PEDOMAN TETANDINGAN
BANTEN PITRA YADNYA
Kutipan :
“Samangkana pratekaning sawa aweha mukti swarga sang dewa pitara, apan hana
dosamya nguni duk kari mahurip ring madhya pada, mangke ring Yama ning loka
timemunya, sangsara dinenda de mira Sang Hyang Yamadhipati, pinalara de nira watek
kingkhara bhuta, karaning hana wenang tinebas dening pangaci-aci manut sakramanira
puja pitre de ning Pitra Yadnya maka prasidhaning sang atma mantuk ing swarga loka”.
Artinya :
Demikian Upacara Terhadap jenasah, memberikan Sang Dewa Pitara (lelubur) untuk
menikmati sorga. oleh karena ada dosanya pada waktu masih hidup di dunia, makanya
sekarang menerima penderitaan di neraka dihukum oleh Sang Hyang Yama Dipati, dihukum
oleh para Kingkara Bhuta. Itu yang menyebabkan patut ditebus dengan satu upacara sesuai
dengan tatacara memuja Pitra (roh leluhur) dengan Pitra Yadnya sebagai sarana agar sang
atma dapat kembal ke alam sorga.
Upacara menghormati leluhur dalam tradisi Hindu disebut dengan Sraddha Hal ini
dijelaskan dalam Menawa Dharma Sastra sebagai berikut :
; Pitra Yadnya yang harus kamu lakukan, hendaknya setiap harinya melakukan
sraddha dengan mempersembahkan nasi atau dengan air dan susu, dengan
umbi-umbian. Dan dengan demikian ia menyenangkan para lelubur.
(M.D.S.1.82)
Demikian juga Ithihasa Ramayana, memberikan landasan hukum akan adanva Pitra
Yadnya itu. Terjemahannya sebagai berikut :
Sangat bijaksanalah Sang Dasaratha, tahu dan paham beliau pada Veda, selalu
bhakti kepada para dewar, dan tidak pernah lupa memuja lelubur, belian selalu
kasih dan sayang pada keluarga semuanya (Ramayana 1.3.)
B. LANDASAN FILOSOFIS
Menurut agama Hindu, manusia itu terdiri dari lapisan yaitu raga sarira, suksma
sarira, dan antahkarana sarira. Raga sarira adalah badan kasar, badan yang
dilahirkan karena nafsu antara ibu dan bapak. Suksma sarira adalah badan astral atau
badan halus yang terdiri dari alam pikiran, perasaan, keinginan dan nafsu, (cilia,
manah, indria, dan ahamkara). Anthakarana sarira adalah yang menyebabkan hidup,
atau Sang Hyang Atma.
Raga sarira atau badan kasar manusia terdiri dari unsur panca maha bhuta, yaitu
prethiwi, apah, teja, bayu, akasa. Pretiwi adalah unsur tanah, yakni bagian-bagian badan
yang cair seperti darah, kelenjar. Teja adalah api. Apah yakni panas badan (suhu). Bayu adalah
angin, yaitu nafas. Akasa adalah eter, yak.ni unsur badan yang terhalus yang menjadikan
rambut dan kuku.
Ketika manusia meninggal, suksma sarira clan atma akan pergi meninggalkan badao
Atma yang sudah begitu lama menyatu dengan sarira, atas kungkungan suksma sarira, sulit
sekali meninggalkan badan itu, padahal badan sudah tidak dapat difunfsikan lagi, lantaran
beberapa bagian sudah rusak. Hal ini merupakan penderitaan bagi atma, Untuk tidak
terlalu lama atma terhalang perginya, perlu badan kasarnya diupacarakan untuk mempercepat
proses kembalinya, kepada sumbernya, yakni panca maha bhuta di alam macrocosmos.
Demikian juga bagi sang atma perlu dibuatkan upacara untuk pergi ke alam pitra dan
memutuskan keterkaitannya dengan badan kasarnya. Proses inilah yang disebut Ngaben.
Kalau ngaben tidak dilaksanakan dalam kurun waktu yang cukup lama. badan
kasarnya akao menjadi bibit penyakit, yang disebut bhuta cuil, dan atmanya akan mendapat
neraka. Hal ini dapat dilihat pada soka berikut :
"Yan wwang mati mapendhem ring prethiw salawasnya tankinenan widhi-
widhana, byakta matemahan roghaning bhuwana, haro-hara gering marana ring rat
atemahan gadgad......"
Artinya : kalau orang mati ditanam pada tanah selamanya tidak diupacarai/ di aben,
sesungguhnya akan menjadi penyakit, bumi kacau sakit mrana di dunia menjadi
gadgad...............
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
mestinya. Bila sudah datang hari baik, barulah diupacarai serta melalui
peloncoran tirtha dimasukkan, kemudian dicabut, dan bekas peloncoran di
tutup dengan tanah.
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
Minurut saking pawarah Bhatara Yama, indik ngewangun wyadin ngokoh/ ngangkid,
yan wenten padem tur katanem, yan durung tutug sengkernya atahun.
Yan hana mapajati ring Bhatari Prethiwi, ring Sedahan Setra muwah ring Dalem
Panguluning Setra. Kalih yan tan mapajati miwah mapangentas sadawege mendem. tan
wenten kengin wangunang. Yan sampun ngangge pejati, sckadi inucap ring ajeng. sinalih
tunggil matoya pangentas sckama-kama wenang wangunang. Yan mapajati satahun, dwang
tahun patut wangunang. Yan liwat sengkernya sekadi mengpah ring ajeng, phalanya tan
hilang letuh ikang atma, tan sida kang prateka, atmanya matemahan dete, tonyan sefra,
manyusup ring desa pradesa, hangawe gering hasapuniko kadadosan ipun.
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
Ring dina pabresihane semeng, sawane mapendem patut gagah, upakaranya: banten
panebusan genep mentah rateng, yan mati bener, lwir bebanten nyane, banten panebusan
mentah rateng dena genep, suci asoroh, peras penyeneng asoroh, nasi punjungan maulam
hebat bawi akarang, sajeng toya, jajeron bawi mentah, getih, rumbah gile, segehan, daksina
gede asoroh sarwa pat, jinah panebusan 3000 keteng. Banten penyilur bambang: panak biyu
asiki, pitik asiki, peras tulung sesayut lan saruntutanya.
Yan durung tutug sengkemya kadi menggah ring ajeng, upakaranyanc maweweh
banten pejati telung soroh, keatur ring Bhatari Prethiwi asoroh, keatur ring Sedahan Kawah
asoroh, ring Sang Kala Pati asoroh, malih pengambu atma saha saruntutannya.
Yan ring dina pabresihane, wangunang tulang wangke ika, raris wasuh antuk toya
kumkuman, sawuhnya malih wasuh antuk toya kalungah nyuh bulan utawi nyuh gading
tulange punika. Ri sampune bersih tulange punika, raris reka, pasangin kuwangen
pangringkesan mwah saruntutan nyane, pateh sekadi inucap rikala mresihin sawa ring
pakubon/ pangringkesan wang mati. Rawuhin ring awak-awakan wang mati punika, antuk
taru cendana utawi majagahu, panjang nyane alengkat ring amusti, lumbengnya petang nyari,
madaging surat Dasa Aksara, Ongkara Mula, Tri Aksara, Rwa Bhineda, mwah gambar
wong-wongan, hidep wangkening wang mati, ring sibakane surat wastan sang ke
wangunang, raris wehin saji tarpana saka buatan, pateh sekadi inucap ring sawa preteka
mwah saruntutan ipun, risampune puput maupakara, nyantos panumaya pacang mageseng.
Mankana tingkahing ngawangun wangke wus kapendem.
Lwir Tingkahe :
Ri wawu pejah kang jadma, raris sasapin handuk toyan cendana, raris rurubin, ri
sampun rauh panemaya dina pabersihane, wawu tedunang sawane rawuh ring bale
panusangane, raris lukarin sahanan rurubanya, tur raris I krama nyiramin layone antuk toya, ri
sampune puput raris borehin, hurudin, ambuhin, pupurin, tur malih panjusin, risampune puput
raris kambenin, raris tirthanin antuk tirtha panglukatan.
Raris pasangin pangringkesane, wire :
Kewangi 7 siki, tingkahe ngenahang kewangine;
o Sane asiki madaging pucuk don dapdap 2 muncuk madaging jinah 11 keteng
magenah ring hulu marep tuwun,
o Sane malih siki madaging jinah 11 keleng ring selagan susune marep menek,
o Kewangene malih asiki madaging sckar tunjung majinah 9 keteng magenah ring
hulun hati,
Dulurin minyak wangi-wangi, raris tirthanin antuk tirtha pabersihan, mwang tirtha
panunase ring sanggah/ pamerajan, risampune puput raris tirthanin antuk tirtha
pangringkesane. Raris kona sentananya ngubakti, risampune puput raris ringkes sawane, wus
puput maringkes unggahang ring balene wehin saji saka buatan.
Yan prade sawane pacang kapendem, patut kadulurin antuk mapejati ring pura
Prajapati, ring Prethiwi, ring Sang Sedahan Setra saha kadulurin antuk toya pangentas saking
Panditha putus.
E. TETANDINGAN BANTEN ATIWA-TIWA SAWA PRAKERTI MANUT YAMA
TATTWA
1. DUDONAN UPAKARA RING PANGASKARAN
Mekarya Tirtha
1. Tirtha panembak
2. Tirtha pangentas
3. Tirtha panyeeb
4. Tirtha pamralinan
5. Utik saha geni paralinan
Banten Panganyutan
A. Pejati saha suci asoroh
B. Sodan’ punjungan putih kuning adulang
C. Segehan manca wama asoroh
CATATAN:
Apabila ingin ngelanus utawi pacang nyekah patut ngulapin/ mamitin (ngedasin) rin, ring
segara utawi genahe nganyut. Ring jeroan sang madrewe karya ngawentenang pacaruan/
makelud/ makala mijian.
CATATAN :
Ri sajeroning karya panyekahan/ ngaroras, mungguwing kawentenan upakara/ banten
nyane sane munggah ring ajeng puspa lingga ne yan prade ring panyekahane sawa’/ puspa
lingga ne langkungan ring asiki, upakara sane patut kawewehin inggih punika :
Tirtha Pangentas
Manut kadi artos, kakecap pangentas, artos nyane sarana jalaran memargi,
munguwing saking tatuwek sangaskara, tirtha pangentas punika maka prelambang
patitis pamargin atma sang lampus, ngulati sangkan nyane nguni. Tirtha pangentas
punika wantah patut kakaryanin olih sang maraga panditha kewanten, tan dados
lianan ring sang pandhita putus. Munggwing eteh-eteh nyane: payuk anyar masurat
dasa bayu, madaging toya hning, paripian, cendana, mirah, jijih 9, wealungan. walan
taga masurat padma, majepit lidi, matanceban ring sahet mingmang 33 katih
ambengan, ring muncuk nyane madaging dahenang walantaga marupa kadi kupu-
kupu, masurat tri aksara, kalpika majepit lidi.
Tirtha Panyeheb
Mungguwing kawigunan tirtha panyeheb punika, wantah anggen nycheb utawi
nyeduh tawulan sawane sane sampun puput/ wusan mageseng, gumanti madados
areng saksana.
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
Upakara/ bebantonan, foppihc punikn: mak pawilangan sarann sone anggen mekodi
ttaearn nythmavang tateleb pangrasn blink drewene, sane pumonti ngardi- legawaning
Kahyun, yoadyan song yajomana dangasonryn, snpunikn tales song lampus, sajroning ngulati
stddhantng don, Ring sor puniki knpidartayang indik tetandingan nynne,
1. Saji Pakiriman
Saji tarpana sakabuatan, penek 1, katipat pesor 1, ulam sakewennng, rakn sagenepn,
saserodan, nin magoreng neeper, lebong, antuk andus neeper, malih penek sekul |
maulam bebek, punjungan putih Kuning maulam bebek, sami matekep antuk upih.
Snsvodan bvienyas bungan tem, jaja kuskus bark, jojo kuskos putih, sumping,
bluluk, cacorot, pasung, Kalil sarontutan nyane, Malili bubur pirat putih kuning, sane
putih 54 besik dadi neeper/ atanding, bubur pirata kuning 54 besik dadi atanding, sami
matanceb padang lepns, ambengan, sambel, mojo keling, soha saruntutan nyane.
Mangkana tingKahing banten saji terpana ring sang, pitra,
4. Bubur Pirata
Bubur pirata kawentenan nyane kalih warni, bubur pirata sane puth 54 dados
atanding, bubur pirata sane kuning 54 dados atanding, bubure sami matanceb padang
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
8. Saji Pangadang-Adangan
Matatakan antuk ngiyu masrembeng, madaging nosi 9 pulung, ubi, keladi, kncang
komak, ketan, injin, gedang, babungkilan lnkar base sogenepa, gerang 2, taluh 2, wet
be kakul, woh-wohan, sedah ambungan, jambe payasan, uyah, sere barak, bayem
Juhur, bawang jahe, bulun merak, nyuh masibak, maulam urutan mapanggang, sesate
9 wana sami makatik, balung pagending, dendeng bawi, ketupang brabas ayung-
ayung, salaran 2, brengkes, jajron Icbeng lan matah dados atamns maka sami.
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
17. Dyuskamaligi
Dyus anyar makalung jinzh 25, masaab buwus-buwus, canang pasucian, mwizh yan
arep mawewich banten arengnya, dulurin, panjang ilang, lebeng matzh, guling
bebangkit, magayah recah, suci asoroh jangkep, ring arep sanggar surya, pancbuszn
lebeng matzh, masarma 8525 genep, bija catur wana, ambengan, padzng lepzs,
glagah, don dapdap, bungkak makastori, dadi atanding magenzh ring gjeng arenge.
Banten Pakiriman: Szji asoroh, suci asoroh genep, soda putih kuning, bija catur
warna dadi atanding, kembang ura atanding, subeng 108.
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
1. Genahang riyin tulange/ tawulange ring pamalungane, raris tatas antuk lemad pangentas.
2. Sesampune puput, aris genahang kajange ring duwur tawulane, taler tatas antuk
lemad pangentas.
3. Tumuli aris tedunan adegan sawane, ambil sane nenten patut kageseng, makadi:tungked,
jinah, andel-andel, mule-mule.
4. Tedunan panetchnyane genahang/ ketogan ring waduk/ basang.
5. Tedunan sok-sokane taler ketogan ring tangkah tawulane.
Yan sampun puput, raris tibakang tirthane sami.
Mungguwing dudonan nyane:
a. Tirtha Panembak
b. Tirtha Panglukatan/ pabersihan
c. Tirtha panunase sami (mrajan, ibu, panti, dadya, dadya agung)
d. Tirtha Pangentas saking sang Pangditha/ sang Putus.
e. Tirtha Prajapati.
f. Tirtha Dalem Panghuluning Setra.
6. Sesampune sami mamargi nuli sawane raris kageseng.
7. Sesampun puput geseng, sampun dados abu, raris tibakang tirtha panembak/ tirtha
payeeb, nuli ambil galih nyane.
8. Sesampune telas antuk ngambil, raris wasuh antuk toya anyar, saha wasuh antuk toya
bungkak nyuh bulang/ nyuh gading.
9. Sesampune galihe bersih raris rineka pindayang kadi awak-awakan manusa,
matataken antuk panca laywan, daun pisang kaikik rinajah, dagingin kwangen
pangrekan, pasangin rurub sinom, sekar ura.
10. Sesampune puput raris wehin pabersihan saha saji putih kuning, sesampune puput,
Raris ambil galihe antuk daun dadap, genahang ring bungkak nyuh gadinge, nuli payasin
adegane, kadi payasan sekah.
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
B. BEbEk, M
Ong geluga sumelem, ambune tan andih, tan abecik, angisep sarining wangi,
Mur muksah terus hilang ya namah swada
C. Pupur, M:
Ong winda suksma prabatana, sidha purna namah swada
D. Ambuh, M:
Ong banyu kelamukan tan hana praha pamatuhing papa klesa dandha uapata ya
namah swada
E. Lengis, M:
Ong lenganing mala suci, angilangaken sarwa mala juwitane sianu (............ ) teke
sidha purna ya namah swada
F. Wewangian, M:
Ong gandha purawangi bungkahing hati ning hulun, sira guru ning bayu, iringaken
selaning hening
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
G. Geluga, M:
Ong galuga lumalah lumpat bhetari tan hana mis, tan hana bacin, ambune si anu
(.......) angisep sarining wewangi sangkebing rat, lepas manah citane muang idepe
yan Dewa satya
H. Lengis Mako, M:
Ong Sang Hyang Adiya Muani, bungkahing kapurusan.
Sang Hyang anaput lulut asih, mungguh tungtunging ka purusan
I. Tikeh, M:
Ong pandan wong tengahing segara murub melebar kekaran lah beber ser
J. Galeng, M:
Ong idep sih anunggah ulu gunung
K. Ngulung sawa, M:
Sang Hyang Nilagandha asari pudak kasturi
Sang Hyang Gandha Sona asari menuhangsana
Sang Hyang Pudak Sategal asari gambir er mawa
Gandha lepas mulih maring dewa
Bayu mulih maring nilawati
Bayu sabdha idep titi jati prelina.
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
b. Sebuah cincinmomon bermata mirah (Windusara) dipakai alat menulliskan aksara suci
c. Satu ember air bersih dan sabun untuk sarana mandi
d. Sau takir ambuh (cuci rambut)
e. Sau ceper berisi petat dan suah (untuk menyisir rambut)
f. Satu takir sigsig (jajaan dibakar hingga gosong sebagai pengganti odol (pasta pipi)untuk
membersihkan gigi
g. Satu takir beblonyoh atau boreh miyik untuk mengurut kotoran pada kulit jenasah.
h. Satu toples air kumkuman untuk pembersih dan pengharum badan jenasah
i. Secarik kain putih atau handuk untuk lap pembersih badan jenasah.
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
7. Galeng pengrekan (tatak bahu) sebagai alas kepala jenasah saat disucikan . sarana
galeng pengrekan (tatak bahu) terdiri dari :
- Satu ijas / sisir pisang kayu diatasnya berisi 225 keteng uang kepeng (jinzh
bolong), belayag, pucuk daun dadap, akar pakis (paku) dibungkus kain
putih berisi sebuah kwangen dengan uang sesari 11 keteng uang kepeng
(jinah bolong) kemudian diikat denganbenang tridatu (merah, putih, hitam)
layaknya seperti bantal (galeng)
i. Kedua jari kaki, kiri dan kanan masing — masing jari berisi (dipasang) 5 buah base
lekesan diikat pada masing — masing jari dengan uang sesari :
Padaibujari : 2 keteng
Telunjuk : 3 keteng
Jari tengah : 3 keteng
Jari manis : 3 keteng
Kelingking : 3 keteng
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
j. Dada yaitu pada ulu hati berisi dua buah kwangen. Pemasangannya sebuah
menghadap keatas dan sebuah lagi menghadap kebawah masing — masing berisi
sesari 2 keteng ( jumlah 2 x 2 = 4)
# Jadi keseluruhan menghabiskan uang sesari untuk kwangen pengringkesan
sebanyak 225 keteng
2. Semua kain penutup jenasah dibuka, selanjutnya kain penutup muka (angkeb rai)
yang telah dirajah dan kain angkeb (penutup) lainnya semua dipasang
3. Prosesi memandikan dimulai dari kepala dibersihkan dan dikeramasi dengan
santan kelapa
4. Giginya dibersihkan dengan sigsig (berasrengginang dibakar)
5. Sawa/jenasah diberi lulur (boreh) yaitu gamongan untuk muka, isen (lengkuas)
untuk badan dan kunyit untuk tangan dan kaki
6. Kekosok yang putih dan kuning untuk seluruh tubuh dan belonyoh yang putih
untuk kepala dan yang kuning untuk badan, tangan dan kaki
7. Untuk menghilangkan bau selanjutnya disiram dengan air asem
8. Untuk membuat wangi jenasah disiram dengan air kumkuman
9. Selanjutnya jenasah dikeringkan dengan lap bersib/handuk
10. Usapkan telor ayam mentah dari kepala hingga kaki
11. Tarik daun yang dipakai alas pemandian jenasah
12. Kemudian siapkan tikar/tikeh plasa yang sudah lengkap dengan kain pengulungan.
lalu ditaruh diatas pepaga dibawah jenasah, adapun posisi kain adalah sebagai
berikut :
Posisi paling bawah tikartikeh pengulungan
Diatasnya ditaruh kain pengulungan yang telah dirajah
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
13. Dilanjutkan dengan pemasangan eteh — etch pebersihan, dimana posisi jenasah
berada diatas kain pengulungan yang masih berada diatas pepaga. Adapun urutan
pemasangan eteh — etch sebagai berikut :
a. Kuku tangan dan kaki dikerik dengan pisau sudamala
b. Itik —itik diikatkan
c. Rabut diisi minyak rambut dan disisir dengan rapi selanjutnya dipasang udeng
(destar) untuk laki — laki dan jika pcrempuan rambutnya dipusungkan
d. Daun intaran dipasang pada alis kanan kiri
e. Cermin dipasang pada kedua mata yang diatasnya diisi kembang ccleng
f. Pada kedua lubang hidung dipasang pusuh menuh
g. Waja dipasang pada gigi
h. Momon/bunga medori putih dipasang dimulut denga posisi permatanya berada
didalam mulut
i. Diatas dada dipasang bija catur warna (putih, kuning, merah, hitam)
j. Pemasangan kwangen seperti yang telah disebutkan didepan
k. Sebagai saran pemuspan bagi sawa (jenasah) I buah kwangen ditaruh ditanganyang telah
meitik — itik arah dada (25 keteng)
l. Setelah semuanya siap/ lengkap baru kemudian melakukan pengelisan dengan
menggosokan lis gede dari ujung kepala hingga ujung kaki
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
o. Paling luar tikar , cara menggulung sama dengan gulungan kain didalamny:
(melihat kondidi laki/perempuan)
p. Bagian kepala dan kaki dibuat pocongan
q. Tali wangke diikatkan pada bagian atas, tengah dan bawah
r. Selanjutnya dimasukan kedalam peti( diprayascita) dan leluhur diatas tempat memandikan
jenasah ditaruh diatas peti dilengkapi dengan canang sari + rantasan
s. Peti diisi kain putih terlebih dahulu sebagai penutup dan dihiasi sckar sinom
(rangkaian hiasan janur berisi bunga sesuni ukuran bendusa (peti jenasah) sebanyak 3 buah
yang memanjang dan 3 buah yang pendek
t. Setelah dilakukan prosesi mepepegat atau muspa oleh angpota keluarga maka
bendusa (peti jenasah) siap di usung ke kuburan (setra)
PEDOMAN TENTANG BANTEN PITRA YADNYA
I Pendahuluan.
BUMI SUDHA
Sirat ka caru antuk a, s, p, s, pranayama, utpeti, stiti, pang tarpana dewa, tri buana,giri
pati, brahma prajapati, ke pitra, ma; subantu pitara dewa, gancantu, swargantu, moksantu,
kon mebakti pratisentanania.