES
• MULUT DIKELILINGI 3-4 PS TENTAKEL
• TANPA SIRIP PUNGGUNG
• CELAH INSANG 6-11 PS
• TANPA MATA
• CONTOH : Myxin glutinosus
ORDO PTEROMYZONTIFORMES
• MEMPUNYAI SIRIP PUNGGUNG
• MULUT SEPERTI MANGKOK, DILENGKAPI
DENGAN GIGI PARUT
• TANPA TENTAKEL
• CELAH INSANG 7 PASANG
• MATA KECIL
• CONTOH : Pteromyzon maarinus
Contoh Spesies
Myxiniformes

Hagfish - Myxin

Pteromyzontiformes

Lamprey - Pteromyzon
KELAS CHONDRICTHYES
• RANGKA DARI TULANG RAWAN
• SISIK DENTIKULA PLACODERMI (DECALCIFICATION)
• LUBANG HIDUNG SEPASANG
• CELAH INSANG 5-7 PASANG
• LUBANG TAMBAHAN NOSTRIL YANG BERHUBUNGAN
LANGSUNG DENGAN INSANG
• SIRIP YANG BERPASANGAN BERKEMBANG BAIK, SIRIP
EKOR BERKEMBANG/ MEREDUKSI
• FERTILISASI INTERNAL, YANG JANTAN MEMPUNYAI
CLASPER
• MEMPUNYAI SIFAT OSMOKONFORMER
KELAS CHONDRICTHYES
SUB KELAS :
1. ELASMOBRANCHI
ORDO : SQUALIFORMES/ Pleurotremata
RAJIFORMES/ Hypotremata
2. HOLOCEPHALI
ORDO : CHIMAERIFORMES

SUB KELAS ELASMOBRANCHI


• MENCAKUP IKAN HIU DAN PARI
• CELAH INSANG 5-7 PASANG
• SIRIP DORSAL, KALAU ADA KADANG BERDURI
• IKAN PEMBURU
ORDO : SQUALIFORMES/ PLEUROTREMATA
IKAN HIU : Ordo PLEUROTREMATA

• CELAH INSANG 5-7 PASANG DI SAMPING TUBUH


• SIRIP DORSAL1-2 BUAH, DENGAN/ TANPA DURI
• SIRIP ANAL ADA/ TIDAK ADA
• CONTOH :
FAM. SPHYRNIDAE : Sphyrna tudes
Hiu martil, tanpa spirakel, 4-5 m
FAM. SQUALIDAE : Squalus achantias
Kosmopolitan, 6 m lebih
Jenis-jenis Hiu

Squatina californica
Sphyrna sp

Pristiophoridae Carcharodon carcharias


IKAN PARI : HYPOTREMATA
• CELAH INSANG BAWAH, 5 BUAH
• SIRIP DADA MENGEMBANG DI SISI TUBUH HINGGA BAGIAN KEPALA
• EKOR MEMANJANG SEPERTI PECUT DAN DILENGKAPI DURI
BERACUN
• SPIRAKEL DAN MATA DI ATAS
• JANTAN DENGAN CLASPER
• TUBUH SANGAT PIPIH, BENTHIK
• CONTOH
Fam. Dasyatidae : Dasyatis sp
Sting Ray : ekor duri beracun
Fam. Mobulidae : Manta sp; Mobula sp
Manta and Devil Ray, lebar 6 m, Berat lebih dari 1 ton
Jenis-jenis Pari
SUB KELAS HOLOCEPHALI
• DIKENAL SEBAGAI IKAN TIKUS
• PENUTUP INSANG MENUTUP 4 CELAH INSANG, TINGGAL 1
• TIDAK MEMPUNYAI SPIRAKEL
• TIDAK BERKLOAKA : ANAL DAN UROGENITAL BUKAANNYA
TERPISAH
• TANPA PERUT DAN IGA
• JANTAN DENGAN KLASPER
• CONTOH :
Fam. Chimaeridae : Chimaera sp - Ratfishes
Fam. Callorhynchidae : Callorhyncus sp
Fam. Rhinochimaeridae : Rhinochimaera sp
Holochephali – Ikan Tikus
KELAS OSTEICTHYES
• KERANGKA DARI TULANG SEJATI, OSTEON : TULANG
• GIGI TERTANAM PADA TULANG
• JARI-JARI LEMAH PADA SIRIP BERSEGMEN
• LUBANG NASAL BIASANYA 2 BUAH, DORSALIS
• BIASANYA MEMILIKI GELEMBUNG RENANG
• FERTILISASI EKSTERNAL
• TELUR TIDAK BERKAPSUL
• OSMOREGULATOR
• BERDARAH DINGIN
Osmoregulation: sw fw

Chinook salmon are osmoregulators


SUB KELAS SARCOPTERYGII

• SIRIP BERPASANGAN, PADA PENGKALNYA


BERDAGING
• SISIK KOSMOID :
– LAPISAN LUAR : EMAIL
– LAPISAN TENGAH : COSMIN
– LAPISAN DALAM : TULANG
• MEM. LUBANG HIDUNG DALAM : CHOANA
(CHOANOICTHYES)
ORDO CROSOPTERYGII
• HIDUP PADA ZAMAN DEVON
• MOYANG AMPHIBIA
• PANGKAL SIRIP BERPASANGAN BERDAGING
• MEMPUNYAI 2 SIRIP DORSAL
• SISIK KOSMOID
• CONTOH :
Fam. Latimeriidae : Latimeria chalumnae
Coelacanth – Latimeria chalumnae

Ikan purba – Fosil hidup - ?

Ditemukan di :
Kep. Comoro, Afrika
Manado Tua (Sulawesi),

Fosil
ORDO DIPNOI (Lungfishes)
• HIDUP DI DAERAH KERING PARU-PARU
• SIRIP DADA DAN PERUT SEPERTI SIRIP IKAN
HIU, ADA YANG SEPERTI FILAMEN
• SISIK DARI KECIL BESAR
• CONTOH :
Fam. Ceratodontidae : Neoceratodus forsteri
Australian lungfishes
( Neoceratodus forsteri )
South American lungfish
( Lepidosiren paradoxa )
SUB KELAS ACTINOPTERYGII
• TIDAK MEMILIKI LUBANG HIDUNG DALAM
• SIRIP TANPA BAGIAN YANG BERDAGING, LEMBARAN
KULIT YANG DISOKONG JARI-JARI
• SISIK: ganoid, sikloid, ctenoid
• BIASANYA TIDAK MEMPUNYAI SPIRAKEL
• NOSTRIL DI BAGIAN ATAS KEPALA
• PEMBUAHAN TELUR EKSTERNAL
• Ordo : Cypriniformes, Siluriformes, Anguiliformes,
Synbranchiformes, Ophiocephaliformes,
Syngnathiformes, Perciformes,
Tetraodontiformes, Pleuronectiformes
Ordo ANGUILLIFORMES
• TUBUH PANJANG DAN LANGSING SPT BELUT
• SIRIP PERUT TIDAK ADA, BIASANYA SIRIP DADA
SEPASANG
• SIRIP PUNGGUNG – SIRIP EKOR – SIRIP ANAL
MENYATU
• CELAH INSANG SEPASANG, SEMPIT
• 19 FAMILI, 147 GENERA, 597 SPESIES
• FAMILIA : ANGUILLIDAE Anguila sp
MURAENIDAE Muraena sp
Anguila sp

Spotted Moray (Muraena sp)

Muraena helena
Ordo SYNBRANCHIFORMES
• Hidup di air tawar, sebagian payau
• Tubuh seperti sidat, ekor meruncing
• Sirip dada dan perut tidak ada
• Sirip dorsal dan anal mereduksi
• Tanpa sisik
• Celah insang satu di bagian ventral (Syn =
menyatu, branchia = insang)
• Famili : Synbranchidae 15 spesies
Monopterus albus
ORDO CYPRINIFORMES
• Dikenal sebagai Carpio, sebagian besar hidup di air
tawar
• Mulut dapat digerakkan (protactile),tanpa gigi
• Tanpa sirip adipose (lemak)
• Mempunyai gelembung renang
• Kepala tanpa sisik
• Biasanya tidak mempunyai jari-jari keras pada sirip
dorsal, beberapa jenis memiliki
• Ada 6 Famili, 256 Genera, 2242 Spesies
• Familia : Cyprinidae, Cobitidae, Psilorhynchidae,
Homalopteridae
Gas Bladder
• Used for buoyancy control
• Physostomas-gas bladder is connected to
the stomach. Buoyancy achieved by
gulping air.

• Physoclistous-not connected to stomach.


Fish hasdeveloped rete mirable and gas
gland which serveto promote gas exhange.
Jenis-jenis anggota Cypriniformes

Guppy fish

Cyprinus carpio
Balantiocheilos

Punctius barbodes
Ordo SILURIFORMES
• Dikenal sebagai ikan lele, sebagian besar hidup di air
tawar
• Tubuh tidak bersisik
• Jari-jari keras bila ada pada sirip dorsal dan atau sirip
dada
• Tulang rahang bawah mereduksi, mulut dilengkapi
dengan sungut/barbel
• Biasanya mempunyai sirip adipose (lemak)
• Kepala tanpa sisik
• Mempuyqi arboresen organ
• Ada 31 Famili, 400 Genera, 2211 Spesies
• Familia : Siluridae, Pangasidae, Clariidae, Akysidae,
Ariidae, Bagridae dll
JENIS JENIS ORDO
SILURIFORMES

Mystus nemurus: Ikan Baung


Arius sp / Ariidae:
Ikan Manyung

Clarias batracus

Clarias batracus

Pangasius sutci Hypostomus : Ikan Sapu-


sapu/Sucker Fish
Jenis-jenis anggota SILURIFORMES

Pangasius jambal Synodontis

Ictalurus

Practocephalus: Lele ekor merah Clarias gariepinus


Ordo Syngnathiformes
• Mulut kecil, rahang menyatu tabung,
disebut ‘pipefish’
• Sirip perut bila ada abdominal
• Sirip dorsal dan dada tidak bercabang
• Sisik berupa cincin-cincin tulang
• Terdapat 6 Famili, 63 genera, 257 Spesies
Jenis-jenis anggota SYGNATHIFORMES

Sygnatus

H. hippocampus

Macrochampus
Ordo Ophiocephaliformes
• Kepala pipih dorso ventral, bersisik, menyerupai
kepala ular
• Sisik cycloid atau ctenoid
• Alat nafas tambahan – suprabranchial
• Sirip dorsal dan anal memanjang
• Sirip perut ada dengan 6 jari-jari
• Tidak ada jari-jari keras
• Familia : Channidae 1,2 m, 12 spesies
Channa striata
JENIS-JENIS OPHIOCEPHALIFORMES

Channa asiatica
Channa maurilus

Channa striata Channa bleherri


Ordo Perciformes
• Paling tinggi dalam evolusi dan paling beranekaragam
• Dominan hidup di laut, tropika dan sub tropik
• Sirip perut jika ada jugalar/ thoraksid
• Sirip dorsal dua buah
• Sisik ctenoid
• Sirip pelvic 1 jari
jari-jari
jari keras, 5 jari
jari-jari
jari lemah
• Sirip ekor > 17
• Terdiri 32 Subordo, 150 Famili, 1367 Genus, 7800 Spesies
• Familia : Seranidae (Sea Basses), Carangidae (Jacks and
pompanos), Lucanidae (Snapper), Chaetodontidae
(Butterflyfishes), Pomachantidae (Angelfish), Cichlidae (Cichlids),
Osphronemidae (Gouramy)
Jenis-jenis anggota PERCIFORMES

Serranus
Serranus hanos Epinephellus marginatus

Carangidae/ ikan semar Epinephelus fasciatus


Jenis-jenis anggota perciformes

Lucanidae Chaetodon
Lucanus

Chaetodon/ Kepe-kepe Angel fish


Osphronemus gourami
Dwarf gourami (Colisa lalia )
ORDO TETRAODONTIFORMES
• Celah insang tertupup, kecil
• Maksila dan premaksila menyatu
• Sisik termodifikasi menjadi duri, lempeng atau
perisai
• Gurat sisi ada tau tidak ada
• Memiliki kantung udara- berenang
• Memiliki 8 familia, 92 Genera, 329 spesies
• Hidup di air payau dan laut
Jenis-jenis Tetraodontiformes

Diodon hystric Diodon holocantus

Molidae

Chylomycterus
ORDO PLEURONECTIFORMES
• Pada waktu larva, muda bilateral simetris.
• Ikan dewasa bentuk tubuh asimetri, pipih,
mata di salah satu sisi
• Sirip dorsal dan anal memanjang
• Tanpa kantung renang, hidup didasar
• Sisik sikloid, ctenoid atau berbintil
• Enam Famili, 117 Genera, 538 spesies
• Hidup bentik dan karnivor
Jenis-jenis Pleuronectiformes

Psettodes erumei Samariscus

Pleuronectes
Pleuronectes platista

Anda mungkin juga menyukai