PURWAKA

Awit saking kajurunging manah, MGMP Bahasa Jawa Daerah Istimewa Yogyakarta
cumanthaka ndhèrèk cawé – cawé urun rembag babagan pamarsudining basa, sastra, tuwin
aksara Jawa, kanthi ngedalaken bahan ajar bahasa Jawa.
Bahan ajar bahasa Jawa punika namung kanggé mbiyantu para siswa anggènipun sami
sinau basa Jawa, lan sapérangan bahan ajar bahasa Jawa punika kaserat mawi aksara Jawa
gagrag Sriwedarèn 1926, wondéné tata gelar panulising latin basa Jawa kajumbuhaken kaliyan
Ejaan basa Jawa aksara Latin wedalan Balai Pustaka Yogyakarta edisi revisi taun 2006.
Bok bilih ing mangké pinanggih samukawis bab taksih rinaos kirang jangkep
menggahing materi gegayutan kaliyan kurikulum ingkang lumampah, awit saking punika
panyaruwé para winasis lan para pamaos tansah kula antu – antu.
Ing wasana mugi – mugi modul punika wonten ginanipun tumrap para kadang dwija
langkung – langkung tumrap para siswa.

Tim Penyusun Bahan Ajar Bahasa Jawa

MGMP Bahasa Jawa SMA/SMK/MA D.I. Yogyakarta

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

1
 DAFTAR ISI

WULANGAN 1

Purwaka Atur 1

Daftar Isi 2

A Aksara Jawa 5

B Gladhen 10

Kawruh Tembung 13

WULANGAN 2

A Unggah-ungguh Basa Jawa 16

B Cak - cakaning Unggah-ungguh Ing Pawiyatan/sekolahan 19

C Cak-cakaning Unggah-ungguh Ing Masarakat 21

D Gladhen 24

Kawruh Ukara 25

WULANGAN 3

A Tembang Macapat 27

B Praktik Nembang Macapat 29

C GLADHEN 30

D Ngripta Sekar Macapat 31

E Watak Sekar Macapat 32

F Sasmita ing Sekar Macapat 32

G Mangsuli Pitakon 33

H Nyekar Macapat 34

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

2
I. Gladhen 34

J. Gladhen 34

Kawruh Tembung 34

WULANGA 4

A Pawartos 35

B Maos Teks Pawarta 36

D Tuladha Teks Berita 38

E GLADHEN 40

F Gladhen 41

G Gladhen 41

Kawruh Ukara 42

WULANGA 5

A Geguritan 44

B Unsur-unsur geguritan 45

C Ingkang kedah dipungatosaken rikalanipun maos geguritan 45

D Nyerat Geguritan 46

E Wosipun geguritan! 47

F Purwakanthi ing geguritan 47

G Leléwaning Basaing geguritan 47

H Tataranipun apresiasi geguritan 50

I GLADHEN 50

Kawruh Tembung 52

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

3
 WULANGAN 6

A Carios Pengalaman 53

B Nyariosaken pengalaman 54

C Tuladha cariyos pengalaman 54

D Tuladha cariyos pengalaman 55

E Tuladha cariyos pengalaman 55

F Tuladha cariyos pengalaman 56

G Gladhen 56

Kawruh Ukara 57

WULANGAN 7

A Sesorah 58

B Tuladha sesorah “Wursitawara” 62

C Tuladha Wursitawara Bab Kabudayan 63

D WIDYA TEMBUNG 66

E Gladhen 67

Kawruh Tembung 68

WULANGAN 8

A Carios Wayang 69

B Mangsuli Pitakèn 70

C Gladhen 74

D Gladhen 74

Kawruh Ukara 74

UJI KOMPETENSI 77

DAFTAR PUSTAKA 95

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

4
 WULANGAN

Kompetensi Dasar

Menulis wacana beraksara Jawa

Materi Pokok: Aksara Jawa

A. Kawaosa kanthi permati!

MAOS AKSARA JAWA

A. Aksara lan Pasanganipun

ha na ca ra ka da ta sa wa la

pa dha ja ya nya ma ga ba tha nga

re le

B. Sandhangan
Sandhangan, inggih punika tandha ingkang kaginakaken kanggéngéwahi swantenipun
aksara ingkang dipunsandhangi. Sandhangan wonten ing paugerantata tulis aksara Jawa
kapérang dados 3 warni, yaiku:
1. Sandhanganswara, kanggéngéwahi swanten aksara miturut ungelipun vokal
[i],[u],[é,è],[e], lan[o]

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

5
  wulu → … → ungelipun[i] → → siswa

 suku → … → ungelipun[u] → →sukun

 taling → … → ungelipun [é/è] → →sélak

 pepet → ... → ungelipun [e] → → sepi

 taling tarung → …. → ungelipun [o] → → sopan

2. Sandhangan Sesigeg, minangka gantosipun aksara sigeg ha, ra, lan nga nalikaangsal
pasanganutawi pangkon ;

 pangkon → kanggépanyigeg →sepen

 wignyan → ungelipun [h]→ →tansah

 layar → ungelipun [r]→ →sarwa

 cecak → ungelipun [ng]→ →sang

3. Sandhangan Wyanjana, minangka gantosipun aksara ra, re sahaya nalika madeg dados
pasangan ingaksarapunikagadhah sipat wyanjana utawi lebur kaliyan tembung ingkang
dipunpasangi;

 cakra → ungelipun [-ra-]→ →srawung

 ceret → ungelipun [-re-]→ →srengéngé

 péngkal → ungelipun [-ya-]→ →kyai

C. Pada inggihpunikatandha wacaningkangkaginakakenwontening seratanaksara Jawa,

kadosdéné:

 adeg-adeg → → kanggé miwiti nyerat ukara/alinéa/paragraf.

 pada lingsa → → kanggé nyerat koma ing tengahing ukara menga

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

6
  pada lungsi → → kanggé nyerat titik ing pungkasaning ukara

menga

 pada pangkat → → kanggé nyerat angka Jawa.

 purwapada kanggé miwiti pada, pupuh tembang (mangajapa becik)

 madyapada kaserat ing sangajenging gantosipun pupuh-pupuh

ingkangwonteningtengah (mandrawa)
 wasanapada kaserat minangka panutup ing pungkasaning seratan

tembang (inti/purna)

C. Aksara Murda
Ginanipun aksara murda inggih punika kaginakaken kanggé tata prunggu utawi
pakurmatan, tuladhanipun kanggé nyerat namaning Gusti, Nabi, Ratu, Wali, Pusaka,
Nagari, lan Kitha. Aksara murda boten dipunginakaken minangka panutuping wanda (suku
kata).

Aksara murda gunggungipun namung pitung warni inggih punika:

Nama Aksara Aksara Pasangan aksara
Pemakaian dalam kata
murda murda Murda
…… Gusti Natanagara
Na

…… Kraton Ngayogyakarta
Ka

…… Tawangmangu
Ta

…… Sinuhun Sultan Agung

Sa

…… Panembahan Sénapati
Pa

…… Gunung Merbabu
Ga

…… Balé Pustaka
Ba

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

7
D. Aksara Swara
Ginanipun aksara aksara:
1. Kanggé nyerat aksara vokal ingkang dados wanda (suku kata) saking basa manca
supados cetha lafalipun.
2. Aksara swara boten saged dados pasangan.

3. Aksara swara saged dipunsukani sandhangan wigyan( .. ), layar (… …) lancecak(… ….)

4. Aksara swara gungungipun wonten gangsal warni, inggih punika:

nama aksara
aksara swara panganggéingtembung
swara
Kitab Alquran
A

Éropa
E

Ibnu Umar
I

Organisasi
O

Urbanisasi
U

E. Aksara Rèkan.
Ginanipun Aksara Rékan:
1. Kanggé nyerat aksara konsonan saking basa manca ingkang taksih kaginakaken kados
aslinipun.
2. Aksara rékan saged dados pasangan lan saged dipunsukani pasangan, aksara rékan ugi
saged dados sandhangan.
3. Aksara rékan gunggungipun namung gangsal warni, inggih punika:
nama pasangan
aksara rékan panganggéingtembung
aksara rékan aksara rékan
Khatib arep khutbah
Kha

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

8
 Wong dzalim kesèd dzikir
Dza

Paédahé Bètèng Vrédebreg

fa / va

Zakat iku wajib lan ziarah iku sunat

Za

Ghazali lan Ghulam Ahmad

Gha

F. Angka Jawa
a. Angka dipunginakaken kanggé nerangaken lambang mawi nomor. Wujudipun angka
mawi aksara Jawa kadosta:

=1 =2 =3 =4 =5 =6 =7 =8 =9 =0

b. Angka mawi aksara Jawaanggènipun nyerat angka kaapit mawi pada pangkat ( .... )

Tuladha:
dawané kertas 36 sèntimèter=======
G. Tuladhapanyeratipun tembungdwipurwa

tembungipun panyeratipun mawi aksara Jawa

lelaku

lelayu

tetuku

kekarepan

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

9
 Gladhèn

1. Kasebataken namanipun sandhangan saking tembung-tembung ing ngandhap punika!

Namanipun Aksara Namanipun Aksara

No. AksaraJawa No. AksaraJawa
Sandhangan Latin Sandhangan Latin

1 8

2 9

3 10

4 11

5 12

6 13

7 14

Kawaosa seratan Jawa ing ngandhap punika!

KapendhetsakingSerat Dharma Wasitaanggitapun KGPAA Mangkunagara IV
pupuhdhandhanggulapada 7 saha 12.

2. Ukaralatiningandhappunika kaserata nganggé aksara Jawa:

a. Bobotku 62 kilogram.

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

10
 b. Keboné jembaré 250 mèter persegi.
c. Jalan Pangéran Diponegoro II, No. 37 Jakarta.
d. UUD 1945, Bab VII, Pasal 21.
e. Senèn, 9 Nopémber 1992, pukul 8.45.
f. Dwi naga rasa tunggal.
g. Trisula kembang lata.
h. Lajering kembang sinesep peksi.
i. Nirbaya madyaning puri
j. Ramé ing gawé, sepi ing pamrih.
k. Yén kepeksa nacad, nggunakna tembung manis.
l. Nyabaraké atiné dhéwé waé ora bisa, méndah nyabaraké atiné wong liya.
m. Sira kudu bisa mbédakakénistha, madya, utama.
n. Pinuju bungah élinga susah, pinuju susah élinga bungah.
1. Begja-begjané kang lali, maksih begja kang éling lan waspada.
3. Kasalinana nganggé aksara Jawa!
a. anak yuyu
b. panén pari
c. nutup lawang
d. bapak kyai
e. mangan thiwul
f. jembar segarané
g. krungu warta
h. golèk nanas
i. dodol dhuku
j. manuk mabur

4. Waosan ing andhap punika kaserata ngginakaken aksara Jawa!

Abu Bakar Ali ketemu Kanjeng PangéranBuwana Nagara ing Kraton Bagdad. Kekaroné
banjur padha dzikir lan padha rembugan prekara zakat. Ratu loro mau pancén takwa
marang Gusti Allah, yaiku dzat ghaib kang maha kuwasa.

Waosan aksara Jawa ing andhap punika kaserata aksara latinipun salajengipun kacariyosna
waosan punika mawi basa Jawa krama!

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

11
5. Waosan aksara Jawa ing andhap punika kaserat aksara latinipun, salajengipun
kacariyosna waosan punika mawi basa Jawa krama!

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

12
 KAWRUH TEMBUNG

WUJUD (DHAPURING) TEMBUNG

Tembung-tembung punika miturut wujudipun utawi dhapuripun saged kapérang dados kalih
golongan, inggih punika:
A. Tembung Lingga
B. Tembung ingkang sampun éwah saking lingganipun.

A. Tembung lingga
inggih punika sadaya tembung ingkang dèrèng éwah saking asalipun.
Kadosta: jaranan, lingganipun: jaran
kepatèn, lingganipun: pati
karoban, lingganipun: rob
Déné tembung lingga ingkang dipunwastani asal utawi tembung ingkang dèrèng ngalami
éwah-éwahan punika kathah-kathahipun saking tembung wod.
Tembung wod: suk, lajeng dados wonten tembung lingga pasuk, rasuk, rangsuk, susuk, isuk
lan sanès-sanèsipun.
Tembung wod: pis, dados tembung lingga: tipis, tapis, kempis, dhepis, lan sapiturutipun.
Tembung wod: lur, dados tembung lingga: uwur, siwur, kawur, mawur, sawur, lan
sapiturutipun.
Nanging boten sedaya tembung lingga wonten wodipun.

B. Tembung ingkang sampun éwah saking lingganipun.

Tembung ingkang sampun éwah saking linganipun, kapantha dados tigang golongan,
inggih punika:
1. Tembung andhahan
2. Tembung ingkang dipunrangkep
3. Tembung camboran
4. Tembung wancahan

1. Tembung andhahan
Tembung tekuk saged dipunwangun dados tembung warni-warni, kadosta: ditekuk,
panekuk, tinekuk, tekukan, tekuk-tekukan, lan sanès-sanèsipun. Tembung-tembug
punika wau sadaya kasebat tembung andhahan.
Déné tembung lingga saged éwah dados tembung andhahan punika awit saking
dayaning wuwuhan. Wujuding wuwuhan wonten warni tiga, inggih punika:
a. ater-ater, inggih punika wuwuhan ingkang mapanipun wonten ngajeng. Wujuding
ater-ater wonten warni-warni, ing antawisipun: hanuswara ( = n, = ny,

= m, = ng); tripurusa (tak/dak, ko, di), ku, ké, sa, pa, pi, pra, tar, kuma,

kapi, a, ma, pan, pang, lsp.

b. seselan, inggih punika wuwuhan ingkang mapanipun ing satengahing tembung,
inggih punika: um, in, el, er.

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

13
c. panambang, inggih punika wuwuhan ingkang mapanipun ing pérangan wingking
tembung, kadosta: a, i, e, an, en, ana, aké, na, né, ku, mu.

Pandhapukipun tembung andhahan saking tembung lingga, saha éwah-éwahanipun

dipunwastani ngrimbag. Déné rimbag ing tembung punika wonten warni-warni
namanipun, ing antawisipun: lingga andhahan, tanduk, tanggap lan bawa ka, pakon
utawi hagnya, tandang lan sananta, sambawa, bawa, guna/adiguna, wisésa -na, bawa
wacaka jawa wacaka, kriya wacaka karana wacaka.
a. Lingga andhahan
Wonten sawetawis tembung ingkang sejatosipun sampun dados tembung
andhahan, ananging dipunanggep kados tasih tembung lingga. Sebabipun amargi
tembung wau tasih saged dipunwuwuhi ater-ater, panambang, lan seselan kados
déné tembung lingga. Kados upaminipun:
omah, dados lingga andhahan somah, tembung somah saged kadamel andhahan
malih upaminipun sesomahan.

ubeng, dados lingga andhahan kubeng, tembung kubeng saged kadamel

andhahan malih upaminipun kinubeng.
weruh, dadoslingga andhahan kawruh, tembung kawruh saged kadamel
andhahan malih upaminipun dikawruhi.

Wondéné ingkang kagolong lingga andhahan inggih punika:

1) Tembung lingga ingkang pikantuk ater-ater sa, pa, pi, pra, tar, tra, ka.
Tuladha:
sa : sa + iji = siji
sa + olah = solah
pa : pa + omah = pomah
pa + mong = pamong
pi : pi + wulang = piwulang
pi + andel = piandel
pi + tutur = pitutur
pra : pra + kara = prakara
pra + lambang = pralambang
pra + jurit = prajurit
ka : ka + ubeng = kubeng
ka + wruh = kawruh
ka + arsa = karsa
sadaya tembung ingkang pikantuk ater-ater sa, pa, pi, pra, ka, kalebet jinising
tembung aran.
tar : tar + tamtu = tartamtu
tar + buka = tarbuka
tar + waca = tarwaca
tar + kadhang = tarkadhang

2) Tembung lingga ingkang oleh ater-ater pan (ny), pam, pang.

Kayata: pan: pan + tiyung = pantiyung
pan + telung = pentelung

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

14
 pan + colot = pencolot
pan + thèlès = penthèlès
pan + jete = penjété
pan + dhelis = pendhelis.
Sadaya tembung ingkang pikantuk ater-ater pan (ny), pam, pang, kalebet jinising
tembung kahanan.

3) Tembung lingga ingkang pikantuk seselan: er, el.

Sejatosipun seselan er, el punika seselan ingkang namung sawarni, pramila kala
mongsa lajeng saged lira-liru. Kadosta krelip utawi klelip. Wondene
pangetrapipun ing tembung wonten ing sawingkingipun aksara purwanipun
lingga, tuladha: k (er) + elip
g (er) + andhul
b (el) + èbèr
g (el) + ereng
Tembung ingkang apurwa swara menawi pikantuk seselan el, er, purwanipun
dipukantheni k.
Tuladha: abang + er : krabang (krabing)
engkat-engkit : krengkat-krengkit
enggas-enggos : krenggas-krenggos
enggèh : krenggèh
ogèl : krogèl
uget : kruget
èwèr : klèwèr
éwa : kléwa
uwer : kluwer
Sadaya tembung ingkang pikantuk seselan el, er, kalebet jinising tembung
kahanan, pramila asring dipunkanthèni tembung pating ing ngajengipun.

WIBAWA, Bahan Ajar Bahasa Jawa SMA/MA/SMK Daerah Istimewa Yogyakarta

15