Modul Bahasa Sunda

MODUL PANGAJARAN MANDIRI
MATA PELAJARAN BASA SUNDA

modul; pGjrn; mn;diri
mt peljrn; bs sun;d
KELAS X
pik]n; s;m;a kels; |10|
Disusun ku :
Andri Trisulistian, M. Pd.
Ira Siti Faridah, S. Pd.
Mia Tresnawati, S. Pd.
<2018>
PANGJAJAP
Sadaya puji sinareng syukur urang sami-sami sanggakeun ka hadirat Illahi Rabbi margi
jalaran rahmat sareng hidayah-Na panulis tiasa ngaréngsékeun Modul Basa Sunda pikeun SMA
Kelas X Program SMA Terbuka di SMA Negeri 1 Margaasih. Sarta teu hilap shalawat sinareng
salam mugia salawasna ngocor ngagolontor ka Jungjunan urang Nabi Muhammad SAW, ka
kulawargana, ka shahabat-shahabatna, ka tabi’in tabi’atna tug dugi ka urang sadaya salaku
umatna.
Ieu modul ditulis kalayan tinimbangan kondisi jeung kabutuh siswa, utamana siswa SMA
Terbuka di SMA Negeri 1 Margaasih. Salian ti éta, ieu modul ogé ditulis dumasar kana
kamandirian kagiatan diajar siswa jeung guru nu minangka pangapingna.
Panulis uninga yén eusi dina modul ieu seueur pisan kahéngkéranna. Ku margi kitu, kritik
sinareng saran anu tiasa ngawangun sarta nyampurnakeun kana ieu modul kacida dianti-anti ku
panulis.
Sarta teu hilap panulis ogé neda dihapunten saupamina aya kecap-kecap anu teu merenah
kana manah. Mugia ieu modul téh aya mangpaatna kanggo urang sadayana umumna sareng
kanggo panulis hususna.
Bandung, Februari 2018
Panulis
MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 1

DAFTAR EUSI
PANGJAJAP ………………………………………………………………………………...… 1
DAFTAR EUSI ……………………………………………………………………………...…. 2
BUBUKA ………………………………………………………………………………………...4
PANGAJARAN 1 TERJEMAHAN……………………………………………...…………….6
1.1 Conto Teks Tarjamahan ……………………………………………………………………...6
1.2 Medar Tarjamahan …………………………………………………………………………...9
1.3 Pangaweruh Basa……………………………………………………………………………10
PANCÉN MANDIRI UJI KOMPETENSI 1 …………………………………………….13
PANGAJARAN 2 DONGÉNG ……………………………………………………………….16
2.1 Conto Téks Dongéng………………………………………………………………………..16
2.2 Pedaran Dongéng …………………………………………………………………………...20
2.3 Kaparigelan Ngadongéng …………………………………………………………………...21
PANCÉN MANDIRI UJI KOMPETENSI 2 …………………………………………….23
PANGAJARAN 3 LAPORAN KAGIATAN ……………………………………………….26
3.1 Conto Téks Laporan Kagiatan ……………………………………………………………...26
3.2 Pedaran Laporan Kagiatan ………………………………………………………………….31
PANCÉN MANDIRI UJI KOMPETENSI 3 ……………………………………………33
PANGAJARAN 4 KAWIH …………………………………………………………………..34
4.1 Mikawanoh Rumpaka Kawih ……………………………………………………………….34
4.2 Pedaran Rumpaka Kawih …………………………………………………………………...36
PANCÉN MANDIRI UJI KOMPETENSI 4 ……………………………………………41
EVALUASI AHIR MODUL SEMESTER 1 ………………………………………………..43
PANGAJARAN 5 WAWANCARA ………………………………………………...……… 44
5.1 Conto Wawancara …………………………………………………………………..…...… 44
5.2 Mikawanoh Wawancara ………………………………………………………..………….. 47
5.3 Pangaweruh Basa …………………………………………………………..……………… 51
PANCÉN MANDIRI UJI KOMPETENSI 5…………………………………………… 54
PANGAJARAN 6 CARITA BABAD …………………………………………..…………… 57
6.1 Conto Carita Babad ………………………………………………… .……………………. 57
6.2 Mikawanoh Carita Babad …………………………………………………….…….……… 63
6.3 Nganalisis Carita Babad ………………………………………………..………………….. 64
6.4 Pangaweruh Basa ……………………………………………………………………..…… 65
PANCÉN MANDIRI UJI KOMPETENSI 6 ………………………………………...…. 69
PANGAJARAN 7 AKSARA SUNDA ……………………………………………….……… 70
7.1 Mikawanoh Aksara Sunda ………………………………………………………...………. 70
7.2 Nulis Aksara Sunda …………………………………………………………….………….. 76

7.3 Maca Aksara Sunda …………………………………………………….…………………. 76
PANCÉN MANDIRI UJI KOMPETENSI 7………………………………..………….. 80
PANGAJARAN 8 SAJAK …………………………………………………………………… 83
8.1 Conto Sajak ………………………………………………………….…………………….. 83
8.2 Mikawanoh Sajak …………………………………………………………….….………… 86
8.3 Pangaweruh Basa ………………………………………………….……………………..... 89
PANCÉN MANDIRI UJI KOMPETENSI 8 …………………………..……………… 92
EVALUASI AHIR MODUL SEMESTER 2 ………………………………………………..95
REFERENSI ………………………….………………………………………………….….. 96

BUBUKA
Pangajaran basa Sunda anu dipidangkeun dina Modul Basa Sunda pikeun SMA Kelas X ieu
mangrupa pangajaran anu midangkeun kamampuh dasar makéna basa Sunda nu penting pisan
pikeun dikawasa ku hidep. Naha bet kitu? Lantaran matéri anu dipidangkeun dina ieu modul
bakal mantuan hidep sangkan babari dina diajar basa Sunda.
Pangajaran anu dipidangkeun dina ieu modul hampir sakabéhna geus diajarkeun ka hidep
nalika di SMP mung sapangajaran anu anyarna mah. Di SMP hidep pernah diajar pangajaran
dongéng, laporan kagiatan, kawih, wawancara, carita babad, aksara Sunda jeung Sajak.
Sedengkeun pangajaran anu anyarna nya éta ngeunaan tarjamahan. Sanajan lolobana
pangajaranna geus diajarkeun di SMP, tapi di SMA mah éta pangajaran téh leuwih nyosok jero
deui sarta ambahanana leuwih lega. Sacara pertéla, pangajaran basa Sunda nu bakal ku hidep
dipikapaham nya éta di antarana:
No Kompetensi Pengetahuan Kompetensi Keterampilan Alokasi Waktu

.
1. Menganalisis aspek kebahasaan Menerjemahkan teks ke dalam 4 minggu
dan rasa bahasa teks terjemahan. bahasa Sunda atau sebaliknya
dengan memperhatikan aspek
kebahasaan dan rasa bahasa.
2. Membandingkan jenis dongeng, Menampilkan berbagai jenis 4 minggu

berdasarkan isi, struktur, dan dongeng dengan cara ngadongeng,
aspek kebahasaan. monolog, atau dramatisasi.
3. Menganalisis isi, struktur dan Menulis laporan kegiatan dengan 4 minggu

aspek kebahasaan laporan memperhatikan struktur dan aspek
kegiatan. kebahasaan.
4. Membandingkan bentuk, struktur Melantunkan kawih Sunda klasik 4 minggu

dan aspek kebahasaan teks kawih dan pop dengan memperhatikan
Sunda klasik dan pop. ekspresi, danteknik vokal.
5. Menganalisis isi, struktur, dan Merancang, melakukan dan 4 minggu

aspek kebahasaan teks wawancara. menyusun laporan wawancara
dengan memperhatikan
kesantunan berbahasa.
6. Menganalisis isi, struktur, dan Menyajikan isi teks babad/sejarah 4 minggu

aspek kebahasaan teks babad/ Sunda dengan memperhatikan
sejarah Sunda. struktur dan aspek kebahasaan.
7. Menganalisis bentuk dan tipe Mengkreasikan aksara Sunda 4 minggu

aksara Sunda sesuai dengan sesuai dengan kaidah-kaidahnya.
kaidah-kaidahnya.
8. Menganalisis isi, struktur, dan Menampilkan sajak dengan cara 4 minggu

aspek kebahasaan sajak. membaca, mendeklamasikan,
musikalisasi atau dramatisasi.

Éta pangajaran téh bakal nganteurkeun hidep pikeun ngawasa kompetensi, boh pangaweruh,
kaparigelan, boh sikep anu patali jeung kamampuh nganggeuskeun pasualan ngagunakeun
padoman jeung palanggeran makéna basa Sunda anu saluyu jeung tungtutan kurikulum 2013
revisi 2017.
Pidangan pangajaran-pangajaran anu aya dina Modul Basa Sunda biasana mangrupa
pangajaran anu dipaké dina kahirupan sapopoé. Pangajaranna dimimitian ku hal anu sok
pagilinggisik jeung makéna basa Sunda nya éta tarjamahan. Naha bet kitu? Lantaran teu salilana
urang Sunda salaku pamaké basa Sunda meunangkeun informasina dina basa Sunda. Contona
saupama urang néangan informasi tambahan ngeunaan pangajaran tina internét mangka
kalolobaanana basa nu dipaké nya éta basa Indonésia. Ku kituna éta pangajaran téh kudu
ditarjamahkeun heula kana basa Sunda.
Modul bahan ajar ieu mangrupa panglengkep tina Buku Cahara Basa Kelas X anu miboga
tujuan sangkan hidep bisa maham kana pangajaran-pangajaran kalayan gampil. Dina ieu modul,
disadiakaeun conto tina poko pangajaran anu dipedar dina wangun téks. Kalayan tujuan hidep
leuwih kairut kana pangajaranna. Salian ti conto téks, ogé dipidangkeun rangkuman pangajaran,
pangaweruh basa, jeung latihan soal evaluasi/ Uji Kompetensi.
Unggal kagiatan pangajaran boh pangajaran mandiri boh pangajaran “tatap muka” bakal
meunangkeun peunteun pikeun unggal aspék penilaian, anapon rubrik penilaian pikeun unggal
kompetensi dasar nya éta :
Aspék Tugas Mandiri Tugas Kelompok Sawala (Forum) Uji Kompetensi per KD
Pengetahuan 30% 20% 20% 30%
Keterampilan 50% 30% 20%
Dipiharep hidep aktif ilubiung dina unggal kagiatan pangajaran, boh kagiatan sawala,
pangajaran jarak jauh, kagiatan “tatap muka”, pancén, jeung kagiatan évaluasi per Kompetensi
Dasar. Sarta évaluasi ahir seméster anu aya dina bagéan ahir modul anu dilaksanakeun di ahir
kagiatan pangajaran seméster ieu.
Wilujeng diajar mugia ieu modul bisa mantuan jeung ngaronjatkeun pangaweruh hidep dina
ngawasa pangajaran basa Sunda kelas X saluyu jeung palanggeran anu aya dina kurikulum 2013
révisi 2017. Sing sumanget sarta soson-soson diajarna.

PANGAJARAN 1
TERJEMAHAN
Kompetensi Dasar
Aspek Pengetahuan
3.1 Menganalisis aspek kebahasaan dan rasa bahasa teks terjemahan.
Aspek Keterampilan
4.1 Menerjemahkan teks ke dalam bahasa Sunda atau sebaliknya dengan memperhatikan aspek
kebahasaan dan rasa bahasa
Wilujeng sumping di modul pangajaran mandiri SMA Terbuka, dina kagiatan pangajaran 1,
hidep bakal diajar pangajaran ngeunaan tarjamahan, mikawanoh téks tarjamahan, kumaha carana
narjamahkeun, tur milih diksi tur adegan basa anu merenah sangkan bisa jadi téks terjemahan
anu merenah.
Tujuan Pembelajaran
Setelah proses kegiatan pembelajaran terjemahan selesai, peserta didik diharapkan mampu
mengamati, menganalisis, menyimpulkan terjemahan melalui kegiatan menyimak atau membaca
dan menterjemahkan kata, kalimat dan paragraf pendek dari Bahasa Sunda ke dalam Bahasa
Indonesia atau sebaliknya dengan memperhatikan kaidah-kaidahnya, serta menyunting dan
membacakan terjemahan yang dibuat dengan tepat.
Pikeun ngahontal éta tujuan pangajaran, léngkah nu mimiti mangga ku hidep baca sarta
teuleuman téks tarjamahan ieu di handap.
1.1 Conto Téks Tarjamahan
Conto 1
Maca Téks Tarjamahan
SAYA dilahirkan di rumah peninggalan nenek moyang ibu, yang terletak di samping
balai desa Cibolérang, Jatiwangi, tapi sewaktu umur saya baru beberapa belas bulan saya
dibawa pindah ke rumah kakek di kampung Pasuketan, sebab kakek membeli rumah di sana.
Selanjutnya saya tinggal di sana hingga lulus Sekolah Rakyat.

Hal saya dibawa pindah ke Pasuketan penting diceritakan, sebab kalau saja saya terus
tinggal di rumah peninggalan nenek moyang ibu yang terletak di samping balaidesa, tentu kisah
hidup saya akan berbeda.
Desa Cibolérang adalah salah satu di antara tiga desa yang membentuk kota
kewedanaan (kini kecamatan) Jatiwangi. Dua desa lainnya adalah desa Sutawangi dan
Cicadas. Sutawangi di tengah-tengah, Cicadas di sebelah barat, sedang Ciborélang di sebelah
timur. Kota Jatiwangi yang secara administratif termasuk ke dalam wilayah kabupaten
Majalengka, secara kultural terletak di daerah tapal batas kultur Sunda dan (Jawa) Cirebon.
Waktu itu, ada dua bahasa sehari-hari yang digunakan oleh orang Jatiwangi, yakni bahasa
Sunda dan bahasa (Jawa) Cirebon, tergantung dari lingkungan sosial dan pekerjaan masing-
masing.
Di sekitar balai desa Cibolérang yang terletak di sebelah selatan jalan raya Cirebon-
Bandung di seberang pasar -disebut "Pasar Baru" karena pasar lama terletak di depan balai
desa Sutawangi- penduduk sehari-hari menggunakan bahasa Cirebon. Orang Kaum (masjid
terletak tepat di sebelah barat-laut desa, karena sepelataran) berbicara dalam bahasa Cirebon.
Demikian pula orang pasar berbicara dalam bahasa Cirebon, meskipun penduduk yang tinggal
di sebelah utara, timur dan barat pasar -jadi, yang terletak di sebelah utara jalan raya
Bandung-Cirebon- kebanyakan menggunakan bahasa Sunda. Jadi, kalau saja
saya tetap tinggal di rumah peninggalan nenek moyang ibu yang disebut Blok Salasa, tentu
saya pun sehari-hari menggunakan bahasa Cirebon...
Éta wacana nu diilo ku hidep téh mangrupa tulisan asli dina bahasa Indonesia. Hasil
tarjamahna kana basa Sunda kapidangkeun ieu di handap. Ayeuna pék ku hidep lenyepan jeung
titénan éta terjemahan téh, naha geus bener/sampurna atawa aya nu kurang?
Hasil Tarjamahan
KURING dilahirkeun di imah titinggal karuhun ti indung, nu perenahna gigireun
balédésa Ciborélang, Jatiwangi, tapi waktu umur kuring kakara sawatara welas bulan kuring
dibawa pindah ka bumi Aki di Kampung Pasuketan, da Aki ngagaleuh bumi di dinya. Saterusna
kuring matuh di dinya nepi ka anggeus Sakola Rayat.
Perkara dibawa pindah ka Pasuketan téh penting dicaritakeun, sabab lamun kuring terus
matuh di imah titinggal karuhun ti indung nu ayana di gigireun balédésa téa, tanwandé lalakon
hirup kuring baris béda.
Désa Ciborélang téh salah sahiji ti tilu désa nu ngawangun kota Kawadanan (ayeuna mah
kacamatan) Jatiwangi. Nu dua deui nyaéta désa Sutawangi jeung Cicadas. Sutawangi di tengah,
Cicadas beulah kuloneunana, Ciborélang wétaneunana. Kota Jatiwangi anu sacara administrasi

kaasup ka Kabupatén Majalengka téh, sacara kultural aya di daérah tapel wates kultur Sunda
jeung (Jawa) Cirebon. Harita, basa sapopoé anu digunakeun ku urang Jatiwangi, aya dua, nyaéta
basa Sunda jeung basa (Jawa) Cirebon, gumantung ka lingkungan sosial jeung pagawean
masing-masing.
Di sabudereun balédésa Ciborélang anu perenahna kiduleun jalan raya Cirebon-Bandung
di peuntaseun pasar -disebut "Pasar Baru" da anu heubeul mah ayana di hareupeun balédésa
Sutawangi- jalma téh sapopoéna ngagunakeun basa Cirebon. Urang Kaum (masjid perenahna
kulon-kaléreun balédésa pisan, da sapalataran) nyaritana ngagunakeun basa Cirebon. Kitu deui
urang pasar nyararitana maké basa Cirebon, sanajan ari anu caricing di kaléreun, wétaneun jeung
kuloneun pasar mah -jadi nu aya di sakaléreun jalan raya Bandung-Cirebon –réréana
ngagunakeun basa Sunda baé. Jadi, lamun kuring terus cicing di imah tuturunan ti karuhun
indung nu disebut Blok Salasa, tanwandé kuring gé sapopoé téh ngagunakeun basa Cirebon...
Conto 2
Televisi Menggerus Kerja Otak
Balita, juga batita (bawah tiga tahun), sebaiknya jangan dimanjakan dengan tontonan
televisi. Riset terbaru membuktikan, bocah yang rajin menontn televisi, cenderung mengalami
gangguan daya ingat. Inilah peringatan peneliti dari Children’s Hospital and Regional Medical
Center, Seattle, Amerika Serikat.
Juru bicara tim peneliti, Dimiitri Christakis, mengatakan bahwa otak bayi berkebang pesat
pada usia dua sampai tingga tahun. Siaran televisi, di lain pihak, terus menerus memberikan
rangsangan (impuls) yang tak alami pada otak si bocah, rangsangan tak alami ini akan terus-
menerus menuntut rangsangan yang serupa. Akibatnya, kepekaan terhadap jenis rangsangan
yang lain berkurang dan anak kesayangan cenderung lamban mengerjakan tugas atau tugas
rumah.
Menurut Christakis, rangsangan tidak alami diperparah oleh makin cepatnya perubahan
gambar pada layar televisi. Maklum, para produsen TV seperti, berlomba dan pamer téknologi
mempercepat perubahan gambar untuk memikat pemirsa.
Fredick Zimmerman dari Universitas Washington memperkuat kesimpulan ini. Katanya,
menjauhkan anak dari televisi lebih baik ketimbang memberi batasan maksimal. “Mustahil
membuat batas aman. Setiap penambahan jam akan menambah resiko,” kata dia.
Hasil Tarjemahan
Televisi Ngaganggu Gawé Uteuk
Balita, kitu deui budak batita (kurang tilu taun), alusna mah entong diwowoy ku cara
terus-terusan sina lalajo televisi. Hasil risét panganyarna kabuktian, budak anu mindeng
moncongok televisi, bisa kapangaruhan gawé uteukna. Nya éta rada pohoan. Kitu nurutkeun
panalungtik ti Children’s Hospital and Regional Medical Center, Seattle, Amerika Serikat.

Juru catur tim panalungtik, Dimitri Christakis, nétélakeun yén uteuk budak mekar leuwih
cepet dina umur dua nepi ka tilu taun. Siaran televisi, di séjén pihak, terus terusan ngahudang
(impuls) uteuk budak, tapi henteu alami. Pola saperti kitu téh bakal terus terusan ngaganggu
uteuk budak. Akibatna cara mikir budak jadi telat. Sakalieun aya tugas ti sakola atawa pagawéan
di imah, henteu bisa gancang dipigawé.
Nurutkeun Christakis, kajadian kitu téh bakal tambah parna, lantaran beuki gancangna
robahan gambar dina layar televisi. Ma’lum paraprodusén televisi. Saolah-olah balap jeung
pamér kaunggulan téhnologina, pikeun leuwih ngagancangan gunta-ganti gambar, sangkan nu
lalajo beuki kataji.
Frederick Zimmerman ti Universitas Washington milu nguatan éta pamanggih. Ceuk
manéhna mah, leuwih alus budak dijauhkeun tina televisi, tibatan diwatesanan. “Mustahil
nangtukeun wates aman. Unggal tambah jam unggal tambah résiko”, pokna.
1.2 Medar Tarjamahan

Tarjamahan téh nyaéta karya hasil narjamahkeun tina basa séjén. Istilah séjén sok aya nu
nyebut alih basa.Prosés narjamahkeun, boh karya ilmiah boh karya (sastra) biasana diusahakeun
sangkan papak pisan jeung aslina. Pangpangna dina karya sastra, kagiatan narjamahkeun téh lian
ti mertahankeun segi-segi séjénna, anu pangutamana téh dina segi basana (gaya basa, pilihan
kecap, ungkara, jsté.) jeung kualitas senina.
Aya tarjamahan, aya saduran. Bédana jeung tarjamahan, saduran mah masieup carita
saolah-olah kajadian di urang. Ngaran palakuna, tempatna, katut kabiasaanana diluyukeun jeung
kaayaan di urang. Moh.Ambri upamana, nyadur drama karya Moliere jadi Si Kabayan jadi
Dukun.
Ajip Rosidi (kurang leuwih taun 80-an) kungsi midangkeun artikel nu nétélakeun yén
tarjamahan téh kudu "geulis" jeung "satia". Geulis maksudna kaéndahanana kudu bisa
kapindahkeun, ari satia maksudna ulah méngpar tina rakitan wacana sumber.
Kaedah-kaedah narjamahkeun prosa:
1. Mahaman eusi teks anu ditarjamahkeun (dima’naan)
2. Merhatikeun galur carita
3. Kudu luyu jeung eusi/amanat nu nulisna atawa paham kana maksud pangarang
Kaedah-kaedah anu ngabedakeun dina narjmahkeun wangun prosa jeung sajak:
1. Narjamahkeun prosa mah itungannna kalimah per kalimah sedengkeun dina sajak mah
kecap per kecap (leuwih bangga)
2. Dina narjamahkeun sajak henteu cukup modal kamampuh ngagunakeun basa aslina tapi
kudu weuruh kana basa sarta budaya hasil tarjamahnna
3. Anu narjamahkeun sajak mah kudu mibanda pangalaman kapenyairan, pangalaman
ngaracik kekecapan, pangalaman ngagunakeun metaphor, pangalaman ulin jeung imaji,
jeung pangalaman ngagunakeun diksi.

Léngkah-léngkah narjamahkeun:
a. Maca conto téks tarjamahan
b. Maca dina jero haté (ngilo)
c. Maham galur carita (prosa)/eusi sajak (puisi)
d. Narjamahkan kalayan luyu jeung kaidah-kaidahna
Baca deui hasil tarjamahan téh, tuluy bandingkeun sing gemet jeung naskah aslina. Boh
unggal kalimahna, boh unggal kecapna. Pasti hidep manggihan, loba hasil tarjamahan kecap
jeung kalimahna anu kurang persis jeung aslina.
Dina basa Indonesia aya kecap “investasi’. Tapi dina basa Sunda, euweuh kecap “melak
modal”, tarjamahan tina kecap investasi téa. Aya ogé istilah “neundeun modal” atawa “milu
ngamodal”, anu jelas béda jeung anu dimaksud “investasi”.
Nyundakeun atawa narjamahkeun, komo anu mangrupa artikeul atawa warta, henteu kudu
ditarjamahkeun sakecap-sakecap. Lantaran henteu kabéh basa atawa kecap dina basa Indonesia
bisa langsung disundakeun. Nya kitu deui sabalikna. Da apan adegan basa Sunda jeung basa
Indonesia téh béda. Tapi teu meunang sangeunahna ogé. Ngaranna ogé narjamahkeun, kudu
tetep ngindung kana basa, kalimah, jeung kecap aslina.
Upama urang rék nyundakeun artikel, coba dibiasakeun:
1. Baca heula éta artikel sakabéhna.
2. Baca saalinéa-saalinéa.
3. Hartikeun sakalimah-sakalimah.
4. Kakara narjamahkeun kecap-kecapna.
1.3 Pangaweruh Basa

Dina radio atawa televisi urang mindeng ngadéngé iklan atawa warta anu kurang merenah
ngalarapkeun kecapna atawa kalimahna. Contona:
1. Hayam tatangga sabeulah ngadon ngotoran golodog!
(Ayam tetangga sebelah mengotori tangga rumah)
Dina basa Sunda euweuh istilah tatangga sabeulah. Bisa jadi éta téh mangrupa
tarjamahan sacéréwélna tina basa Indonesia “tetangga sebelah”. Mun arék ogé “tatangga
deukeut” anu mangrupa lawanan tina “tatangga jauh”. Tapi éta ogé jarang dipaké dina
basa Sunda mah. Umumna cukup disebut “tatangga” baé.
Anu merenah: Hayam tatangga ngadon ngotoran golodog!
2. Kajadian kasabit geus lumangsung sababaraha taun.

(Kejadian tersebut sudah berlangsung beberapa tahun.)

Dina basa Sunda mémang aya kecap “kasabit”, anu ngandung harti “kasebut”, tapi
henteu merenah upama dipaké narjamahkeun kecap tersebut tina basa Indonesia. Malah
kecap “kasebut” ogé kurang merenah dipaké dina éta kalimah mah.
Anu merenah: Éta kajadian téh geus lumangsung mangtaun-taun.
3. Gubernur mangrupakeun jabatan politis anu dipilih langsung ku rahayat.

(Gubernur merupakan jabatan politis yang dipilih langsung oleh rakyat)
Kecap “merupakan” jelas-jelas pangaruh tina basa Indonesia, merupakan. Dina basa
Sunda mah cukup diunikeun “mangrupa”.
Anu merenah: Gubernur téh mangrupa jabatan politis anu dipilih langsung ku rahayat.
4. Gajih sagedé kitu teu cukup keur nutupan kabutuhan sapopoé.

(Gaji sebesar itu tidak cukup untuk menutup kebutuhan sehari-hari)
Kalimah di luhur jelas-jelas tarjamahan sacéréwélna tina basa Indonesia. Kecap
kebutuhan dina basa Indonesia, sasaruanana dina basa Sunda nyaéta “kabutuh” atawa
“pangabutuh”.
Anu merenah: Gajih sakitu téh teu cukup pikeun nyumponan pangabutuh sapopoé.
5. Urang kudu babarengan néangan jalan kaluarna pikeun ngungkulan masalah kasebut.
(Kita harus bersama-sama mencari jalan keluarnya untuk menyelesaikan masalah
tersebut)
Sasaruanana jalan keluar dina basa Sunda nyaéta “bongbolongan”, ari “jalan kaluar”
mah sarua hartina jeung panto.
Anu merenah: Urang kudu babarengan néangan bongbolongan pikeun ngungkulan éta
masalah.
Geuning kitu nyaa

cara narjamahkeun kalayan hadé téh???
Kandaga kecap
1. Nitih = basa lemes pisan tina ‘tumpak’,dilarapkeun ka jalma anu dianggap luhur
kalungguhanana saperti raja.
2. Sepén = kamar leutik tempat neundeun bahan dahareun
3. Goah = kamar tempat neundeun béas jeung kadaharan sejena,bisana aya di bagian
tukang deukeut dapur
4. Yaksa = Raksasa ,buta
5. Tahang = tong atawa wadah tina kai paranti inuman

6. Tengah tuwuh = Satengah umur,kira kira 40 50 taunan
7. Bedahan = jas
8. Ngéngkréng = sora anu tarik sarta téngé
9. Gembés = kasur leutik sarta ipis
10. Langlayeuseun = taya tanaga lantaran kurang dahar
LAJUNING LAKU
Sanggeus hidep maluruh pangajaran di luhur, pikeun leuwih neuleuman jeung ngawasa
matéri anu patali jeung Kompetensi Dasar 1 mangga prak ku hidep buka jeung teuleuman Buku
Paket Cahara Basa X beunang nyusun Drs. Taufik Faturohman jeung Drs. Budi Rahayu
Tamsyah ti halaman 2 nepi ka halaman 19.
Hidep ogé bisa maluruh référénsi lain pikeun ieu pangajaran tina sumber-sumber lain boh
sumber citak boh ngaksés tina internét, kadé tong poho pikeun aksés ka LMS SMA Terbuka di
kelas Basa Sunda X pikeun maluruh jeung ngerjakeun soal-soal évaluasi pangajaran.
PERHATOSAN!!!
Sanggeus hidep maluruh pangajaran di luhur, naha hidep geus maham kana sakabéh pangajaran
ngeunaan tarjamahan? Atawa aya matéri anu can dipikapaham? Saupama hidep can maham
kana sakabéh pangajaran di luhur, mangga prak paluruh sarta teuleuman deui kalayan soson-
soson tur daria. Tapi, saupama hidep geus maham kana sakabéh pangajaran di luhur, mangga
tuluykeun diajarna kana pangajaran anu saterusna.
Refleksi Materi
Dina narjamahkeun, biasana kudu maham heula konten atawa eusi anu ngawengku maksud
jeung ma’na dina téks. Naha hal éta bet perlu dilakukeun? Jéntrékeun!
Tulis jawaban hidep dina forum sawala kelas di LMS, atawa ditulis dina buku pancén,
dikumpulkeun ka tutor TKB nalika kagiatan Tatap Muka minggu kaopat.

PANCÉN MANDIRI UJI KOMPETENSI 1
Pancén Pribadi:
Maham Eusi Bacaan
Pikeun maham eusi bacaan “TEKS 1”, pék jawab atawa terangkeun pananya di handap!
1. Kaasup jenis téks naon conto téks tarjamahan di luhur téh?
2. Naha aya kekecapan anu kurang merenah larapna teu? Saupama aya, pék tataan
kekecapan naon waé anu kurang merenah?
3. Coba téangan kekecapan anu merenah pikeun ngaganti kekecapan anu kurang merenah
larapna!
Pikeun maham eusi bacaan “Televisi Mengganggu Kerja Otak”, pék jawab atawa
terangkeun pananya di handap!
1. Naon ari balita? Ari batita?
2. Kunaon cenah pangna ulah mindeng teuing molototan televisi?
3. Naon sababna? Hasil panalungtikan di mana cenah?
4. Kumaha nurutkeun Dimitri Christakis, ngeunaan uteuk budak umur dua nepi ka tilu
taun? Saha ari manéhna téh?
5. Budak téh uteukna dihudang ngan henteu sacara alami. Terus kumaha akibatna keur ka
budak?
6. Sabenerna naon nu ngabahayakeun ka budak, tina televisi téh?
7. Cukup henteu upama lalajona waé diwatesanan? Naha?
8. Merenah henteu “Televisi Menggerus Kerja Otak” disundakeun jadi “Televisi
Ngaganggu Gawé Uteuk”? Naha?
Jawaban hidep ditulis dina buku pancén, dikumpulkeun ka tutor TKB nalika kagiatan Tatap
Muka minggu kahiji.
Pancén 1
Pék tarjamahkeun kana basa Sunda!
1. Kita baru saja melaksanakan pemilihan umum.
2. Kakak saya terpilih menjadi anggota DPRD Kota Bandung.
3. Setiap tahun angka pengangguran semakin bertambah.
4. Kebetulan saja saya kemarin bertemu dengan Pak Maman.
5. Bagaimanapun, kebenaran itu harus diperjuangkan.

6. Ia mengaku sebagai keturunan bupati pada masa penjajahan Belanda.
7. Kekayaan budaya kita merupakan modal untuk menarik minat wisatawan mancanegara.
8. Jabatan itu merupakan amanat rakyat yang harus dijaga baik-baik.
9. Banyak orang desa yang datang ke kota untuk mencari nafkah.
10. Polisi menangkapi preman-preman yang sering mengganggu penumpang bis kota.
Muka minggu kadua.
Pancén kelompok (sakelompok ngawengku 2 urang peserta didik)

Sabada macaan téks hasil tarjamahan, pék ayeuna hidep diperedih pikeun narjamahkeun téks
tina basa Sunda kana basa Indonesia sarta sabalikna tina basa Indonesia kana basa Sunda.
 Narjamahkeun Téks Bahasa Indonesia kana Basa Sunda

Naskah Bahasa Indonesia Tarjamahan
Selama puluhan tahun berkecimpung
menyebarkan risalahnya, Kiai Gozali
tidak henti-hentinya menggunakan
bahasa Sunda. Beliau sering menyebut
bahasa Sunda dengan bahasa
“pedesaan”. Malah mengaku bangga
dirinya disebut “ulama pedesaan”.
Ulama yang setiap gerak-gerik
langkah serta ucapannya dimengerti
dan dipahami oleh masyarakat
pedesaan. Bahasanya tidak mulukmuluk,
tidak untuk gagah-gagahan
supaya memberi kesan hebat. Gaya
bahasa Kiai Gozali sangat plastis
dan realistis. Karena pemahamannya
terhadap psikologi massa, beliau
sangat konsisten dan menyadari
bahwa objek dakwah di Jawa Barat
lebih didominasi orang-orang yang
mengerti dan memahami bahasa
Sunda ....
 Narjamahkeun Téks Basa Sunda kana Basa Indonesia

Naskah Bahasa Sunda Tarjamahan

... Naon atuh bédana Harley jeung
Honda Tiger atawa motor nu sakelas
jeung Harley? Éta meureun sugan
pédah tarikna mapakan jamparing?
Bandel mesinna? Pédah kuat, wedel
jeung tambleg? Tambleg jeung kuat
samodél Témbok Cina? Bawirasa
teu kitu. Lebah macét mah angger
wé... ngarayap.
Meneran banna
kacugak paku, nya paling copélna
kudu wé didorong baé mah. Komo
lebah kapanasan jeung kaanginan mah
sarua, kana sirah matak jangar jeung
awak kudu dikerok, da asup angin.
Kitu deui lamun hujan, da angger
wé nu tumpakna matak.... mucicid.
Kabulusan. Atuh mun katabrak mobil
mengpengan mah moal henteu nu
tumpakna bakal ngajurahroh jeung
motorna dijamin...ringsek. ....
Muka minggu katilu.
UJI KOMPETENSI DASAR 1

Maham Eusi Pedaran
1. Naon anu dimaksud tarjamahan téh?
2. Aya tarjamahan, aya saduran. Naon bédana? Jelskeun!
3. Jelaskeun naon anu dimaksud “geulis” jeung “satia” ceuk Ajip Rosidi saupama urang rék
narjamahkeun?
4. Kumaha léngkah-léngkah anu bener dina narjamahkeun?
5. Jelaskeun kaédah-kaédah dina narjamahkeun prosa jeung puisi (sajak)?
Tarjamahkeun ungkara ieu dihandap!
6. Pendidikan merupakan hak setiap warga negara yang dilindungi undang-undang.
7. Bangsa yang besar adalah bangsa yang menghormati jasa-jasa para pahlawannya.
8. Perbedaan pendapat tidak harus diakhiri dengan perselisihan dan pertengkaran.
9. Dengan naiknya harga pupuk, pendapatan petani semakin berkurang saja.

10. Untuk mendapatkan nilai yang baik, kita harus belajar dengan sungguh-sungguh.
Muka minggu kaopat.
PANGAJARAN 2
DONGÉNG
Kompetensi Dasar
Aspek Pengetahuan
3.2. Membandingkan jenis dongeng berdasarkan isi, struktur, dan aspek kebahasaan.
Aspek Keterampilan
4.2. Menampilkan berbagai jenis dongeng dengan cara ngadongeng, monolog, dramatisasi.
Wilujeng sumping di modul pangajaran mandiri SMA Terbuka, dina kagiatan pangajaran 2
hidep bakal diajar pangajaran ngeunaan dongéng, mikawanoh jenis dongéng, sarta kumaha cara
ngadongéng anu merenah.
Tujuan Pembelajaran
Setelah membaca dan mengamati teks dongeng, peserta didik diharapkan :
1. Membandingkan jenis dongeng berdasarkan struktur, unsur kebahasaan dan fungsi sosial
2. Menampilkan berbagai jenis dongeng dengan cara ngadongeng, monolog, dramatisasi.
teuleuman ieu pidangan ringkesan pangajaran dongéng di handap.
2.1 Conto Téks Dongéng
GAGAK HAYANG JADI MERAK

Dihiji leuweuh geledegan, aya dua tangkal kiara anu kacida gedena. Perenahna di sisi sampalan
paranti sato jarah nyatoan. Eta tangkal kiara teh sok dipake panonoban bangsa manuk. Anu hiji
panonoban bangsa gagak, anu hiji deui panonoban bangsa merak.
Kacaritakeun diantara bangsa gagak, aya hiji gagak ngora, gagak jalu anu keur meujeuhna
belekesenteng, ngaranna si Candrika. Sanajan umurna ngora keneh, si Candrika mah loba
onjoyna di bandingkeun jeung gagak-gagak anu sejenna. Awakna leuwih keker, utekna oge
leuwih pinter. Sakabeh gagak di eta leuweung geus boga sangka yen dina hiji mangsa mah si

Candrika teh bakal jadi kokolot gagak. Gaganti kokolot gagak anu ayeuna, anu umurna geus
kacida kolotna.
Tapi dina hiji mangsa mah, si Candrika teh beda ti sasari. Anu tadina lincah luluncatan dina
dahan kiara, ayeunamah jadi cicingeun. Anu tadina hegar ngelak, malah sorana oge sok
pangtarikna, ayeunamah tara kadenge sorana. Gawena ukur cindeuteun dina dahan kiara anu
buni, mencilkeun maneh. Kabeh bangsa gagak ngarasa heran ka kaayaan si Candrika teh, tapi
hiji oge taya anu nyahoeun sabab-musababna. Ari sababna si Candrika teu daek betus ka sasaha,
ditanya ku itu ku ieu teh angger ngabetem.
“keun bae anteupkeun, meureun keur mangsa mangkat birahi” ceuk kokolot gagak.
“teu umum Olot,” ceuk gagak sejen. “anu keur mangkat birahi mah biasana sok leuwih motah!”
“sing inget, si Candrika mah beda jeung batur-baturna, tong disaruakeun jeung gagak anu biasa-
biasa atuh!”
“enya ari kitu tea mah, anu loba kaleuwihan mah biasana oge sok loba kaanehan”
Antukna si candrika pada ngantep
“keun, engke oge cageur sorangan!” ceuk kokolot gagak.
Padangantep teh si Candrika kalah beuki resep nyorangan, lamun keur cinutung dina dahan anu
suni, gawena ngan nyerangkeun bangsa merak. Komo lamun isuk-isu atawa pasosore mah, dina
mangsana bangsa manuk midang. Panona terus melong ka merak jalu anu keur meberkeun
buntutna.
“leuh teda teuing resepna lamun aing jadi merak. Bulu endah, patinggurilap mun katenjo
panonpoe. Na ari aing, bulu hideng lestreng, suku pacer, pamatuk gede, meni teu mararatut!”
ceuk si Candrika dina hatena.
Tetela si Candrika teh hayang jadi merak. Geus lila manehna henteu sugema ku kaayaan dirina,
anu ceuk pangrasanamah manuk anu panggoreng-gorengna saalam dunya, manuk anu pangsial-
sialna, tong boroning bangsa manuk deui, malah bangsa manusa oge loba anu teu resepeun. Eta
we basa manehna teu ngahaja ngaliwat ka lemur di sisi gunung, jelema-jelema patingjorowok,
“kaditu siah jauh. Ka Sabrang, Ka Palembang!” malah aya anu di tungtungan ku, “balikna mawa
kurupuk” nya we aya rasa keuheul, aya rasa ambek ka bangsana sorangan. “aing kudu jadi
merak!” ceuk pikir si Candrika.
Hayang jadi merak, kudu jadi merak, terus jadi panyileukan si Candrika, anu mangaruhan kana
tingkah paripolah sapopoe. Lamun keur nyorangan, manehna sok nurutan kanu paripolah merak.
Leumapang rada diaced-aced, terus meberkeun buntutna, buntutna kalah rancung teu puguh.
“leuh, lamun aing jadi merak!” beuki ambek wae ka dirina, antukna ambek kanu nakdirkeun
manehna jadi bangsa gagak. “naha atuh aing teh bet kudu jadi gagak?”
Hiji poe si Candrika hiber neangan kahakanan, bari angger mikiran kahayangna, hayang jadi
merak. Barang ngaliwat kahiji walungan, manehna nenjo baju merak, nambru disisi walungan.
Ku manehna di deukeutan. “kamana anu bogana?” si Candrika ngomong sorangan. Luak lieuk
euweuh sasaha. Buru-buru bae baju merak teh disamber, dibawa hiber kanu jauh tidinya. Cle

tina tangkal anu suni. Rap baju merak teh dipake. Logor teuing, waktu dicobaan dipake hiber teh
kokoplokan. “kawas namah kudu dirapet!”
Henteu talangke, manehna ngala leugeut tereup. Tuluy di ulas-oles kana awakna jeung kana baju
merak tea. Rap baju merak dipake deui. Pel bae napel rapet pisan. Dicoba dipake hiber, najan
karasana beurat, tapi leuwih ngeunaheun tibatan tadi.
“laksana ayeuna aing jadi merak!” Ceuk si Candrika. Cle kana dahan pangluhurna, terus
ngahuleng mikiran lampah saterusna. Keur kitu torojol aya gagak, cle hareupeunana. Tetela si
Culindra, batur ulina ti leuleutik.
“keur naon sakadang merak, hulang-huleng tidieu?” ceuk si Culindra.
Si Culindra teu apaleun ka aing. Padahal batur ulin aing ti leuleutik. Nyebutna oge si sakadang
merak. Ayeuna aing lain si Candrika, aing merak! Aing merak! Ana pok teh si Candrika
ngomong “tunya-tanya teuing atuh!”
“pilakadar nanya, wajar weh da urang teh tatangga,” tembal si Culindra.
“tatangga sih tatangga, tapi bangsa andika mah teu pantes cacampuran jeung bangsa merak. Sing
ngarumasakeun maneh we atuh, boga rupa goreng patut, bulu hideung lestreng, teu beda ti
areng! Beda pisan jeung bangsa kuring mah. Sirah dimakuta kukuncung, buntut hurang-herang,
endah taya babandinganana!”
“na andika teh sombong-sombong teuing, sakadang merak!”
“ari geus, da kitu buktina!” ceuk si Candrika teugeug.
“ngahina ka sasama makhluk!”
“da bangsa andika memang hinaeun!”
Si Culindra teu ngomong deui, geleberr bae hiber ninggalkeun si Candrika, anu ayeunamah
geus make baju merak.
Si Cndrika kacida bungahna. Enya, ayeunamah aing teh geus jadi merak. Buktina si Culindra
oge, batur ulina ti leuleutik, teu apaleun. Malah nyebutna oge sakadang merak! Aing merak!
Aing merak! Si Candrika igel-igelan dina dahan, bakating ku bungah. Buntutna patinggurilap
katojo ku panonpoe.
Pasosore, wanci bangsa manuk baralik ka panonobanana, si Candrika oge balik. Ngan
ayeunamah balikna lain kana tangkal kiara panonoban gagak, tapi kana kiara panonoban merak
anu paeunteung-eunteung jeung kiara panonoban gagak. Mimitina mah euweuh anu ngaharu
biru, da memang mun ditenjo saliwat mah meh taya bedana jeung merak-merak anu sejen.
Seperti biasa, unggal sore merak-merak jalu sok nembongkeun kamonesanana, adu manis
meberkeun buntutna, pangpangna pikeun ngirut merak bikang. Si Candrika oge teu tinggaleun.
Malah aya leuwihna, lantaran manehna hayang nembongkeun kabungahna pedah geus jadi
merak bari sari-sari mupuas ka bangsa gagak, bangsana sorangan anu dipakagijid padah buluna
teu endah. Si Candrika leuwih motah ti merak-merak sejen.

Tayohna mah sagala tindak-tanduk si Candrika disarengkeun ku kokolot merak didinya. Kokolot
merak nyampeurkeun si Candrika, terus nyarita. Pokna, “ke heula, lur, ari andika teh merak
timana?”
“kuring merak indo, puguh serak ieu teh”
“lain, andika mah lain bangsa merak! Salila nyunyuhun kuncung, can kabejakeun aya merak
indo!”
“kuring mah merak, tingali bulu kuring, apanan bulu merak!”
Rob teh merak-merak sejen ngaronom si Candrika.
Andika mah lain bangsa merak, sigana bangsa gagaka anu make baju merak!” ceuk kokolot
merak.
“rek ngacowkeun bangsa merak etamah!” ceuk merak sejen.
“laan bajuna”
“usir, usir!” para merak raong, tuluy ngepung si Candrika. Si Candrika dipaksa ngalaan bajuna,
tapi hese, lantaran geus rapet pisan jeung awakna, kawantu dirapet ku leugeut teureup loba
pisan.
Lantaran tanagana leuwih bedas, si Candrika bisa leupas tina kepungan paramerak. Geleber
hiber, kalayang kakalayangan sakeudeung, cle bae tina kiara panonobang bangsa gagak.
“aya merak euy!” ceuk para gagak.
“kuring lain merak, kuring si Candrika batur andika!”
Torojol kokolot gagak.
“rek naon anjeun kadieu? Tuh, tiditu panonoban merak mah! Rek ngacowkeun didieu?”
“kuring lain merak, luring si Candrika, piraku olot poho ka kuring?” ceuk si Candrika.
“kana sorana kuring apal, kana matana oge kuring apal. Tapi da si Candrika mah bangsa gagak,
bukluna hideung cara kuring, hente hurung-herang cara andika. Andika teh bangsa merak anu
nyamar jadi si Candrika!” ceuk kokolot gagak teugeug.
Torojol si Culindra. “tah, ieu merak anu tadi ngahina bangsa gagak teh!”
“Culindra, kuring sobat anjeun, si Candrika”
“teu bisa! Si Candrika mah bangsa gagak. Kuring apal enya ka si Candrika, manehna mah moal
mungkin ngahempas bangsana sorangan!”
kuring si Candrika!” bari ugal-igel rek ngalaan baju merakna, tapi teu bisa, da geus pageuh
napelna.
“etamah pengacow!”
“Usir! Usir!”
“podaran we sakalian!”
Gagak-gagak reang bari rek ngarempug si Candrika. Nenjo galagat kitu, si Candrika buru-buru
hiber. Tuluy hiber teu eureun-eureun. Wanci sareupna tepi ka sisi lembur. Cle wae didinya.
Si Candrika kacida nalangsana. Diusir tiditu tidieu. Ku bangsa merak teu diaku, sumawonna ku
bangsana sorangan mah. Anu matak peurih mah teu diaku jeung di usir ku bangsana sorangan.

Bangsa gagak, anu ngagedekeun manehna. Bangsa anu miharep ka manehna, sangkan hiji
mangsa jadi kokolot gagak di ieu leuweung. Kamana kudu lumampah? Ras inget ka bangsa
manusa. Manusa mah teu resepeun teh ka bangsa gagak, ari ka bangsa merak mah kacida
resepeunana. Hatena kaubaran, geus gilig dina hatena, manehna rek nepungan bangsa manusa,
itung-itung ngabuang maneh.
Isukan wanci haneut moyan, si Candrika hiber ngajug-jug ka pilemburan. Nepi ka pilemburan,
cle dina hiji suhunan.
“Aya merak! Aya merak!” ceuk hiji budak.
Teu lila rob atuh jelema kadarinya, ningali si Candrika. Hiji oge euweuh anu teu resepeun kana
merak mah. Teu cara ka bangsa gagak. Euweuh anu nyieuh keun. Nyaho kitu, si Candrika jadi
loba ceta, ucad-aced buntutna dibeberkeun.
“euleuh, itu meuni endah kitu!”
“patinggurilap nya euy, kawas berlian!”
“nyaho kitu silaing berlian?”
“heunteu!”
Si candrika beuki cetaan.
Keur kitu, torojol kokolot lembur bari mawa bedil angin. Da ngan ukur manehna di lembur
etamah anu boga bedil angin teh.
“halik barudak, ulah ngahalangan, urang temak!”
“kade ulah kana buntutna. Lebar!” ceuk panajikanana.
“moal atuh, da uing ge geus biasa kana tumak-temak mah” ceuk kokolot lembur bari nyengir.
Pamanjikanana ngadelek.
Di keceng sakeudeung, ceplek bedil angina dibekaskeun. Mimisna keuna pisan kana hulu si
Candrika. Koleang si Candrika ragrag. Teu inget ka bumi alam. Barudak sarurak!
Teu lila tiharita, buntut merak si Candrika jadi papaes di tepas imah kokolot lembur. Sakapeung
aya hiji dua anu dibawa ngapung, dipake buntut langlayangan.
Kumaha ayeuna mah geus apal pan

naha gagak hayang jadi merak???
2.2 Pedaran Dongéng

Mikawanoh Dongéng
Naon Sih ari Dongéng téh?
Dongéng téh carita rékaan (fiksi) anu ngandung hal-hal pamohalan. Upamana baé
sasatoan jeung tatangkalan boga paripolah sarta ngomong kawas jelema, parahu jadi gunung

atawa jelema jadi maung kajajadén. Dongéng kaasup kana karya balaréa, lantaran henteu
kanyahoaan anu ngarangna.
Unggal wewengkon miboga dongéng séwang-séwangan anu raket patalina jeung kaayaan
tempat katut kapercayaan masarakatna. Éta sababna dongéng mangrupa bagian tina folklore
(carita rayat).
Upama ditilik tina wangunna, dongéng téh aya anu panjang, aya ogé anu pondok.
Dongéng anu panjang contona “Sasakala Gunung Tangkubanparahu”. Ari dogéng anu pondok
upamana baé “Si Kabayan Ngala Nangka”. Dumasar kana eusi jeung palakuna, dongéng bisa
dipasing-pasing, di antarana:
1. Dongéng sasatoan, nyaéta dongéng anu palakuna sasatoan.
Contona: Sakadang Kuya jeung Sakadang Monyét, Peucang keuna ku Leugeut, Gajah
Éléh ku Sireum.
2. Dongéng sasakala, nyaéta dongéng anu aya patalina jeung asal-muasalma hiji tempat,
barang, atawa hal séjénna.
Contona: Sasakala Gunung Tangkuban Parahu, Sasakala Gagak Buluna Hideung,
Sasakala Kalapa Genep.
3. Dongéng sajarah, nyaéta dongéng anu aya patalina jeung tokoh-tokoh sajarah atawa
patempatan anu ngandung sajarah.
Contona: Hanjuang di Kutamaya, Arca Domas, Syéh Maulana Akbar.
4. Dongeng jalma biasa, nyaéta dongéng anu palakuna jalma biasa.
Contona: Si Kabayan Ngala Roay, Cikaracak Ninggang Batu, Laun-laun jadi Legok,
Tukang Cukur Panipuan.
2.3 Kaparigelan Ngadongéng

Kumaha Ngadongéng anu Hadé téh nya?
Ngadongéng téh mangrupa salasahiji kaparigelan nyarita. Ngadongéng henteu sarua jeung
maca dongéng. Anu matak dina ngadongéng mah urang kudu bener-bener apal kana dongéng
anu rék didongéngkeun. Copélna mah apal kana jalan caritana.
Aya sawatara hal anu ku urang kudu diperhatikeun upama arék atawa eukeur ngadongéng.
Saméméh ngadongéng, urang kudu:
(1) maham kana eusi dongéng jeung jalan caritana,
(2) maham kana palaku katut pasipatanana,
(3) maham kana hal-hal anu dicaritakeun dina dongéng.
Dina prakna ngadongéng, urang kudu:
(1) ngagunakeun sora anu bedas,
(2) ngedalkeun kekecapanana béntés,
(3) bisa ngatur témpo, henteu gancang teuing jeung henteu kendor teuing,
(4) wirahmana luyu jeung ungkara anu dikedalkeun,

(5) paromanna luyu jeung anu keur didongéngkeun,
(6) pasang petana luyu jeung eusi dongéng,
(7) sikep sawajarna, henteu kaleuleuwihi.
Dina pasanggiri ngadongéng, anu diajén téh sacara umum mah ngawengku:
(1) vokal : bedas henteuna sora
(2) intonasi : lentong jeung wirahma
(3) artikulasi : béntés henteuna ngunikeun kecap
(4) éksprési : paroman jeung pasang peta
Éta anu opat téh dina basa Sunda mah disebutna wirahma, wirasa, jeung wiraga.
Kitu geuning ngadongéng kalayan alus téh?
Kandaga kecap
1. Sampalan = tegalan,di tengah leuweung tempat nyatuan sato jarah
2. Panonoban = Tempat ngumpulna sasatoan
3. Belekesentreng = keur meumeujeuhna
4. Béda ti sasari = teu siga biasana
5. Ngelak = tembang,ngawih
6. Pacér = leutik sukuna
7. Panyileukan = nu di pikainget wae
8. Ngaharu biru = ngaganggu
9. Ngahampas = ngahina
10. Pamohalan = perkara nu mustahil
LAJUNING LAKU
PERHATOSAN!!!
ngeunaan Dongéng? Atawa aya matéri anu can dipikapaham? Saupama hidep can maham kana
sakabéh pangajaran di luhur, mangga prak paluruh sarta teuleuman deui kalayan soson-soson tur

daria. Tapi, saupama hidep geus maham kana sakabéh pangajaran di luhur, mangga tuluykeun
diajarna kana pangajaran anu saterusna.
Refleksi Materi
Lamun urang ningali nu ngadongéng, naha sok asa resep nya? Kumaha nya carana sangkan bisa
ngadongéng kalayan hadé?

Pancén Pribadi:
Maham Eusi Bacaan
Pikeun maham eusi dongéng “Gagak Hayang jadi Merak”, pék jawab atawa terangkeun
pananya di handap!
1. Dimana panonoban gagak jeung merak téh?
2. Saha palaku utama dina dongéng di luhur téh?
3. Naon sababna Si Candrika hayang jadi merak?
4. Naon sababna umumna jelema henteu resepeun ka manuk gagak?
5. Naha si Candrika laksana jadi merakna atawa henteu? Kumaha carana?
6. Kumaha nasib Si Candrika sanggeus manéhna maké baju merak?
7. Sok dipaké naon baé buntut merak téh ku jelema?
8. Naon jejer dongéng di luhur téh?
9. Naon amanat nu dikandug dina éta dongéng téh?
10. Nurutkeun hidep, naha aya jelema anu hayang nurutan bangsa deungeun cara si
Candrika?
Muka minggu kahiji.
Pancen kelompok (sakelopok dua urang)

1. Cik téangan dongéng anu sumebar di wewengkon hidep (kacamatan atawa
kabupaten/kota). Leuwih hadé upama éta dongéng téh aya patalina jeung lembur hidep
sorangan. Tuliskeun éta dongéng, tong poho nyebutkeun judul jeung sumberna.
2. Analisis babarengan jeung babaturan sakelompok ngeunaan:
(1) jejerna
(2) palakuna
(3) jalan caritana
(4) amanatna

Muka minggu katilu.

Jawab pananya di handap, ku cara milih a, b, c, d, dina jawaban anu dianggap pangbenerna!
1. Dongéng téh nyaéta carita rékaan anu ngndung....
a. Pamohalan
b. Kanyataan
c. Kajadian
d. Lalakon
2. Dongéng téh kaasup karya balaréa, lantaran....

a. Kanyahoan anu ngarangna
b. Teu kanyahoan anu ngarangna
c. Sumebar sacara lisan
d. Sumebar sacara tinulis
3. Anu kaasup kana dongéng sasatoan nyaéta....

a. Sasakala Maung Panjalu
b. Si Kabayan Ngadeupaan Lincar
c. Sakadang Kuya jeung Sakadang Monyét
d. Cikaracak Ninggang Batu Laun-laun jadi Legok
4. Dongéng “Sasakala Tangkuban Parahu” nyaritakeun ngeunaan asal-usul....

a. Hiji barang
b. Pacaduan
c. Sasatoan
d. Tempat
5. Dongéng sasakala anu asalna ti Kabupatén Garut, nyaéta....

a. Sasakala Kalapa Genep
b. Sasakala Leuwi Ronggéng
c. Sasakala Situ Bagendit
d. Sasakala Gunung Guntur

6. Dongéng sasakala anu asalna ti Kota Bogor anu aya patalina jeung Karajaan Pakuan
Pajajaran nyaéta....
a. Putri Leuweung Larangan
b. Putri Kandita
c. Nyi Roro Kidul
d. Ki Rangga Gading
7. Dongéng ti Kabupatén Kuningan nyaéta....

a. Sasakala Cisanggarung
b. Sasakala Awirarangan
c. Sasakala Leuwigoong
d. Sasakala Leuwi Sipatahunan
8. Dongéng sasatoan disebut ogé dongéng..

a. Sasakala
b. Babad
c. Fabel
d. Mite
9. Dongeng sajarah disebut ogé dongéng..

a. Sasakala
b. Babad
c. Fabel
d. Mite
10. Tokoh dongéng anu disebut-sebut asli Sunda nyaéta....

a. Si Lamsijan
b. Si Kabayan
c. Si Salhiam
d. Si Boséték
Muka minggu kaopat.

PANGAJARAN 3
LAPORAN KAGIATAN
Kompetensi Dasar
Aspek Pengetahuan
3.3 Menganalisis isi, struktur dan aspek kebahasaan laporan kegiatan
Aspek Keterampilan
4.3 Menulis laporan kegiatan dengan memperhatikan struktur dan aspek kebahasaan
hidep bakal diajar pangajaran ngeunaan laporan kagiatan, mikawanoh bentuk laporan kagiatan,
sarta kumaha cara nyieun laporan kagiatan anu merenah.
Tujuan Pembelajaran
Setelah proses / kegiatan belajar mengajar laporan kegiatan selesai, peserta didik mampu:
1. Mengidentifikasi isi, struktur dan unsur kebahasaan laporan kegiatan.
2. Menulis laporan kegiatan dengan memperhatikan struktur dan unsur kebahasaan.
teuleuman ieu pidangan ringkesan laporan kagiatan ieu di handap.
3.1 Conto Téks Laporan Kegiatan

Kongres Basa Sunda X di Kuningan
Kongrés Basa Sunda (KBS) téh kagiatan anu mayeng digelar ku Lembaga Basa jeung
Sastra Sunda (LBSS). Dina sajarahna KBS geus diayakeun ti jaman kolonial kénéh. KBS anu
mimiti lumangsung di Bandung tanggal 12-14 Oktober 1924, opat taun leuwih ti heula batan
Kongrés Pemuda II anu ngahasilkeun Sumpah Pemuda dina tanggal 28 Oktober 1928. Nu

ngayakeun KBS munggaran téh Java Institut nu diluluguan ku Prof. Husén Djajadiningrat. Tilu
taun ti harita diayakeun deui KBS, nu lumangsung di Bandung bulan Septembe 1927. Pleng baé
ti harita mah taya deui KBS.
Kakara aya deui téh sabada urang merdéka. Taun 1952 aya deui KBS anu sarua digelar
di Bandung. Salah sahiji kaputusanana, ngarékoméndasikeun sangkan diwangun hiji lembaga
anu ngurus kahirupan basa jeung Sastra Sunda. Teu lila ogé éta lembaga tuluy diadegkeun sarta
dingaranan Lembaga Basa jeung Sastra Sunda atawa LBSS.
Nya LBSS anu tuluy neruskeun tradisi KBS nepi ka ayeuna. Kacatet LBSS geus
ngayakeun KBS ti taun 1954 kénéh. Tuluy néma ka taun 1956, 1958, 1961, 1987, 1993, 2001,
2005, 2011, sarta nu pangahirna KBS X nu diayakeun di Kuningan taun 2016, kalawan
dideudeul ku Pemprov Jawa Barat ngaliwatan Dinas Kebudayaan dan Pariwisata.
KBS X téh diayakeun minangka impleméntasi Peraturan Daerah (Perda) No. 14 Tahun
2014. Kagiatanana lumangsung tilu poé, nyaéta tanggal 30 Novémber nepi ka 2 Désémber 2016,
sarta dibuka langsung ku Gubernur Jawa Barat, Ahmad Héryawan. Waktu muka KBS X sacara
resmi, Gubernur nétélakeun yén kagiatan miara jeung ngamumulé basa jeung sastra Sunda téh
geus jadi kawajiban pamaréntah daérah. Lain baé lantaran aya Perda No. 14/2014, tapi mémang
geus jadi amanat Undang-Undang Dasar 1945.
Gubernur ogé nandeskeun, peran basa Sunda minangka basa indung di Jawa Barat kiwari
memang éléh ku basa nasional. “Réa kahariwang di masarakat dina ngagunakeun basa Sunda,
antarana baé hariwang anakna ngalaman bangbaluh dina ngayakeun komunikasi dina campur
gaul jeung nyanghareupan kamajuan jaman,” pokna.
Saur Gubernur, henteu jadi masalah urang ngagunakeun basa séjén, boh internasional
boh nasional, lantaran duanana gé penting. Tapi basa daérah ogé penting minangka tanda di hiji
kawasan. Ku sabab kitu, basa daérah minangka kaarifan lokal urang Sunda perlu digunakeun
jeung dimumulé. Ku hal éta urang kudu bisa-bisa ngatur iraha kudu ngagunakeun basa daérah,
iraha ngagunakeun basa nasional, jeung iraha ngagunakeun basa global.
Kepala Dinas Pariwisata dan Kebudayaan Provinsi Jawa Barat, Ida Hernida SH, M.Si.,
dina biantarana ogé nétélakeun yén Kongrés Basa Sunda téh acara matuh lima taunan pikeun
ngadiskusikeun jeung ngabahas rupaning masalah basa jeung sastra Sunda kakiwarian. Ku hal
éta, KBS X nyokot téma “Merenahkeun Basa jeung Sastra Sunda di Balaréa”. Tujuan KBS taya
lian pikeun ngarumuskeun, ngagali, miara, jeung mekarkeun basa jeung sastra Sunda minangka
kabeungharan kabudayaan nasional sangkan bisa hirup sajajar jeung basa lian di lingkungan
global.
Matéri anu diguar dina KBS X téh antarana baé ngeunaan kawijakan pamaréntah patali
jeung basa Sunda atawa basa daérah, hirupna basa Sunda dina widang atikan jeung
panalungtikan, basa Sunda dina média (citak jeung éléktronik), sarta pangajaran basa jeung
sastra Sunda di lingkungan masarakat. Éta matéri téh ditepikeun dina forum kongrés ku para ahli
jeung praktisi, pikeun didiskusikeun jeung ngarumuskeun rékoméndasi.

Teu kurang ti 20 makalah nu ditepikeun ku ahli, praktisi, jeung pajabat pamarnétah patali
jeung matéri-matéri KBS di luhur. Di antara judul makalah nu ditepikeun téh nyaéta “Kawijakan
Pendidikan Basa Daérah di Jawa Barat” nu ditepikeun ku Kadisdik Provinsi Jabar. Lian ti éta
aya makalah “Pengajaran Sastra di Masyarakat” ku Hadi AKS, “Mekarkeun Basa jeung Sastra
Sunda di Pasantrén” ku Acép Zamzam Noor, “Kurikulum Basa Sunda” ku Darpan, “Basa Sunda
dina Kahirupan Kiwari jeung Média Elektronik” ku Taufik Faturohman, “Basa Sunda dina
Média Sosial” ku Nunu Nazarudin Azhar, “Bahan Pangajaran Basa Sunda Ngagunakeun
Téknologi” ku Dadan Sutisna, “Tradisi Kritik Sastra Sunda” ku Téddy Muhtadin, “Jurnalistik
Sunda” ku Abdullah Mustappa, “Ngamekarkeun Perpustakaan di Masarakat” ku Néro Taufik ti
Komunitas Ngéjah, jeung “Stratégi Mertahankeun Ngaran Wewengkon Sunda” ku Dédé
Kosasih. Éta makalah téh ditepikeun dina sidang pléno jeung paralél.
Dina KBS X ogé diwuwuh ku acara lounching buku “Rumpaka Cianjuran” jeung buku
kumpulan Fiksimini Basa Sunda nu mangrupa pinunjul hasil tina pasanggiri nulis fiksimini nu
digelar ku Komunitas Fiksimini Basa Sunda (FBS) dina facebook.
Salian ti éta ogé dipasrahkeun hadiah sastra LBSS ka para sastrawan anu geus
ngagelarkeun karyana dina média massa Sunda. Antarana baé ngawengku katégori sajak, carita
pondok, jeung éséy atawa kritik. Ieu hadiah sastra LBSS téh saenyana hadiah keur periode taun
2011, tapi karék kapasrahkeun taun 2016 kamari. Nu kasinugrahan hadiah antarana baé Hadi
AKS keur katégori carpon nu judulna “Sarah”, Arom Hidayat keur katégori sajak nu judulna
“Awi Rarangan”, jeung Aditia Gunawan keur katégori éséy kalawan judul éséyna “Urang Sunda
Ngababakan”.
Di ahir kagiatan KBS X, panata calagara nepikeun 12 rékoméndasi minangka hasil
kaputusan kongrés. Ieu di handap béréndélan rékoméndasina.
1. Perluna révisi Pérda No. 14 taun 2014 kalawan nyieun aturan anu jelas ngeunaan
kawajiban-kawajiban dina ngokolakeun basa jeung sastra Sunda.
2. Pamaréntah kudu mertahankeun ngaran-ngaran wewengkon anu geus aya sarta mahing
digunakeunana kecap asing pikeun ngaran patempatan sarta gedong-gedong publik
séjénna.
3. Perlu ngaropéa deui kurikulum basa Sunda diluyukeun jeung kamekaran pajamanan,
lingkungan diajar, sarta téknologi.
4. Matéri pangajaran dipuseurkeun pikeun kapentingan kaparigelan basa dina komunikasi
sapopoé.
5. Ngaworkeun kasénian jeung kaulinan barudak dina pangajaran basa Sunda.
6. Ngusulkeun sangkan huruf /é/ jeung /eu/ digunakeun dina pedoman éjahan basa
Indonésia.
7. Kawijakan-kawijakan anu patalina jeung basa, sastra, jeung aksara kudu dijieun kalayan
maké sangsi anu tandes.

8. Dina raraga pangajaran sastra, pamaréntah kudu nerbitkeun buku-buku sastra, masing-
masing tilu judul keur tiap tingkatan kelas (36 judul) dina unggal taun.
9. Pamaréntah kudu méré sangsi ka sakola-sakola anu teu ngalaksanakeun pangajaran basa
Sunda anu teu luyu jeung kurikulum anu geus ditetepkeun.
10. Optimalisasi ngagunakeun IT pikeun kamekaran basa , sastra, jeung aksara Sunda, sarta
kudu disosialisasikeun ka balaréa.
11. Inventarisasi, digitalisasi, transliterasi, narjamahkeun, jeung transformasi naskah-naskah
Sunda.
12. Ngalaksanakeun kongrés basa Sunda kalawan mayeng opat taun sakali.
(Dicutat tina majalah Suligar Edisi 5, Taun II, 2017)
Pikeun ngajembaran kaweruh hidep ngeunaan laporan kagiatan, ieu di handap aya deui conto
karangan lapran kagiatan nya éta “Wisata Budaya ka Kampung Mahmud”. Pék baca, titénan
sing gemet ku hidep sarta tuduhkeun naon bédana jeung laporan kagiatan anu tadi.
WISATA BUDAYA KA KAMPUNG MAHMUD
1. Kasang Tukang
Ku pangaruh modérenisasi jeung kamajuan jaman, kiwari beuki loba budaya urang anu
kalindih ku budaya deungeun. Para rumaja loba anu heunteu apal kana adat kabiasaan urang
Sunda anu ngandung ajén inajén atikan nu luhung. Éta sababna kudu aya kagiatan anu bisa
ngawanohkeun para rumaja atawa para siswa di sakola kana budaya Sunda nu aya di tatar
Sunda. Dumasar kana kasang tukang pamikiran éta, SMA Sunda Jaya ngayakeun kagiatan
Wisata Budaya ka Kampung Mahmud.
2. Tujuan
Ieu wisata budaya diayakeun kalawan tujuan: 1) sangkan para siswa wanoh kana adat
kabiasaan di Kampung Mahmud, 2) sangkan para siswa bisa ngajénan kana budaya nu hirup
di éta wewengkon, 3) sangkan para siswa boga tékad jeung sumanget pikeun miara banda
budaya titinggal karuhun.
3. Waktu jeung Tempat Tujuan
Wisata budaya lumangsung dina tanggal 15 November 2016, kalawan tujuan Kampung
Mahmud di Desa Mekarrahayu, Kecamatan Margaasih, Kabupatén Bandung.
4. Pamilon
Jumlah pamilon 225 urang (250 urang siswa jeung 5 urang guru pangaping).
5. Waragad
Waragad ieu kagiatan téh tina iuran para siswa anu gedéna Rp. 75.000,- saurangna,
jeung dana bantuan ti sakola. Éta waragad téh digunakeun pikeun transportasi (ongkos
beus), mayar karcis di lokasi, jeung konsumsi di perjalanan.

6. Kagiatan
Di kamung Mahmud para siswa ningalian kaayaan lembur, niténan wangunan imah
panggung sarta nanyakeun adat kabiasaan urang dinya ku cara ngawawancara sababaraha
tokoh masarakat. Para siswa ogé jarah ka makam Eyang Abdul Manaf, anu mimiti
ngadegkeun Kampung Mahmud.
Hasil tina niténan kaayaan Kampung Mahmud , bisa dicindekkeun sawatara perkara ieu di
handap:
a. Kampung Mahmud téh perenahna di Desa Mekarrahayu, Kecamatan Margaasih, Kabupatén
Bandung. Kaasup kampung anu masih kénéh tukuh nyekel adat istiadat titinggal kaluhur.
Dina kahirupan sapopoé aya pantrangan anu teu meunang dirempak ku masarakat di éta
wewengkon.
b. Nurutkeun sajarahna, Kampung Mahmud téh diadegkeun ku Éyang Abdul Manaf. Dina
jaman Walanda anjeunna ngamukim di Mekah. Saméméh mulang ka lemah cai, kungsi
ngadua sarta munajat ka Alloh di kubah mahmud nu aya di wewengkon Masjidl Harom.
Anjeunna ménta pituduh dimmana tempat pamulangan anu moal katincak ku Walanda. Nya
meunang ilapat, yén tempat anu kudu dijugjg téh nyaéta wewengkon ranca. Éta sababna
Éyang Abdul Manaf tuluy ngajugjug ka tanah ranca nu aya di deukeut walungan Citarum, di
pasisian Bandung. Kitu sasakalana naon sababna ieu lembur dingaranan Kampung
Mahmud.
c. Di Kampung Mahmud loba kénéh wangunan imah panggung. Sawaréhna deui imah gedong.
Baheula mah imah téh kabéh ogé panggung cenah, sabab kitu wasiat ti Éyang Abdul Manaf,
teu meunang nyieun imah permanén ku témbok. Di hiji tepat aya makam tempat
pangjarahan. Dina gapurana aya tulisan “Makom Mahmud”. Anu dikuburkeun di dinya téh
Éyang Abdul Manaf jeung karuhun Kampung Mahmud séjénna. Ieu makam sok haneuteun
baé ku anu ngadon jarah ti mana-mana, boh ti Bandung boh ti daérah séjén.
d. Aya sababaraha pantrangan di Kampung Mahmud téh, nyaéta:
 Teu meunang nyieun imah tina bahan témbok (permanén).
 Teu meunang nyieun imah ngagunakeun kaca.
 Teu meunang nabeuh goong
 Teu meunang nyieun sumur
 Teu meunang ngingu soang
Éta pantrangan-pantrangan téh aya pakaitna jeung gentingna kaayaan dina jaman
Walanda harita. Ku sabab Éyang Abdul Manaf hayang ulah kanyahoan ku penjajah, nya
lingkungan lembur ogé kudu simpé. Ulah aya sora goong atawa soang, sabab bakal babari
kapanggihna ku Walanda. Kitu deui imah ogé ulah maké kaca ngarah nu ngeusina teu
katénjo saha-sahana. Ayeuna mah éta pantrangan téh geus loba anu dirempak. Ari sababna
éta pantrangan téh geus teu saluyu jeung kaayaan jaman.
6. Panutup

Sanggeus nengetan kahirupan urang Kampung Mahmud, tétéla yén urang kudu miara
sarta ngjénan kana tradisi titinggal karuhun. Éta tradisi téh naha anu mangrupa wangunan
upama baé imah, paparabotan jeung sajabana, atawa anu mangrupa adat kabiasaan hirup
sapopoé. Horéng henteu sakabéh pantrangan karuhun teu bisa dirempak. Di kampung
Mahmud, éta pantrangan téh disurahan deui sarta disaluyukeun jeung kaayaan imah kiwari.
Ku niténan adat kabiasaan urang Sunda sakumaha anu katempo di Kampung ahmud, muga-
muga baé sing jadi pelajaran keur para rumaja atawa para siswa, yén urang kudu
ngahargaan kana banda budaya titinggal karuhun.
Sabada niténan dua conto laporan anu tadi, urang bisa nyindekeun yén nulis laporan kagiatan
bisa dipilampah ku dua cara. Bisa ditulis ngaguluyur kawas conto anu kahiji, bisa ogé ditulis
dumasar kana hal-hal poko anu geus dirarancang, kawas conto anu kadua.
3.2 Pedaran Laporan Kagiatan

Naon ari laporan kagiatan téh?
Laporan nya eta hiji wangun pikeun nepikeun warta, katerangan, bewara, atawa
pertanggungjawaban, boh lisan atawa tulisan.
Laporan mangrupa salah sahiji alat pikeun nepikeun informasi boh formal atawa informal.
Kangaranan laporan, biasana kudu lengkep, ti awal nepi ka ahir. Lamun urang ngalaporkeun
hiji kagiatan, ogé kudu lengkep. Ti mimiti kumaha kasang tukangna, kumaha prosésna, nepi ka
didadarkeun hasil kagiatanana. Sok sanajan aya laporan anu dijojoan mana anu pentingna baé.
Dina téks bacaan di luhur ngeunaan Kongrés Basa Sunda X di Kuningan, ogé laporanana
kaitung lengkep. Ti mimiti asal-usulna aya kongrés, tujuan diayakeunana kongrés, masalah anu
dipedar dina kongrés, prosés lumangsungna kongrés, jeung rékoméndasi kongrés.
Loba jelema anu ngayakeun kagiatan ngadongdon hiji tempat ku alpukahna sorangan tapi
henteu beubeunangan nanaon, hasilna samet resep jeung capé baé. Nu karékam ku pikiranna
ukur apal tempat-tempat anu kungsi kasabana. Paling samet jadi kenangan keur pribadina
sorangan, teu bisa ditépakeun pikeun dijadikeun pangaweruh ka nu lian. Atuh teu saeutik deuih
jalma anu boga pangaresep hayang iinditan waé, sasat nuturkeun indung suku, ari geus béak
bekel kakara balik.
Kumaha carana kagiatan pribadi urang sangkan aya mangpaatna, lain sakadar iinditan
tambuh laku wungkul? Ieu di antarana rarancang anu kudu diancer-ancer ti anggalna.
1. Kudu aya pangjurung (motivasi) hayang apal jeung rasa panasaran.
2. Telik jeung teu welh didokuméntasikeun sakur anu kapanggih tur sakirana dianggap
penting jeung narik perhatian urang. Bisa dipotrét, dirékam, atawa dituliskeun dina
catetean poéan.
3. Unggl rék ngayakeun kagiatan kudu aya udagan (targét) nu ayang kahontal.

4. Kudu dirarancang heula ti anggalna bari tatahar sagala rupa anu sakirana bakal
diperlukeun saperti kaméra, alat tulis, jeung alat rékam.
5. Samulangna tina ngayakeun kagiatan sagancangna kudu ditulis, supaya bisa nuturkeun
jeung apal kana kagiatan anu dilaksanakeun ku urang. Tulisanana bisa winangun laporan
kagiatan.
Dina nyusun laporan kagiatan, laporan nu ditulis kudu lengkep kalawan ngajawab pertanyaan
nu ngawengku 5W+1H. Eusi laporan kagiatan kudu singget jeung munel, sarta sistematis.
Kitu geuning pedaran ngeunaan

laporan kagiatan téh.
Geus paham kan ayeuna mah?
Kandaga kecap
1. Angot = komo
2. Pulang poé = nyanyabaan sapoé jeput,teu mondok
3. Dirojong = dibantuan
4. Ngadongdon = ngadatangan hiji tempat
5. Selfi = motret diri sorangan
6. Panangan kiwa = leungeun kénca
7. Guide = tukang ngajejeran acara
8. Puseur dayeuh = pusat kota
9. Patali marga = lalulintas
10. Balakécrakan = dahar babarengan semu pahibut
LAJUNING LAKU
PERHATOSAN!!!
ngeunaan laporan kagiatan? Atawa aya matéri anu can dipikapaham? Saupama hidep can
maham kana sakabéh pangajaran di luhur, mangga prak paluruh sarta teuleuman deui kalayan
soson-soson tur daria. Tapi, saupama hidep geus maham kana sakabéh pangajaran di luhur,

mangga tuluykeun diajarna kana pangajaran anu saterusna.
Refleksi Materi
Tangtuna urang geus mindeng nyaba ka tempat-tempat wisata atawa tempat anu miboga ajén
sajarah. Naha jurnalis sok rajeun nuliskeun naon-naon anu kaalaman nalika ngalaksanakeun
lalampahan atawa hiji kagiatan. Naha hal éta bet perlu dilakukeun? Jéntrékeun!

Pancén Pribadi:
Maham Eusi Bacaan
Pikeun maham eusi bacaan “TEKS 1”, pék jawab atawa terangkeun pananya di handap!
Pancén 1
1. Kumaha asal-usul ayana Kongrés Basa Sunda (KBS) téh?
2. Naon nu jadi kasang tukang digelarna KBS X di Kuningan?
3. Kumaha amanat Gubernur Jawa Barat waktu muka KBS X?
4. KBS téh acara mayeng lima taunananu tujuanana pikeun naon?
5. Naon téma KBS X di kuningan téh? Cing jelaskeun maksudna!
Muka minggu kahiji.
Pancen 2
Caritakeun deui ku basa sorangan laporan kagiatan “Wisata Kampung Mahmud”.
Muka minggu kadua.
UJI KOMPETENSI 3
Pancén hidep ayeuna, pék jieun laporan kagiatan anu eusina bisa mangrupa kagiatan lalampahan
atawa karyawisata ka hiji tempat. Hidep bisa milih, naha rék kawas conto anu kahiji atawa anu
kadua.
Muka minggu kaopat.

PANGAJARAN 4
KAWIH
Kompetensi Dasar
Aspek Pengetahuan
3.4 Membandingkan bentuk, struktur dan aspek kebahasaan teks kawih Sunda klasik dan pop.
Aspek Keterampilan
4.4 Melantunkan kawih Sunda klasik dan pop dengan memperhatikan ekspresi, dan teknik vokal.
hidep bakal diajar pangajaran ngeunaan rumpaka kawih, mikawanoh bentuk kawih, sarta
kumaha cara ngahaleuangkeun kawih luyu jeung kaidah-kaidahna.
Tujuan Pembelajaran
Setelah proses / kegiatan belajar mengajar laporan kegiatan selesai, peserta didik mampu:
1. Menyebutkan pengertian rumpaka kawih dengan tepat dan benar
2. Mendiskusikan isi rumpaka kawih dengan baik
3. Menyanyikan kawih sesuai dengan irama yang baik dan benar
teuleuman rumpaka kawih ieu di handap.
4.1 Mikawanoh Rumpaka Kawih
DINA AMPARAN SAJADAH

Ciptaan : Doel Sumbang/Sugandi S.
Penyanyi : Darso

Dina amparan sajadah
Abdi sumujud pasrah
Diri nu lamokot ku dosa
Nyanggakeun sadaya-daya
Dina amparan sajadah

Abdi sumujud pasrah
Mundut pangampura Gusti
Ya Allah Robbul Izzati
Taya deui panglumpatan

Taya deui pamuntangan
Mung Allah Pangéran abdi
Pangéran anu sajati
ÉS LILIN
Ciptaan : Ibu Mursih
Vokal : Nining Méida
És lilin mah Ceuceu kalapa muda

Dibantun mah dibantun ka Sukajadi
Abdi isin dunungan samar kaduga
Sok sieun mah aduh henteu ngajadi
És lilin mah Ceuceu buatan Bandung

Dicandak mah geuning ka Cipaganti
Abdi isin jungjunan duh bararingung
Sok inggis mah aduh henteu ngajadi
Itu saha dunungan nu nungtun munding

Digantélan geuning ku saputangan
Itu sahah dunungan ku ginding teuing
Singhoréng mah aduh geuning jungjunan
És lilin mah Ceuceu dikalapaan

Raosna mah geuningan kabina-bina
Abdi isin dunungan paduduaan

Sok sieun mah dibantun kamana-mana
Kamana mah geuing ngaitkeun kincir

Ka kalér mah aduh katojo bulan
Kamana mah dunungan ngaitkeun pikir
Moal palér dunungan da ku sabulan
4.2 Pedaran
Rupaka téh nyaéta puisi anu sok dilagukeun, boh dikawihkeun boh ditembangkeun.
Rumpaka kawih Sunda mah tangtu baé dikawihkeun. Upama nilik ka dinya, rumpaka kawih téh
diwangun ku dua unsur, nyaéta rumpaka jeung kawih. Rumpaka raket patalina jeung sastra
(sajak), ari kawih raket patalina jeung karawitan (seni musik). Tah, dina pangajaran basa mah
leuwih museur kana unsur rumpakana, anu kaasup kana kasusastraan nyaéta sajak.
Upama nilik kana rumpaka lagu Sunda buhun, umumna mangrupa sisindiran. Nyaéta puisi
anu diwangun ku cangkang jeung eusi. Wangun sisindiran ogé kapanggih dina rumpaka kawih
Sunda kiwari, saperti anu aya dina “Bubuy Bulan”, “Sorban Palid”, “Cikapundung”, jeung “És
Lilin”.
Dina kamekaran kiwari, rumpaka kawih Sunda leuwih lega ambahanana, utamana dina
sual wangunna. Henteu ngan saukur wangun sisindiran. Komo kiwari mah lolobana rumpaka
kawih téh mangrupa sajak bébas baé. Contona rumpaka kawih “Dina Amparan Sajadah”,
“Papatong”, jeung “Tanjung Baru”.
Salian ti éta aya deui kawih Sunda anu rumpakana asalna mangrupa sajak, saperti sawatara
lagu sanggian Mang Koko Koswara. Di antarana baé lagu “Dina Jandéla” jeung “Kembang
Impian” rumpakana tina sajak beunang Dédy Windyagiri, “Kembang Tanjung Panineungan”
jeung “Malati di Gunung Guntur” tina sajak beunang Wahyu Wibisana, “Hariring nu Kungsi
Nyanding” beunang Winarya Artadinata, jeung “Peuting Pangharepan” beunang RAF.
Kiwari sajak-sajak anu dijadikeun rumpaka lagu téh sok disarebut “musikalisasi puisi”.
Dumasar kana jejer jeung eusina, rumpaka kawih téh bisa dipasing-pasing jadi sababaraha
golongan, di antarana:
1. Religi/kaagamaan
Eusina ngandung ajaran agama, rasa cinta ka Allah, sumerah pasrah ka Pangéran, jsb.
2. Sosial/kamasarakatan
Eusina ngandung kabiasaan di masarakat, kritik sosial, atikan, jsb.
3. Cinta/silih asih
Eusina anu aya patalina jeung cinta atawa silih asih antara awéwé jeung lalaki.
4. Perjoangan/cinta ka lemah cai
Eusina perjoangan atawa rasa cinta ka lemah cai.

5. Kulawarga
Eusina patali jeung kulawarga, kanyaah di antara indung jeung anak, jsb.
6. Kaéndahan alam
Eusina nyaritakeun ngeunaan kaéndahan alam.
7. Kabeungharan budaya
Eusina nyaritakeun kabudayaan saperti kadaharan, inuman, pakéan, jsb.
BUDAK SAHA
Ciptaan : Déddy Krisna
Vokal : Wina Juliana
Dipikir siang jeung wengi

Hirup téh naha nyorangan
Dirasa-rasa da puguh aya nu boga
Ema Bapa anjeun di mana
Teu sangka ku nasib pahatu lalis

Lami gedé cicing di yayasan
Ema Bapa anjeun di mana
Duh Gusti
Ari abdi budak saha
Teu puguh laratanana
Batin ceurik balilihan
Ari abdi budak saha

Ku haté terus tumanya
Na dimana anu ngandung
Na dimana anu ngayuga
Ari abdi budak saha

Ieu haté terus tumanya
Na dimana ari indung
Na dimana ari bapa
BORONDONG GARING
Ciptaan : Rudy Rusadi

Vokal : Nining Meida
Borondong garing
Ider kota pilemburan
Mekar lumaku diri
Hayu dagang bari mimitran
Borondong garing
Haleuang katineung ati
Jerit ciptaning ati
Jeung hiliwirna angin peuting
Oléh-oléh priangan dilingkung gunung

Majalaya Soréang Banjaran Bandung
Haté jongjon lugina anu dikantun
Narik ati matak luas nu ngabantun
DURIAT
Ciptaan : Doel Sumbang
Vokal : Darso
Dina haté kuring anjeun cicing

Dina haté anjeun kuring cicing
Bener-bener henteu bisa ngejat
Dibeungkeut ku tali duriat
Sanajan loba nu daratang

Pating kuriling néangan lawang
Patingkaletrok kana panto haté
Tapi ku urang teu dipaliré
Duriat teu bisa digantian ku rupa

Duriat teu bisa dihilian ku harta
Duriat teu bisa diaya-aya
Duriat datangna henteu kapaksa
Dikotrétkeun dina haté ti dituna

Diguratkeun dina rasa ti dituna

Dibuka dibaca ku urang duaan
Dijaga diriksa pinuh rasa kahéman
HAMDAN
Ciptaan : Mang Koko Koswara
Hamdan lirobbil ‘alamien

Allohu rohman warrohim
Qodkoruba fatul mubin
Innahu huas samiul alim
Puji kagungan Pangéran

Nu Maha Welas tur Héman
Gusti mangka muka pura bagja
Alloh ya Robbi Mantenna Maha Uningga
Solawat solawatan
Barokat barokatan
A’la muhammad Rosulih
Wa’ala ali wasohbih
Salam sinareng solawat

Muga nétés ka Muhammad
Natrat ka para karabat
Para ahli jeung sahabat
TANJUNG BARU
Ciptaan : Uko Héndarto
Voka : Darso
Angin laut di Tanjung Baru

Mawa ombak nganteurkeun budah ka sisi
Tempatna pariwisata
Jungjunan pararemaja
Di basisir kalér Kota Karawang

Tempat ulin bari ningal pamandangan
Nu daratang bari marawa impian

Papasangan jeung silih cepeng panangan
Di Tanjung Baru ngaitkeun rasa kaasih

Di Tanjung Baru ngamprokkeun rasa kasono
Di Tanjung Baru meungkeutkeun rasa kadeudeuh
Di Tanjung Baru nyampaykeun rasa kanyaah
Kandaga kecap
1. Sajadah = pangsujudan, paranti sujud ari solat mangrupa dadampar tina karpét atawa lawon
2. Lamokot = lambokot, bobolokot, pinuh ku barang kotor anu narapel, saperti leutak getih,
jeung késang
3. Buhun = kuno, baheuna
4. Kawih buhun = kawih anu gelar mangsa baheula
5. És lilin = és anu wangunna jiga lilin, digagangan ku awi sateukteuk, didagangkeun maké
roda didorong, cara nyieunna dina roda sarta rodana sok dioyag-oyag
6. Nyanding = ngangigirkeun atawa ngaréndéng, nyandingkeun nu geulis, ngaréndéng jeung
nu geulis
7. Nyinglar = ngajauhkeun, nyegah
8. Pahatu lalis = yatim piatu, geus teu boga indung-bapa lantaran indung-bapana maot
9. Keyeng = enya-enya hayang, geus gilig
10. Maratan = 1. Saolah-olah parat; 2. Supaya nepi ka parat
11. Caringcing = ati-ati, taki-taki, iatna
LAJUNING LAKU
PERHATOSAN!!!
ngeunaan Kawih? Atawa aya matéri anu can dipikapaham? Saupama hidep can maham kana

Refleksi Materi
Dina kawih aya anu disebut kawih buhun jeung kawih kiwari, tapi masarakat ayeuna lolobana
leuwih mikawanoh kana kawih kiwari. Naon nu ngalantarankeunna nya?

Pancén Pribadi:
Maham Eusi Bacaan
Pikeun maham eusi rumpaka kawih “Dina Amparan Sajadah”, pék jawab pananya di
handap!
1. Jejer rumpaka kawih di luhur téh....
a. Kaagamaan
b. Cinta
c. Sosial
d. Politik
2. Ungkara anu nétélakeun keur solat nyaéta....

a. Dina amparan sajadah
b. Abdi sumujud pasrah
c. Diri nu lamokot ku dosa
d. Nyanggakeun sadaya-daya
3. Diri nu lamokot ku dosa

Nyanggakeun sadaya-daya
Ngébréhkeun rasa anu....
a. Sumerah pasrah
b. Loba dosa
c. Teu walakaya
d. Taya kakuatan
4. Ngan ka Gusti Allah urang ménta tulung, ébréh dina ungkara....

a. Abdi sumujud pasrah
b. Mundut pangampura Gusti
c. Taya deui pamuntangan
d. Nyanggakeun sadaya-daya

5. Amanat rumpaka kawih di luhur téh nyaéta....
a. Urang mah loba dosa
b. Urang mah teu daya teu upaya
c. Urang kudu pasrah sumerah
d. Urang kudu néangan pamuntangan
Muka minggu kahiji.
Pancén 1
Tulis deui rumpaka kawih di luhur kalayan ngagunakeun basa lancaran!
Pancén 2
Sabada nengetan tina sababaraha rumpaka kawih anu aya, pék hidep sawalakeun jeung
babaturan sakelompok naon bédana jeung rumpaka kawih “Dina Amparan Sajadah” jeung “És
Lilin”., tuluy jieun laporanna!
Muka minggu kadua.
Pancén kelompok (sakelompok dua urang)

Apalkeun jeung babaturan sakelompok salah sahiji kawih Sunda anu kudu dikawihkeun dina
pertemuan tatap muka di kelas. Hidep bisa milih sorangan, salian ti anu aya di luhur bisa anu
séjénna.
Muka minggu katilu.
UJI KOMPETENSI 4
Pikeun maham pedaran di luhur, jawab pananya ieu di handap!
1. Naon anu disebut rumpaka kawih téh?
2. Naon anu jadi garapan pangajaran basa dina rumpaka kawih?
3. Dina wangun naon umumna rumpaka kawih Sunda buhun téh?
4. Kumaha ari wangun rumpaka kawih kiwari?
5. Naon anu dimaksud musikalisasi puisi téh?
Muka minggu kaopat.

EVALUASI AHIR MODUL
Pék jawab ieu pananya di handap kalawan jéntré!

1. Naon anu dimaksud tarjamahan téh? Tarjamahan téh nyaéta karya hasil narjamahkeun tina
basa séjén
2. Aya tarjamahan, aya saduran. Naon bédana? Jelskeun!
3. Jelaskeun naon anu dimaksud “geulis” jeung “satia” ceuk Ajip Rosidi saupama urang rék
narjamahkeun?
4. Kumaha léngkah-léngkah anu bener dina narjamahkeun?
5. Jelaskeun kaédah-kaédah dina narjamahkeun prosa jeung puisi (sajak)?
6. Naon nu dimaksud dongéng?
7. Jelaskeun ciri-ciri dongéng!
8. Sebutkeun sarta jelaskeun papasingan dongéng!
9. Nu kumaha ngadongéng sacara hadé téh?
10. Sebutkeun lima judul dongéng anu asalna ti tatar Sunda!
11. Naon nu dimaksud laporan kagiatan? Jéntrékeun!
12. Kumaha cara nyieun laporan kagiatan anu hadé?
13. Jieun sacara singget laporan kagiatan pribadi hidep!
14. Naon anu disebut rumpaka kawih téh?
15. Naon anu jadi garapan pangajaran basa dina rumpaka kawih?
16. Dina wangun naon umumna rumpaka kawih Sunda buhun téh?
17. Kumaha ari wangun rumpaka kawih kiwari?
18. Naon anu dimaksud musikalisasi puisi téh?
19. Sebutkeun lima judul kawih buhun!
20. Sebutkeun lima judul kawih kiwari!

PANGAJARAN 5
WAWANCARA
Kompetensi Dasar
Aspék Pengetahuan :
3.5 Menganalisis isi, struktur, dan aspek kebahasaan teks wawancara.
Aspék Keterampilan :
4.5 Merancang, melakukan dan menyusun laporan wawancara dengan memperhatikan
kesantunan berbahasa.
Wilujeng sumping di modul pangajaran mandiri SMA Terbuka, dina kagiatan Pangajaran 5,
urang bakal diajar pangajaran ngeunaan conto wawancara, mikawanoh wawancara nu
ngawengku wangenan wawancara, prak-prakan wawancara, sikep nu kudu dipiboga ku nu
ngawawancara, léngkah-léngkah ngawawancara, nuliskeun hasil wawancara, pangaweruh basa
ngeunaan kecap anu teu kudu dilemeskeun.
Tujuan Pembelajaran
Setelah proses menggali informasi melalui berbagai fakta, menanya konsep, berdiskusi atas
fakta dan konsep, menginterpretasi, mengasosiasi dan mengkomunikasikan, peserta didik dapat:
1. Menyebutkan ciri-ciri wawancara dengan teliti dan tepat
2. Menentukan hal-hal yang perlu dirumuskan sebelum wawancara secara cermat dan teliti
3. Mendiskusikan hasil teks wawancara dengan baik dan benar.
4. Menyusun teks wawancara pendek secara baik dan benar
5. Memperagakan teks wawancara dengan baik dan santun
6. Menanggapi teks wawancara yang diperagakan oleh teman di kelasnya dengan baik dan
santun.
teuleuman ieu pidangan ringkesan pangajaran wawancara :
5.1 Conto Wawancara

Hidep pasti geus apal nu kumaha ari wawancara? Aya nu pernah ngawawancara? Naon jejer
wawancarana? Ka saha hidep wawancarana? Pasti hidep bakal nginget-nginget deui sagala hal
anu patali jeung wawancara nu geus pernah dilakonan. Ieu di handap aya dua conto wawancara.
Prak ku hidep baca sarta talaah naon bédana conto wawancara nu kahji jeung conto wawancara
nu kadua! Wilujeng maca…
Conto 1
BÉNJANG TI UJUNGBERUNG,
TAYA ATURAN HUSUS DINA TARUNG
Bénjang téh kasenian Sunda anu asalna ti wewengkon Ujungberung Kota Bandung jeung
sabudeureunana. Dina bénjang aya tarung mirip gulat, tapi tarung dina bénjang mah taya aturan
husus saperti dina gulat. Éta hal téh ditétélakeun ku Jénal (52 taun), salasaurang seniman
bénjang ti Ujungberung basa diwawancara ku Putri Éndah ti Majalah Cahara. Wawancara
lumangsung di padumukanana di Ujungberung, sawatara waktu kaliwat. Di handap
dipidangkeun petikan wawancarana.
“Naon anu disebut bénjang téh, Pa?”
“Bénjang téh salasawios kasenian Sunda anu aya di wewengkon Ujungberung Kota Bandung
sareng sabudeureunana. Tiasa disebatkeun kasenian anu kumplit.”
“Maksadna kumplit kumaha, Pa?”
“Disebat kumplit téh, dina bénjang mah aya unsur karawitanana, seni tarina, sareng atraksina
deuih. Dina pintonan bénjang aya ibingan anu mirip sareng gerakan-gerakan penca silat,
dilajengkeun kana atraksina, nya éta tarung anu mirip sareng gulat. Malih tiasa disebatkeun gulat
tradisional. Bari teras dipirig ku tatabeuhan sareng lalaguan éta téh.”
“Ti iraha ngawitan aya bénjang di Ujungberung téh, Pa?”
“Numutkeun katerangan sepuh mah, nami bénjang tos dipikawanoh ku masarakat ti taun
1820-an. Tokoh bénjang anu kakoncara waktos harita, di antawisna Haji Hayat sareng Pa
Wiranta. Dupi asal-usul bénjang, aya anu nyebatkeun kawitna ti Désa Ciwaru Ujungberung, aya
deui anu nyebatkeun ti Cibolérang Cinunuk. Anu jelas mah, boh di Ujungberung boh di
Cinunuk, dugi ka kiwari ogé janten tempat ngempelna seniman bénjang.”
“Dupi di wewengkon sanés, salian ti di Ujungberung sareng Cinunuk, aya kasenian bénjang
atanapi henteu?”
“Sakaterang Bapa mah, teu aya. Bénjang mung aya di wewengkon Ujungberung sareng
sabudeureunana, di antawisna di Cinunuk. Dina ayana ogé di wewengkon sanés, tiasa janten
kawitna mah ti Ujungberung sareng Cinunuk. Upami aya téh, nya saé wé. Kasenian bénjang
tiasa langkung mekar deui.”
“Tadi disebatkeun, dina bénjang aya tarung sapertos gulat. Naha aya aturan anu husus,
utamina mah kanggo pamaén bénjang anu tarung?”

“Teu aya, teu aya aturan anu husus. Teu aya sarat-sarat sapertos beurat badan, jangkung
atanapi pendék. Teu aya kelas-kelas dumasar kana beurat badan sapertos dina gulat. Saratna mah
asal wani wé mayunan lawan. Aturan anu tangtos mah nya éta upami pamaén teu tiasa hojah
deui, teu tiasa leupas tina heumpikan lawan dina kaayaan nangkarak, éta dianggap éléh. Nya
kedah digentos deui ku pasangan pamaén sanésna. Tangtos wé supados unggul di pakalangan,
pamaén bénjang kedah mahér kana gerakan-gerakan anu aya dina bénjang.”
“Dupi gerakan-gerakan dina bénjang téh naon baé, Pa?”
“Dina sawatawis gerakan mah ampir sami sareng gerakan-gerakan penca silat, sapertos
miting, ngaheumpikan lawan supados teu tiasa hojah deui. Éta kalebet salah sawios téhnik
koncian. Teras aya deui anu disebat gerakan mulung. Ieu kalebet téhnik ngabeubeutkeun lawan,
anu keur ngaheumpikan urang. Éta di antawisna. Upami palay tétéla mah, kedah bari ningal
praktékna.”
“Dupi waditra anu dianggona naon baé, Pa?”
“Waditra anu dianggo mirig bénjang téh nya éta terebang, kendang, bedug, tarompét, sareng
kecrék. Lagu-lagu anu dimaénkeunana, di antawisna baé ‘Kembang Beureum’, ‘Sorong
Dayung’, sareng ‘Rénggong Gancang’. Tapi tiasa ogé ngamaénkeun lagu-lagu anu
kaayeunakeun sapertos ‘Mobil Butut’, ‘Talak Tilu’, sareng sajabina.”
“Di mana baé dipintonkeunana bénjang téh?”
“Bénjang mah biasa dipintonkeunana téh di tempat lega anu ngablag, upami di rohangan
ogé, nya kedah lega. Biasa dipintonkeun di nu kariaan, dina Agustusan, sareng acara-acara
sanésna. Malih dina kamekaranana kiwari mah, bénjang téh sok diwuwuhan ku badud, kuda
lumping, bangbarongan, atanapi topéng bénjang. Nu mawi meryogikeun tempat anu lega.”
Conto 2
NGAGEDURKEUN DEUI SENI GEDUR
Upama nilik kana waditra jeung cara nabeuhna mah, seni gedur téh sawanda jeung terebang
atawa gembyung. Ari anu ditembangkeunana nya éta solawat, dikir, jeung pupujian. “Anu matak
ngaran aslina mah seni solawatan. Disebut seni gedur sotéh ku masarakat, pédah salasahiji
waditrana ngagunakeun bedug, anu sorana kadéngé ngagedur. Nelah wéh seni gedur,” ceuk Ki
Danu (87), basa diwawancara ku Nana Munajat di padumukanana, sawatara waktu kaliwat.
Seni gedur hirup di sabudeureun suku Gunung Manglayang. Anu kiwari masih kénéh hirup
téh, atawa dihirupkeun deui, seni gedur anu aya di Kampung Mekarsari, Kelurahan Pasir Biru,
Kacamatan Cibiru, Kota Bandung. Anu matak disebutkeun dihirupkeun deui téh, lantaran kungsi
tilem sakitu puluh taun. Ari sababna, geus taya nu nanggapna. Nya kiwari dihirupkeun deui,
diluluguan kua sawatara tokoh masarakat jeung tokoh seni di dinya saperti Amin Suwarta, H.
Aceng Saefudin, Ki Adung, Ki Danu, jeung Pepen Efendi. “Tétéla meunang pangbagéa anu

hade, lain baé ti parakolot, tapi ogé ti generasi ngorana,” ceuk Ki Danu, salasaurang seniman
gedur baheula anu masih kénéh aya dikieuna.
Ki Danu nétélakeun, seni gedur mekarna di Tatar Bandung téh ku alpukahna Ajengan Atori
dina taun 1940-an. Anjeunna téh ulama teureuh Cilaja, Bihbul, Sindanglaya. Mimitina ditabeuh
di lingkungan pasantrén. Ahir-ahir sumebar ka masarakat, malah saterusna raket patalina jeung
upacara adat katut tatanén.
Mimitina sok dipintonkeun dina Rajaban atawa Muludan. Ditabeuhna di buruan masjid.
Saterusna sok ditanggap dina upacara nyukuran budak orok atawa salametan opat puluh poé
orok. Malah sok dipaké dina upacara nyalin atawa munggaran panén, wuku taun, jeung
salametan budak sunatan.
Seni gedur, boh dina acara Muludan, boh Rajaban, atawa salametan, manggungna téh
sapeuting jeput. Ti bada Isa nepi ka pukul opat subuh. Aya anu ahéng dina pintonan seni gedur.
“Sajam saméméh lekasan, ku nu nanggap sok dibéré susuguh angeun cabé,” ceuk Ki Danu,
ngumbar panineungan.
Ari waditra anu dipaké dina seni gedur, ceuk Ki Danu, aya genep. Anu kahiji kempring,
terebang pangleutikna, ditabeuhna diképrét, fungsina keur ngemprongan. Kadua, tempas, jirim
kuluwungna rada gedé ti kempring, ditabeuhna ditepak jeung diképrét, fungsina keur mairan
kempring. Katilu, indung, terebang pangbadagna, ditabeuhna ditepak rada neueul, fungsina keur
ngantebkeun. Kaopat, kulantér, kendang leutik, ditabeuhna ditakol, fungsina keur ngetukan
atawa méré patokan wirahma. Kalima, kecrék, dijieunna tina beusi lambaran, ditabeuhna ditakol,
fungsina keur mancegkeun wirahma jeung méré aksén. Kagenep, bedug, ditabeuhna ditakol,
fungsina keur ngatur wirahma jeung dinamika lagu.
Pola tabeuhna salancar, teu loba rékaan. Anu diutamakeun nya éta dalit, cara nabeuhna silih
témpas jeung silih eusian. Nabeuhna ipis kandel, wirahmana kendor, rancag, jeung gurudugan.
“Lagu-lagu anu biasa dipidangkeun, di antarana baé ‘Assalamu’alaék’, ‘Assolatu’ala Nabi’,
‘Dikir’, jeung ‘Manurun’,” ceuk Ki Danu mungkas caritana.
(Diropéa tina Majalah Seni Budaya, Édisi 10 Taun ka XXXII)
Tah, sanggeus hidep maca éta dua conto wawancara téh geus kapaluruh naon bédana?
Saupama acan, mangka prak ku hidep baca deui tepi ka kapanggih naon bédana! Wilujeng maca
deui.
5.2 Mikawanoh Wawancara

Wawancara (basa Inggrisna interview) nya éta paguneman antara dua urang atawa leuwih
sarta lumangsung antara nu diwawancara (narasumber) jeung nu ngawawancara. Tujuanana
pikeun meunangkeun katerangan (informasi) ti nu diwawancara. Dina émprona wawancara, anu
ngawawancara nepikeun sababaraha pananya anu kudu dijawab ku nu diwawancara.

Dina widang jurnalistik wawancara jadi salah sahiji cara néangan informasi keur bahan
warta. Wawancara biasana dilakukeun ku wartawan, boh sorangan boh babarengan jeung
wartawan séjén ka jalma anu dianggap pantes jadi sumber warta ngeunaan hiji perkara atawa
hal. Biasana mah dumasar kana paménta atawa kahayang wartawan.
Béda jeung jumpa pérs atawa konférénsi pérs, biasana wawancara dilaksanakeun dumasar
kana kahayang sumber warta.
Ditilik tina jihat prak-prakanana, wawancara dibagi tilu golongan, nya éta :
1. Wawancara bébas
Dina wawancara bébas mah anu ngawawancara téh bisa bébas nanyakeun naon baé ka nu
diwawancara. Sanajan kitu, tetep baé kudu saluyu jeung tujuan wawancara katut katerangan
anu dipiharep ti nu diwawancara.
2. Wawancara kauger
Dina wawancara kauger, anu ngawawancara téh geus dibahanan daptar pertanyaan anu
lengkep katut wincikanana anu jéntré.
3. Wawancara bébas kauger
Dina wawancara bébas kauger mah anu ngawawancara téh ngombinasikeun wawancara
bébas jeung wawancara kauger. Anu ngawawancara geus mawa padoman ngeunaan naon
baé anu kudu ditanyakeun sacara gurat badagna, tapi dina prakna mah dipasrahkeun ka nu
ngawawancara, kaasup lebah heula pandeurina katut pertanyaan liana anu leuwih teleb. Anu
penting mah henteu méngpar tina jejer jeung tujuan wawancara.
Hasil henteuna wawancara, gumantung kana sikep jeung paripolah anu ngawawancara. Ku
sikep anu hadé, wawancara bisa lumangsung akrab tur komunikatif. Wawancara anu
komunikatif tur hirup, ditangtukeun ogé ku jembarna pangaweruh kana jejer wawancara, boh ti
nu ngawawancara boh ti nu diwawancara.
Sikep-sikep anu kudu dipiboga ku nu ngawawancara, di antarana:

1. Nétral
Anu ngawawancara teu kudu ngoméntaran satuju atawa teu satuju kana informasi anu
ditepikeun ku nu diwawancara (réspondén, narasumber), sabab pancénna ogé ngarékam
sagala katerangan ti nu diwawancara, boh pikabungaheun boh henteu.
2. Ramah
Anu ngawawancara kudu bisa nyiptakeun suasana anu matak kataji anu arék atawa keur
diwawancara.
3. Adil
Anu ngawawancara kudu bisa adil ka sakabéh anu diwawancara, upama anu diwawancarana
leuwih ti saurang. Ulah pilih kasih.
4. Nyingkahan karengkeng

Anu ngawawancara kudu satékah polah nyingkahan suasana anu rengkeng, ulah nepikeun ka
anu diwawancara téh ngarasa didakwa atawa keur diuji.
Ngawawancara narasumber, réspondén (anu diwawancara) mikabutuh persiapan sangkan

hasilna nyugemakeun. Komo pikeun anu kakara atawa anu teu bias amah, persiapan téh kacida
perluna.
Léngkah-léngkah ngawawancara nya éta:

1. Tahap tatan-tatan
1) Nangtukeun jejer atawa topik wawancara
Jejer anu dipilih téh hadéna mah anu:
a. aktual jeung faktual, masalahna henteu basi tur nyata
b. aya mangpaatna pikeun balaréa
c. jadi pangjurung laku pikeun ngalakukeun hal-hal anu hadé tur positif
d. méré sumbangan pikiran
2) Nangtukeun tujuan wawancara
3) Nangtukeun narasumber
Narasumber anu rék diwawancara téh kudu luyu jeung jejer katut tujuan wawancara.
4) Ngararancang pertanyaan
Pertanyaan anu rék diajukeun ka narasumber téh kudu dirarancang saméméhna, dumasar
kana katangtuan-katangtuan:
a. henteu nanyakeun hal-hal anu sipatna pribadi
b. henteu ngagunakeun kalimah interogatif kawas anu ngadakwa atawa keur nguji
c. teu nyigeung rarasaan, boh nu diwawancara boh nu lian
d. dimimitian ku pertanyaan anu sipatna umum, ditéma ku pertanyaan anu leuwih rinci
5) Nyusun daptar pertanyaan
Padoman pikeun nyusun pertanyaan wawancara, di antarana:
a. Pertanyaan disusun pikeun meunangkeun informasi anu lengkep, anu ngawengku
unsur 5W + 1H (what = naon, why = ku naon, who = saha, where = di mana, when =
iraha, how = kumaha)
b. Pertanyaan henteu panjang teuing. Unggal pertanyaan ngan nanyakeun hiji pasualan
atawa hal.
c. Kalimah pertanyaanana jelas
d. Eusi pertanyaanana ogé tétéla (operasional)
6) Pakakas ngawawancara
Hal-hal anu kudu disiapkeun téh nyaéta pakakas ngawawancara saperti alat tulis jeung
pakakas ngarékam. Sanajan geus dirékam, alat tulis tetep dipikabutuh, pangpangna mah
pikeun nyatetkeun ngaran, gelar, jabatan, jeung angka-angka.

7) Persiapan séjén
Persiapan séjénna anu teu éléh pentingna nya éta miboga pangaweruh awal ngeunaan
pasualan anu jadi jejer wawancara. Maksudna mah sangkan henteu ngatog teuing dina
prakna wawancara, lain pikeun dibenturkeun jeung pamadegan atawa kamandang nu
diwawancara.
8) Nyieun jangji
Maksudna mah sangkan dua pihakanana bener-bener siap dina prakna wawancara.
2. Tahap prakna wawancara
1) Datang tepat waktu, saluyu jeung nu geus dijangjikeun
2) Ngagunakeun papakéan anu sopan tur rapih
3) Ngawanohkeun diri ka narasumber
4) Nepikeun pasualan anu rék ditanyakeun, nepikeun ka nu rék diwawancara téh paham
kana alesan anu matak dijadikeun narasumber
5) Wawancara dimimitian ku ngajukeun pertanyaan anu énténg, kitu ogé upama
narasumberna boga waktu anu laluasa, tapi upama waktuna samporét mah bisa langsung
(to the point) kana pertanyaan poko
6) Ngajukeun pertanyaan kalawan antaré, sopan, taya kesan ngadakwa atawa nguji, sarta
taya kesan mapatahan ka narasumber
7) Regepkeun sing saregep jawaban ti narasumber, catetkeun anu sakirana perlu dicatet
8) Ulah asa-asa ngajukeun pertanyaan anyar anu muncul dumasar kana katerangan ti
narasumber
9) Saréngséna ngasongkeun sakabéh pertanyaan, tong poho méré kasempetan ka
narasumber pikeun nepikeun hal-hal anu can kaguar dina wawancara, upamana baé
lantaran henteu kaasup anu ditanyakeun
10) Réngsé wawancara, tong poho nganuhunkeun ka narasumber bari sakalian sasadu boh
bisi aya kasalahan dina salila lumangsungna wawancara
Tahap saterusna nya éta nuliskeun hasil wawancara. Hasil wawancara bisa dituliskeun dina
wangun:
1. Tanya-jawab antara anu ngawawancara jeung anu diwawancara (narasumber, réspondén)
2. Basa lancaran, petikan wawancara digunakeun saperluna baé, upamana pikeun ngantebkeun
katerangan anu geus dipedar
Saméméh nuliskeun hasil wawancara, aya sawatara tahapan anu kudu dilakonan, di antarana:
1. Nyalin hasil wawancara
Ayeuna mah wawancara téh geus prah dirékam, malah rékamanana ogé sok
didokuméntasikeun. Bisi hiji mangsa diperlukeun deui atawa bisi aya komplain ti nu

diwawancara. Upama éta hasil wawancara rék dijadikeun tulisan atawa warta tinulis, alusna
mah disalin (ditranskripsi) heula, ditulis sacéréwéléna saluyu jeung rékaman.
2. Milih bahan tuliseun
Hasil wawancara téh kudu dipilih deui saluyu jeung jejer sarta tujuan wawancara. Dina
enggeus saluyuna ogé, angger baé kudu dipilih deui. Sabab bisa jadi aya babagian
wawancara anu teu pantes dipidangkeun dina warta atawa karangan tinulis. Komo upama
aya “off the record” mah ti nu diwawancara, hartina bagéan éta teu meunang dimunculkeun
dina warta atawa karangan tinulis.
3. Ngarobah basana
Maksudna, ngarobah basa lisan kana basa tinulis. Anu diucapkeun dina wawancara, tangtuna
ogé basa lisan, anu tangtu wé kudu dirobah kana basa tinulis upama rék dipidangkeun jadi
warta atawa tulisan tinulis. Kaasup ngarautan kekecapanana anu sakirana henteu pantes
dipidangkeun dina warta atawa karangan tinulis.
4. Nuliskeun hasil wawancara
Pamungkas, nuliskeun hasil wawancara jadi warta atawa karangan tinulis luyu jeung jejer
katut tujuan wawancarana. Anu jadi cecekelanana nya éta rangkay karangan anu geus dijieun
saméméhna.
5.3 Pangaweruh Basa

Kecap anu Teu Kudu Dilemeskeun
Anu henteu kudu dilemeskeun téh di antarana nya éta :

1. Pakeman basa
Anu kaasup kana pakeman basa di antarana nya éta babasan jeung paribasa. Salasahiji
ciri babasan jeung paribasa téh nya éta kekecapanana teu bisa dilemeskeun atawa dirobah
kana ragam basa hormat. Lamun dilemeskeun téh bisa jadi ngarobah maksudna. Titénan
contona dina kalimah di handap!
a. Janten jalmi mah teu kénging gedé hulu, kedah handap asor.
Upama babasan gedé hulu dilemeskeun jadi ageung mastaka, hartina jadi robah. Kecap
ageung mastaka ngandung harti sirahna anu gedé.
b. Sanaos tos janten pajabat anjeunna mah henteu asa aing.
Kecap asa aing upama di lemeskeun jadi raos abdi, hartina jauh pisan tina babasan asa
aing.
c. Aya paripaos sagalak-galakna macan tara ngahakan anak sorangan.
Paribasa sagalak-galakna macan tara ngahakan anak sorangan, mun di lemeskeun téh
salah kacida. Upamana jadi sagalak-galakna macan tara nuang putrana ku anjeun.
2. Ngaran patempatan, kaasup ngaran jalan.

Titénan sing gemet conto kalimah di handap!
a. Pun bibi mah tos nikah ka urang Pondok Gedé.
b. Ti Sukabumi mah Gunung Gedé téh katingalna jelas pisan.
Pondok Gedé jeung Gunung Gedé dina kalimah di luhur téh mangrupa ngaran tempat
jeung gunung. Tah, ngaran tempat, gunung, walungan, jalan, jeung sajabana mah henteu
kudu di lemeskeun. Pondok Gedé mah Pondok Gedé wé, teu kudu di lemeskeun jadi
Pondok Ageung. Kitu deui jeung Gunung Gedé atawa Jalan Balong Gedé, teu kudu
dilemesken jadi Gunung Ageung atawa Jalan Balong Ageung.
3. Kecap-kecap anu dilarapkeun keu sato

Titénan deui conto kalimah di handap !
a. Tadi mah abdi neda téh sareng hulu peda.
b. Pun adi mah itu nuju maraban hayam di pipir.
Kecap-kecap anu dilarapkeun ka sato, sanajan nyaita jeung saha baé ogé, teu perlu
dilemeskeun. Entong abong kéna nyarita jeung Pa Bupati, upamana, dahar jeung
hulu peda ogé dicaritakeunana kieu: “Tadi mah abdi téh neda sareng mastaka peda”.
Atawa “Pun adi mah nuju masihan tuang hayam di pipir.

KANDAGA KECAP
1. Hojah = 1. karep, guam; 2. gerak; 3.hujah, alesan, katerangan
Taya hojah = taya guam, euweuh kahayang
2. Mahér = Kacida bisana, kacida alusna, basa Indonésiana “mahir”
3. Ngablag = 1. Ngemplong, muka baé (panto, jsb); 2. lega sarta taya hahalang
4. Bangbarongan = tiruan sisingaan dina arak arakan
Barongsay = bangbarongan kamonésan bangsa Tionghoa, dipirig ku tatabeuhan
Singa barong = singa jaluna nu jambrosan
5. Satékah polah = satéka-téka, sakédah polah, sabudi akal, sagala cara di lakukeun
6. Maluruh = mapay mapay katerangan pikeun nyidikkeun bener henteuna
7. Pabukon = 1. kapustakaan, daptar pustaka; 2. perpustakaan
8. Samporét = heureut, sempit
9. Tugenah = teu genah atawa teu ngeunah haté
10. Sawanda = Sarua atawa méh sarupa (dedegan, rupa beungeut, jsb)
Wanda anyar = adegan, rupa, atawa jenis anyar
LAJUNING LAKU
PERHATOSAN!!!
ngeunaan wawancara? Atawa aya matéri anu can dipikapaham? Saupama hidep can maham

Refleksi Materi
Dina kagiatan wawancara, biasana nu ngawawancara kudu ngararancang heula patalékan anu
rék ditanyakeun ka narasumber. Naha hal éta bet perlu dilakukeun? Jéntrékeun!
PANCÉN MANDIRI KOMPETENSI DASAR 5

Pancén Pribadi :
Maham Eusi Bacaan
Pikeun maham eusi bacaan “BÉNJANG TI UJUNGBERUNG TAYA ATURAN HUSUS
DINA TARUNG”, pék jawab atawa terangkeun pananya di handap!
1. Naon anu disebut bénjang téh?
2. Naon sababna bénjang disebut kasenian anu kumplit?
3. Ti iraha mimitina dipikawanoh bénjang téh? Jeung ti mana deuih asal-usulna?
4. Dina bénjang aya tarung anu mirip gulat. Kumaha aturanana tarung dina bénjang téh?
Jéntrékeun!
5. Kumaha ari gerakan - gerakan dina bénjang? Sarua henteu jeung penca silat? Jéntrékeun!
6. Naon waé anu waditra anu dipaké mirig bénjang téh?
7. Naon baé lagu-lagu anu dipaké mirig bénjang téh? Kumaha deuih dina kamekaranana
kiwari?
8. Di mana waé ditanggapna atawa dipintonkeunana bénjang téh?
9. Kumah kamekaran bénjang kiwari?
10. Nurutkeun hidep, naha bénjang perelu dimumulé atawa henteu? Naon alesanana?
Pikeun maham eusi bacaan “NGAGEDURKEUN DEUI SENI GEDUR”, pék jawab atawa
terangkeun pananya di handap!
1. Upama nilik kana waditra jeung cara nabeuhna, sawanda jeung naon seni gedur téh?
2. Naon sababna katelah seni gedur?
3. Di mana sumebarna seni gedur téh?
4. Saha anu munggaran boga alpukah nyebarkeun seni gedur téh?
5. Naon sababna seni gedur téh kungsi ngalaman tilem?
6. Saha anu ngahirupkeun deui seni gedur di Pasir Biru téh?
7. Di mana baé sok ditanggapna seni gedur téh?
8. Sok disuguhan naon pamaén seni gedur ku nu nanggapna?
9. Naon waditra seni gedur téh?
10. Cik, sebutkeun lalaguan anu sok dipidangkeun dina seni gedur!

Pancén 1
Jieun kalimah anu ngagunakeun ragam basa hormat (basa lemes) tina ungkara-ungkara di
handap!
1. Astana Gedé
2. Désa Gunung Leutik
3. cékér hayam
4. hulu domba
5. maraban anak kuda
6. leutik burih
7. panjang leungeun
8. hulu peutieun
9. nyolok mata buncelik
10. asa ditonjok congcot
11. Kalapa bijil ti cungap
12. Bubu ngawaregan cocok
13. Hadé ku omong, goréng ku omong.
14. Lauk buruk milu mijah
15. Mapatahan ngojay ka meri.
Jawaban hidep ditulis dina buku pancén, dikumpulkeun ka tutor TKB nalika minggu kahiji.
Pancén Kelompok (1 kelompok 2 peserta didik)

1. Téangan tina majalah, surat kabar, atawa internét warta atawa tulisan anu mangrupa
wawancara, alusna mah ngagunakeun basa Sunda!
2. Sebutkeun:
a. Jejerna
b. Judulna
c. Anu ngawawancara.
d. Anu diwawancara
e. Ringkesan eusi wawancara
f. Sumber tulisanana
3. Jieun mangrupa laporan tinulis.
Pancén dikumpulkeun ka tutor TKB nalika minggu kadua.

Maham Eusi Pedaran
1. Naon anu dimaksud wawancara téh?

2. Naon tujuan wawancara?
3. Naon gunana wawancara dina widang jurnalistik?
4. Naon bédana wawancara anu dilakukeun ku wartawan jeung konférénsi pérs?
5. Ditilik tina prak-prakanana,wawancara téh aya sabaraha golongan? Terangkeun hiji-hijina!
6. Hasil henteuna wawancara téh gumantung kana naon?
7. Naon sababna anu ngawawancara ogé kudu maham kana jejer anu rék ditanyakeun ka
narasumber?
8. Sikep naon baé anu kudu dipiboga ku nu ngawawancara?
9. Naon sababna tahap tatan-tatan dina wawancara téh kawilang penting?
10. Pangheulana urang kudu nangtukeun jejer wawancara. Nu kumaha ari jejer wawancara anu
alus téh?
11. Naon sababna saméméh ngawawancara kudu ngarancang heula pertanyaanana?
12. Nu kumaha kuduna pertanyaan anu diasongkeun ka narasumber téh?
13. Hasil henteuna wawancara gumantung kana sikep nu ngawawancara. Naon maksudna éta
kalimah téh? Jéntrékeun!
14. Kumaha sikep anu hadé dina ngasongkeun pertanyaaan ka narasumber?
15. Naon sababna anu ngawawancara kudu ngabéjakeun maksud jeung tujuan wawancara ka
narasumber?
16. Ayeuna mah geus loba alat rékaman, tapi catetan ogé masih kénéh diperlukeun. Keur naon
baé perluna catetan téh?
Uji Kompetensi Dasar dikempelkeun nalika minggu katilu ka Tutor TKB.

PANGAJARAN 6
CARITA BABAD
Kompetensi Dasar
3.6 Menganalisis isi, struktur, dan aspek kebahasaan teks babad/ sejarah Sunda.
4.6 Menyajikan isi teks babad/sejarah Sunda dengan memperhatikan struktur dan aspek
kebahasaan.
Wilujeng sumping deui di modul pangajaran mandiri SMA Terbuka, dina kagiatan
Pangajaran 6, urang bakal diajar pangajaran ngeunaan conto carita babad, mikawanoh carita
babad nu ngawengku wangenan carita babad, galur dina carita babad, nganalisis carita babad,
pangaweruh basa ngeunaan kecap-kecap langka.
Tujuan Pembelajaran
Setelah proses kegiatan belajar mengajar carita babad, peserta didik mampu menganalisis
isi, struktur, unsur kebahasaan teks babad/sajarah Sunda serta menyajikan isi teks babad atau
sejarah Sunda dengan memperhatikan struktur dan unsur kebahasaan.
teuleuman ieu pidangan ringkesan pangajaran carita babad :
6.1 Conto Carita Babad

Hidep asli urang Sunda? Mun asli urang Sunda, pasti hidep moal bireuk deui ka salah sahiji
tokoh anu kasohor minangka Raja di karajaan Pajajaran? Prabu Siliwangi? Tah, éta jenenganna
téh. Saking ku sohorna, Prabu Siliwangi disabit-sabit dina salah sahiji kawih Sunda. Salian ti
dina kawih, hidep ogé bakal meunang gambaran saha ari Prabu Siliwangi dina carita babad. Ieu
di handap aya conto carita babad anu judulna “Carios Prabu Siliwangi”, prak ku hidep baca sing
gemet sangkan meunang gambaran nu kumaha ari nu disebut carita babad téh! Sarta saha ari
Prabu Siliwangi téh?

Carios Prabu Siliwangi
(1)
Kacaturkeun dina hiji waktu Prabu Siliwangi nyaur Patih Tambirasa jeung Paman Léngsér,
dua jalma anu dipikolot di Karajaan Pajajaran. Teu lila duanana tuluy cing torojol nyampeurken.
Gék dariuk semu ajrih hareupeun Sang Prabu.
“Aya nu hayang ditepikeun ka Paman téh. Ceuk selenting béja, di Karawang aya hiji guru
anu ngadegkeun pasantrén sarta nyebarkeun agama anyar. Éta guru téh ngaranna cenah Syéh
Kuro, asalna ti Nagri Campa. Naha Paman geus apal?”
Ngadéngé Sang Prabu nanya kitu, Patih Tambirasa pohara reuwasna. Kakara harita manéhna
ngadéngé éta béja téh. Nu matak Ki Patih ngeluk baé, ngarasa éra pédah kacolongan,
kapiheulaan terang ku Sang Prabu ngeunaan kaayaan di Nagri Pajajaran.
“Lamun kitu urang kacolongan, Paman Patih!” ceuk Sang Prabu deui.
Ngadéngé kitu Patih Tambirasa beuki ngeluk baé. Laun-laun tuluy timbul amarahna. Ambek
ka Syéh Kuro anu geus sagawayah ngadegkeun pasantrén kalawan henteu ménta idin heula ka
karajaan. Cong Ki Patih nyembah, tuluy pokna:
“Gusti Prabu, Paman ménta idin, rék nyerek éta Syéh!”
“Sabar heula, Paman, ulah rusuh kabawa ku ku napsu,” cek sang Prabu halon. “Kudu inget
yén Nagara urang mah henteu ngahalang-halang sing saha baé anu ngadon bubuara di dieu.”
“Leres lebah dinyana mah, Gusti Prabu! Tapi satungtung éta jalma éta henteu nyusahkeun ka
urang. Ari Syéh Kuro, apan tétéla rék nyieun bibit pacéngkadan. Manéhna nyebarkeun agama
anyar. Rahayat Pajajaran tangtu bakal kabagi dua, anu milu ngagem agama anyar jeung anu
henteu.”
Sakedapan Sang Parabu jempling teu némbal. Teu lila pok ngalahir: “Tapi Paman, agama
mah apan urusan kayakinan. Moal bisa dipaksa ku saha baé. Hadé urang antepkeun baé heula.
Engké lamun geus ngabarubahkeun katengtreman rahayat, kakara urang singkirkeun.”
Sang Prabu ngahuleng heula sawatara lila. Paman Patih jeung Paman Léngsér nya kitu deui
pada-pada jempling, bangun keur dirungkup kabingung.
“Ceuk béja, éta Ki Syéh téh boga santri awéwé anu kacida geulisna, Paman,” ceuk Sang
Prabu. “Nyimas Subang Larang cenah ngaranna, putri Ki Gédé ng Tapa,Raja Singapura. Kaula
hayang ngabuktikeun bener henteuna éta béja,Paman.”
Paman Léngsér geuwat mairan:
“Ku Paman geus kateguh kumaha pamaksudan Gusti Prabu. Lamun kitu, Paman rék geuwat
ngajugjug ka ditu.”
“Sukur ari geus kaharti ku Paman Léngsér mah,” ceuk Gusti Prabu bari seuri bangun bagja.
“Jung baé Paman geura indit ka ditu. Lamun éta béja teu nyalahan, tepikeun baé pamaksudan

kaula ka Syéh Kuro, yén Nyi Putri Subang Larang rék dijadikeun prawéswari ku kaula, raja
Pajajaran.
“Sumangga, Gusti Prabu. Ayeuna kénéh Paman rék miang,” témbal Paman Léngsér bari
cong nyembah pamitan.
Teu kacatur di jalanna, Paman Léngsér geus nepi ka tempat anu dijugjug, nya éta pasantrén
Syéh Kuro di Karawang. Geuwat baé manéhna asup ka pakarangan pasantrén. Kaayaan pohara
raresikna Di pakarangan aya taman anu pinuh ku kekembangan. Jalan laleutik nu diampar ku
batu karikil but-bat ka ditu ka dieu. Tatangkalan tingkuyupuk. Tangkal buah jeung jambu keur
meujeuhna meuhpeuy. Gigireun masjid aya balong nu caina canémbrang hérang.Ti dinya, ti
lebah masjid, ku Paman Léngsér kadéngé sora anu keur ngalaong ngaraji Qur’an.
Basa Paman Léngsér nénjo ka lebah taman, haténa ngalenyap. Geuwat baé manéhna
nyumput ka lebah tangkal buah. Sidik pisan ku manéhna katénjo, di taman téh aya mojang keur
anteng ngambung kekembangan. Kakara harita Paman Léngsér ningal awéwé nu kacida
geulisna. Beungeutna ngadaun seureuh, kulitna héjo carulang. Panonna ngénclong cahayaan.
“Moal salah, nya ieu Nyi Putri Subang Larang téh,” gerentes Paman Léngsér. Sawatara lila
manéhna nan ngajanteng baé, neges-neges Nyi Putri ti kaanggangan.
Barang Nyi Putri katénjo ngaléos asup ka imahna, kakara Paman Léngsér kaluar ti tempat
panyumputanana. Manéhna tuluy ngagedig muru ka éta imah.
“Sampurasun!” ceuk Paman Léngsér.
“Saha? Bagéa! Ka dieu baé, ka jero!” témbal pribumi bari mukakeun panto.
Paman Léngsér dibagéakeun ku Syéh Kuro. Gék duanana dariuk di patengahan.
Barabat Paman Léngsér tuluy nyaritakeun pamaksudanana. Manéhna dating jauh-jauh ti
puseur nagara téh lantaran ngemban amanat Sang Prabu. Maksudna rék ménta tanggung jawab
Syéh Kuro, lantaran dianggap teu ngajénan ka karajaan. Ngadegkeun pasantrén sarta nyebarkeun
agama anyar kalawan henteu ménta idin heula ka karajaan.
“Naha Ki Guru bet henteu ménta idin heula ka Prabu Siiwangi anu kumawasa di ieu nagri?”
cek Paman Léngsér. Ditanya kitu Syéh Kuro ngabigeu baé teu bisa némbal.
“Naha ku Ki Guru henteu kasawang kumaha balukarna? Rahayat Pajajaran bakal
harénghéng lantaran ayana agama anyar anu disebarkeun ku Ki Guru.”
Ditanya kitu Syéh Kuro ngahuleng baé sawatara lila. Tuluy nyarita halon, pokna: “Kaula
mah henteu maksa ka sasaha ogé. Anu daék ngagem agama Islam sukur, anu henteu mah tara
diharu-biru.”
“Keur dina henteu maksana ogé tetep baé ngabarubahkeun katengtreman rahayat, Ki Guru!
Cing, naha Ki Guru henteu ngarasa salah?”
“Enya, lebah ngadegkeun pasantrén mah kaula teu bébéja ka karajaan. Kaula rumasa dosa.”
“Lamun rumasa salah, naon anu rék dipilampah ku Ki Guru?”
“Kaula ménta dihampura. Lamun henteu ditampa, kaula sanggup narima hukuman ti Sang
Prabu.”

“Ari Ki Guru kungsi ngadéngé béja kumaha adil jeung wijaksana Prabu Siliwangi?”
“Kaula geus terang. Malah geus ngadéngé béjana waktu kaula keur di Nagara Campa kénéh.
Prabu Siliwangi kamashur tepi ka nagara kaula. Ceuk béja, anjeunna raja anu adil tur wijaksana,
nyaah jeung towéksa ka rahayatna. Raja anu gagah tur élmuna sakti taya tanding.” Syéh Kuro
muji-muji kapunjulan Prabu Siliwangi.
Ngadéngé pamuji kitu, Paman Léngsér rebéh awahing ku ngarasa bungah. Asa dirina baé
anu keur dipuji téh. Pok anjeunna ngalahir; “Bener pisan, Ki Guru, Sang Prabu téh raja anu
wijaksana jeung gedé hampura ka rahayatna. Ki Guru ogé saenyana geus dihampura, sarta moal
rék dihalang-halang pikeun nyebarkeun agama anyar.”
“Euh, bungah pisan atuh kaula lamun kitu mah, Ki Léngsér,” témbal Syéh Kuro.
“Tapi Ki Guru ulah waka atoh, lantaran aya paménta Sang Prabu,” cek Paman Léngsér.
“Aya paménta? Cing kumaha paméntana, ku kaula moal burung ditedunan, Ki Léngsér.”
“Sang Prabu aya maksud rék ngajungjung Nyi Putri Subang Larang pikeun dijadikeun
praméswari di karaton,” cek Paman Léngsér tandes.
Ngadéngé pamaksudan Sang Prabu kitu, jep baé Syéh Kuro jempé teu némbal deui.
Manéhna ujug-ujug asa dirungkup kabingung. Puguh salila ieu geus loba pisan raja-raja anu
ngalamar ka Nyi Putri téh. Ngan hiji ogé taya nu sanggup nedunan paménta Nyi Putri.
“Sanajan enya Nyi Putri téh murid kaula, lebah dieu mah kaula teu bisa nampa atawa nolak
lamaran Sang Prabu,” cek Syéh Kuro laun. “Leuwih hadé talék baé jinisna ku Ki Léngsér.
“Enya atuh, urang talék baé lamun kitu mah,” témbal Paman Léngsér.
Syéh Kuro tuluy ngaléos rék ngagentraan Nyi Putri. Teu lila ogé Nyi Putri Subang Larang
geus norojol.
Pok Paman Léngsér ngedalkeun pamaksudanana. Manéhna ngahaja nepungan téh lantaran
diutus ku Sang Prabu pikeun nepikeun lamaran ka Nyi Putri.
“Endén ték rék meunang kabagjaan. Rék dijenengkeun praméswari ku Sang Prabu,” cek
Paman Léngsér ka Nyi Putri. “Tada teuing bagjaeunana Sang Prabu, lamun utusanana mulang
deui ka karaton bari mawa béja pikabungaheun. Cik kumaha ceuk Endén Putri?”
Jempling sakedapan. Nyi Putri ngeluk baé henteu waka némbal.
“Bagja pisan kaula ngadéngéna, Paman Léngsér,” Nyi Putri ahirna nyarita halon. “Saha
jalmana anu teu ngarasa bagja dilamar ku Prabu Siliwangi anu kamshur. Ngan hampura, kaula
moal bisa mutuskeun ayeuna. Kaula hayang patepung langsung sareng Sang Prabu. Kaula nganti
Sang Prabu sumping k adieu, sok sanajan tempatna batan sakieu.”
“Tobat, Endén …… lamun kitu kapalay Endén Putri, ku Paman rék ditepikeun,” témbal
Paman Léngsér semu jigrah.
Sanggeus réngsé ngawangkong, Paman Léngsér tuluy pamitan, rék mulang deui ka Pakuan
Pajajaran.
(2)

Kocapkeun Prabu Siliwangi, sanggeus tepung jeung Nyi Putri Subang Larang, gawéna ngan
hulang-huleng bangun éwuh pipikiran. Sapangeusi karaton milu nguyung. Para prajurit,
ponggawa, katut pangagung karajaan milu hariwang mireungeuh Sang Prabu terus nguyung
beurang peuting.
Hiji waktu Patih Tambirasa nepungan.
“Gusti Prabu, rahayat Pajajaran milu kingkin prihatin, mireungeuh Gusti Prabu bangun
nguyung. Aya naon saleresna, Gusti Prabu?”
Sang Prabu jempling baé. Teuteupna semu malaweung ka jauhna.
“Sakumna rahayat rék nandonkeun jiwa ragana pikeun kabagjaan Gusti Prabu. Aya perkara
naon tepi ka Gusti Prabu haleungheum samagaha pikir?”
Sanggeus mindel sawatara lila, pok ahirna Sang Prabu nyarita halon.
“Puguh baé matak samagaha pikir mah, Paman. Kaula téh bingung kaliwat saking.” Reg
Sang Prabu ngarandeg heula bangun hayang nagwalon.
“Basa kaula nepungan Nyi Putri Subang Larang téa, manéhna ku kaula ditalék naon
maksudna hayang patepung jeung kaula téh. Bisi aya paménta pok geura kedalkeun. Naha
hayang emas raranggeuyan atawa inten berlian sakarung, moal burung teu ditedunan. Kumaha
éta Nyi Putri ngajawabna, Paman? Beurang atawa peuting cenah kaula daék dipigarwa ku Gusti
Prabu, asal sarat maskawinna bisa kacumponan. Kaula teu butuh ku emas atawa inten berlian, da
éta mah geus aya. Cing teguh ku Paman, naon paméntana?”
“Naon cenah anu dipikapalayna, Gusti Prabu?”
“Nya ieu nu matak jadi gering pikir téh, Paman. Nyi Putri téh ménta maskawin kongkorong
béntang …!”
Ngadéngé kitu méh baé Patih Tambirasa ngaluncat bakat ku reuwas. Manéhna jempling baé,
ngan sirahna teu eureun gogodeg.
“Basa ku kaula dicaritakeun yén éta paménta téh pamohalan bisa kacumponan, Nyi Putri téh
kalah malikkeun. Lamun kitu mah bohong cenah majar Prabu Siliwangi sakti luhung ku élmu
téh.”
Patih Tambirasa ngahuleng kénéh. Pok deui Sang Prabu nuluykeun, “Tada teuing wirangna
lamun kaula kudu mundur, Paman! Rék dikamanakeun beungeut kaula jeung kahormatan
Karajaan Pajajaran?”
“Leres, Gusti Prabu, lalaki Pajajaran pantrang kudu sumerah!”
“Enya, tapi kudu kumaha carana, Paman?”
“Ménta pitulung ka Déwata, Gusti Prabu!”
Bari unggut-unggutan Sang Prabu pok deui nyarita, “Enya, Paman, ti poé ieu kénéh kaula
rék menekung ka Hyang Agung. Salila paménta can ditedunan, pamaréntahan ku kaula
dipasrahkeun heula ka Paman. Kaula titip, Paman!”
“Ulah hariwang, Gusti Prabu! Amanat Gusti Prabu ku Paman rék diéstokeun.”

Prabu Siliwangi tuluy menekung beurang peuting. Lantaran cengeng méntana, can tepi ka
opat puluh poé ogé manéhna geus meunang pituduh. Nalika keur ngaleyep, Sang Prabu ngimpi
ditepungan ku Batara Narada. “Anaking, Prabu Siliwangi, anjeun teu kudu leutik haté. Paménta
anjeun geus dikabul. Kongkorong béntang anu dipénta ku Nyi Putri Subang Larang téh nu kieu
rupana,” ceuk Batara Narada bari némbongkeun éta kongkorong. “Ieu kongkorong téh ayana di
Nagri Mekah, pék téangan ku anjeun!” pokna deui. Saméméh Sang Prabu nganuhunkeun, éta
Sang Batara téh geus ngaleungit mantén.
Sanggeus meunang pituduh kitu mah Sang Prabu lugay ti kamarna. Manéhna tuluy singkil,
niat rék harita kénéh ngajugjug ka Nagri Mekah. Sang Prabu tanggah ka langit, ngagereyem
mapatkeun jampé Ajian Hong, “Hong, nya aing sukma dibya, sukma rasa sukma larang,
gumawang tanpa cantélan …” Barang réngsé, séak baé awakna melesat ka awang-awang. Sang
Prabu hiber ka kulonkeun.
Kocapkeun Prabu Siliwangi geus cunduk ka Nagri Mekah. Kabeneran manéhna patepung
jeung Waliyullah. Harita kénéh kongkorong béntang téh turun ti langit. Pluk murag ka
hareupeun Waliyullah. Prabu Siliwangi ngajenghok, ceuk pikirna, ieu pisan kongkorong béntang
ditémbongkeun ku Batara Narada dina impian téh. Basa rék dicokot, éta kongkorong téh geus
dicokot mantén ku Waliyullah.
“Héh, Ki Sanak, naha anjeun bet rék nyokot ieu kongkorong?” Waliyullah nanya.
“Puguh kaula datang jauh-jauh ogé rék néangan ieu kongkorong.”
“Keur naon?”
“Putri anu rék dilamar ku kaula ménta maskawin kongkorong béntang.”
“Euh, lamun kitu mah anjeun téh raja, nya?”
“Leres, kaula téh raja ti Nagara Pajajaran, ti tanah Sunda.”
“Ngagemn agama naon anjeun téh?”
“Agama Sunda Wiwitan.”
“Euleuh hanjakal atuh. Nu lain agama Islam mah teu meunang nyekel ieu kongkorong.”
“Tapi éta kongkorong téh kudu dipimilik ku kaula.”
“Bisa, tapi aya saratna. Anjeun kudu ngucapkeun heula sahadat, hartina anjeun kudu asup
heula agama Islam.”
Sang Prabu henteu mikir papanjangan deui, harita kénéh manéhna ménta dituyun
dipapatahan ngucapkeun kalimah sahadat. Réngsé ngucapkeun sahadat, Waliyullah tuluy
nerangkeun bagbagan agama Islam. Geus kitu mah éta kongkorong béntang téh tuluy
dipasrahkeun ka Prabu Siliwangi. Manéhna kacida ngarasa bagjana lantaran nu ditéangan geus
kapimilik.
Sang Prabu pamitan rék mulang deui ka Pajajaran. Tapi barang manéhna ngagereyem
mapatkeun Ajian Hong, awakna henteu melesat bisa hiber. Naha ieu jampé téh bet leungit
kasaktianana, cek Sang Prabu héran.

“Moal ampuh ayeuna mah éta jampé téh, lantaran anjeun geus ngagem agama Islam,” cek
Waliyullah bangun geus apaleun.
“Kumaha atuh sangkan kaula bisa mulang?”
“Ulah hariwang. Ka dieu …!” cek Waliyullah bari pasang kuda-kuda. Manéhna
namprakkeun leungeun dina tuurna nu beulah katuhu. “Sok geura tincakkeun suku anjeun kana
dampal leungeun kaula bari maca bismillahirrohmanirrohim!”
Bari nincakkeun suku katuhuna kana dampal leungeun Waliyullah, Sang Prabu ngagereyem
maca bismillah. Biur wé awakna ngapung ka awang-awang.
Sang Prabu henteu mulang ka Pakuan Pajajaran, tapi langsung muru ka Karawang, rék
nepungan Syéh Kuro jeung Nyi Putri Subang Larang. Barang anjog ka tempat anu dituju, Sang
Prabu tuluy baé uluk salam.
“Assalamu’alaikum!”
“Wa’alaikum salam!” témbal Syéh Kuro ti jero bari mukakeun panto. Sanggeus sasalaman,
gék Sang Prabu diuk nyanghareupan Syéh Kuro.
“Tangtu Ki Guru anéh ngadéngé kaula ngucapkeun salam,” cek Sang Prabu.
“Lain anéh, Gusti Prabu, tapi kaula ngarasa bagja.”
Barabat baé Sang Prabu ngadongéngkeun lalampahanana, ti mimiti miang ti Pajajaran tepi
ka tepung jeung Waliyullah di Nagri Mekah, tepi ka ahirna hasil bisa mawa kongkorong
béntang.
Syéh Kuro teu eureun-eureun muji sukur ka Alloh Nu Maha Agung. Manéhna kacida
ngarasa bagjana lantaran Sang Prabu geus dipaparin hidayah tepi ka ngagem agama Islam.
Geuwat baé Nyi Putri Subang Larang disauran. Teu lila Nyi Putri norojol nyampeurkeun. Gék
diuk émok gigireun Syéh Kuro. Diuk timpuh lantaran ngahormat ka Sang Prabu.
“Eulis! Hidep kudu muji sukur ka Alloh, lantaran Sang Prabu geus hasil mawa kongkorong
béntang, maskawin anu dipénta ku hidep téa. Nu matak leuwih bagja, Sang Prabu téh ayeuna
mah geus ngagem agama Islam,” cek Syéh Kuro.
Nyi Putri Subang Larang ngaranggahkeun leungeun duanana bari tanggah ka langit,
ngucapkeun sukur ka Alloh Nu Maha Murah. “Alhamdulillahi ala nimatil Islam wal imani.
Sadaya puji mung kagungan Alloh anu parantos maparin nimat Islam sareng iman ka abdi,”
gerentesna.
Prabu Siliwangi tuluy ditikahkeun ka Nyi Putri Subang Larang, kalawan maskawin
kongkorong béntang, nyéta tasbé … !
Kumaha caritana sanggeus dibaca ku hidep? Kaharti jalan caritana? Aya gambaran saha ari
Prabu Siliwangi téh? Nu utamana, naon ari carita babad téh? Patalina jeung Prabu Siliwangi téh
kumaha? Sangkan leuwih pertéla, hidep bisa maluruh dina mikawanoh carita babad jeung
nganalisis carita babad di handap.

6.2 Mikawanoh Carita Babad
Dina Kamus Umum Basa Sunda (KUBS) ditétélakeun yén babad téh nya éta dongéng anu
ngandung unsur-unsur sajarah. Aya para ahli anu nerangkeun yén babad téh carita anu mémper
sajarah atawa sajarah anu dibungbuan ku dongéng. Dina Kamus Istilah Sastra diterangkeun yén
babad téh mangrupa carita wanda heubeul anu medar riwayat luluhur atawa kajadian-kajadian
penting jaman baheula di salah sahiji daérah, biasana ti mimiti ngabedah (muka) éta
wewengkon. Nilik kitu eusina, karep anu nyarusun babad téh bangun rék nulis sajarah. Malah
judul-judulna ogé aya anu ngagunakeun kecap sajarah. Tapi tacan diaku sajarah sabab mindeng
kaselapan bagian-bagian anu sipatna rékaan atawa tacan katarima ku panguji disiplin (élmu)
sajarah. Dumasar kana bukti-bukti anu kapaluruh, tradisi nulis babad téh atawa sumebarna
babad, geus ti baheula mula, ti periodeu naskah kénéh, manjang mangsana, nepi ka kurang
leuwih awal abad ka-20. Aya anu ditulis dina wangun prosa, aya ogé anu dina wangun puisi.
Upama ditilik tina struktur caritana, boh anu ditulis dina wangun prosa boh dina wangun
puisi, carita babad ngabogaan pola struktur carita anu méh sarua. Galur carita babad umumna
ngagambarkeun:
1. Tokoh carita indit lalampahan (diusir, dibuang, néangan élmu, néangan jodo);
2. Tokoh carita meunang cocoba, halangan harungan (bégal, sato galak, musibah);
3. Tokoh carita meunang pitulung;
4. Tokoh carita hasil ngahontal pamaksudan;
5. Tokoh carita mulang deui ka nagara, pinanggih jeung kabagjaan.
Loba kénéh anu kaasup carita babad téh, umpamana baé: Babad Kawung Baduy, Babad
Sangkuriang, Babad Limbangan, Babad Cikundul, Babad Godog, Babad Timbanganten, Babad
Sukapura, Babad Sumedang, jsté.
Carita babad “Carios Prabu Siliwangi” minangka conto babad anu ditulis dina wangun prosa.
Babad anu ditulis dina wangun pupuh, mangrupa wawacan, contona Wawacan Babad
Timbanganten.
6.3 Nganalisis Carita Babad

Carita babad “Carios Prabu Siliwangi” (CPS) téh nyaritakeun jalma-jalma anu jadi palaku
atawa tokoh dina sajarah Sunda, nya éta Prabu Siliwangi raja Pajajaran anu kamshur; Syéh Kuro
jalma anu mimiti nyebarkeun agama Islam di wewengkon Karawang; jeung Nyi Putri Subang
Larang, putrina Ki Gédéng Tapa raja Singapura (ayeuna Mertasinga) nu aya di wewengkon
Cirebon. éta jalma-jalma téh lain tokoh rékaan, tapi aya dikieuna sakumaha anu kaunggel dina
sajarah.
Sanajan anu dicaritakeunana tokoh-tokoh sajarah, dina carita babad CPS aya bagian-bagian
anu pamohalan atawa patukang tonggong jeung katerangan sajarah. Upamana baé Prabu
Siliwangi bisa hiber tepi ka Mekah, Prabu Siliwangi asup Islam, atawa kongkorong béntang
(tasbé) anu ujug-ujug murag ti langit. Tah, bagian anu pamohalan kitu anu kaasup dongéngna

téh, da éta mah dijieun-jieun, rékaan anu nyieun carita. Jadi sakumaha ceuk katerangan tadi,
babad téh carita sajarah anu dibungbuan ku dongéng.
Unsur-unsur carita babad di antarana, ngawengku : palaku, latar, galur, téma, jeung amanat,
sarta unsur dongéng jeung sajarah.
1. Palaku : palaku utama dina CPS nya éta Prabu Siliwangi, ari palaku panambahna nya éta :
Patih Tambirasa, Paman Léngsér, Syéh Kuro, Nyi Subang Larang, jeung Waliyullah.
2. Latar : latar patempatan anu kasebut dina éta carita nya éta Karajaan Pajajaran jeung Nagri
Mekah. Ari latar waktu, bisa disebutkeun yén éta carita lumangsung dina jaman Karajaan
Pajajaran.
3. Galur : galur carita CPS ngaruntuy maju ti awal tepi ka ahir. Kieu runtuyanana :
a. Prabu Siliwangi meunang béja yén di Karawang aya Syéh Kuro nu nyebarkeun agama
Islam. éta Syéh téh bogaeun anak awéwé ngaranna Nyi Subang Larang.
b. Paman Léngsér dijurungan nepungan Syéh Kuro, sina ngalamar Nyi Subang Larang
c. Nyi Subang Larang daék ditikah lamun dibéré maskawin kongkorong béntang
d. Prabu Siliwangi nguyung, bingung liwat saking. Tapi tuluy manggih ilapat kudu indit ka
Nagri Mekah
e. Prabu Siliwangi miang ka Nagri Mekah, tepung jeung Waliyullah, asup agama Islam
sarta dibéré kongkorong béntang mangrupa tasbé
f. Prabu Siliwangi mulang deui nepungan Syéh Kuro, sarta ahirna bisa kawin jeung Nyi
Subang Larang
4. Téma jeung amanat : CPS téh ngandung téma kaagamaan, nyebarna agama Islam di Pulo
Jawa hususna di Tatar Sunda. Ari amanatna nya éta agama Islam téh leuwih luhung, leuwih
mulya tibatan naon baé.
5. Unsur Dongéng : salah sahiji ciri dongéng nya éta sok aya bagian anu pamohalan atawa teu
asup akal. Dina CPS, perkara anu teu asup akal téh nya éta : Prabu Siliwangi bisa hiber tepi
ka Mekah, Prabu Siliwangi asup Islam, jeung kongkorong béntang (tasbé) anu ujug-ujug
murag ti langit
6. Unsur Sajarah : CPS téh ngalalakonkeun Prabu Siliwangi raja kamashur di Karajaan
Pajajaran, jeung Syéh Kuro anu munggaran nyebarkeun agama Islam di wewengkon
Karawang. Ieu perkara téh kaasup dina sajarah. Ku sabab kitu CPS raket pisan patalina jeung
sajarah sarta nya éta pisan sababna ieu carita disebut babad.
6.4 Pangaweruh Basa

Kecap-kecap Langka
Carita babad téh ditulisna geus heubeul pisan. Ku sabab kitu, kekecapan atawa istilah nu
nyampak dina carita babad, bisa jadi loba anu geus langka atawa teu dipaké deui dina alam

kiwari. Titénan ieu kekecapan anu mindeng kapanggih dina carita babad, tapi kiwari geus tara
dipaké deui.
1. pangemat catur = panarik carita, maksudna éta carita babad téh sing jadi daya tarik keur anu
macana.
2. adat berewit = adat goréng, teu nurut, barbarian
3. dihukum pati = dihukum mati, dihukum ku cara dipaéhan langsung
4. lemah = tanah, lemah cai = sarakan, tempat kalahiran
5. nerus bumi = nembus ka jero bumi; jalma-jalma sakti dina carita babad loba anu kacaturkeun
bisa nerus bumi
6. buntala = tina bhuntala (b. Sangsekerta) hartina bumi atawa beungeut bumi
7. ngabijilan = ngomong, nyarita
8. bangawan = walungan, wahangan
9. mubus = nyusup, asup nembus ka jero
10. kocap = tina kaucap, kacaritakeun
11. ngawatek ajian = mapatkeun ajian atawa jampé pamaké
12. ditelasan = dipaéhan

KANDAGA KECAP
1. Ajrih = hormat (ilaharna dilarapkeun ka jalma anu boga wiwaha, luhung, jsb)
2. Ngadegkeun = nyieun, ngayakeun atawa nangtungkeun
3. Sagawayah = gagabah, teu asak timbangan
4. Cong = kecap panganteur pikeun kecap nyembah atawa sasalaman
5. Bubuara = ngumbara, ngadon hirup di lembur batur
6. Pacéngkadan = paséa, pagétréng ku sabab béda paham
7. Ngagem = nyekel, nganut
8. Ngalahir = ngomong, nyarita
9. Ngabarubahkeun = ngaganggu kaayaan jadi teu tingtrim
10. Balukar = akibat
11. Towéksa = getén jeung nyaah, ilaharna dilarapkeun kana kanyaah raja atawa gegedén ka
rahayatna
12. Nedunan = nyumponan, ngalaksanakeun
13. Talék = tanya
14. Jinisna = jalmana, barangna
15. Kocapkeun = kacaritakeun
16. Éwuh = bingung jeung susah pikiran
17. Mireungeuh = mikanyaho
18. Kingkin = sedih
19. Nandonkeun = nyadiakeun raga atawa badan keur tendon
20. Samagaha pikir = poék pikiran alatan ku kabingung atawa kasedih
21. Ngawahan = sasadiaan rék ngomong atawa milampah pagawéan
22. Lugay = hudang, cengkat ti enggon atawa tempat pangreureuhan
23. Menekung = diuk tungkul bari peureum mantengkeun pikiran
LAJUNING LAKU

PERHATOSAN!!!
ngeunaan carita babad? Atawa aya matéri anu can dipikapaham? Saupama hidep can maham
Refleksi Materi
Carita babad téh mangrupa carita anu ngandung sajarah. Naha Prabu Siliwangi téh mangrupa
tokoh sajarah? Kumaha patalina antara Prabu Siliwangi jeung carita babad?

Pancén Pribadi :
Cing pék téangan hartina dina kamus ieu kekecapan : ajrih, ngadegkeun, sagawayah, nyerek,
bubuara, pacéngkadan, ngagem, ngabarubahkeun, ngabigeu, towéksa, nedunan, talék, jinisna,
éwuh, mireungeuh, ngawahan, cengeng, jeung ngagem.

Sangkan hidep leuwih paham kana carita babad, tangtu kudu néangan sarta maca deui carita
babad anu séjénna. Pék hidep nyieun kelompok jeung babaturan. Pigawé ku saban kelompok:
1. Néangan carita babad tina buku, majalah atawa internet. Saban kelompok kudu meunang hiji
carita babad sarta béda jeung kelompok anu séjén.
2. Baca sarta titénan eusina éta carita babad téh. Tuluy analisis strukturna sakumaha anu
dicontokeun cara nganalisisna.
3. Tuduhkeun bagian mana anu kaasup dongéng jeung bagian mana anu patali jeung sajarah.
4. Éta analisis téh ditulis dina wangun tulisan/ laporan maca, sarta diprésentasikeun jeung batur
sakelompok, bagilir di hareupeun kelas.
Jawaban dikumpulkeun ka tutor TKB nalika minggu kadua.

Maham Eusi Bacaan
Pikeun maham eusi bacaan “Carios Prabu Siliwangi”, pék jawab atawa terangkeun
pananya di handap!
1. Naon sababna Prabu Siliwangi ngageroan Patih Tambirasa?
2. Saha ari Syéh Kuro téh? Naon sababna dianggap ngabahayakeun?
3. Kumaha sikep Prabu Siliwangi nyanghareupan éta pasualan?
4. Naon maksudna Paman Léngsér dititah indit nepungan Syéh Kuro?
5. Kumaha cenah kaayaan di pasantrén Syéh Kuro téh?
6. Cing tétélakeun kumaha geulisna Nyi Subang Larang téh!
7. Naon sababna Syéh Kuro ngarasa dosa ka karajaan?
8. Ceuk pamanggih hidep kumaha pasipatan Nyi Putri Subang Larang téh?

9. Pasualan naon anu ngalantarankeun Prabu Siliwangi ngarasa bingung?
10. Naon anu dipilampah ku manéhna sangkan manggih bongbolongan?
11. Ceuk pamanggih hidep kira-kira saha éta Waliyullah téh?
12. Kumaha tuluyna sanggeus Prabu Siliwangi meunang kongkorong béntang?
13. Cing jéntrékeun, naon amanatna carita babad “Carios Prabu Siliwangi” téh?
Jawaban hidep ditulis dina buku pancén, dikumpulkeun ka tutor TKB nalika minggu katilu.
PANGAJARAN 7
AKSARA SUNDA
Kompetensi Dasar
3.7 Menganalisis bentuk dan tipe aksara Sunda sesuai dengan kaidah-kaidahnya.
4.7 Mengkreasikan aksara Sunda sesuai dengan kaidah-kaidahnya.
Pangajaran 7, urang bakal diajar pangajaran ngeunaan mikawanoh aksara Sunda nu ngawengku
aksara swara, aksara ngalagena, rarangkén, angka, tanda baca, asal muasal aksara Sunda, cara
nulis aksara Sunda, jeung maca aksara Sunda.
Tujuan Pembelajaran
fakta dan konsep, menginterprestasi, mengasosiasi dan mengomunikasikan, peserta didik dapat
menganalisis bentuk dan tipe aksara Sunda sesuai dengan kaidah-kaidahnya dan
mendemonstrasi-kan aksara Sunda sesuai dengan kaidah-kaidahnya.
teuleuman ieu pidangan ringkesan pangajaran aksara Sunda :
7.1 Mikawanoh Aksara Sunda

Hidep tangtu aya nu kungsi diajar ngeunaan aksara Sunda nalika di SMP. Aya nu masih
inget nu saperti kumaha aksara Sunda téh? Aya nu bisa maca jeung nulis aksara Sunda? Mun
aya, urang babarengan nginget-nginget deui pangajaran aksara Sundana. mun can aya, hayu
urang babarengan diajar maca jeung nulis aksara Sunda.
Naon pentingna diajar aksara Sunda? Ku diajar aksara Sunda, komo tepi ka mahér mah
hartina hidep geus ilubiung pikeun ngamumulé budaya Sunda. Saupama niténan jalan-jalan di
dayeuh Bandung, aya nu maké aksara Sunda. Hidep bakal reueus bisa maca éta ngaran jalan nu

maké aksara Sunda, saupama hidep bisa maca aksara Sunda. Salian ti éta, hidep bisa menerkeun
saupama aya hurup anu salah aksara Sundana.
Aksara Sunda kaganga nya éta wangun aksara anu kapanggih dina sababaraha prasasti jeung
naskah kuno di Tatar Sunda di antarana Prasasti Kawali, naskah kuno Waruga Gurunjeung Ratu
Pakuan.
Aksara Sunda Kaganga miboga 7 aksara swara (vokal), 23 aksara ngalagena (konsonan), 13
rarangkén, 10 angka, jeung sababaraha tanda baca.
1. Aksara Swara
Nu dimaksud aksara swara nya éta aksara anu ngabogaan sora vokal, jumlahna aya tujuh,
nya éta :
a{ I O U E }
a é i o u e eu
2. Aksara Ngalagena
Nu dimaksud aksara ngalagena nya éta aksara anu ngabogaan sora konsonan, jumlahna aya
25, nya éta :
k g G c j J
ka ga nga ca ja nya
t d n p b m
ta da na pa ba ma
y r l w s h
ya ra la wa sa ha
Aksara pikeun nuliskeun kecap basa asing.
f v q x z
fa va qa xa za
Aksara tambahan
kha sya
3. Rarangkén

Anu dimaksud rarangkén dina aksara Sunda Kaganga nya éta lambang pikeun ngarobah sora
(vokal). Aya 13 rarangkén nya éta :
1) i
panghulu Gunana pikeun ngarobah vokal /a/ jadi /i/, nulisna luhureun aksara dasar.
Conto : k (ka) kii (ki)
2) e
pamepet Gunana pikeun ngarobah vokal /a/ jadi /e/, nulisna luhureun aksara dasar.
Conto : k (ka) ke (ke)
3) ]
paneuleung Gunana pikeun ngarobah vokal /a/ jadi /eu/, nulisna luhureun aksara
dasar. Conto : k (ka) k] (keu)
4) Q
panglayar Gunana pikeun nambahan konsonan /+r/, nulisna luhureun aksara dasar.
Conto : k (ka) kQ (kar)
5) N
panyecek Gunana pikeun nambahan konsonan /+ng/, nulisna luhureun aksara dasar.
Conto : k (ka) kN(kang)

6) u
panyuku Gunana pikeun ngarobah vokal /a/ jadi /u/, nulisna handapeun aksara
dasar. Conto : k (ka) ku (ku)
7) R
panyakra Gunana pikeun nambahan aksara /+ra/, dina aksara dasar nu padeukeut,
nulisna di handap. Conto : k (ka) kR (kra)
8) L
panyiku Gunana pikeun nambahan aksara /+la/, dina aksara dasar nu padeukeut,
nulisna di handap. Conto : k (ka) kL (kla)
9) [
panéléng Gunana pikeun ngarobah vokal /a/ jadi /é/, nulisna kéncaeun aksara dasar.
Conto : k (ka) [k(ké)
10) o
panolong Gunana pikeun ngarobah vokal /a/ jadi /o/, nulisna katuhueun aksara
dasar. Conto : k (ka) ko (ko)

11) Y
pamingkal Gunana pikeun nambahan aksara /+ya/, dina aksara dasar nu padeukeut,
nulisna di handap beulah katuhu. Conto : k (ka) kY (kya)
12) H
pangwisad Gunana pikeun nambahan aksara /+h/, dina aksara dasar nu padeukeut,
nulisna di handap beulah katuhu. Conto : k (ka) kH (kah)
13) ;
pamaéh Gunana pikeun ngaleungitkeun sora vokal aksara dasar anu miheulaanana,
nulisna di handap beulah katuhu. Conto : k (ka) k; (k)
4. Angka
Saperti aksara latén, aksara Sunda Kaganga ogé miboga 10 angka, nya éta :
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
6 7 8 9 0
6 7 8 9 0
5. Tanda Baca
Tanda baca anu dipaké dina aksara Sunda Kaganga, kabéhanana meunang nyokot tina aksara
Latén, nya éta koma (,), peun atawa titik (.), titik koma (;), deubeul peun (:), panyeluk (!),
pananya (?), kekenteng (“…”), panyambung (-), tanda kurung ( (…) ), jeung nu séjénna.

Tah, ayeuna sangkan hidep maham nu leuwih jero ngeunaan aksara Sunda mangka prak baca
ieu pedaran di handap! Tina pedaran di handap hidep bakal maham sajarah aksara Sunda.
Dumasar kana catetan sajarah, aksara Sunda geus dipaké ku urang Sunda ti abad ka-14.
Tapakna bisa dititénan dina Prasasti Kawali (Prasasti Astana Gedé). Éta prasasti téh dijieun
pikeun pangéling-ngéling ka Prabu Niskala Wastukancana, Raja Galuh anu puseur
pamaréntahanana di Kawali, Ciamis (1371-1475). Aksara Sunda Kaganga ogé dipaké dina
Prasasti Kabantenan abad ka-15.
Ti iraha mimiti aya aksara Sunda? Can kapaluruh kalawan jinek. Anu jelas mah saméméh
abad ka-14, umumna prasasti jeung naskah lontar ngagunakeun aksara séjén, saperti aksara
Pallawa (Prasasti Tugu abad ka-4) jeung aksara Jawa Kuno (Prasasti Sanghyang Tapak abad
ka-11). Basana ogé ngagunakeun basa Sangsekerta jeung Jawa Kuno. Kakara abad ka-14 ka
dieu, aksara Sunda dipaké dina prasasti jeung naskah kuno.
Naskah-naskah kuno Sunda anu ngagunakeun aksara Sunda Kuno jeung basa Sunda Kuno di
antarana Carita Parahyangan nu ditulis abad ka-16, naskah Bujangga Manik jeung Sewaka
Darma anu ditulis dina mangsa anu méh sarua jeung Carita Parahyangan.
Naskah séjénna anu ditulis ku aksara Sunda Kuno jeung basa Sunda Kuno nya éta
Sanghyang Siksakanda(ng) Karesian anu ditulis taun 1518. Kitu deui jeung naskah Amanat
Galunggung anu sok disebut ogé Naskah Ciburuy. Upama nilik kana éjahanana, Amanat
Galunggung disawang leuwih kolot ti Carita Parahyangan.
Naskah-naskah kuno Sunda umumna patali jeung kaagamaan sarta ditulisna di kabuyutan
atawa mandala. Mandala téh nya éta wewengkon atawa lingkungan kaagamaan. Puseur
kaagamaan urang Sunda harita umumna perenahna di gunung-gunung saperti di Gunung
Galunggung, Kumbang, Ciburuy, jeung Jayagiri. Sabada asup agama Islam, puseur-puseur
kaagamaan téh ayana di pasantrén-pasantrén.
Lila-lila aksara Sunda Kaganga mimiti kadéséh ku aksara Arab Pégon. Beuki dieu beuki
carang baé urang Sunda anu nulis ku aksara Sunda. Naskah-naskah heubeul anu geus
ngagunakeun aksara Arab Pégon di antarana Kitab Waruga Jagat ti Sumedang jeung Pancakaki
Masalah Karuhun Kabéh ti Ciamis anu ditulis abad ka-18. Basana ogé ngagunakeun basa Jawa.
Aksara Sunda beuki kadéséh baé sabada aksara Latén diwanohkeun ku bangsa-bangsa
Éropah anu ngéréh Tatar Sunda, abad ka-17. Mareng jeung asupna pangaruh Mataram (Sultan
Agung) anu ngawanohkeun aksara Jawa anu ku urang disebut aksara Cacarakan. Naskah Sunda
anu ngagunakeun akasara Cacarakan, di antarana Babad Pajajaran anu ditulis taun 1816.
Sabada sababaraha abad tilem, aksara Sunda diwanohkeun deui, nya éta anu kiwari disebut
aksara Sunda Kaganga. Éta ogé henteu sacéréwéléna tina aksara Sunda anu aya dina naskah-
naskah kuno Sunda. Aya sababaraha bagian anu dimodifikasi, di antarana ditambahan ku aksara-
aksara anu sok dipaké nuliskeun basa deungeun kayaning fa, va, qa, xa, jeung za. Pamungkas
ditambahan deui ku aksara kha jeung sya.

Éta modifikasi téh mangrupa hasil padungdengan paraahli, dumasar kana aksara Sunda Kuno
anu geus nyampak. Ti dinya disusun baé anu disebut aksara Sunda lulugu (baku), sangkan aya
kasaragaman, pangpangna mah pikeun kapentingan pangajaran di sakola-sakola. Sabab
nyindekel kana Perda Jabar Nomer 6 taun 1996 ngeunaan Basa, Sastra, jeung Aksara Sunda,
aksara Sunda kudu diajarkeun di sakola-sakola. Aksara Sunda dianggap jadi salasahiji kareueus
urang Sunda sarta jadi ciri idéntitas sélér bangsa Sunda.
Sanajan geus aya aksara Sunda luluguna, tapi aksara Sunda miboga sababaraha variasi
saperti anu mindeng kapanggih dina sawatara buku pangajaran aksara Sunda. Sapanjang masih
kénéh suméndér kana wangun luluguna, variasi-variasi dina aksara Sunda henteu bisa dianggap
salah. Malah aya alusna, jadi milu ngabeungharan kana aksara Sunda lulugu.
7.2 Nulis Aksara Sunda

Cara nuliskeun aksara Sunda kaganga tangtu béda jeung cara nuliskeun aksara Latén atawa
aksara liana. Di handap aya sawatara conto kecap anu ditulis ku aksara Sunda. Tengetan cara
nuliskeun rarangkénna, sabab dina aksara anu ngawangun kecap téh aya anu diwuwuhan ku hiji
rarangkén, aya ogé anu leuwih ti dua rarangkén.
Contona dina kecap Bandung, salian ti aksara ngalagena ba, na, jeung da téh aya rarangkén
pamaéh, panyuku jeung panyecek. Nuliskeunana dina aksara Sunda kieu:
bn;duN
Kecap bandring : ba, na, da; pamaéh, panyakra, panghulu, panyecek. Nuliskeunana dina
aksara Sunda :
bn;dRi N
Kecap gondrong : ga, na, da; panolong, pamaéh, panyakra, panyecek. Nuliskeunana dina
aksara Sunda :
g[n;dR[N
Kecap deungkleung déngdék : da, ka, da, da, ka; pamepet, panyecek, panyiku, paneuleung,
paneling, pamaéh. Nuliskeunana dina aksara Sunda :
d] NkL] N [dN[dk;
7.3 Maca Aksara Sunda

Di handap aya sajak beunang Wahyu Wibisana anu geus disalin kana aksara Sunda, pék baca
sing bedas!

jen[NtRN rn;cklNo
ay jen;[tRN rn;cklNo
din tNhin p]ti N
GlyN k pGpuGn; sorGn;
mipitn; geeete QQeQeelws;
j] N nu di pipi QQi di buruan;
milu j] N aki j] N nini

Grm;pyk; j] N k[rm;bNo
nutuQ-nutuQ kwiH btin;
leGis; k bumi leGis; k lGit;
k win;du-win;du nu g]s; pmit;
wOs; JI nu Ji Nry;
Imut; sri pohci
gn;cN diturubn; ku mn;depin;
mNg g]r kulem; di goaH
EN[k digugHk]n; ku tiUpn;
sNosNo tGr mNs
jen;[tRN d]I
leGis; d]I
jnri ge[d k jnri l]tik;
Ji Nry;k]n; kulm;bu hlimun;
muru kiwrin bn;duN
Paribasa
1. }l;mu tuNtut; duJ siaQ sukn;-sukn; skdQn

2. cikrck; ni NgN btu lUn;-lUn; jdi legok;

KANDAGA KECAP
1. Jinek = pasti, puguh, tangtu
2. Kabuyutan = 1. wewengkon anu dianggap miboga karamat; 2. anu aya patalina jeung
karamat luluhur atawa karuhun
Satru kabuyutan = musuh turunan
Goong kabuyutan = goong kuno anu dianggap miboga karamat titinggal karuhun
3. Kadéséh = kasilih, kasedekkeun
4. Aksara Arab Pégon = aksara Arab anu sok dipaké nuliskeun basa Sunda, Jawa, Malayu, jsb
Aksara Arab Gundul = akasara Arab anu teu make tanda jabar, jeer, péés, jsb.
5. Ngéréh = ngawasa, ngajajah (wewengkon)
6. Padungdengan = babadamian, sawala, musawarah
LAJUNING LAKU
PERHATOSAN!!!
ngeunaan aksara Sunda? Atawa aya matéri anu can dipikapaham? Saupama hidep can maham

Refleksi Materi
Aksara Sunda mangrupa bagéan tina kabeungharan urang Sunda anu ku urang perlu dimumulé.
Numutkeun hidep, naon pentingna diajar aksara Sunda?

Pancén Pribadi :
Maham Pedaran
Pék jawab atawa terangkeun pananya di handap!
1. Ti iraha mimitina aksara Sunda dipaké ku urang Sunda téh? Ari saméméhna ngagunakeun
aksara naon?
2. Iraha mimiti kadéséhna aksara Sunda téh? Kadéséh ku aksara naon?
3. Saha anu ngawanohkeun aksara Latén ka urang Sunda téh?
4. Ti iraha mimiti dipakéna aksara Sunda Cacarakan di urang téh?
5. Cik sebutkeun naskah-naskah kuno Sunda anu ngagunakeun :
a. aksara Sunda Kuno
b. aksara Arab Pégon
c. aksara Jawa Cacarakan
Pancén Kelompok (1 kelompok 4 urang):

Pancén 1
Pék salin kalimah di handap kana aksara Sunda. Nulisna dina buku tulis (bergaris). Cara
nulisna diheuleutan dua jajar dua jajar dina buku tulisna. Upamana baé mimiti nulis aksara
Sunda dina jajaran kadua (buku), jajaran kadua aksara Sunda ditulis dina jajaran kalima (buku),
jeung saterusna.
Kalimahna:
1. Bandung nelah Kota Kembang
2. Alamna éndah hawana seger
3. Matak betah nu ngumbara
4. Bandung heurin ku tangtung

5. Puseur dayeuh Parahiyangan
Pancén 2
Salin rumpaka pupuh di handap kana aksara Sunda.
SINOM
Di wétan pajar balébat

panonpoé arék bijil
sinarna ruhay burahay
kingkilaban beureum kuning
campur wungu saeutik
kaselapan semu biru
tanda Batara Surya
badé lumungsur ka bumi
murub mubyar langit sarwa hurung-hérang
Jawaban hidep ditulis dina buku pancén, dikumpulkeun ka tutor TKB nalika minggu kadua.

Maham Bacaan
Pikeun maham ngeunaan aksara Sunda jeung rarangkénna, pék jawab pananya di
handap ku cara milih a, b, c, atawa d hareupeun jawaban anu dianggap pangbenerna!
1. Disebut aksara Sunda Kaganga, lantaran ….
a. asalna tina Prasasti Kawali
b. abjadna dimimitian ku lambang ka, ga, jeung nga
c. mangrupa aksara anu dianggap asli Sunda
d. béda jeung aksara Sunda cacarakan
2. Aksara anu ngabogaan sora vokal dina aksara Sunda disebut ….
a. aksara ngalagena c. aksara swara
b. konsonan d. aksara hirup
3. Aya sababaraha aksara anu ampir sarua, iwal …..
a. ka jeung sa c. ja jeung da
b. ba jeung nya d. ha jeung na
4. Rarangkén anu gunana pikeun ngarobah vokal /a/ jadi /i/ nya éta ….
a. panghulu c. panyuku
b. panyecek d. panyiku
5. Panglayar gunana pikeun ….

a. nambahan konsonan /+r/, nulisna handapeun aksara dasar
b. nambahan konsonan /+r/, nulisna luhureun aksara dasar
c. nambahan konsonan /+r/, nulisna tukangeun aksara dasar
d. nambahan konsonan /+r/, nulisna hareupeun aksara dasar
6. Rarangkén anu ditulisna handapeun aksara dasar nya éta ….
a. pangwisad c. panyuku
b. panéléng d. panolong
7. Paneuleung méh sarua wangunna jeung ….
a. panéléng c. panolong
b. pamepet d. panyuku
8. Anu gunana pikeun ngaleungitkeun sora vokal aksara dasar anu miheulaanana nya éta ….
a. pangwisad c. pamingkal
b. panyiku d. pamaéh
Jawaban hidep ditulis dina buku pancén, dikumpulkeun ka tutor TKB nalika minggu katilu.

PANGAJARAN 8
SAJAK
Kompetensi Dasar
3.8 Menganalisis isi, struktur, dan aspek kebahasaan sajak.
4.8 Menampilkan sajak dengan cara membaca, mendeklamasikan, musikalisasi atau dramatisasi.
Pangajaran 8, urang bakal diajar pangajaran ngeunaan conto sajak, mikawanoh sajak nu
ngawengku hal-hal nu kudu diperhatikeun upama maca sajak, hal-hal nu kudu dicangkem
pikeun nulis sajak, jeung pangaweruh basa nu ngawengku gaya basa ngupamakeun jeung gaya
basa mijalma.
Tujuan Pembelajaran
fakta dan konsep, menginterpretasi, mengasosiasi dan mengkomunikasikan, peserta didik dapat:
1. Membaca teks sajak dengan lafal yang baik dan benar
2. Menyebutkan langkah-langkah dalam menyampaikan sajak dengan sistematis dan benar
3. Menulis kata atau kalimat yang tidak dimengerti di dalam teks sajak dengan baik dan benar
4. Menyampaikan sajak yang telah didiskusikan dengan memperhatikan kaidah-kaidah
pembacaan sajak yang baik dan benar
teuleuman ieu pidangan ringkesan pangajaran sajak :
8.1 Conto Sajak

Cung saha anu resep kana sajak? Aya nu pernah nyieun sajak? Aya nu pernah maca sajak?
Nu kumaha ari sajak téh? Ari sajak téh sama jeung puisi?
Tah, ieu di handap aya tilu conto sajak. Prak ku hidep baca masing-masing conto sajak ieu di
handap! Bandingkeun conto sajak nu hiji jeung conto sajak nu séjénna tina pamakéan basana,
rasana, wirahma, jeung eusina! Wilujeng maca …
Conto 1
CADAS PANGÉRAN
Karya Yus Rusyana
Ginggeung Nusa Jawa ku gidirna Mas Galak

Curukna ngagurat ti Anyer ka Banyuwangi
Saciduh kudu metu ngembat jalan kebat
Ngagurat warna getih ti Anyer ka Banyuwangi
Natrat carita dijunggiringkeun dina cadas

Di dieu aya satria tandang
Di dieu aya lalanang
Papay raratan carita anu dicaritakeun deui
Carita seungit seumatkeuneun dina dada lalaki
Di dieu kajadian aya amarah rongkah nu kapegung

Di dieu mélotna linggis kadugalan ku teuasna cadas galih
Tingburinyayna tatit tina pedang kakawasaan jeung keris kalemesan budi
Kekerot Daendels nyabak gobang

Ayem Pangéran nyabak landéan
Kaula baris nandéan
Mureleng jéndral-singa singa lapar

Kami nu geus tandang di ranca getih di front-front buana
Kami nu geus nguyup getih di Berezina
Teu suka dipapalangan
Kami gobang keur nyacar urat-urat nu bedang
Ayem putu Geusan Ulun

Kaula Surianagara
Nu geus ngalalana ka congkar rasa

Leuwih hadé mandi getih nguyup getih
Manan migawé nu teu sapuk jeung lelembutan
Di dieu ruketna dua kakuatan

Gobang nu diheumbatkeun ku tangan beusi
Jeung keris dina sampur sutra budi
Natrat carita dijunggiringkeun dina cadas
Di dieu aya satria tandang
Di dieu aya lalanang
(Dicutat tina Nu Mahal Tibatan Inten)
Conto 2
LALAKON ABIMANYU
Karya Godi Suwarna
Jungjunan
Sihung ajal ranggéténg kabina-bina
Ngintip-ngintip ti barang gubrag ka dunya
Pepetétan kembang samoja jeung puring
Sabot leumpang, ieu geuning
Ngarandakah lebah tapak dampal suku
Pasini di Kurusétra
Paheut sanajan handeuleum hieum
Sareundeuk saréngkak ketak
Hamo jauh ingkah ninggalkeun bagedor takdir
- Abimanyu! Tapak keris din panto
Dada anjeun tinangtu baris karancang!

Kresna wera ragrag kecap
Supata gelap salésér
Teuneung ludeung
Abimanyu dadana keretas bodas
Jajaka teu weléh imut
Pikeun béntang nu rék murag na jajantung
Taya samagaha léngkah

Pikeun diri nu pasrah sadaya-daya
Abimanyu nyangking bagja jeung srangéngé

Beurang peuting ukur caang reujeung poék
Taya bédana
Hiji mangsa
Saban dada diléntab seuneu kaceuceub
Prang! Pring! Prung! Padungdung tarung
Urat kawat ranteng palebah pudigdig degig
Kurusétra lemah getih ngabayabah
Samboja ligar kembangna

Gupay-gupay ramo ajal, gupuy-gapay
Lawang langit ngeblak pikeun pangbalikan
- Abimanyu! Dihin pinasti!
Imut leleb Abimanyu

Imut layung hibarna keur panganggeusan
Raga badag ditapuk jamparing takdir
Tasikmalaya ’79
(Dicutat tina Antoloji Puisi Sunda Mutahir)
Conto 3
TANJUNGKERTA
Karya Yus Rusyana
Mégana, euleuh mégana ku suci putih

Turun nyium embun-embunan gunung anu ngalamuk
Umpalan di sawah paré keur rampak
Di kolong, dina balong tinggulusur lauk
Kalapa sapaparat tambakan leubeut ku buah

Peuteuy, jeruk, kadu, mareuhpeuy ngan kari tanggah,
Tinggolontor cipancuran, ku linduk di jero tajug

Aya ku tengtrem, euleuh ku tumaninah
Ieu haté ngadadak sadrah
Lir karuhun nu baheula ngabedah

Nyadiakeun incu putu betah-bumetah
Ku gedé kadeudeuh ka taneuh-maneuh
Tempat digawé jeung ngareureuh
Lir karuhun nu baheula ngabedah

Nyadiakeun incu putu betah bumetah
Ku gedé tanggung jawab lalaki, Ujang
Lantaran kudu ngaraksa saban jeungkal tanah
Pikeun incu putu betah bumetah
(Dicutat tina Panyungsi Sastra, 1984 : 51)
8.2 Mikawanoh Sajak

Sajak téh karangan dina wangun basa ugeran (puisi). Ari dina jenisna (genrena) mah, sarua
jeung pupuh, pupujian, atawa mantra. Ngan ugeran dina sajak mah lain guru lagu, guru
wilangan, atawa jumlah padalisan dina sapadana saperti dina pupuh. Mémang umumna sajak
diwangun ku sababaraha pada, tapi henteu saeutik sajak anu ditulisna ngaguluyur saperti tulisan
wangun basa lancaran (prosa), contona sababaraha sajak karangan Godi Suwarna.
Nu jadi ugeran dina sajak téh di antarana baé diksi (pilihan kecap), wirahma, jeung
purwakanti. Kekecapan anu dipaké dina sajak mah, beunang ngahaja milihan, lolobana anu
dicokot téh harti injeumanana, lain harti saujratna. Éta kecap téh mangrupa perlambang (simbol)
kana hiji hal atawa kajadian. Salian ti éta ogé, dipilihan kecap-kecap anu bisa ngawangun
wirahma nepi ka genah dibacana.
Dina sajak “Cadas Pangéran”, kecap gobang jeung keris dijadikeun simbol dua kakuatan anu
béda. Gobang dijadikeun simbol kakuatan bangsa Walanda anu harita keur ngajajah urang. Keris
mangrupa simbol kakuatan batin bangsa urang pikeun ngalawan bangsa Walanda, anu
tindakanana sakapeung mah taya ras-rasan. Anu prah dipaké simbol dina sajak, upamana baé
kembang keur ngalambangkeun wanoja, bangbara keur ngalambangkeun lalaki, hujan
ngalambangkeun subur, meletékna srangéngé pikeun ngalambangkeun harepan, jeung sajabana.
Tindakan Pangéran Kornél ngajak sasalaman ka Daendels ku leungeun kénca bari leungeun
katuhu nyekel landéan keris, bisa jadi mun ukuranana jaman ayeuna mah, hal anu biasa. Tapi,
jaman harita mah kaasup luar biasa. Komo deui ieu ka Daendels anu kakoncara galak.
Ari anu disebut purwakanti nya éta sasaruanana sora basa anu aya dina dua kecap (gundukan
kecap) atawa leuwih. Sora basa anu sarua téh ayana bisa dina padalisan anu sarua, bisa ogé
ayana dina padalisan anu béda. Bisa dibagian awal, tengah, atawa tungtung padalisan.

Sajak téh mangrupa karya sastra sampeuran dina basa Sunda mah, lain sampakan. Asupna
wangun sajak kana sastra Sunda téh kira-kira taun 1950-an. Ti harita sajak kaasup kana
salasahiji wangun sastra anu dipikaresep, tug nepi ka kiwari.
Sajak Sunda dimuat dina Koran, majalah, sarta geus loba anu diterbitkeun mangrupa buku.
Sababaraha urang panyajak Sunda di antarana Kis WS., Ajip Rosidi, Wahyu Wibisana, Karna
Yudibrata, Dédy Windyagiri, Apip Mustopa, Surahman RM., Ayat Rohaédi, Rachmat M. Sas
Karana, Usép Romli HM., Yous Hamdan, Yayat Héndayana, Juniarso Ridwan, Godi Suwarna,
Eddy D. Iskandar, Taufik Faturohman, Etty RS., Nita Widiati Efsa, Acep Zamzam Noor, Soni
Farid Maulana, Dian Hendrayana, Hadi AKS., Nazarudin Azhar, Saeful Badar, Toni Lesmana,
jeung nu séjénna.
Aya sababaraha hal anu kudu diperhatikeun upama maca sajak di hareupeun balaréa, di
antarana baé :
1. Lenyepan
Maham jeung ngalenyepan eusi sajak sagemblengna téh mangrupa léngkah awal dina
ngaaprésiasi sajak. Ari sababna, tina hasil ngalenyepan téh urang baris bisa napsirkeun éta sajak
anu engkéna ditepikeun ka balaréa.
2. Vokal
Anu dimaksud vokal téh patalina jeung sora. Sorana kudu béntés tur “buleud”, dina harti
tétéla kadéngéna bari henteu kudu gogorowokan.
3. Nada jeung Rasa

Anu dimaksud nada jeung rasa téh patalina jeung sikep dina nepikeun éta sajak. Naha
nadana sinis, nyungkun, tumamprak, mikamelang, jsb. Ari rasana naha pikabungaheun,
pikakeuheuleun, pikasediheun, jsb. Sikep dina maca sajak kudu saluyu jeung nada katut rasa anu
dikandung dina éta sajak.
Nada jeung rasa dina sajak téh aya anu ngan hiji, aya ogé anu leuwih ti hiji. Dina sajak
“Lalakon Abimanyu” upamana, aya nada hariwang dibarung ku rasa ketir dina bagéan :
Jungjunan
Sihung ajal ranggéténg kabina-bina
Ngintip-ngintip ti barang gubrag ka dunya
Pepetétan kembang samoja jeung puring
Sabot leumpang, ieu geuning
Ngarandakah lebah tapak dampal suku
Aya nada mikareueus dibarung ku rasa nu ngagedurkeun sumanget, dina bagéan :
Teuneung ludeung
Abimanyu dadana keretas bodas
Jajaka teu weléh imut

Pikeun béntang nu rék murag na jajantung
Dina bagéan pamungkas, aya nada tumamprak dibarung ku rasa kingkin :
Imut leleb Abimanyu
Imut layung hibarna keur panganggeusan
Raga badag ditapuk jamparing takdir
4. Wirahma
Anu dimaksud wirahma nya éta anca-gancangna dina maca sajak. Kaasup randegan jeung
lentong. Urang kudu apal, di mana randegan anu sakedapan, di mana randegan anu rada lila.
Kitu deui jeung lentong. Lentong kalimah wawaran, upamana béda jeung lentong kalimah
pananya. Lentong anu sedih moal sarua jeung lentong anu ngagedurkeun sumanget.
5. Éksprési
Anu dimaksud éksprési nya éta ébréhan jiwa anu di antarana baé katémbong sacara fisik dina
paroman (mimik) jeung pasang peta (géstur). Paroman dina maca sajak anu pikasediheun,
upamana, jelas moal sarua jeung maca sajak anu hégar. Kitu deui jeung pasang petana.
Maca sajak téh kudu diluyukeun jeung eusi katut karakter sajakna, anu bakal ébréh
ngaliwatan vokal, nada jeung rasa, wirahma, katut éksprésina. Sanajan kitu, teu kudu
kaleuleuwihi. Upamana baé pédah karakter sajakna pikasediheun, teu kudu dibarung ku ceurik
balilihan bari rambay cimata. Kitu deui pasang petana, teu kudu motah bari gogorowokan pédah
karakter sajakna ngahudang sumanget atawa andéprok émok cabok bari lungas-lengis pédah
karakter sajakna pikasediheun. Ari merenah mah, sanajan ukur gerak leungeun jeung gerak awak
anu basajan ogé, bisa ngawakilan éksprési kalawan hadé.
Anu puguh mah, upama maca sajak hayang dijadikeun pintonan anu narik ati, jelas
mikabutuh latihan anu daria.
Saméméh nulis sajak, aya sawatara hal anu kudu dicangkem, di antarana:
1. Imaji
Imaji téh nya éta gambaran anu karasa, kadéngé, jeung katénjo (sanajan bisa jadi ngan ukur
dina implengan) anu rék diébréhkeun dina sajak. Imaji mangrupa tatapakan enggoning nulis
sajak.
2. Simbol atawa perlambang
Simbol atawa perlambang téh patalina jeung pilihan kecap (diksi). Maksudna mah taya lian
ti nginjeum harti séjén tina kecap, pikeun ngantebkeun maksud. Kecap-kecap anu dipaké simbol
atawa perlambang téh dipaké harti injeumanana, lain harti saujratna.
3. Wirahma

Wirahma ogé aya patalina jeung pilihan kecap (diksi). Maksudn mah kumaha carana kecap-
kecap anu dipakéna dina sajak téh ngeunah dibacana, ngeunah kadéngéna lamun diucapkeun.
Jadi henteu ngan saukur dicokot harti injeumanana.
4. Jejer
Jejer atawa téma téh mangrupa inti tina eusi sajak. Jejer téh rupa-rupa pisan, di antarana baé
jejer kapahlawanan, pati, silih asih, sosial, atikan, jeung sajabana.
5. Suasana
Anu dimaksud suasana nya éta anu karasa sabada maca éta sajak. Suasana téh ulah
papalingpang jeung jejerna. Maenya sajak anu témana pati, suasanana anu karasana hégar atawa
gumbira.
6. Gaya Basa
Gaya basa dina sajak mah patali jeung basa anu digunakeun ku salasaurang panyajak, anu
dipangaruhan ku kasang tukang atikanana jeung lingkunganana. Upamana baé panyajak anu
hirup di basisir kalér, tangtu basa anu digunakeunana moal sarua jeung panyajak anu hirup di
tutugan Gunung Burangrang.
8.3 Pangaweruh Basa

A. Gaya Basa Ngupamakeun
Gaya basa nya éta ngagambarkeun hiji hal atawa barang ku cara mapandékeun atawa
ngabandingkeun kana hal atawa barang séjén. Gaya basa anu mindeng kapanggih dina sajak,
di antarana gaya basa ngupamakeun (simile) jeung gaya basa mijalma (personifikasi).
Gaya basa ngupamakeun nya éta gaya basa anu ngabandingkeun atawa ngupamakeun
barang anu geus disebut saméméhna jeung barang deui. Ari barangna, bisa barang hirup bisa
ogé barang paéh. Titénan contona di handap!
1. Lumpatna tarik kawas peucang.
2. Gagah mah siga bapana, awakna jangkung gedé.
3. Ajat mah henteu sagala bisa kawas lanceukna.
Conto kalimah di luhur téh kabéh ogé mangrupa babandingan. Lumpat anu tarik
disaruakeun jeung lumpat peucang, awak Gagah anu jangkung gedé dibandingkeun jeung
awak bapana, pangabisa Ajat dibanding-banding jeung pangabisa lanceukna. Éta kabéh
kaasup kana gaya basa ngupamakeun.
Dina conto kalimah di luhur aya kecap kawas jeung siga atawa jiga. Duanana ogé
mibanda harti anu sarua. Anu béda téh lebah ngalarapkeunana. Kecap kawas tuduh kana
kalakuan atawa kaayaan, ari kecap siga/ jiga dipaké pikeun nétélakeun rupa atawa dedeg-
pangadeg.
Salian ti kawas jeung siga/jiga, kecap-kecap anu sok dipaké dina gaya basa
ngupamakeun téh di antarana : cara, saperti, ibarat, lir, jeung kadya.

B. Gaya Basa Mijalma
Gaya basa mijalma disebut ogé personifikasi nya éta gaya basa anu mapandékeun barang
paéh kana barang hirup. Tengetan contona di handap!
1. Tangkal kalapa lir nu ngagupayan nu keur ngambah sagara.
2. Sora suling melas-melis lir ngagerihan haté nu keur sedih.
3. Bulan anteng ngintip dina sela-sela camara.
Upama ditengetan, dina tilu conto kalimah di luhur téh aya anu teu ilahar. Dina kalimah
(1) maenya aya tangkal kalapa ngagupayan kawas jelema baé. Piraku aya sora suling ceurik
melas-melis kawas jelema anu kanyenyerian baé (kalimah 2). Jeung deuih maenya bulan
bisa ngintip kawas jelema (kalimah 3).
Bédana jeung gaya basa ngupamakeun, dina gaya basa mijalma mah nganggap barang
paéh téh boga kalakuan atawa pasipatan kawas anu hirup baé. Contona dina kalimah (1),
apan jelas-jelas tangkal kalapa mah barang paéh, tapi bet disebut ngagupayan kawas jelema,
kawas anu hirup.
KANDAGA KECAP
1. Metu = 1. mujarab, aya kasiatna; 2. aya buktina
2. Natrat = tétéla, bisa dipaluruh kalawan aya bukti-buktina (riwayat, sajarah, jsb)
3. Lalanang = tina basa Jawa “lanang”, lalaki; biasa dipaké dina ungkara “lalaki lalanang jagat”
pikeun ngagambarkeun lalaki anu gagah perkosa jeung gedé wawanén
4. Landéan = gagang (pérah) keris
5. Saujratna = saenyana, sanyatana, sabenerna; harti saujratna, harti anu sabenerna (harti
denotatif), lain harti injeuman (harti konotatif)
6. Sampakan = geus nyampak (ti baheula), karya sastra sampakan, karya sastra anu geus aya ti
baheula, karya sastra pituin hiji masarakat; sabalikna tina karya sastra sampeuran nya éta
karya sastra anu mangrupa pangaruh tina sastra deungeun
7. Pepetétan = bibit tutuwuhan nu laleutik kénéh, biasana aya kénéh sésa sikina
8. Ligar = kembang maruragan daun kembangna lantaran muguran. Ari kembang anu mimiti
beukah disebutna “mangkak”. Sok aya anu pahili ngalarapkeunana antara “ligar” jeung
“mangkak”.
9. Kingkin = sedih, prihatin
10. Tambakan = bendungan panjang sarta rubak, saperti tambakan di balong
11. Ilahar = biasa, umum, prah, lumrah
LAJUNING LAKU

PERHATOSAN!!!
ngeunaan sajak? Atawa aya matéri anu can dipikapaham? Saupama hidep can maham kana
Refleksi Materi
Hidep tangtu apal nu kumaha ari sajak. Aya nu pernah maca sajak, aya anu pernah nyieun sajak.
Sajak téh karangan dina wangun basa ugeran (puisi). Nu kumaha ugeran dina sajak téh?

Pancén Pribadi :
Maham Eusi Bacaan
Pikeun maham eusi sajak “CADAS PANGÉRAN”, pilih jawaban a, b, c, atawa d anu
dianggap bener!
1. Jejer sajak “Cadas Pangéran” téh nya éta ….
a. kapahlawanan c. silih asih
b. atikan budi d. kaayaan sosial
2. Kajadianana waktu nyieun jalan pos ti Anyer ka Banyuwangi di wewengkon ….
a. Bandung c. Sumedang
b. Cianjur d. Majalengka
3. Mas Galak téh lalandihan pikeun ….
a. Pangéran Kornél c. Marsekal Daendels
b. Geusan Ulun d. Dalem Bandung
4. Dalem Sumedang wani ngabantah Mas Galak pikeun ngabéla ….
a. Walanda c. dulurna
b. pamaréntah d. rahayatna
5. Ayem putu Geusan Ulun
Kaula Surianagara
Nu geus ngalalana ka congkar rasa
Leuwih hadé mandi getih nguyup getih
Manan migawé nu teu sapuk jeung lelembutan
Bagian di luhur téh némbongkeun sikep Pangéran Kornél anu ….
a. wani narohkeun pati pikeun ngabéla bebeneran
b. taya kawani pikeun ngabéla bebeneran
c. bébéakan ngabéla pamaréntah
d. wani narohkeun pati pikeun ngabéla penjajah

Pikeun maham eusi sajak “LALAKON ABIMANYU”, pék jawab pananya di handap!
1. Naon jejerna sajak “Lalakon Abimanyu” téh?
2. Nurutkeun hidep, nyaritakeun naon sajak “Lalakon Abimanyu” téh? Jéntrékeun!
3. Saha ari Abimanyu téh?
4. Kumaha sikep Abimanyu nyanghareupan ajal téh?
5. Cing, caritakeun kaayaan Abimanyu waktu nemahan pati!
6. Naon anu karasa ku hidep sabada maca éta sajak?
7. Nurutkeun hidep, eusi sajak “Lalakon Abimanyu” téh pikabungaheun, pikasediheun,
pikaketireun, atawa ngahudang sumanget? Sebutkeun alesanana!
8. Cing pék salin eusi sajak “Lalakon Abimanyu” téh kana basa lancaran. Caritakeun ku basa
hidep sorangan!

Pék ayeuna hidep nyieun sajak. Jejerna mah kumaha hidep baé. Alusna ngeunaan
hal-hal anu karasa, kadéngé, katempo atawa kaalaman ku hidep sorangan.
Sajak beunang nyieun kelompok prak baca di hareupeun kelas! Kadé perhatikeun
lentong jeung wirahmana!
Pancén dikumpulkeun nalika minggu kaopat.

Maham Eusi Pedaran
1. Naon anu disebut sajak téh?
2. Naon bédana sajak jeung guguritan dina wangunna?
3. Sajak téh karangan anu kauger. Kauger ku naon baé ari sajak?
4. Dina sajak Sunda aya sawatara barang atawa kaayaan anu sok dijadikeun simbol
(perlambang) anu geus prah. Cik sebutan naon baé jeung ngalambangkeun naon deuih?
5. Naon anu disebut purwakanti téh?
6. Sajak téh lain karya sampakan dina sastra Sunda. Jéntrékeun naon maksudna!
7. Kumaha ari kamekaran sajak dina sastra Sunda kiwari?
8. Sebutkeun sapuluh panyajak Sunda!
Pancén 1
Lengkepan kalimah di handap nepi ka jadi gaya basa ngupamakeun!
1. Leumpangna diucad-aced kawas …………………………………...
2. Nyaritana norostos kawas …………………………………………..

3. Manéhna mah sagala dipaké jiga …………………………………...
4. Ari manéh gawé téh ngan supak-sepak kawas ……………………..
5. Beungeutna alum kawas …………………………………….………
6. ………………………………….………………….... jiga indungna.
7. …………………………………………….kawas leungeun nu palid.
8. ……………………………………………...ibarat langit jeung bumi.
9. ………………………………………………..… lir kapuk kaibunan.
10. …………………………………………………….siga urang Indian.
Pancén 2
Lengkepan kalimah di handap nepi ka jadi gaya basa mijalma!
1. Ombak sagara patingjelegur kawas ………………………………….
2. Béntang di langit …………………………………………………….
3. Angin ngahiliwir …………………………………………………….
4. Gunung-gunung ……………………………………………………..
5. Panonpoé nyorotkeun sinarna lir ……………………………………
6. ………………………………………………..kawas nu milu sedih.
7. ……………………………………………….kawas nu ngajak seuri.
8. …………………………………………………..lir nu milu bungah.
9. …………………………………..lir ngabagéakeun nu anyar datang.
10. ……………………………………..lir nu ngahiap-hiap ngajak balik.
Jawaban hidep ditulis dina buku pancén, dikumpulkeun ka tutor TKB nalika minggu kadua.

EVALUASI AHIR MODUL
Pék jawab atawa terangkeun pananya di handap kalayan jéntré!

1. Naon anu dimaksud wawancara téh?
2. Naon bédana wawancara anu dilakukeun ku wartawan jeung konférénsi pérs?
3. Ditilik tina prak-prakanana,wawancara téh aya sabaraha golongan? Terangkeun hiji-hijina!
4. Sikep naon baé anu kudu dipiboga ku nu ngawawancara?
5. Jéntrékeun léngkah-léngkah ngawawancara!
6. Naon nu disebut carita babad?
7. Jéntrékeun kumaha galur carita babad sacara umum?
8. Sebutkeun 3 judul carita babad!”
9. Cing jéntrékeun, naon amanatna carita babad “Carios Prabu Siliwangi” téh?
10. Caritakeun deui gurat badagna carita babad “Carios Prabu Siliwangi”!
11. Ti iraha mimitina aksara Sunda dipaké ku urang Sunda téh? Ari saméméhna ngagunakeun
aksara naon?
12. Iraha mimiti kadéséhna aksara Sunda téh? Kadéséh ku aksara naon?
13. Saha anu ngawanohkeun aksara Latén ka urang Sunda téh?
14. Panglayar gunana pikeun ….
15. Anu gunana pikeun ngaleungitkeun sora vokal aksara dasar anu miheulaanana nya éta ….
16. Naon anu disebut sajak téh?
17. Naon bédana sajak jeung guguritan dina wangunna?
18. Sajak téh karangan anu kauger. Kauger ku naon baé ari sajak?
19. Kumaha ari kamekaran sajak dina sastra Sunda kiwari?
20. Sebutkeun sapuluh panyajak Sunda!

REFERENSI
Faturohman, Taufik, Spk. 2017. Cahara Basa. Bandung: Geger Sunten.

Modul Bahasa Sunda

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Modul Bahasa Sunda

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

MODUL PANGAJARAN MANDIRI

MATA PELAJARAN BASA SUNDA

Bandung, Februari 2018

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 1

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 2

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 3

No Kompetensi Pengetahuan Kompetensi Keterampilan Alokasi Waktu

2. Membandingkan jenis dongeng, Menampilkan berbagai jenis 4 minggu

3. Menganalisis isi, struktur dan Menulis laporan kegiatan dengan 4 minggu

4. Membandingkan bentuk, struktur Melantunkan kawih Sunda klasik 4 minggu

5. Menganalisis isi, struktur, dan Merancang, melakukan dan 4 minggu

6. Menganalisis isi, struktur, dan Menyajikan isi teks babad/sejarah 4 minggu

7. Menganalisis bentuk dan tipe Mengkreasikan aksara Sunda 4 minggu

8. Menganalisis isi, struktur, dan Menampilkan sajak dengan cara 4 minggu

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 4

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 5

1.1 Conto Téks Tarjamahan

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 6

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 7

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 8

1.2 Medar Tarjamahan

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 9

1.3 Pangaweruh Basa

2. Kajadian kasabit geus lumangsung sababaraha taun.

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 10

3. Gubernur mangrupakeun jabatan politis anu dipilih langsung ku rahayat.

4. Gajih sagedé kitu teu cukup keur nutupan kabutuhan sapopoé.

Geuning kitu nyaa

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 11

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 12

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 13

Pancén kelompok (sakelompok ngawengku 2 urang peserta didik)

 Narjamahkeun Téks Bahasa Indonesia kana Basa Sunda

 Narjamahkeun Téks Basa Sunda kana Basa Indonesia

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 14

UJI KOMPETENSI DASAR 1

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 15

2.1 Conto Téks Dongéng

GAGAK HAYANG JADI MERAK

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 16

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 17

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 18

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 19

Kumaha ayeuna mah geus apal pan

2.2 Pedaran Dongéng

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 20

2.3 Kaparigelan Ngadongéng

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 21

Kitu geuning ngadongéng kalayan alus téh?

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 22

PANCÉN MANDIRI UJI KOMPETENSI 2

Pancen kelompok (sakelopok dua urang)

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 23

UJI KOMPETENSI DASAR 2

2. Dongéng téh kaasup karya balaréa, lantaran....

3. Anu kaasup kana dongéng sasatoan nyaéta....

4. Dongéng “Sasakala Tangkuban Parahu” nyaritakeun ngeunaan asal-usul....

5. Dongéng sasakala anu asalna ti Kabupatén Garut, nyaéta....

MODUL PANGAJARAN MANDIRI MATA PELAJARAN BASA SUNDA - SMA TERBUKA 24

7. Dongéng ti Kabupatén Kuningan nyaéta....

8. Dongéng sasatoan disebut ogé dongéng..

9. Dongeng sajarah disebut ogé dongéng..

10. Tokoh dongéng anu disebut-sebut asli Sunda nyaéta....