Anda di halaman 1dari 11

JPBB Volume 5 Nomor 1, Tahun 2018

p-ISSN : 2614-1914 (cetak) dan e-ISSN : 2599-2627 (online)

SESELEH TATA WANGUN MANAH (STRUKTUR BATIN)


LAN BASITA PARIBASA RING PUPULAN PUISI BALI
ANYAR SANE MAMURDA “SANG KINASIH” PAKARDIN
NI KADEK WIDIASIH

Kd. Sintia Ernawati1, I. A. Pt. Purnami1, I. B. Ludy Paryatna2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali


Universitas Pendidikan Ganesha
Singaraja, Indonesia

e-mail: cintya_erna@yahoo.co.id, dayupurnamiku@yahoo.com,


idabagusludy@gmail.com

Kuub
Tetilik puniki matatujon nelatarang indik: (1) tata wangun manah (struktur
batin), lan (2) basita paribasa sane wenten ring pupulan puisi Bali anyar sane
mamurda “Sang Kinasih” pakardin Ni Kadek Widiasih. Jejering tetilik inggih punika
pupulan puisi Bali anyar sane mamurda “Sang Kinasih” pakardin Ni Kadek
Widiasih. Panandang tetilik inggih punika tata wangun manah (struktur batin) lan
basita paribasa. Tetilikan puniki ngranjing ring tetilikan deskriptif kualitatif.
Kramaning mupulang data ring tetilikan puniki nganggen kramaning dokumentasi
lan nganggen piranti kartu data. Data tureksa sane kaanggen: (1) nyelehin data,
(2) nyorohang data, (3) nelatarang data, lan (4) pamicutet. Pikolih tetilik pupulan
puisi Bali anyar sane mamurda “Sang Kinasih” pakardin Ni Kadek Widiasih, sakadi:
(1) tata wangun manah wenten patpat, sakadi: unteng, wirasa, wirama, lan piteket.
(2) basita paribasa wenten 7 soroh, sakadi: sesonggan, sesenggakan,
bebladbadan, sesawangan, papindan, cecangkitan, lan sasimbing.

Kruna jejaton: Tata Wangun Manah, Basita paribasa, Puisi Bali Anyar.

Abstrak
Penelitian ini bertujuan untuk menjelaskan: (1) struktur batin, dan (2) basita
paribasa yang ada dalam kumpulan puisi Bali modern yang berjudul “Sang
Kinasih” karya Ni Kadek Widiasih. Subjek penelitian adalah kumpulan puisi Bali
modern yang berjudul “Sang Kinasih” karya Ni Kadek Widiasih. Objek penelitian
adalah struktur batin dan basita paribasa. Penelitian ini masuk ke dalam penelitian
deskriptif kualitatif. Metode pengumpulan data dalam penelitian ini menggunakan
metode dokumentasi serta menggunakan sarana kartu data. Analisis data yang
digunakan: (1) identifikasi data, (2) klasifikasi data, (3) menyajikan data, dan (4)
kesimpulan. Hasil penelitian kumpulan puisi Bali modern yang berjudul “Sang
Kinasih” karya Ni Kadek Widiasih, antara lain: (1) struktur batin ada empat, seperti:

Jurnal Pendidikan Bahasa Bali |UNDIKSHA 42


JPBB Volume 5 Nomor 1, Tahun 2018
p-ISSN : 2614-1914 (cetak) dan e-ISSN : 2599-2627 (online)

tema, rasa, irama dan amanat. (2) basita paribasa ada 7 jenis, seperti: sesonggan,
sesenggakan, bebladbadan, sesawangan, papindan, cecangkitan, dan sasimbing.

Kata kunci: Struktur Batin, Basita paribasa, Puisi Bali Modern.

Abstract
This study aims to exsplain the inner structure and basita paribasa
in a collection of modern Balines poetry entitled “Sang Kinasih” by Ni Kadek
Widiasih. The subject of the study is a collection of modern Balinese poetry entitled
“Sang Kinasih” by Ni Kadek Widiasih. The object of research is the inner structure
(element in) and basita paribasa. This research goes into qualitative descriptive
research. Data collection methods in this study using the method of documentation
and using the means of data cards. Analysis of data used: (1) identification of data,
(2) data classification, (3) presents data, (4) conclusion. The result of the study of
modern Bali poetry “Sang Kinasih” by Ni Kadek Widiasih, among others: (1) the
inner structure there are four, such as: sense, feeling, tone, intention. (2) basita
paribasa there are 7 types, such as: sesonggan, sesenggakan, bebladbadan,
sesawangan, papindan, cecangkitan, and sasimbing.

Keywords: The Inner Structure, Basita Paribasa, Modern Balines Poetry.

PURWAKA Puisi manut basanyane wenten puisi


Indonesia lan Puisi Bali. Puisi Bali wenten
Kasusastraan punika sinalih tunggil marupa puisi Bali purwa (tembang,
wangun lan pikolih ring sajeroning karya gending) miwah puisi Bali anyar (puisi Bali
seni sane objeknyane para jana sane modern). Puisi Bali anyar pateh sekadi
nganggen basa dados medianyane. ring basa Indonesia. Puisi Bali anyar
Manut Gautama (2007: 2) kasusastraan marupa soroh sastra basa Bali, sane
inggih punika makasami kaweruhan sane kaiket olih wirama tur paras puisi
madasar antuk pikenoh tur prasida (tipografi). Manut Antara (2011: 20) Puisi
kasinahang antuk tulisan sane becik tur Bali anyar inggih ipun kria sastra ri kala
ngulangunin. Kasusastraan manut ngametuang manah tetueke nganggen
artinnyane wenten kasusastraan srana basa Bali tur susunannyane kaiket
Indonesia lan kasusastraan Bali. nganutin uger-uger suara (rima), wirama
Kasusastraan Bali manut aabnyane (irama), wirasa (imaji) miwah kosa basa.
kakepah dados kalih soroh inggih punika Puisi Bali anyar kawangun antuk kalih
kasusastraan Bali purwa lan kasusastraan unsur inggih punika struktur batin lan
Bali anyar. Sane kabaos kasusastraan struktur fisik. Struktur batin (tata wangun
Bali purwa inggih punika sastra Bali sane manah) puisi sane ketah kawastanin tata
mawit saking tetamian budaya sane wangun jeroning (unsur intrinsik) puisi,
dumun sane ring tengahnyane madaging inggih ipun minakadi unteng (tema), rasa
guna sarat tradisi krama sane wenten ring (feeling), wirama (nada) lan piteket
Bali, madue wentuk sane becik, lan (amanat), punika taler ring struktur fisik
durung keni iusan sastra Bali anyar. Sane sane pateh sekadi unsur ekstrinsik puisi
kabaos kasusastraan Bali anyar inggih wenten paras puisi (tipografi), pilihan
punika kasusastraan Bali sane sampun kruna (diksi), rerambangan
polih iusan saking wangun-wangun sastra (pengimajinasian), kruna sekala (kata
anyar, nganutin ring panglimbak kongkret), basa figuratif, tur wirama lan
kasusastraan Indonesia, minakadi inggih purwakanti (Utami, 2013: 89).
punika cerpen, novel, drama, lan puisi. Kria sastra modern utamannyane
puisi Bali anyar pastika nganggen basa ri

Jurnal Pendidikan Bahasa Bali |UNDIKSHA 43


JPBB Volume 5 Nomor 1, Tahun 2018
p-ISSN : 2614-1914 (cetak) dan e-ISSN : 2599-2627 (online)

sajeroning nyobiahangnyane mangda malajahin basa Bali, ring puisi Bali taler
prasida kadadosang puisi tur prasida wenten piteket-piteket sane prasida dados
karesepang. Basa pinaka piranti imba maparilaksana lan ring puisi Bali
mababosan miwah piranti anggen akeh pisan madaging basita paribasa
nyinahang rasa taler pikayunan, sane sane mawiguna mangda para pangwacen
prasida kasobiahang antuk sasuratan uning ngeninin indik basita paribasa Bali.
lisan miwah pisarat. Ring kria sastra Madasar saking kawentenan,
utamannyane puisi Bali anyar basa kaluihan, lan piteket-piteket sane akeh
mawiguna pisan anggen ngamolihang wenten ring puisi Bali, parindikane punika
puisi sane becik tur gaya bahasa akeh sane ngawi panilik kadaut manahnyane
kadagingin ring puisi. Gaya bahasa punika jagi ngamargiang tetilikan indik puisi Bali
kadadosang panglengut basa sane ketah anyar. Puisi Bali anyar sane jagi katilik
kabaos basita paribasa. basita paribasa inggih punika kakawian Ni Kadek Widiasih
prasida kasengguh pinaka sarana seni ring pupulan puisi Bali anyar sane
mabebaosan, santukan raos sane mamurda “Sang Kinasih”. Pupulan puisi
kamedalang punika marupa raos makulit. Bali anyar puniki madaging 77 murda,
Manut Tinggen (1988: 7) basita paribasa panilik wantah nilikin 20 murda puisi Bali
punika sinalih tunggil wangun kebudayaan anyar kemanten, inggih punika Indria Tan
Bali sane madaging guna sarat-guna sarat Pawates, Gumi Blabar, Kacangkik, Dadi
luhur, taler madue iusan ring kahuripan Caru, Muncuk Bagia, Tan Eling, Kembang
para jana. Basita paribasa wenten taler Bintang, Madamar di Langit, Kena
soroh-sorohnyane. Simpen (1980: 6) Jempulung, Macarang Beton, Semaya
nyihnayang wenten 15 pahan basita ring Wangaya, Sungsut, Masanding, Raja
paribasa, inggih ipun sesonggaan, Pisuna, Ngidam Bulan, Kuluk Bengil, Buta
sesenggakan, sesawangan, Nyumu Kedat, Tiwas, Bajang Malong, lan
wewangsalan, sloka, bladbadan, Ciri-ciri. Panilik nilikin wantah 20 murda
pepindan, cecimpedan, cecangkriman, kemanten mawinan wantah 20 murda
sesimbing, cecangkitan, raos gempelin, sane madaging basita paribasa.
sipta, peparikan lan sasemon. Samian Panilik nilikin puisi sane mamurda
basita paribasa ring sajeroning puisi “Sang Kinasih” duaning ring sajeroning
kaanggen panglengut basa sumangdane pupulan puisi puniki madue kaluihan
puisi punika prasida lengut tur inggih punika akeh madaging piteket-
ngulangunin manah. piteket sane mawiguna anggen sasuluh
Ring aab sekadi mangkin, puisi Bali majeng ring sang sane ngwacen. Piteket-
sayan doh karasayang ring kawentenan piteket punika rumasuk ring struktur batin
anom-anome utamannyane ring para sisia utawi tata wangun manah puisi. Lianan
utawi ring para mahasisia. Kawentenan ring punika taler akeh wenten basita
punika nenten lempas saking panglimbak paribasa ring pupulan puisi Bali anyar
teknologi sekadi game. Yening cingakin, “Sang Kinasih” puniki. Dadosnyane panilik
ring aabe mangkin akeh pisan game- nilikin indik struktur batin lan basita
game sekadi game online miwah game paribasa sane wenten ring pupulan puisi
lianan sane ngawe sang sane nganggen Bali anyar sane mamurda “Sang Kinasih”.
kecanduan, yening sampun sekadi Antuk punika panilik pacang
asapunika sinah sane nganggen game nglaksanayang tetilikan sane mamurda,
punika nenten karungu ring kawentenan "Seseleh Struktur Batin (Tata Wangun
sekadi budaya lan sastra Bali. Pikobet Manah) lan Basita Paribasa ring Pupulan
punika silih sinunggil sane akeh pisan Puisi Bali Anyar sane Mamurda ”Sang
ngawinang para sisia/mahasisia lali ring Kinasih” Pakardin Ni Kadek Widiasih".
kria sastra Bali utamannyane puisi Bali. Bantang pikobet tetilik: (1) Sapunapi
Akeh para sisia/mahasisia sane nenten struktur batin (tata wangun manah) sane
uning ring puisi Bali punika wenten wenten ring pupulan puisi Bali anyar sane
madaging paplajahan sane pinih becik. mamurda “Sang Kinasih” pakardin Ni
Lianan ring nganggen basa Bali sane Kadek Widiasih?, (2) Sapunapi basita
kaaptiang para pangwacen uning tur teleb paribasa sane wenten ring pupulan puisi

Jurnal Pendidikan Bahasa Bali |UNDIKSHA 44


JPBB Volume 5 Nomor 1, Tahun 2018
p-ISSN : 2614-1914 (cetak) dan e-ISSN : 2599-2627 (online)

Bali anyar sane mamurda “Sang Kinasih” Yening selehin, kruna kasusastraan
pakardin Ni Kadek Widiasih? mawit saking basa Sansekerta “sastra”.
Tejujon tetilik: (1) Mangda prasida Kruna sastra wit ipun saking kruna “sas”
nelatarang struktur batin (tata wangun miwah “tra”. Kruna “sas” maarti
manah) sane wenten ring pupulan puisi kaweruhan, lan kruna “tra” maarti piranti.
Bali anyar sane mamurda “Sang Kinasih” Dadosnyane kasusastraan inggih punika
pakardin Ni Kadek Widiasih, (2) Mangda piranti pinaka kaweruhan sane becik sane
prasida nelatarang kawentenan basita metu saking manah utawi pikayun para
paribasa sane wenten ring pupulan puisi pangawi. Yening manut Gautama (2007:
Bali anyar sane mamurda “Sang Kinasih” 2) kasusastraan inggih punika makasami
pakardin Ni Kadek Widiasih. kaweruhan sane madasar antuk pikenoh
Kawigunan pamucuk sane prasida tur prasida kasinahang antuk tulisan sane
kapolihang mawiguna ngicenin pikenoh- becik tur ngulangunin.
pikenoh indik struktur batin (tata wangun Puisi inggih punika kria sastra sane
manah) lan basita paribasa ring pupulan kakaryanin olih pangawi ngeninin
puisi Bali anyar Sang Kinasih. Lianan ring parindikan sane sampun kapanggihin lan
punika, tetilikan puniki klaksanayang antuk madaging piteket-piteket sane mabuat
nglimbakang, ngwerdiang lan ngicen pisan ring kahuripan (Aminuddin, 2004:
sasuluh utawi papineh ring para jana Bali 134). Ring kasusastraan Bali wenten kalih
antuk kebudayaannyane sane marupa wangun sastra sane kabaos puisi inggih
kasusastraan Bali, utaminnyane ring puisi. punika puisi Bali purwa (tembang,
Kawigunan panglimbak sane kapolihang: gending) miwah puisi Bali anyar (puisi Bali
(1) majeng ring mahasisia, prasida modern). Manut Antara (2011: 20) Puisi
kaanggen imba ring sajeroning ngaryanin Bali anyar inggih ipun kria sastra ri kala
utawi ngalaksanayang tetilikan sane ngametuang manah tatueke nganggen
sejenis, (2) majeng ring pangwacen, sarana basa Bali tur susunane kaiket
prasida kaanggen piranti pangwacenan nganutin kapatehan suara (rima), wirama
majeng ring sang pangwacen mangda (irama), wirasa (rasa) miwah kosa basa.
akeh madue kaweruhan indik sastra Bali, Ring puisi wenten kalih unsur sane
silih sinunggilnyane puisi Bali Anyar, (3) ngwangun, inggih punika struktur batin
majeng ring panilik lianan, mangda (tata wangun manah) lan struktur fisik
prasida kaanggen pretiwimba ri kala (tata wangun raga) (Waluyo, 1987: 27).
pacang ngamargiang tatilik sane kantun Struktur batin (tata wangun manah) pateh
mapaiketan sareng tatilikan puniki, (4) kasengguh sekadi wangun jeroning (unsur
majeng ring para jana (krama), kaaptiang intrinsik), nanging malianan sareng unsur
prasida ngwetuang lan ngicen pangresep intrinsik ring kria satra-kria sastra sane
majeng krama indik struktur batin (tata lianan (Utami, 2003: 89). Dane taler
wangun manah) lan basita paribasa ring nguningayang kepahan struktur batin (tata
sajeroning puisi Bali anyar. wangun manah) ring puisi inggih punika:
Ri kalan ngalaksanayang tetilik, (1) unteng, (2) wirasa, (3) wirama, (4)
kaperluang makudang-kudang sepat siku- piteket. Yening ring struktut fisik (tata
suku sane mapaiketan sareng bantang wangun raga) wenten: (1) paras puisi, (2)
pikobet sane pacang kabahbahang, tur pilihan kruna, (3) rerambangan, (4) kruna
kaanggen nuntun panilik ri kala nyelehin sekala, basa figuratif, lan (5) purwakanti.
tetilikannyane. Sepat siku-siku inggih Manut Simpen (2010: 5) basita
pinaka dasar tetimbangan utawi papineh paribasa teges ipun basa rinengga, punika
sane pacang kaanggen ri sajeroning dados rerasmen basa wiadin panglengut
nglaksanayang tetilikane puniki. Wenten basa, ri kala mababaosan kalih
makudang-kudang teori sane kaanggen magegonjakan anggen pasimakrama.
panuntun ri kala ngamargiang tetilikan Lianan ring punika taler Tinggen (1988: 7)
puniki, minakadi (1) Kasusastraan Bali, (2) maosang basita paribasa punika silih
Puisi, (3) Struktur (Tatat Wangun) Puisi sinunggil wangun kebudayaan Bali, sane
lan (4) Basita Paribasa. madaging guna sarat-guna sarat luhur
taler madue iusan ring dasar kauripan

Jurnal Pendidikan Bahasa Bali |UNDIKSHA 45


JPBB Volume 5 Nomor 1, Tahun 2018
p-ISSN : 2614-1914 (cetak) dan e-ISSN : 2599-2627 (online)

parajana, sane nganggen basita paribasa kramaning dokumentasi punika metode


ri tatkala mababaosan. Makakalih sane pinih patut kaanggen ring tetilikan
penampen saking sujana ring ajeng puniki, santukan data sane kapolihang
nenten banget matiosan. Dadosnyane
marupa buku. (4) piranti tetilik, piranti sane
prasida kacutetang, basita paribasa inggih
punika sinalih tunggil wentuk kebudayaan anggen ngawantu ri kala mupulang data
Bali, sane madaging nilai-nilai luhur, sane inggih punika kartu data. Ring tetilikan
marupa basa kias sane dados rerasmen puniki wenten kalih data sane pacang
basa wiadin panglengut basa ri kalaning kaselehin lan wenten kalih sane marupa
mababaosan lan magegonjakan. tabel pacang kaanggen nyurat
Soroh-soroh/pahan basita paribasa kawentenan struktur batin (tata wangun
manut Simpen kasorohang dados limolas
manah) lan basita paribasa. (5) data
soroh sakadi: (1) sesonggaan, (2)
sesenggakan, (3) sesawangan, (4) tureksa, data sane kapolihang
wewangsalan, (5) sloka, (6) bladbadan, katureksaan antuk makudang-kudang
(7) pepindan, (8) cecimpedan, (9) paletan inggih punika identifikasi data
cecangkriman, (10) sesimbing, (11) utawi nyelehin taler mupulang data manut
cecangkitan, (12) raos gempelin, (13) tetujon lan kawigunan data punika,
sipta, (14) peparikan lan (15) sasemon. menyajikan data utawi nlatarang data
KRAMANING TETILIK sane sampun kapupulang punika dados
uraian sane kawangun antuk kruna-kruna,
Kramaning tetilikan inggih punika miwah kaping nguntat makarya
kramaning sane kanggen ri sajeroning panyutetan (kesimpulan).
mupulang miwah nyelehin data sane
kabuatang, anggen ngamolihang PIKOLIH LAN TETEPASAN
panyawis pikobet sane wenten (Redana,
Pupulan puisi Bali anyar Sang
2004: 88). Ring tetilikan puniki nganggen Kinasih puniki kawangun antuk 78 murda
kramaning tetilikan sane sampun satinut puisi Bali anyar nanging paniliki ngambil
sareng pikobet miwah tetujon tetilikan. wantah 20 murda kemanten, minakadi 1)
Pahan kramaning tetilikan puniki inggih Indria Tan Pawates, 2) Gumi Blabar, 3)
punika (1) palihan tetilik, palihan tetilik Kacangkik, 4) Dadi Caru, 5) Muncuk
inggih punika tata cara sane kaanggen Bagia, 6) Tan Eling, 7) Kembang Bintang,
8) Madamar di Langit, 9) Kena
sajeroning nglaksanayang tetilikan
Jempulung, 10) Macarang Beton, 11)
sumangdane panilik prasida polih data Semaya ring Wangaya, 12) Sungsut, 13)
sane patut lan manut tekening tetilikan Masanding, 14) Raja Pisuna, 15) Ngidam
sane jagi kalaksanayang. Tetilikan puniki Bulan, 16) Kuluk Bengil, 17) Buta Nyumu
ngranjing ring soroh palihan tetilik Kedat, 18) Tiwas, 19) Bajang Malong, lan
deskripstif-kualitatif. (2) jejering lan 20) Ciri-ciri. Struktur batin (tata wangun
penandang tetilik, sane dados jejering manah) sane wenten ring pupulan puisi
Bali anyar Sang Kinasih wenten patpat (4)
tetilik ring tetilikane puniki inggih punika
minakadi unteng (tema), wirasa
pupulan puisi Bali anyar sane mamurda (rasa/feeling), wirama (nada) lan piteket
“Sang Kinasih” pakardin Ni Kadek (amanat). Pikolih lan tetepasan saking
Widiasih, lan sane dados panandang seseleh struktur batin (tata wangun
tetilik ring tetilikan puniki inggih punika manah) ring pupulan puisi Bali anyar sane
struktur batin (tata wangun manah) lan mamurda “Sang Kinasih” sakadi ring sor
puniki.
basita paribasa. (3) kramaning mupulang
Puisi Bali anyar sane kapertama
data, ring tetilik puniki kramaning katilikin inggih punika mamurda puisi
mupulang data sane kaanggen inggih Indria Tan Pawates. Puisi puniki
punika kramaning dokumentasi, duaning sasampunne katilikin ngamolihang 4

Jurnal Pendidikan Bahasa Bali |UNDIKSHA 46


JPBB Volume 5 Nomor 1, Tahun 2018
p-ISSN : 2614-1914 (cetak) dan e-ISSN : 2599-2627 (online)

struktur batin (tata wangun manah) sane inggih punika wirama sebet (sedih). Sane
jangkep. Unteng saking puisi Bali anyar kaping untat piteket sane kapolihang ring
sane mamurda Indria Tan Pawates puniki puisi Dadi Caru inggih punika sampunang
inggih punika watek jadma (sifat manusia). iraga masel-selan tekening pajalan idup
Wirasa sane karasayang ring puisi puniki sane kapolihin, yening polih pajalan idup
krodha pisan (geram). Sasampune sane nenten kaaptiang sampunang sebet,
katilikin puisi puniki taler madue kalih iraga patut las malaksana taler mautsaha
wirama sane kaanggen inggih punika lan malajah minab bejang pungkur polih
wirama sebet (sedih) lan wirama galak. asil sane ngawinang bagia.
Kaping untat piteket sane prasida kaambil Puisi Bali anyar sane kaping lima
ring puisi puniki kaaptiang iraga prasida inggih punika mamurda puisi Muncuk
ngwatesin kita/wirasa sane wenten, Bagia. Ring puisi puniki wenten unteng
utamayang dumun sane patut utamayang sane kapolihang inggih punika nyujuh
mangda daging gumi nenten telas. bagia. Lianan ring punika wenten wirasa
Puisi Bali anyar sane katilikin kaping sane karasayang inggih punika wirasa
kalih inggih punika puisi sane mamurda pedalem (prihatin) lan wirama galak taler
Gumi Blabar. Puisi Bali anyar puniki sane kaanggen ring puisi puniki.
madue unteng inggih punika loba (tamak). Sasampune ngamolihang unteng, wirasa
Ri kala nilikin puisi puniki wenten taler lan wirama, sane kaping untat kapolihang
wirasa sane karasayang inggih punika piteket sane wenten ring puisi Muncuk
wirasa krodha pisan (geram). Lianan ring Bagia, piteketnyane inggih punika iraga
punika wenten taler kalih wirama sane dados jadma sampunang mautsaha
kaanggen inggih punika wirama sebet nyujuh bagia sane mangkin kemanten
(sedih) lan wirama galak. Sasampune nyantos malaksana corah, duaning rasa
katilikin, kapolihang piteket sane bagia sane kapolihang saking mlaksana
kaaptiang sumangdane iraga prasida corah nenten lami karasayang lan prasida
ngwatesin kita/wirasa lan sampunang taler ngawinang sesel ungkuran duaning
ngulah aluh mautsaha ngamolihang pacang polih karma nganutin laksana
wirasa punika nyantos malaksana sane punika.
nenten patut. Puisi Bali anyar sane katilikin
Puisi Bali anyar sane kaping tiga kaping nemnem inggih punika mamurda
inggih punika mamurda puisi Kacangkik puisi Tan Eling. Manut saking daging puisi
sane madue unteng inggih punika nenten Tan Eling punika sane dados
satya kapining samaya. Ri kala katilikin untengnyane inggih punika nenten nemu
puisi Kacangkik puniki madue wirasa kerta (tidak menemukan keadilan). Lianan
kuciwa, lianan ring punika wenten taler ring unteng wenten wirasa sane
wirama sane kaanggen inggih punika karasayang inggih punika wirasa inguh,
wirama galak. Sane kaping untat wusan wirasa taler wenten wirama sane
kapolihang piteketnyane inggih punika kaanggen ring puisi puniki inggih punika
yening iraga dados pejabat lan madue wirama sebet (sedih). Ri sampune
samaya kapining krama, sapatutnyane kapolihang unteng, wirasa, lan
iraga prasida dados conto sane becik wiramanyane, sane kaping untat
majeng ring krama tur samaya sane kapolihang piteket saking puisi Tan Elinng
kauncarang punika prasida mabukti puniki, piteketnyane inggih punika iraga
sumangdane krama taler satya lan dados jadma sapatutnyane malaksana
percaya kapining iraga, lan sapatutnyane patut sumangdane nenten ungkuran wau
iraga prasida taler dados conto sane becik masel-selan lan ngenehang laksana sane
majeng ring krama. naenin kalaksanayang dumun ri kala sane
Puisi Bali anyar sane katilikin kaping mngkin polih asil sane nenten kaaptiang.
patpat mamurda Dadi caru. Ring puisi Puisi Bali anyar sane kaping pitu
puniki madue unteng inggih punika inggih punika puisi Kembang Bintang.
pajatuh karma. Wenten taler wirasa Manut saking daging puisi Kembang
sungsut sane prasida karasayang, lan Bintange punika, sane dados
wirama sane kaanggen ring puisi puniki untengnyane inggih punika kilangan

Jurnal Pendidikan Bahasa Bali |UNDIKSHA 47


JPBB Volume 5 Nomor 1, Tahun 2018
p-ISSN : 2614-1914 (cetak) dan e-ISSN : 2599-2627 (online)

tresna. Ring puisi puniki wenten wirasa punika sane pacang ngawinang masel-
sane karasayang inggih punika wirasa selan lan sengsara ungkuran.
sebet, wirasa punika sane ngawinang Puisi Bali anyar sane kaping dasa
wenten taler wirama sane kaanggen inggih punika mamurda puisi Macarang
inggih punika wirama sebet (sedih). Ri Beton. Unteng saking puisi Macarang
sampune ngamolihin unteng, wirasa lan Beton puniki inggih punika pingaruh
wirama, sane kaping untat wenten taler paubahan aab (pengaruh perubahan
piteket sane kapoliihin inggih punika ri zaman). Ring puisi puniki wenten wirasa
kala iraga meled nyalanang tresna sebet sane karasayang, lianan ring punika
sapatutnyane cingakinn dumun sang sane wusan wirasa wenten taler wirama sane
katresnain punika napike sampun patut kaanggen ring puisi puniki inggih punika
lan becik parisolahnyane, sumangdane wirama sebet (sedih). Sane kaping untat
nenten ri sampune magagelan tresnane piteket sane kapolihang saking puisi
ajebos karasayang lan gelis mapalasan Macarang Beton inggih punika iraga
yening wenten pikobet. kaaptiang prasida mineh lan milih laksana
Puisi Bali anyar sane kaping kutus sane pacang kalaksanayang, sakadi
inggih punika mamurda puisi Madamar di yening wenten pingaruh lan paubahan
Langit. Manut saking daging puisi aab, pineh-pinehin lan pilihin dumun
Madamar di Langit punika, wenten unteng pingaruh sane ngranjing punika,
sane kapolihang inggih punika sumangdane benjang pungkur nenten
mangantosang tresna (penantian). Ring masel-selan sane ngawinang lara lan
sajeroning puisi puniki taler wenten wirasa sebet ring manah.
sane karasayang inggih punika wirasa Puisi Bali anyar sane katilikin
sabar mangantosang. Lianan ring unteng kaping solas inggih punika puisi Samaya
sareng wirasa wenten wirama taler sane ring Wangaya. Ri kala katilikin sane
kaanggen ring puisi puniki inggih punika kapertama kapolihang indik untengnyane,
wirama bagia, lan sane kaping untat inggih punika madue unteng samaya sane
inggih punika piteket sane kapolihang. tan mabukti (janji busuk). Lianan ring
Piteket sane kapolihang ring puisi unteng wenten taler wirasa sane
Madamar di langit inggih punika ri kala karasayang inggih punika wirasa kuciwa,
magagelan sapatutnyane iraga percaya lan wirama sane kaanggen wenten kalih
lan satya, tur yening iraga sedek inggih punika wirama protes sareng
mangantosang tresna sampunang sebet wirama galak. Wusan unteng, wirasa lan
lan sangsaya, sabar lan percaya patut wirama, sane kaping untat kapolihang
kalaksanayang minab samian punika taler piteket ring puisi Samaya ring
ungkuran pacang maasil yening sang Wangaya, piteketnyane inggih punika
sane katresnain sampun rauh. yening iraga dados pemimpin/sang sane
Puisi Bali anyar sane katilikin makuasa ring jagate puniki sapatutnyane
salanturnyane, sane kaping sia inggih urati kapining krama sane ngaptiang polih
punika puisi Kena Jempulung. Ring puisi wantuan, sampunang wantah ngicen
Kena Jempulung puniki kapolihang samaya sane nenten mabukti kemanten,
untengnyane inggih punika karma pahala. taler kaaptiang prasida dados conto sane
Lianan ring unteng wenten taler wirasa becik majeng ring krama.
inguh sane karasayang ring puisi puniki Puisi Bali anyar sane kaping roras
lan wirama sane kaanggen inggih punika inggih punika mamurda puisi Sungsut.
wirama sane sebet (sedih). Salanturnyane Ring puisi puniki madue unteng inggih
sane kaping untat taler wenten piteket punika samaya sane tan mabukti (janji
sane prasida kaambil saking puisi Kena busuk). Lianan ring unteng, taler wenten
Jempulung, piteketnyane inggih punika ri wirasa sane karasayang ring tengahing
kala jengah sareng anak lianan utawi puisi puniki inggih punika wirasa sungsut.
kauripan puniki sapatutnyane iraga Wusan wirasa wenten wirama sane
mautsaha malaksane becik, nanging kaanggen ring puisi puniki, wirama sane
sampunang malaksana corah duaning kaanggen inggih punika wirama sebet
(sedih). Sane kaping untat wenten taler

Jurnal Pendidikan Bahasa Bali |UNDIKSHA 48


JPBB Volume 5 Nomor 1, Tahun 2018
p-ISSN : 2614-1914 (cetak) dan e-ISSN : 2599-2627 (online)

piteket sane kapolihang saking puisi saking puisi puniki inggih punika tresna
Sungsut inggih punika iraga dados jadma nenten sida gelahang. Ring puisi puniki
sapatutnyane malaksana becik lan sane taler wenten wirasa sebet sane
patut duaning samian punika pacang karasayang lan wenten wirama sebet
ngamolihang asil ungkuran. Yening iraga (sedih) sane kaanggen. Lianan ring
polih asil/karma sane nenten kaaptiang unteng, wirasa lan wirama ring puisi sane
sampunang sebet lan masel-selan, mamurda Ngidam Bulan puniki taler
samian punika kadadosang paplajahan wenten piteket sane kapolihang. Piteket
sumangdane benjang pungkur nenten sane prasida kaambil saking puisi puniki
malaksana sakadi asapunika malih. inggih punika ri kala tresna kapining anak
Puisi Bali anyar sane katilikin lianan, sampunang iraga belog sane
kaping telulas inggih punika mamurda ngawinang buta lan mangantosang tresna
puisi Masanding. Manut saking daging sane nenten pastika pacang kagelahang
puisi Masanding puniki, kapolihang lan cingakin dumun napike sang sane
untengnyane inggih punika tresna sane kaantosang punika pacang tresna mawali
matilar. Lianan ring unteng kapolihang kapining iraga.
taler wirasa sebet sane karasayang ring Puisi Bali anyar sane katilikin
puisi puniki lan wirama sane kaanggen salanturnyane, sane kaping enembelas
wenten kalih inggih punika wirama sebet inggih punika puisi Kuluk Bengil. Unteng
(sedih) lan wirama galak. Sasampune sane kapolihang ring puisi puniki inggih
unteng, wirasa lan wirama, sane kaping punika parilaksana corah. Lianan ring
untat wenten piteket sane prasida kaambil unteng wenten taler wirasa gedeg sane
saking puisi puniki. Piteketnyane inggih karasayang lan wirama galak sane
punika ri kala magagelan sapatutnyane kaanggen ring puisi puniki. Wusan
iraga satya duaning punika sane ngamolihang unteng, wirasa lan wirama,
ngawinang iraga nenten pacang kagoda sane kaping untat kapolihang taler piteket
olih anak lianan, lan yening polih ring puisi puniki. Piteketnyane inggih
masamaya tur marbarang kasujatian, punika ring sajeroning krama
sapatutnyane satya ring punika sapatutnyane iraga prasida manyama
sumangdane tresna prasida kaajiang, braya sane becik, iraga patut milih lan
kapangguh lan nenten malih kagoda anak mineh-minehin laksana sana patut
lianan. kalaksanayang, sumangdane nenten
Puisi Bali anyar salanturnyane, punika sane ngawinang iraga nenten
sane katilikin kaping patbelas inggih kasenengin ring sajeroning krama, lianan
punika puisi Raja Pisuna. Ring puisi puniki ring punika taler yening malaksana corah
wenten unteng sane kapolihang, ungkuran prasida polih karma sane
untengnyane inggih punika pisuna. Ri kala ngawinang sengsara lan sesel.
katilikin puisi puniki madue wirasa sungsut Puisi Bali anyar sane kaping
sane prasida karasayang lan wirama pitulas inggih punika mamurda puisi Buta
sebet (sedih) taler sane kaanggen. Ring Nyumu Kedat. Manut saking daging puisi
puisi Raja Pisuna puniki taler wenten Buta Nyumu Kedat puniki kapolihang
piteket sane prasida kaambil, piteketnyane untengnyane, inggih punika karma pahala.
inggih punika iraga dados jadma sane Ring sajroning puisi puniki taler wenten
sampun makurenan sapatutnyane satya wirasa bagia sane karasayang lan wirama
lan percaya kapining somah, sampunang ngundukang (persuasif) sane kaanggen.
ngraris percaya tekening reraos anak Yening sampun polih unteng, wirasa lan
lianan, sadurung percaya takenang wiramanyane, sane kaping untat wenten
dumun kapatutannyane sumangdane piteket sane prasida kaambil saking puisi
nenten reraos punika wantah pisuna sane Buta Nyumu Kedat puniki. Piteketnyane
ngawinang iraga percaya lan ngawinang inggih punika sapatutnyane iraga
pikobet ungkuran. malaksanan sane becik lan patut,
Puisi Bali anyar sane kaping sumangdane benjaang pungkur prasida
limolas inggih punika mamurda puisi ngamolihang pajalan utawi pahala sane
Ngidam Bulan. Unteng sane kapolihang becik taler. Lianan ring punika iraga taler

Jurnal Pendidikan Bahasa Bali |UNDIKSHA 49


JPBB Volume 5 Nomor 1, Tahun 2018
p-ISSN : 2614-1914 (cetak) dan e-ISSN : 2599-2627 (online)

kaaptiang prasida mineh lan milihin punika wenten taler kalih wirama sane
laksana sane pacang kalaksanayang karasayang ring puisi puniki sakadi
sumangdane ungkuran iraga nenten wirama nyantenang (sugestif) lan wirama
masel-selan. sebet (sedih). Sasampune kapolihin
Puisi Bali anyar sane kaping unteng, wirasa lan wiramanyane, sane
plekutus inggih punika puisi Tiwas. Manut kaping untat kapolihang piteketnyane
saking daging puisi Tiwas punika inggih punika yening dados anak luh Bali
kapolihang untengnyane inggih punika sampunang lali tekening tetamian Bali,
pajatuh karma (takdir). Ring sajeroning iraga sapatutnyane prasida taler
puisi puniki wenten taler wirasa sebet ngalestariang tetamian Baline punika,
sane karasayang lan wirama sane duaning samian punika dados
kaanggen inggih punika wirama sebet ceciren/cihna anak luh Bali sane luih.
(sedih). Sasampune kapolihin unteng, Lianan ring punika taler sampunang iraga
wirasa lan wiramanyane, sane kaping ngulah aluh keni iusan sane ngranjing,
untat kapolihang taler piteket saking puisi pilih lan pineh-pinehin dumun
Tiwas puniki. Piteket sane prasida kaambil sumangdane iraga nenten pacang lali
inggih punika yening iraga tiwas tekening budaya sane wenten.
sampunang masel-selan tekening Punika taler basita paribasa sane
kauripane mangkin, satata maturan, wenten ring pupulan puisi Bali anyar Sang
malajah lan mautsaha patut Kinasih wenten 7 soroh sane akehnyane
kalaksanayang sumangdane polih 22 imba, inggih punika minakadi (1)
pakaryanan sane becik lan polih rejeki sesonggan kapolihang 9 imba, (2)
sane akeh, sane prasida ngawinang sesenggakan kapolihang 3 imba, (3)
bejang pungkur nenten tiwas malih. bebladbadan kapolihang 1 imba, (4)
Puisi Bali anyar salanturnyane, sesawangan kapolihang 6 imba, (5)
sane kaping siangolas inggih punika papindan kapolihang 1 imba, (6)
mamurda puisi Bajang Malong. Ring cecangkitan kapolihang 1 imba, lan (7)
sajeroning puisi puniki wenten madue sesimbing kapolihang 1 imba. Samian
unteng inggih punika kukuh (tetap pikolih lan tetepasan sane mapaiketan
pendirian). Lianan ring unteng wenten sareng basita paribasa pacang
taler wirasa pageh (kukuh) sane katelatarang ring sor.
karasayang lan wirama sane kaanggen Basita paribasa soroh sesonggan
ring puisi puniki inggih punika wirama ring pupulan puisi Bali anyar Sang Kinasih
kukuh. Sawusan unteng, wirasa, lan kakeniang 9 imba. Saking 9 imba punika
wirama, sane kaping untat wenten taler kapolihang saking 8 murda puisi, inggih
piteket sane kapolihang ring puisi Bajang punika Kacangkik, Kembang Bintang,
Malong puniki. Piteket sane prasida Macarang Beton, Raja Pisuna, Ngidam
kaambil inggih punika yening iraga dados Bulan, Kuluk Bengil, Tiwas, lan Bajang
anak istri sapatutnyane malaksana sane Malong
becik, ngawinang arum kulawarga, madue Basita paribasa soroh
kaluihan lan nenten aluh kagoda anak sesenggakan ring pupulan puisi Bali anyar
lanang. Lianan ring punika yening iraga Sang Kinasih kakeniang 3 imba. Saking 3
meled pacang ngukuhang bajang punika imba punika kapolihang saking 3 murda
nenten wenten iwangnyane, nanging puisi, inggih punika Kena Jempulung, Tan
sampunang nurus ngukuhang bajang Eling, lan semaya ring wangaya.
nyantos dados bajang malong (bajang Basita paribasa salanturnyane
tua). soroh bebladbadan kakeniang wantah
Puisi Bali anyar sane katilikin asiki ring pupulan puisi Bali anyar Sang
kaping untat, kaping duang dasa inggih Kinasih, imba bebladbadan punika wenten
punika mamurda puisi Ciri-ciri. Puisi Ciri- ring murda puisi Madamar di Langit.
ciri puniki madue unteng inggih punika Basita paribasa soroh sesawangan
ciren anak luh Bali. Lianan ring unteng ring pupulan puisi Bali anyar Sang Kinasih
wenten taler wirasa sane karasayang kakeniang 6 imba. Saking 6 imba punika
inggih punika wirasa kuciwa, lianan ring kapolihang saking 6 murda puisi, inggih

Jurnal Pendidikan Bahasa Bali |UNDIKSHA 50


JPBB Volume 5 Nomor 1, Tahun 2018
p-ISSN : 2614-1914 (cetak) dan e-ISSN : 2599-2627 (online)

punika Indria Tan Pawates, Dadi Caru, Bali anyar inggih punika 20 murda puisi
Sungsut, Buta Nyumu Kedat, Masanding, Bali anyar, nanging ring tetilik Ni Putu
lan Ciri-ciri. Mirah Yunisa Putri wantah nilikin 5 murda
Basita paribasa soroh papindan puisi kemanten. Kaping kalih pabinayan
kakeniang wantah asiki ring pupulan puisi sareng tetilik I Putu Adi Darmadi (2015)
Bali anyar Sang Kinasih, imba papindan inggih punika tetilik puniki akehan
punika wenten ring murda puisi Ngidam ngamolihang basita paribasa inggih
Bulan. punika ngamolihang 22 imba basita
Basita paribasa salanturnyane paribasa saking 7 soroh basita paribasa,
soroh cecangkitan kakeniang wantah asiki nanging ring tetilik I Putu Adi Darmadi
ring pupulan puisi Bali anyar Sang wantah ngamolihang 8 imba basita
Kinasih, imba cecangkitan punika wenten paribasa saking 5 soroh basita paribasa.
ring murda puisi Gumi Blabar. Lianan ring punika, tetilik puniki taler
Basita paribasa sane kaping untat akehan ngamolihang imba basita paribasa
kapolihang ring pupulan puisi Bali anyar sane anyar, sane durung kaunggahang
Sang Kinasih inggih punika sasimbing. ring buku Simpen, nanging ring tetilik I
Imba sasimbing kakeniang wantah asiki Putu Adi Darmadi akehan imba basita
saking asiki murda puisi inggih punika paribasanyane sampun wenten
puisi Muncuk Bagia. katelatarang ring buku.
Tetilik wangun jroning karya sastra
lan mustika paajah-ajahan pawatekan PAMUPUT
sajeroning karya sastra sujatinnyane
sampun kalaksanayang olih panilik lianan. Manut pikolih lan tetepasan tetilik
Mawit saking kawentenane punika panilik sane sampun katelatarang lan sampun
nyaihang pikolih lan tetepasan tetilik puniki kapolihang saking nganggen kramaning
sareng tetilik panilik lianan, sakadi: (1) dokumentasi, prasida kacutetang yening
“Seseleh Tata Wangun Jeroning Puisi struktur batin (tata wangun manah) ring
(Unsur Intrinsik) lan Kajatian Guna Sarat pupulan puisi Bali anyar Sang Kinasih
Paguron-guron (Nilai Pendidikan Karakter) pakardin Ni Kadek Widiasih wenten patpat
Sajeroning Puisi Bali Anyar ring Pangkaja inggih punika (1) unteng (tema), (2) wirasa
Sari Kelas IX” olih Ni Putu Mirah Yunisa (rasa/feeling), (3) wirama (nada), (4)
Putri warsa 2015. Nilikin indik tata wangun piteket (amanat). Wenten duang dasa
jeroning puisi, dadosnyane pateh sareng murda puisi Bali anyar sane katilikin inggih
tetilik puniki. Puisi Bali anyar ring punika puisi sane mamurda Indria Tan
Pangkaja Sari katilik wantah 5 murda, Pawates, Gumi Blabar, Kacangkik, Dadi
nanging ring tetilik puniki duang dasa Caru, Muncuk Bagia, Tan Eling, Kembang
murda puisi. (2) “Seseleh Basita Paribasa Bintang, Madamar di Langit, Kena
miwah Guna Sarat Paajah-ajahan Jempulung, Macarang Beton, Semaya
Karakter Sajeroning Dolanan ring Gong ring Wangaya, Sungsut, Masanding, Raja
Kebyar Alit-alit Duta Kabupaten Gianyar Pisuna, Ngidam Bulan, Kuluk Bengil, Buta
Warsa 2014” olih I Putu Adi Darmadi Nyumu Kedat, Tiwas, Bajang Malong, lan
warsa 2015. Kapolihang limolas basita Ciri-ciri.
paribasa, dadosnyane pateh sareng tetilik Basita paribasa sane wenten ring
puniki. Basita paribasa kapolihang 5 pupulan puisi Bali anyar Sang Kinasih
soroh, yening tetilik puniki kapolihang 7 punika wenten 7 soroh basita paribasa
soroh basita paribasa. saking 15 soroh basita paribasa sane
Manut kawentenan ring ajeng, kaanggen ring sepat siku-siku. Taler
sesampune kasaihang pantaraning tetilik indik akehnyane kakeniang antuk 22
puniki sareng tetilik Ni Putu Mirah Yunisa imba, basita paribasa punika sakadi,
Putri lan I Putu Adi Darmadi prasida Sesonggan wenten 9 imba, Sesenggakan
kawedarang pabinayannyane sakadi, wenten 3 imba, Bebladbadan (Methapora)
sane kapertama pabinayan sareng tetilik wenten siki imba, Sesawangan
Ni Putu Mirah Yunisa Putri (2015) inggih (Perumpamaan) wenten 6 imba, Papindan
punika tetilik puniki akehan nilikin puisi wenten siki imba, Cecangkitan (olok-

Jurnal Pendidikan Bahasa Bali |UNDIKSHA 51


JPBB Volume 5 Nomor 1, Tahun 2018
p-ISSN : 2614-1914 (cetak) dan e-ISSN : 2599-2627 (online)

olokan) wenten siki imba, lan Sesimbing ring Gong Kebyar Alit-alit Duta
(Sindiran) taler wenten siki imba. Kabupaten Gianyar Warsa 2014.
Dadosnyane, basita paribasa soroh Skripsi (nenten kamijilang). Jurusan
sesonggan sane pinih akeh kapikolihang pendidikan Bahasa Bali, FBS,
ring pupulan puisi Bali anyar Sang Undiksha Singaraja.
Kinasih. Basita paribasa sane nenten Gautama, Wayan Budha. 2007.
kapolihang inggih punika wewangsalan, Kesusastraan Bali. Cakepan
peparikan, sloka, cecimpedan, Penuntun Mlajahin Kesusastraan
cecangkriman, raos ngempelin, sasemon Bali. Gianyar: Paramitha.
lan sipta. Putri, Ni Putu Mirah Yunisa. 2015.
Piteket ring sajeroning tetilik puniki Seseleh Tata Wangun Jeroning
inggih punika: (1) mangda prasida Puisi (Unsur Intrinsik) lan Kajatian
kaanggen dasar ring sajeroning Guna Sarat Paguron-guron (Nilai
pangresep indik struktur batin (tata Pendidikan Karakter) Sajeroning
wangun manah) ring sajeroning puisi Puisi Bali Anyar ring Pangkaja Sari
utamannyane ring puisi Bali anyar, (2) Kelas IX”.Skripsi (tidak diterbitkan).
mangda prasida dados dasar ri tatkala Jurusan pendidikan Bahasa Bali,
pacang nincapang kawagedan indik basita FBS, Undiksha Singaraja.
paribasa sane kasurat ring kria sastra Redana, Made. 2004. Panduan Praktis
utamannyane ring puisi Bali anyar, (3) Penulisan Karya Ilmiah dan Proposal
majeng ring panilik lianan mangda sida Riset. Denpasar: IHDN.
nglimbakang malih indik daging tetilikan Saputra, N Kanduk. 2010. Kamus Bahasa
sane mapaiketan sareng struktur batin Bali. Denpasar: CV. Kayumas
(tata wangun manah) lan basita paribasa Agung.
ring kria sastra puisi Bali anyar. Simpen, Wayan. 1988. Basita Paribasa.
Gunasta: Muspa grafika.
KAPUSTAKAAN Tinggen, I Nengah. 2005. Cecimpedan lan
Beladbadan. Bubunan: Indra Jaya.
Aminuddin. 2004. Pengantar Apersepsi Utami, N.S. 2013. 4 PM Pintar Berpantun,
Karya Sastra. Bandung: Sinar Baru Puisi, Pribahasa dan Majas.
Algensino. Yogyakarta: Naafi Book Media.
Antara, I Gusti Putu.2011. Frosa Fiksi Waluyo, Hermawan J. 1987. Teori dan
Bali. Singaraja. Yayasan Gita Apersepsi Puisi. Jakarta: Erlangga.
Wandawa. Widiasih, Ni Kadek. 2015. Sang Kinasih
Darmadi, I Putu Adi. 2015. Seseleh Basita (Pupulan Puisi Bali Anyar).
Paribasa miwah Guna Sarat Paajah- Singaraja: Buku Arti.
ajahan Karakter Sajeroning Dolanan

Jurnal Pendidikan Bahasa Bali |UNDIKSHA 52

Anda mungkin juga menyukai