Pangripta
Sinengkalan Candrawarsi
Santri Catur Wiwaraning Jagad
|1
Wulangan angka 1
STANDAR KOMPETENSI
KOMPETENSI DASAR
INDIKATOR
: Memahami dan menanggapi berbagai wacana lisan tentang bahasa, sastra dan budaya Jawa dari
sumber.
sumber.
: Memahami dan menanggapi pranatacara dari berbagai media.
:
-
berbagai
|2
Tembung upacara salebeting kawruh basa Jawa nggadhahi teges adicara adicara
ingkang sipatipun langkung mirunggan ing babagan ingkang wonten gegayutanipun
kaliyan lelayu, punapadn panghargyan dhauping pinangantn. Mila inggkang
mbntenaken tata rakit panganggnipun mligi wonten kadadosan ingkang lumampah,
menawi kadadosan punika kagelaraken kanthi mawi ubaramp adat punapadn tradisi
Jawa mila saged dipunwastani upacara.
Tuladhanipun, upacara panggih temanten, upacara pambidhaling layon.
Sangu Tumraping Paraga Panata Adicara.
Panata adicara minangka salah satunggaling ayahan ingkang baku salebeting
adicara, lan supados ayahan punika saged kalampah kanthi prayoga pramila paraga
panata adicara kedah kagungan sangu ingkang cekap lan jangkep. Rhning panata
adicara punika ing salebeting pasamuan dados punjering kawigatosan, pramila inggih
kedah ngudi murih saged renggep ing wicara.
Renggep tegesipun candhak / nyandhak, wondn wicara tegesipun gunem/ tutur/
pangandikan. Pramila renggeping wicara punika saged dipuntegesi ; nguwaosi /
ngendalni sedaya pakartining tutur, supados wijiling pangandikan saged tata, tatas,
tth, lan titis.
Tata ing babagan ; basa sastra tuwin patrap.
Tatas ing bab babaran tuwin isining wedaran.
Tth ing bab wijiling pangandikan ; rancak, cetha, lan wiramanipun sekca.
Titis tegesipun trep kaliyan swasana.
Kanthi mekaten nemb saged dipunwastani renggep ing wicara, menawi wiwit
saking pamilihing tembung saha dhapukaning ukara, runtuting pangandikan, panjang
lan cekakipun wedharan tuwin isining wedharan, trep lan saged jumbuh kaliyan
swasana, saha sadaya kalawau kaaturaken kanthi rancak lan sekca dipunmirengaken.
Kathah perkawis ingkang kedah dipuncawisaken minangka sangu murih saged
renggep ing wicara, ing antawisipun saged kaprang dados tigang (3) prangan ;
Gegayutan kaliyan jiwaning wedharan, inggih punika pambudidaya murih
wedharing pangandikan nggadhahi bobot tuwin raos.
Gegayutan kaliyan ulah swara, inggih punika pambudidaya murih wijiling
pangandikan saged cetha tuwin membat mentuling swara sekca
dipunmirengaken.
Gegayutan kaliyan patrap, inggih punika pambudidaya murih patraping salira
punapadn patraping busana netepi subasita ingkang lumampah.
Sangunipun panata adicara tuwin pamedharsabda supados wijiling pangandikan
nggadhahi bobot antawisipun wonten gangsal (5) perkawis ;
Pirsa sastu / nguwaosi dhateng ayahanipun.
Nguwaosi basa lan sastra.
Tth / baut micara.
Lantip ing panggraita saha tanggap ing swasana.
Kagungan kawruh ingkang cekap, mliginipun ingkang wonten gegayutanipun
kaliyan ayahan punapadn kawruh sansipun.
Bahan Ajar Basa Jawa SMAN 1 Sanden kelas XI - 1
|3
Wedharing pangandikan saged kadamel rowa utawi ringkes mekaten ugi ing bab
basa ingkang kaginakaken, saged kanthi basa ingkang prasaja punapadn basa ingkang
rinengga, sedaya kalawau gumantung swasana ingkang lumampah. Wonten salebeting
upacara / adicara punapa, sinten ingkang midhangetaken, saha wekdal ingkang
sumadya.
Bakunipun wedharaning pangandikan kedah urut runtut, cetha pilah - pilahipun,
satemah isining wedharan saged jumbuh kaliyan ayahan ingkang lumampah. Babaring
pangandikan, prayogi kaprang dados tigang (3) perkawis :
Purwaka, inggih punika atur pangandikan ingkang minangka pambuka. Ingkang
kalebet ing prangan purwaka antawisipun :
o Salam pambuka / uluk salam.
o Asung pakurmatan dhumateng para tamu.
o Muji syukur wonten ngarsaning Gusti Ingkang Murbng Dumadi.
o Ngaturaken gatining ayahan.
o Ngaturaken reroncning adicara.
o Tata laksitaning adicara kawaos saking pambuka ngantos dumugi
panutup, lajeng para tamu kasuwun sekca lenggah, angantu adicara
saklajengipun.
Isi utawi pranganing isi ingkang wigati, inggih punika wosing pangandikan.
Ingkang kalebet prangan wigati tumrap panata adicara kadosta ngaturaken
saben saben adicara, rikala ngaturaken saben adicara kedah cetha anggnipun
ngaturaken adicara ingkang badh lumampah, setunggal mbaka setunggal para
paraga ingkang hanyengkuyung dipunaturi kanthi cetha.
Wasana, inggih punika atur ingkang minangka panutup. Wondn prangan
wasana, tumrap panata adicara antawisipun ;
o Nyuwun pangapunten dhumateng sedaya kekirangan saha kalepatan
anggnipun nindakaken jejibahan.
o Ndhrkaken sugeng konduripun para tamu.
o Ngaturaken adicara panutup kanthi salam panutup.
A. Gladhn angka 1.
Wangsulana pitakn ngandhap punika !
1. Punapa ingkang dipunwastani pranatacara / pranata adicara punika ?
Wangsulan:
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
............................................................................................................................................
|4
B. Gladhn angka 2
Owahen sajroning basa Jawa Krama Krama inggil teks acara basa Indonesia,
ngandhap punika !!!
Kepada yang terhormat para tamu.
Alhamdulillah puji syukur mari kita panjatkan kehadirat Tuhan atas berkah dan nikmat sehingga
pada kesempatan ini kita bisa bertemu dan berkumpul pada acara peringatan HUT RI yang ke
65, tanpa ada alangan suatu apapun.
Bahan Ajar Basa Jawa SMAN 1 Sanden kelas XI - 1
|5
Di sini saya akan membacakan susunan acara peringatan HUT RI yang ke 65, adapun acara
tersebut antara lain :
1. Pembukaan.
2. Sambutan dari ketua panitia.
3. Sambutan sari ketua RT.
4. Isi
5. Doa
6. Penutup
Demikian susunan acara yang telah kita ikuti bersama, dan seiring dengan doa maka selesailah
susunan acara pada kesempatan hari ini, apabila ada kesalahan dalam saya membawakan acara
ini, semoga bapak ibu berkenan member maaf yang sebesar besarnya.
Terimakasih.
Wangsulan :
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
C. Gladhn angka 3.
Wangsulana pitakn ngandhap punika kanthi maringi tanda ping (X).
1. Tembung x=gep\ punika nggadhahi teges ?
a. Sangu
b. Nyekel
c. Nggawa
d. Candhak / nyandhak
e. Nyancang
|6
d. Tetembangan
e. Cangkriman
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
a. Panatacara
d. Pranatacara
b. Pranata adicara
e. Paranata adicara
c. Panata adicara
Ingkang dipunwastani renggep ing wicara punika menawi aturing pangandikan
saged .. keJawa ?
a. Tata
d. Titis
b. Tatas
e. Tatag
c. Tth
Sing diarani tata kuwi tata ing bab apa ?
a. Babaran isining wedharan
d. Wijiling pangandikan
b. Swasaning ayahan
e. Wayahing ayahan
c. Basa sastra tuwin patrap
Sangunipun panata adicara supados wijiling pangandikan nggadhahi bobot punika
wonten pinten ?
a. 2
d. 5
b. 3
e. 6
c. 7
Tatacara panganggning busana ingkang sa punika minangka sanguning panata
adicara ingkang wonten gegayutanipun kaliyan ?
a. Patraping busana
d. Jiwaning Wedharan
b. Ulah kridhaning swara
e. Swasananing adicara
c. Kridhaning lathi
Sangunipun panata adicara supados wijiling pangandikan nggadhahi bobot, kados
ing ngadhap punika keJawa . ?
a. Tth tuwin baut ing wicara
d. Nguwaosi basa lan sastra
b. Patrap ing busana
e. Lantip ing panggraita
c. Kagungan kawruh cekap
Ing ngandhap punika pundi ingkang boten kalebet ing pranganing purwaka ?
a. Salam pambuka
d. Nyuwun pangapunten
b. Asung pakurmatan
e. Muji syukur
c. Ngaturaken reroncning adicara
Nyuwun pangapunten dhumateng sedaya kekirangan saha kalepatan anggnipun
nindakaken jejibahan, punika kalebet ing prangan ?
a. Salam pambuka
d. Purwaka
b. Isi
e. Uluk salam
c. Wasana
|7
Wulangan angka 2
STANDAR KOMPETENSI
KOMPETENSI DASAR
INDIKATOR
: Memahami dan menanggapi berbagai wacana lisan tentang bahasa, sastra dan budaya Jawa dari
berbagai sumber.
: Menyimak, memahami, dan menanggapi tembang Jawa / Campursari
Campursari melalui berbagai media.
:
-
|8
Sinom
Pangkur
Kinanthi
Asmaradana
Dhandhanggula
Mengatruh
|9
Tokoh Campursari
lr
boten [lo[ro
sp
boten [so[po
ap
boten [ao[po
aj
boten [ao[jo
pitik\
boten pi[tk\
sikil\
boten si[kl\
miri=
boten mi[r=
ririh
boten ri[rh
boten a[lon\
wuru=
boten wu[r=o
pupus\
boten pu[pos\
murub\
boten mu[rob\
peXm\
sepet\
mexm\
teXs\
b. Panyerating aksara [e] taling, bab panyerating aksara [e] taling kaserat
mawi diakritik [].
[k[r
s[r
[f[n
l[r
c. Panyerating aksara [e] taling ceret1, bab panyerating aksara [e] taling
kaserat mawi diakritik [].
1)
{k{lk\
s{pn\
{s{rt\
{l{rn\
Panyerating taling kanthi tandha cerek, salebeting tata ja 4.c. ing nginggil punika mligi
kangg mbntenaken wujuding swanten [], jer salebeting tata ja panulising basa Jawa
aksara Jawa tandha taling cerek punika boten kaginakaken, tegesipun panyerating tembung
ingkang wonten ungeling swanten [] punapadn [], kaserat sami mawi sandhangan taling.
...................................................................................................................
.......................................................................................................................
4. Tembang Campursari punika kaprang dados pinten, andharaken ?
.................................................................................................
5. Kados pundi kawontenan sakawit rikala tembang Campursari punika kagelar
samadyaning bebrayan ageng Jawa.
...................................................................................................................
..........................................................................................................
?aj[ko[wpdluzm]n.
Wangsulan : Aja kow padha lunga mrana.
1. ?ap[ko[w[aorbis[m][nsaiki.
.............................................................................................................................
2. ?ajk[ka[nHo[m=o[aorwuru=ffip[z[cnNi=liyn\.
.............................................................................................................................
3. ?pitik|[lo[rolrk[bh.
..............................................................................................................................
4. ?[b[nCo[ro[nN[lo[romtik[bhpi[ycr[nN.
..............................................................................................................................
5. ?seg[nNwisKeX[kR=o[pLokKnHikimau.
..............................................................................................................................
D. Cobi tembangaken salah satunggaling tembang Campursari ingkang panjenengan
saged.
Wulangan angka 3
STANDAR
STANDAR KOMPETENSI
: Mampu mengungkapkan pikiran, gagasan, dan pendapat dalam berbagai bentuk wacana lisan
KOMPETENSI DASAR
INDIKATOR
tentang bahasa, sastra, dan budaya Jawa, dengan menggunakan santun bahasa atau unggah
ungguh bahasa sesuai dengan konteks budaya.
: Menyimak
Menyimak dan menanggapi pidato dalam bahasa Jawa (sesorah).
:
-
TEGESIPUN SESORAH
Salebeting kawruh basa Jawa, ingkang dipunwastani sesorah inggih punika atur
pangandikan wonten ngarsanipun tiyang kathah kanthi ancas lan tujuan ingkang
gumathok. Sesorah menawi wonten basa Indonesia asring winastan pidato.
Sesorah punika manekawarni wujud lan jinisipun, gumantung kaliyan ancas utawi
tujuan ingkang badh kaandharaken salebeting sesorah kalawau. Wondn jinising sesorah
kados ingkang kapacak ngandhap punika.
SESORAH (ATUR PAMBAGYA HARJA)
Atur pambagyaharja, sesorah jinis punika nggadhahi ancas lan isi minangka sarana
nyambut rawuhipun para tamu lan ugi minangka sarana ngaturaken sugeng rawuh,
adatipun ingkang caos atur pambagyaharja punika saking salah satunggaling sulih atur
saking kulawarga ingkang saweg kagungan kersa / hajat ;
Tuladha :
Nuwun,
Wonten ngarsanipun para pepundhn, para sesepuh pinisepuh ingkang pana ing pamawas, lebda ing
pitutur ingkang tansah sinanding, mbabar tuwin medhar surasaning kitab suci kalaming ilahi, saha
ingkang tansah marsudi mangastuti dhumateng pepoyaning kautaman, ingkang dhahat kinabektn,
para winasis miwah sagung para pangembating praja ingkang pantes tinulad sinudarsana minangka
songsong agunging para kawula dasih, para kadang tumaruna, para kadang manggalaning karya
Bahan Ajar Basa Jawa SMAN 1 Sanden kelas XI - 1 | 15
ingkang cinaketing manah tinangsul talining kekadangan tuwin sanggyaning para lenggah kakung
sumawana putri ingkang sinugata sagunging pakurmatan.
Rhning kula lan panjenengan punika hamung boboting titah sawantah ingkang taksih kapurba
kawissa dning Gusti Ingkang Maha Agung, pramila sumangga langkung rumiyin kula dhrkaken
sami munjuk raos syukur wonten ngarsa Dalem Gusti Allah ingkang sampun kepareng paring
karohkmatan, kabagaswarasan dhumateng kula lan panjenengan waradin dhateng kulawarga.
Para Rawuh,
Kula ing ngriki ngadeg nglenggana cumanthaka lumarab atur mundhi dhawuhipun kadang
manggalaning karya pngetan dinten kamardikan Republik Indonesia ingkang kaping 65, minangkani
bilih kula kapurih mijilaken raosing gati para kadang, sastu para kadang ngaturaken gunging
panuwun awit saking rawuh para tamu, ingkang sampun kanthi lila legawaning penggalih kersa
angrawuhi pngetan dinten punika, nanging kuciwaning manah para kadang boten saged caos papan
palenggahan punapadn pasugatan ingkang murwat, mila saking punika kula ugi nyuwunaken
samudra pangaksami.
Para Lenggah kakung saha putri,
Kados cekap semanten atur saking kula, bokbilih wonten blroning wirama, kithaling wicara,
punapadn tumindak ingkang keladuk kirang nujuprana, saged kula hamung nyadhong rumentahing
samudra sih pangaksami, ing wasana jaya jaya wijayanti, suradira jayaningrat lebur dning
pangastuti, mugiya rahayu ingkang samya pinanggih. Nuwun.
SESORAH (TANGGAP WACANA)
Tanggap wacana, utawi tanggap sabda, sesorah jinis punika nggadhahi ancas lan isi
minangka nanggapi atur pambagyaharja. Adatipun ingkang paring tanggap wacana saking
salah satunggaling sulih atur saking para tamu, utawi nayaka praja (Rt, Lurah, Camat,
Bupati, lsp) ;
Tuladha :
(salam pambuka kajumbuhaken kaliyan kawontenan)
Nuwun,
Wonten ngarsanipun para pepundhn, para sesepuh pinisepuh ingkang pana ing pamawas, lebda ing
pitutur ingkang tansah sinanding, mbabar tuwin medhar surasaning kitab suci kalaming ilahi, saha
ingkang tansah marsudi mangastuti dhumateng pepoyaning kautaman, ingkang dhahat kinabektn,
para winasis miwah sagung para pangembating praja ingkang pantes tinulad sinudarsana minangka
songsong agunging para kawula dasih, para kadang tumaruna, para kadang manggalaning karya
ingkang cinaketing manah tinangsul talining kekadangan tuwin sanggyaning para lenggah kakung
sumawana putri ingkang sinugata sagunging pakurmatan.
Rhning kula lan panjenengan punika hamung boboting titah sawantah ingkang taksih kapurba
kawissa dning Gusti Ingkang Maha Agung, pramila sumangga langkung rumiyin kula dhrkaken
sami munjuk raos syukur wonten ngarsa Dalem Gusti Allah ingkang sampun kepareng paring
karohkmatan, kabagaswarasan dhumateng kula lan panjenengan waradin dhateng kulawarga.
Para Rawuh,
Kula ing ngriki ngadeg nglenggana cumanthaka lumarab atur wonten ngarsa panjenengan para tamu
samudayanipun, sastu mongkog raosing manah, nyumurupi kridhaning para wiranm ingkang taksih
Bahan Ajar Basa Jawa SMAN 1 Sanden kelas XI - 1 | 16
kagungan raos tresna dhumateng nagrinipun, kacihna wonten kalodhangan wekdal ing mirunggan
punika saged ngawontenaken dinten kamardikan Republik Indonesia ingkang kaping 62, kanthi
swasana ingkang regeng. Kula ugi ngaturaken gunging panuwun awit saking kersa panjenengan para
tamu angrawuhi adicara punika, mugia lumantar adicara dinten kamardikan Republik Indonesia
ingkang kaping 65, kula panjenengan sageda tansah tresna lan tansah ngupadi murih prayoginipun
kawontenan nagri awakipun piyambak punika saged gemah ripah loh jinawi karta tata tentrem tuwin
raharja. Amien.
Para Lenggah kakung saha putri,
Kados cekap semanten atur saking kula, bokbilih wonten blroning wirama, kithaling wicara,
punapadn tumindak ingkang keladuk kirang nujuprana, saged kula hamung nyadhong rumentahing
samudra sih pangaksami, ing wasana jaya jaya wijayanti, suradira jayaningrat lebur dning
pangastuti, mugiya rahayu ingkang samya pinanggih. Nuwun.
SESORAH (MEDHAR SABDA / WURSITAWARA)
Medhar sabda, utawi ugi winastan ular ular, wasita luhur, wursitawara, sesorah
jinis punika nggadhahi ancas lan isi bab wedharing pitutur jati utawi nashat. Adatipun
ingkang dipunsuwuni pangandikanipun para sesepuh ingkang sampun lebda ing pitutur,
punapadn para alim ulama.
Tuladha ;
(salam pambuka kajumbuhaken kaliyan kawontenan)
Nuwun,
Wonten ngarsanipun para pepundhn, para sesepuh pinisepuh ingkang pana ing pamawas, lebda ing
pitutur ingkang tansah sinanding, mbabar tuwin medhar surasaning kitab suci kalaming ilahi, saha
ingkang tansah marsudi mangastuti dhumateng pepoyaning kautaman, ingkang dhahat kinabektn,
para winasis miwah sagung para pangemban pangembating praja ingkang pantes tinulad
sinudarsana minangka songsong agunging para kawula dasih, para kadhang tumaruna ingkang
cinaketing manah tinangsul talining kekadhangan lan sanggya para rawuh kakung miwah putri
ingkang sinugata sagunging pakurmatan.
Rhning kula lan panjenengan punika hamung titah sawantah ingkang taksih kapurba kawissa
dning Gusti ingkang Maha Agung, pramila sumangga langkung rumiyin kula dhrkaken sami
ngaturaken puja puji Syukur wonten ngarsa dalem Gusti Allah ingkang sampun kepareng paring
karokhmatan, kabagaswarasan dhumateng kula lan panjenengan waradin dhateng kulawarga.
Para rawuh,
Jumbuh kaliyan hamngeti dinten Ambal warsa Kamardhikan Republik Indonesia, wonten ri
kalenggahan punika ingkang sampun ndungkap kaping 65 warsa, kula badh ngaturaken sesorah
ingkang wonten gegayutanipun kaliyan dinten kamardhikan.
Para Rawuh,
Ir.Soekarno dalah Muhammad Hatta punika piyayi ngaluhur ingkang kontap asmanipun
mangambar arum sasat ngebaki jagad, ingkang mangambar sans raja brananipun sans trahing
kusuma rembesing madunipun. Ananging mangambar arum asmanipun awit panjenenganipun
kekalih minangka ingkang hanglantaraken kawula sakindenging Nusantara owal saking jaman
Bahan Ajar Basa Jawa SMAN 1 Sanden kelas XI - 1 | 17
penjajahan. Kasunyatan ingkang mangambar arum punika inggih gnya ageng lelabetanipun
dhumateng bangsa lan nagari.
Para rawuh, mirunggan para kadhang tumaruna ingkang cinaketing manah.
Sumangga kula aturi menggalih ingkang langkung prayogi, salebeting ambal warsa ingkang sampun
ndungkap 65 warsa punika, mliginipun tumrap para kadhang taruna. Jer panjenengan minangka
ingkang piniji badh gumantos ngrenggani nagari saking asthanipun para sepuh ingkang sampun
ndungkap ing yuswa. Ing purwa kalawau sampun kula pratlakaken, bilih wontenipun dinten
pngetan ambal warsa punika, awit saking labuh labetipun para sesepuh ingkang sampun kanthi
rilaning penggalih, dados bebantening payudhan murih saged mahanani nagari Indonesia ingkang
mardhika, boten kaptang malih kathahing nyawa minangka pitumbasan kawontenan ingkang
sakpunika kula lan panjenengan raosaken sami.
Para rawuh ingkang sinugata sagunging pakurmatan
Jumbuh kaliyan kawontenan mekaten, pramila sumangga sesarengan awakipun piyambak wiwit
ndhrk menggalih lan caos pamrayogi, kados pundi prayoginipun nagari punika saged loh jinawi
kang sarwa tinandur, gemah ripah kang sarwa tinumbas, karta tentrem sarta raharja sumrambah
para kawula dasih sadhengah papan ing tlatah Indonesia, kinanthi saiyeg saka praya manunggaling
para kawula kalawan para pangemban pangembat dalah para manggalaning nagari, hamemangun
karya, hamemayu hayuning bawana, satemah mahanani Indonesia ingkang raharja.
Para rawuh,
Kados cekap semanten atur saking kula, bilih wonten blroning wirama, kithaling wicara, lan kirang
trapsila menggahing subasita punapadn wonten samukawis ingkang kirang nujuprana penggalih
para rawuh, sastu kula hamung saged nyuwun gunging samudra sih pangaksami. Ing wasana
sumangga asesanti jaya jaya wijayanti, suradira jayaningrat lebur dning pangastuti, mugiya rahayu
ingkang samya pinanggih.
Nuwun.
Ing ngandhap punika satlereman bab ingkang magepokan kaliyan
cengkoronganipun sesorah antawisipun ;
1. Cengkorongan tumraping atur pambagya harja ;
a. Pambuka, ngaturaken salam manut kapitayan sarta swasananing para tamu
ingkang rawuh wonten ngriku.
Tuladha salam pambuka ingkang saged dipunginakaken;
Assalamualaikum Warahmatullahiwabarakatuh (tumraping ingkang ngrasuk Islam)
Om Swastyastu (tumraping ingkang ngrasuk Hindu)
Ngaturaken pambagya wilujeng ....(tumrap agami sansipun)
Bapak-bapak.... ingkang kinurmatan
Bapa saha ibu .... ingkang kinabektn
Para rawuh kakung saha putri ingkang satuhu luhuring budi
Sugeng siang (dalu, njing, sonten)
Lan sakpanunggalanipun.
b. Purwaka, ngajak munjuk panuwun ngarsa Gusti Ingkang Akarya Jagad
ingkang sampun kepareng paring kasarasan, kawilujengan, karahayon, lsp.
[zo[ko
k]m
k]mai=gil\
aku
kul
kul 1
[ko[w
s[mPyn\
pvJen_zn\
piymB[k
piymBkKipun\
pvJen_znNipun\
aw[k[d[w
awkKipunPiymBk\
kullnPvJen_zn\
tuw
sepuh
sepuh
bis
sgef\
sgef\
fu[w
gdh
kguzn\
ati
mnh
p=glih
[nk\,[yn\
bilih
menwi
[zo[m=o
mtu/
zenFik
lgi
sweg\
sweg\
turu
tiXm\
s[r
luz
[ksh
tinFk\
mzn\
ned
da/
[zo[mB
zuvJ|k\
zuvJ|k\
a[wh
c[aos\
pri=
pzpur
pzpunTen\
pzkSm
1)
Wonten sakprangan buku utawi paramasastra Jawa ingkang ngginakaken tembung dalem
minangka tembung krama inggil saking aku, nanging wonten modul punika tembung krama inggil aku
kula. Tembung dalem punika boten saged uwal saking tembung ngajengipun tuladha : abdi dalem
(abdi panjenengan, putra dalem (putra panjenengan), kagungan dalem (kagungan panjenengan),
garwa dalem (garwa panjenengan). Mila saking punika tembung dalem langkung trep lan prayogi
minangka sesulih tumrap tembung panjenengan ananging tartamtu tumrap priyantun ingkang
langkung dipunaosi utaminipun tumraping ratu.
PARAMABASA ;
TEMBUNG
LINGGANIPUN
WIDYA TEMBUNG
TEGESIPUN
sesepuh
sepuh
Krama Inggil
Dwipurwa + sepuh
Tuwa
flh
flh
Krama inggil
Lan
pn
Tembung Kawi
Waspada
mws\
Tembung Kawi
Pa + mawas
Pangrasa
sa
sa
Krama inggil
Lan
XbF
XbF
Tembung Kawi
Duw / nduwni
pitutu/
tutu/
Tembung Kawi
Pi + tutur
Nashat
anF|m\
fum\
Tembung Kawi
Han + dum
Mbagi / ngedum
as|ti
Tembung Kawi
Ma(N) + astuti
Ndedonga
pn
pmws\
mzs|ti
pe[poynNi=
[poyn\
kautmn\
autm
Tembung Kawi
Dwipurwa + poyan +
ing
Tembung Kawi
Ka + utama + n
tinulf\
tulf\
Tembung Kawi
In + tulad
Diconto
sinuf/sn
suf/sn
Tembung Kawi
In + sudarsana
Diconto
cinket\
cket\
Krama inggil
In + caket
Cerak / cedhak
tin=sul\
t=sul\
Krama inggil
In + tangsul
Ditalni
cumnQk
cnQk
Tembung Kawi
Um + canthaka
Kewann
sinugt
sugt
Tembung Kawi
In + sugata
Disuguh /
diwnhi
aupfi
aupfi
Tembung Kawi
Digolki
p][yogi
Tembung Kawi
apik
p][yogi
Pangandikan
Kabecikan
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
............................................................................................................................................
B. Gladhn angka 2. Golken dasanam utawi tembung ingkang sami tegesipun, kanthi
njodohaken antawisipun kolom A lan B mawi garis :
1. p][yogi
A. a=[go[lkKi
2. aupfi
B. fi[con[nQo
3. cinket\
C. becik\
4. tinulf\
D. fu[w
5. pn
E. amBgi
6. XbF
F. ze/ti
7. anF|m\
G. ln\
8. pitutu/
H. anFe[f=oz
9. flh
I.
cedk\
10. mzs|ti
J.
n[sat\
Wulangan angka 4
STANDAR KOMPETENSI
: Mampu mengungkapkan pikiran, gagasan, dan pendapat dalam berbagai bentuk wacana lisan
tentang
tentang bahasa, sastra, dan budaya Jawa, dengan menggunakan santun bahasa atau unggah ungguh
bahasa sesuai dengan konteks budaya.
KOMPETENSI DASAR
INDIKATOR
: Menyimak dan menanggapi ungkapan ungkapan tradisional dalam budaya masyarakat Jawa.
:
-
Siswa bisa
bisa membedakan dan mendefinisikan undha usuk basa dalam penggunaannya.
penggunaannya.
Tuladha :
Basa Asalipun
Tuladha
Tembung Baku
Tembung Ngoko
bsmf-
,k,:aj_
,k,:b[d
axp\
Basa Madya
K : ajeng
K : badh
arep
,k,:awi,fweg\
,k,:m=g
a[yo
K : awi, daweg
K : mangga
ayo
,k,:fik,anFik
,k,:s[mPyn\
[ko[w
K : dika / ndika
K : sampyan
Kow
,k,:klih
,k,:kliyn\
k[ro
K : kalih
K : kaliyan
karo
bsk]m[fs
,k,:[bvJ=
,k,:[bvJi=
[bsuk\
K : benjang
K : benjing
bsuk
,k,:g]m
,k,:ltu
geni
K : grama
K : latu
geni
,k,:sefnTen\
,k,:sfy
k[bh
K : sedanten
K : sadaya
kabh
Dados wosing andharan, bilih tiyang saged ing unggah ungguh basa, yn wicanten
utawi sesambetan kaliyan tiyang sans, basanipun tansah dipunarah arah, netepi
pranataning subhasita, paugeraning tata susila, murih tansah adamel reseping manah.
Wondn caranipun, tiyang wau tansah saged nglenggahaken dhiri pribadhi, njagi
ajining dhiri nanging boten pegat ing lampah lembah manah, andhap asor saha pinter
ngurmati ing ngasans. Tumrap unggah ungguh basa, prakawis ingkang kalebet wigatos
lan remit inggih punika cak tumindakipun ngurmati tiyang sans, amargi kanthi tansah
mulat sawatawis pepnget utawi factor, ing antawisipun :
1. Faktor umur. Tuladhanipun : lar alit ngurmati lar ingkang langkung ageng. Tiyang
enm ngurmati tiyang ingkang langkung sepuh.
2. Faktor peprenahan (kekerabatan). Wosipun tiyang ingkang kaprenah enm, ngurmati
sadhrk ingkang awunipun langkung sepuh. Tuladhanipun : adhi ngurmati kakang
utawi mbakyu. Anak ngurmati bapa lan ibu (tiyang sepuh). Putu ngurmati embah.
Keponakan ngurmati bapa paman lan bibi, lsp.
3. Faktor drajat pangkat. Tuladhanipun : murid ngurmati guru. Pegaw ngurmati
pangarsanipun. Warganing pakempalan ngurmati sesepuhipun.
4. Faktor drajat semat. Tuladhanipun : Tiyang ingkang sugih, utawi sitinipun wiyar,
blanjanipun ageng, lsp.
5. Faktor trah. Tuladhanipun : Tiyang ingkang gadhah sesebatan, radn ajeng, radn
mas, lsp.
6. Faktor tetepangan. Wosipun tiyang ingkang drng tepang, drng patos tepang,
utawi tepangan nggal, limrahipun langkung dupunurmati tinimbang tiyang
ingkang sampun kulina. Tuladhanipun : yn manggihi tamu, utawi tetumbas
Bahan Ajar Basa Jawa SMAN 1 Sanden kelas XI - 1 | 26
dhateng bakul, ingkang drng tepang utawi drng kulina, limrahipun mawi basa
krama.
Manut saking layang Karti Basa terbitan Kementrian PP dan K (1946: 64 84),
mratlakaken bilih undha usuk basa punika kaprang dados pitung (7) tataran, ing
antawisipun :
1. Basa Ngoko
a. Ngoko-lugu
1) Antya-basa
b. Ngoko-andhap
2) Basa-antya
2. Basa Madya
a. Madya-ngoko
b. Madyantara
c. Madya-krama
3. Basa Krama-dsa
4. Basa Krama
a. Mudha-krama
b. Kramantara
c. Wredha-krama
5. Basa Kramainggil
6. Basa Kedhaton
7. Basa Kasar
TULADHA UNDHA USUK BASA JAMAN RUMIYIN (KARTI BASA)
Tuladha tuladha ngandhap punika, namung minangka waosan kmawon lan tambahing
kawruh.
1. Basa ngoko (Antya-basa)
Pawicantenanipun Samadikun kaliyan Sumarji ;
Samadikun
: Mau bengi sliramu apa sida tindak menyang Prawirataman ?.
Sumarji
: Sida, dakperlokak ndeleng wayang, lah kangmas apa ora
mriksani,
kok kaya ora katon ?.
Samadikun
: Ora, wong awakku lagi rada ora kepnak, mula bener ngendikamu,
aku kakan melk nanging arang jejamu.
Sumarji
: Wah, mungguh kangmas rawuh mesti ora kersa kondur, amarga
dhalang apik tur lucu banget.
2. Basa madya (Madya-ngoko)
Pawicantenanipun Mbok Sardi kaliyan Mbok Merta ;
Mbok Sardi
: Dika suk suk kok empun mruput teng pasar, onten perlu
napa?.
Mbok Merta
: Ajeng nempur, nk rada kawanan sok boten komanan.
Mbok Sardi
: Kula niki temen nggih butuh beras kaya ndika.
Mbok Merta
: Nggih engga bareng, njing pasaran ngarep niki rak dereng kena
dipestkk, adat sing empun empun beras parin wong dsa sami
disimpen mawon.
3. Basa krama-dsa
Pawicantenan antawisipun mas Marta (mawi basa ngoko) kaliyan Sadrana (mawi basa
krama-desa) ;
Mas Marta
: Rak ya padha slamet ba ta kang Sadrana ?.
Bahan Ajar Basa Jawa SMAN 1 Sanden kelas XI - 1 | 27
Sadrana
Mas Marta
Sadrana
7. Basa kasar
Pawicantenan antawisipun Dul Jabar kaliyan Sarmin :
Dul Jabar
: Min, ayo tangi wis awan micek ba gawmu !!!.
Sarmin
: Asem ki, semprul tenan.ngapa ta ?.
TULADHA UNDHA USUK BASA ING JAMAN SAKPUNIKA (MODERN)
Salebeting jaman modern utawi jaman sakpunika, undha usuk basa Jawa naming
kantun sekawan (4) tataran ingkang dipunsinaoni ing pawiyatan lan sadhengah papan
samadyaning bebrayan ageng Jawa, wujuding undha usuk kasebat, kados ing ngandhap
punika :
1. Basa Ngoko
Pawicantenanipun Hasan kaliyan Nurdin kanca raketipun pak Ali ;
Hasan
: Kaya pak Ali mau lunga menyang apotik, mbok menawa
kow weruh duw perlu apa ?.
Nurdin
: Pak Ali tuku obat resp dhokter, jarn dhk wingi calon
bojon lara.
2. Basa Ngoko-alus
Pawicantenanipun bu Srini kaliyan pak Tana, kekalihipun kanca guru ;
Bu Srini
: Kaya pak Ali mau tindak menyang apotik, mbok menawa
panjenengan pirsa kagungan perlu apa ?.
Pak Tana
: Pak Ali mundhut obat resp dhokter, ngendhikan dhk
wingi calon garwan gerah.
3. Basa Krama
Pawicantenanipun mbok Radem tangganipun pak Ali kaliyan pak Atma tukang
kebon sekolahan ;
Mbok Radem
: Kados pak Ali wau ksah dhateng apotik, bok menawi
sampyan sumerep gadhah perlu punapa ?.
Pak Atma
: Pak Ali tumbas obat resp, criyosipun kala wingi calon
smahipun sakit.
4. Basa Krama-inggil (alus)
Pawicantenanipun bu Tini Kepala Sekolah (taksih radi enm) kaliyan pak Marta
guru (sampun sepuh).
Bu Tini
: Kados pak Ali wau tindak dhateng apotik, bok menawi
panjenengan pirsa kagungan perlu punapa ?.
Pak Atma
: Pak Ali mundhut obat resp dhokter, ngendikanipun
kalawingi calon garwanipun gerah.
Tuladhanipun :
SANSEKERTA
JAWA KAWI
LATIN
JAWA ANYAR
LATIN
sauya-
su/y
Surya
s}=[z[z
Srengng
kN-
k/n
Karna
kupi=
Kuping
pustk
pusTk
Pustaka
buku
Buku
ivadya
wif-
Widya
[zlM|
Nglmu
Asva
asW
Aswa
jrn\
Jaran
i~
t]i
Tri
telu
Telu
toja
[tj
Tja
chy
Cahya
Cnd`
[conF`
Candra
xmB|ln\
Rembulan
vana-
w/n
Warna
we/n
Werna
sap-
s/p
Sarpa
aul
Ula
Sast`
$s`
Sastra
$s`
Sastra
A@sar
akSr
Aksara
tulisn\
Tulisan
puir
puri
Puri
kuq
Kutha
put`
put]
Putra
ank\
Anak
vayau
byu
Bayu
azin\
Angin
Aksa
aks
Akasa
lzit\
Langit
Aigna
agNi
Agni
geni
Geni
poit-iva
pe/tiwi
Pertiwi
bumi
Bumi
AT-
a/q
Artha
duwit\
Dhuwit
AaPsar
apSr
Hapsara
wiffri
Widadari
Aa%maja
atMj
Atmaja
ank\
Anak
Baaskr
*sKr
Bhaskara
s}[z[z
Srengng
Bauima
*umi
Bhumi
bumi
Bumi
ca%var
ctu/
Catur
ppt\
Papat
Tuladha ;
1. ?ankLn=[zwisFfi[w=oge[d.
Anak lanang wis dadi wong gedh.
?put]kku=zipunSmPunF[fosP]iyn|n|au/.
Putra kakungipun sampun dados priyantun luhur.
?atMjkku=zipunSmPunF[fosP]iyn|n|au/.
Atmaja kakungipun sampun dados priyantun luhur.
2. ?wisF|=k[pR=owulnH=[go[nNbli.
Wis ndungkap rong wulan anggon bali.
?smPunF|=kpKlihssia=[gnNipu[nKonF|/.
Sampun ndungkap kalih sasi anggnipun kondur.
?smPunF|=kpKlih[conF`a=[gnNipu[nKonF|/.
Sampun ndungkap kalih candra anggnipun kondur.
A. Gladhn 1. Gawenen ukara - ukara ngoko ngandhap punika dados ukara ngoko alus
1. ?ms\,apwizi[ko[wsifluz[ztn\.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
2. ?aLapaibuwis|ru[kokWis|tupPn\.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
3. ?pi[ysimBhapwisMri[llr.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
4. ?wizipkP/mn|zmev=slanpe/luap.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
5. ?bpkWisMznF|ru=,m_[kotk|[kokNseg[go[r=.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
1. ?ms\,apwizi[ko[wsifluz[ztn\.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
2. ?aLapaibuwis|ru[kokWis|tupPn\.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
3. ?pi[ysimBhapwisMri[llr.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
4. ?wizipkP/mn|zmev=slanpe/luap.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
5. ?bpkWisMznF|ru=,m_[kotk|[kokNseg[go[r=.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
C. Gladhn 3. Gawnen ukara ngoko ngandhap punika dados ukara krama inggil
1. ?ms\,apwizi[ko[wsifluz[ztn\.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
2. ?aLapaibuwis|ru[kokWis|tupPn\.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
3. ?pi[ysimBhapwisMri[llr.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
4. ?wizipkP/mn|zmev=slanpe/luap.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
5. ?bpkWisMznF|ru=,m_[kotk|[kokNseg[go[r=.
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
....................................................................................................................................
D. Gladhn 4. Tembung tembung Kawi ngandhap punika punapa tegesipun ?
1. atMj
:.
2. *sKr
: .
3. byu
: .
4. a/q
: .
5. apSr
: .
6. asW
: .
7. agNi
: .
8. aks
: .
9. wif-
: .
10. k/n
: .
A. Wangsulana pitakn ngandhap punika kanthi maringi tandha ping (X) tumraping
wangsulan ingkang panjenengan raos leres.
1. Ukara Lha apa bapak mau ora tindak kantor punika kalebet ukara ?
a. Ngoko Lugu
d. Krama
b. Krama Inggil
e. Madya Krama
c. Ngoko Alus
2. Tembung jengandika punika tegesipun kaliyan tembung ?
a. Apa
d. Panjenengan
b. Kula
e. Piyambakipun
c. Ingsun
3. Tetembungan aswa, akasa, agni, bayu, pustaka, punika kalebet tetembungan ingkang
d. Candhak / nyandhak
e. Nggawa
d. pntcr
b. p]ntaficr
e. pantcr
c. pntaficr
7. supados wijiling pangandikan saged nggadhahi bobot antawisipun kados ing
ngandhap punika, keJawa ?
a. pirsa sastu dhateng ayahanipun
d. Lantip ing panggraita
b. Tatas
e. Baut micara
c. Kagungan kawruh ingkang cekap
8. Ingkang dipunwastani tatas punika tata ing bab punapa ?
a. Babaran isining wedharan
d. Wijiling pangandikan
b. Swasaning ayahan
e. Wayahing ayahan
Bahan Ajar Basa Jawa SMAN 1 Sanden kelas XI - 1 | 36
c. Sinar Jaya
19. Manthous punika asalipun saking tlatah pundi ?
a. Yogyakarta
d. Kulonprogo
b. Bantul
e. Sleman
c. Gunungkidul
20. Jinising tembang Jawa salebeting kawruh tembang Jawa punika wonten pinten ?
a. Sekawan
d. Tiga
b. Nem
e. Gangsal
c. Pitu
21. Wirangrong, Balabak, lan Juru Demung punika sakprangan tuladha tembang ?
a. Tembang Tengahan
d. Tembang Campursari
b. Tembang Macapat
e. Sekar Ageng
c. Tembang Dolanan
22. Manut jinisipun, tembang Campursari punika kaprang dados pinten ?
a. Tiga
d. Sekawan
b. Gangsal
e. Nem
c. Pitu
23. Sesorah ingkang ancas utawi tujuanipun minangka nanggapi atur pambagyaharja
punika dipunwastani?
a. Wursitawara
d. Bawa
b. Tanggap Wacana
e. Pambiwara
c. Pambagyaharja
24. Wigatosaken cengkorongan sesorah ngandhap punika !!!
Pambuka
Purwaka
Wedharan ;
o Ngaturaken sugeng rawuhipun para tamu.
o Ngaturaken gunging panuwun awit rawuhipun para tamu.
o Nyuwunaken pangaksama tumraping kawontenan, papan,
pasugatan.
o Hananggapi punapa ingkang dados aturipun pambagyaharja.
Panutup
Cengkorongan punika kalebet cengkorongan ..?
a. Atur Pambagyaharja
d. Tanggap Wacana
b. Wursitawara
e. Pambiwara
c. Pariwara
lan
d. kpn\
Bahan Ajar Basa Jawa SMAN 1 Sanden kelas XI - 1 | 38
b. an
e. pir
c. sp
27. Ing ngandhap punika tembung ingkang tegesipun sami kaliyan tembung prayogi
?
a. Duw
d. Tuwa
b. Apik
e. Cedhak
c. Lan
28. Basa ngoko saha krama ingkang ngetrepi wawaton utawi paugeraning undha usuk
basa, punika ingkang dipunwastani ?
a. Tata krama
d. Subhasita
b. Budi pekerti
e. Tepa slira
c. Undha usuk basa
29. Sakprangan pepnget utawi faktor ingkang anjalari wontenipun undha usuk basa
punika kaprang wonten pinten ?
a. Tiga
d. Sekawan
b. Gangsal
e. Nem
c. Pitu
30. Lar alit ngurmati lar ingkang langkung ageng bab punika minangka tuladha
undha usuk basa jalaran saking faktor ?
a. Peprenahan
d. Umur
b. Drajat
e. Tetepangan
c. Pangkat
31. Manut saking layang Karti Basa, undha usuk basa Jawa kaprang dados pinten ?
a. Tiga
d. Sekawan
b. Gangsal
e. Nem
c. Pitu
32. Inggih sakpunika tiyang sepah kula sampun dhangan. Ukara punika kalebet ukara
basa punapa ?
a. Krama inggil
d. Ngoko alus
b. Krama dsa
e. Madya krama
c. Kramantara
33. Kalawingi ing griya jengandika kados wnten tamu. Ukara punika kalebet ukara
basa punapa ?
a. Krama inggil
d. Kedhaton
b. Krama dsa
e. Madya krama
c. Kramantara
34. Aku lunga pasar, nalika semana ibu lagi turu. Ukara punika menawi kadamel
basa krama / krama inggil dados ?
a. Aku ksah pasar, nalika semana ibu lagi sar.
b. Kula tindak peken, nalika semanten ibu saweg tilem.
c. Kula ksah peken, nalika semanten ibu saweg sar.
Bahan Ajar Basa Jawa SMAN 1 Sanden kelas XI - 1 | 39
d. Srengng
e. Werna
d. Manuk
e. Werna
d. s/p
b. k/n
e. t]i
c. [tj
B. Jangkepana pitakn ngandhap punika !!!
NGOKO
KRAMA
KRAMA INGGIL
aku
tiXm\
munD|t\
luz
ned
sirm\
tuw
pri=
sweg\
pzpur
Wulangan angka 5
STANDAR KOMPETENSI
KOMPETENSI DASAR
INDIKATOR
: Mampu memahami berbagai teks tentang bahasa, sastra, dan budaya Jawa.
: Membaca dan memahami pesan moral dari wacana beraksara Jawa.
:
-
Membaca teks yang sudah dilatinkan dengan melagukan sesuai dengan kaidah bait tembang
yang ada.
Membaca dan mencari isi serta kandungan amanat yang ada dalam teks tersebut.
sek/gmB|hpi=ctu/,k=cinNtu/[polhk=kln|/,tnPtutu/ktul
tulktli,kfluw/'ktutuh,kptuhpnFfia[won\,ajznTi
kbvJ|/,br=[polhai=k=[norjuju/,[ynKbvJ|/[koju/syekTitnBeci
k\,becikZ|pyaaiku,pitutu/ai=k=sye[kTos\,pitut/bene/ai
ku,syekTiaikupnTesTinNiru,nf-nMetuski=[w=osuf]p[pki,lmunBecik|W
rukKipun\,aikupnTesSira=[go,an[pocpnNipun\,afigunafi
g=afigu=pnNfig=kif=afigu=pinN'Qi,afigunaulaiku,telupisnM
tis[mPoh,sikif=aumBgGipun\,azenFelKenKebt|mPtTipun\,pnSi
gjhazenFeln
Ke G|=a=zi=gil\,aulzenFelLkenHiku,mnFi[nNklmunV[ko
t\,aikuaupminNipun\,ajzenFelLkenSiraiku,tuk=ntaiys
pkumwni,aikuamB[
e kK[w=ofigu=,ai=wsnffia[s/o,amBekFigu=
punNiku,a=zu=zskKenKsurnNipun\,prtnT=cnFlavenVmPnNi,tinNemenN[
nBoypurun\,stemhffigugu[yon\,ai=[w=oauripPunNiku,ajz=
[goamBekK=tetelu,a=z=[gow[r[rhririhztiati,[fnKw=w=br=l
ku,[fnWsKiq[solhai=[w=o,
Gladhn 1. Seratan Jawa nginggil punika cobi salinen salebeting aksara Latin !!!
Wangsulan :
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
Bahan Ajar Basa Jawa SMAN 1 Sanden kelas XI - 1 | 43
.............................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
9. Watek adiguna punika watek ingkang kados pundi ?
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
10. Salebeting tiyang gesang punika kedah ngagem watek ingkang ?
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
Wulangan angka 6
STANDAR KOMPETENSI
KOMPETENSI DASAR
INDIKATOR
: Mampu mengungkapkan gagasan, dan pendapat dalam berbagai bentuk karangan tentang bahasa,
sastra, dan budaya Jawa.
: Menulis artikel berbahasa Jawa, yang memuat budi pekerti.
:
-
Bungah rasan duw motor, aku kepincut mlu kaya kanca kanca, motor tak
modifikasi, ban takganti sing cuilik, takcpr, wah pokok gaul, barang bapak pirsa,
aku didukani, kon mbenerk motorku kayadn aslin, ning jeneng cah enom aku ya
ngyl nganggep yn bapak ki ketinggalan jaman alias ora gaul.
Ana let seminggu aku mulih liwat Temanggung, sore ngarepak maghrib, motor
takplayok sakpol ngoyak lampu bangjo, barang wis ucul dumadakan ing prapatan
ngarep ana mobil box arep nyabrang wis takbl ketok mandeg barang aku tancap gas,
kana ya mlu tancap gas, sittttttttttttttttttt.braaaakkkkkkkkkkk.
Tenger tenger aku nang tengah aspalan lungguh ndoplong lan nemb klingan yn
kecelakaan, motorku ngarep remuk ban pecah nyungsep nang ngisor mobil, mobil
kaca ngarep lan mburi tatas, aku mung mbatin iki merga jalaran motorku ban cilik tur
cpr dadi nalika semana ora imbang lan bisa uga kuwi merga aku ngyl karo wong
tuwaku, ning sing takgumunak motorku remuk, mobil ringsek Alhamdulillah aku
babar pisan ora tatu, mbuh kepiy jalaran, mbokmenawa aku mung dilingak karo
Gusti aja wani wani nyeplkak ngendikan wong tuwa.
Gladhn 1. Wacan nginggil punika salinen salebeting basa Jawa Krama Krama Inggil !!!
Wangsulan :
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
Bahan Ajar Basa Jawa SMAN 1 Sanden kelas XI - 1 | 47
Wulangan angka 7
STANDAR KOMPETENSI
KOMPETENSI DASAR
INDIKATOR
: Mampu mengungkapkan gagasan, dan pendapat dalam berbagai bentuk karangan tentang
tentang bahasa,
sastra, dan budaya Jawa.
: Menulis surat resmi (undangan, berita, lelayu) berbahasa Jawa.
:
-
JANGKEPING WULANGAN
Ing jaman ingkang sarwi komputer kados sakpunika, sampun awis sanget ingkang
kersa nyerat utawa damel serat pribadhi kanthi ngginakaken basa Jawa. sampun malih serat
ngginakaken basa Jawa, serat ingkang ngginakaken basa Indonesia kmawon inggih sami
nasibipun. Punika amargi saya majengipun nglmu teknologi komunikasi kadosdn, HP
lan Internet.
Nanging sanajan sampun awis sanget dipunginakaken, boten wonten awonipun
menawi awakipun piyambak tetep nyinau babagan serat (nawala, surat, serat, kintaka).
Serat utawi serat punika, kalebet iketaning basa gancar ingkang mawi paugeran,
paugeran punika manut lan kajumbuhaken kaliyan unggah ungguhing pasrawungan.
Nyerat serat punika wonten tatananipun, tatanan punika adhedhasar, ingkang ngirim lan
ingkang dipunkirimi.
Perkawis ingkang wigatos lan kedah dipunmangertosi salebeting panyerataning
serat utawi serat ;
a. Panyerating asma kedah jangkep, langkung prayogi menawi kaserat pangkat, lan
kalenggahanipun.
b. Panyerating alamat / papan dunungipun ingkang dipunkirimi serat kedah
jangkep lan cetha.
c. Panyerating titi mangsa kapacak ing sisih tengen.
d. Dipunwigatosaken bab adangiyahipun, inggih punika, pandonga, pamuji,
pakurmatan ing purwakaning serat.
e. Pamilihing paprenahan lan tembung tandha pakurmatan kedah leres lan manut
pranatan ingkang lumampah.
Bahan Ajar Basa Jawa SMAN 1 Sanden kelas XI - 1 | 49
f.
Manut isi lan ancasipun serat utawi serat kaprang dados 4 (sekawan), kadosta ;
a. Serat Kitir, serat ingkang isi lan ancasipun minangka sarana kangg nyenyuwun
tulung tumrap ingkang dipunkirimi serat / serat, adatipun rumiyin mawi sarana
telegram.
b. Serat Iber, serat ingkang isi lan ancasipun minangka sarana kangg paring / caos
pawarta ingkang sampun lumampah.
c. Serat Ulem utawi serat Sedahan, serat ingkang isi lan ancasipun minangka sarana
kangg ngaturi uleman upacara pawiwahan, tetakan, pngetan, lsp.
d. Serat Dhines, serat ingkang isi lan ancasipun minangka sarana kangg
kaperluwan dhines kantoran.
Tuladha Serat Kitir (pribadhi) ;
Bantul , 13 Ruwah 1944 B
26 Juli 2011
Ingkang kinurmatan
Bapak saha Ibu
Wonten ing dalem
Assalamualaikum Wr Wb..
Bapak saha Ibu wonten ing dalem, ngaturi kawuningan bilih ngantos ing dinten punika ingkang putra
pun Setya wonten ing Bantul tansah pinaringan kanugrahaning Gusti ingkang Murbng Dumadi. Pangajab kula
inggih mekaten, mugi Bapak saha Ibu wonten ing dalem tansah jinangkung dning Gusti ingkang Maha Agung.
Bapak, saha Ibu, ngaturi priksa bilih minggu ngajeng ingkang putra badh ndhrk Ujian Tengah
Semester. Awit saking punika, amrih lancar saha gancar anggn kula ndhrk ujian punika, kula nyuwun donga
pangstu ingkang linangkung. Awit kula pitados bilih boten wonten ingkang saget nandhingi donganipun tiyang
sepuh.
Bapak saha Ibu, ndadosaken kawuningan bilih syarat kangg ndhrk Ujian Tengah Semester punika
kedah sampun mbayar SPP ngantos wulan September, lan ugi kedah nbayar pendaftaran ingkang agengipun Rp.
10.000,-. Kamangka kula ngantos samangk nemb mbayar SPP ngantos wulan Juli, punika ateges bilih kula kedah
mbayar SPP kalih wulan, lan saben wulan agengipun Rp. 75.000,-.
Pramila menawi dipungunggung sedaya
- SPP kalih wulan
: Rp. 150.000,-Pendaftaran
: Rp. 10.000,Gunggung
: Rp. 160.000,Sepisan malih Bapak Ibu, kula tansah ngrantos donga lan kintunan arta saking bapak kaliyan Ibu.
Kula kinten cekap semanten atur saking kula, awit kiranging trapsila anggn kula matur, kula tansah
nyadhong rumentahing sih samudra pangaksami.
Wassalamualaikum Wr Wb
Ingkang putra
Setya Amrih Prasaja
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
............................................................................................................................................
3. Punapa ingkang dipunwastani serat kitir punika ?
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
4. Punapa ingkang dipunwastani serat iber punika ?
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
5. Punapa ingkang dipunwastani serat sedahan punika ?
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
B. Gladhn 2. Cobi panjenengan damel salah satunggaling serat, milih salah setunggal
ngandhap punika.
1. Serat kitir.
2. Serat iber
3. Serat sedahan
4. Serat dhines
Gladhn Jangkep
A. Wangsulana pitakn ngandhap punika kanthi maringi tandha ping (X) tumraping
wangsulan ingkang panjenengan raos leres.
1. Ukara Lha apa bapak mau ora tindak kantor punika kalebet ukara ?
a. Ngoko Lugu
d. Madya Krama
b. Krama
e. Ngoko Alus
c. Krama Inggil
2. Tembung jengandika punika tegesipun kaliyan tembung ?
a. Apa
d. Piyambakipun
b. Kula
e. Ingsun
c. Panjenengan
3. Tetembungan aswa, akasa, agni, bayu, pustaka, punika kalebet tetembungan ingkang
mendhet saking basa Sansekerta saklajengipun dipunwastani basa :
a. Krama Dsa
d. Kawi
b. Ngoko Lugu
e. Basa Kedhaton
c. Krama Inggil
4. Tembung p]ntcr manut bausastra punika nggadhahi teges ?
a. Paugeran
b. Sing nata
c. Candhak / nyandhak
d. Nggawa
e. MC
5. Renggeping wicara punika saged dipuntegesi nguwaosi utawi ngendalni sedaya pakartining
tutur supados pangandikan saged, kejawi ?
a. Tata
d. Titis
b. Banter
e. Tatas
c. Tth
6. Tembung pranataning adicara yn kaserat Jawi dados ?
a. p]ntnNi=aficr
d. pantNi=cr
b. pntnNi=cr
e. pntNi=aficr
c. p]ntni=cr
7. Supados wijiling pangandikan saged nggadhahi bobot antawisipun kados ing ngandhap
punika, kejawi ?
a. pirsa sastu dhateng ayahanipun
d. Tatas
b. Kagungan kawruh ingkang cekap
e. Baut micara
c. Lantip ing panggraita
8. Ingkang dipunwastani tatas punika tata ing bab punapa ?
a. Babaran isining wedharan
d. Swasananing ayahan
b. Wijiling pangandikan
e. Wayahing ayahan
c. Basa sastra tuwin patrap
Bahan Ajar Basa Jawa SMAN 1 Sanden kelas XI - 1 | 53
9. Sangunipun panata adicara supados wijiling pangandikan nggadhahi bobot punika wonten
pinten ?
a. 5
d. 2
b. 6
e. 4
c. 7
10. Ing ngandhap punika kalebet tembang gedh utawi sekar alit, kejawi ?
a. Kinanthi
d. Dhandhanggula
b. Citramengeng
e. Megatruh
c. Maskumambang
11. Tembang Thukung punika kalebet tembang ?
a. Tembang Dolanan
b. Tembang Tengahan
c. Tembang Campursari
d. Tembang Gedh
e. Tembang Macapat
19. Jinising tembang Jawi salebeting kawruh tembang Jawi punika wonten pinten ?
a. Sekawan
d. Gangsal
b. Tiga
e. Pitu
c. Nem
20. Sesorah ingkang ancas utawi tujuanipun minangka nanggapi atur pambagyaharja punika
dipunwastani?
a. Wursitawara
d. Pambiwara
b. Bawa
e. Pambagyaharja
c. Tanggap Wacana
21. Wigatosaken cengkorongan sesorah ngandhap punika !!!
Pambuka
Purwaka
Wedharan ;
o Ngaturaken sugeng rawuhipun para tamu.
o Ngaturaken gunging panuwun awit rawuhipun para tamu.
o Nyuwunaken pangaksama tumraping kawontenan, papan, lan pasugatan.
o Hananggapi punapa ingkang dados aturipun pambagyaharja.
Panutup
Cengkorongan punika kalebet cengkorongan ..?
a. Atur Pambagyaharja
d. Pambiwara
b. Tanggap Wacana
e. Pariwara
c. Wursitawara
22. Ing ngandhap punika kalebet tembang Macapat, kejawi ?
a. Durma
d. Wirangrong
b. Dhandhanggula
e. Kinanthi
c. Asmaradana
23. Tembung ab]it\ tegesipun sami kaliyan?
a. ai[jo
d. kuni=
b. ab=
e. aix=
c. kuni=
24. Basa ngoko saha krama ingkang ngetrepi wawaton utawi paugeraning undha usuk basa,
punika ingkang dipunwastani ?
a. Tata krama
d. Tepa slira
b. Subhasita
e. Undha usuk basa
c. Budi pekerti
25. Sakprangan pepnget utawi faktor ingkang anjalari wontenipun undha usuk basa punika
kaprang wonten pinten ?
a. Tiga
d. Nem
b. Sekawan
e. Pitu
c. Gangsal
26. Lar alit ngurmati lar ingkang langkung ageng bab punika minangka tuladha undha usuk
basa jalaran saking faktor ?
a. Peprenahan
d. Tetepangan
b. Umur
e. Pangkat
c. Drajat
27. Manut saking layang Karti Basa, undha usuk basa Jawi kaprang dados pinten ?
a. Tiga
d. Nem
b. Sekawan
e. Pitu
c. Gangsal
28. Inggih sakpunika tiyang sepah kula sampun dhangan. Ukara punika kalebet ukara basa
punapa ?
a. Krama inggil
d. Madya Krama
b. Ngoko alus
e. Kramantara
c. Krama dsa
29. Kalawingi ing griya jengandika kados wnten tamu. Ukara punika kalebet ukara basa
punapa ?
a. Krama inggil
d. Madya Krama
b. Kedhaton
e. Kramantara
c. Krama dsa
30. Aku lunga, nalika semana ibu lagi mangan. Ukara punika menawi kadamel basa krama /
krama inggil dados ?
a. Aku ksah, nalika semana ibu lagi dhahar.
b. Kula tindak, nalika semanten ibu saweg nedha
c. Kula ksah, nalika semanten ibu saweg dhahar.
d. Dalem tindak, nalika semanten ibu saweg dhahar.
e. Dalem ksah, nalika semanten ibu lagi dhahar.
31. Ukara ngandhap punika ingkang kalebet ukara basa basa ngoko alus pundi ?
a. Bapak kaliyan ibu sampun kondur.
b. Aku lunga pasar cedhak kono.
c. Apa wingi bapak sida tindak Semarang.
d. Kadiparan, pekenira wingi mboya wnten ngriki.
e. Nun swu pak, kula boten waged ndherekaken.
32. Salebeting tembang gambuh sinten ingkang ngendelaken kebat lumpatipun ?
a. Gajah
d. Ayam
b. Kidang
e. Manuk
c. Ula
33. Pan si Gajah umbagipun........punika gegambaraning watek....???
a. Adipurna
d. Adigung
b. Adiguna
e. Adiparwa
c. Adigang
38. Pada nginggil punika (soal no. 37) paring piwulang ......... ?
a. Mangan ora mangan waton kumpul.
b. Aja nyawang sapa sing ngendika, nanging rungokna apa sing dingendikaak
c. Aja mituturi wong liya.
d. Aja seneng dadi wong sudra.
e. Panyerating titi mangsa kapacak ing sisih tengen.
39. Pada tembang nginggil punika (soal no. 37) kaserat wonten salebeting serat........?
a. Centhini
d. Kalatidha
b. Wdhatama
e. Wulangrh
c. Wulangutama
40. Ing ngandhap punika perkawis ingkang wigatos lan kedah dipunmangertosi salebeting
panyerataning serat, kejawi :
a. Panyerating asma kedah jangkep, langkung prayogi menawi kaserat pangkat, lan
kalenggahanipun.
b. Panyerating alamat / papan dunungipun ingkang dipunkirimi serat kedah jangkep lan
cetha.
c. Dluwang, mangsi lan amplopipun kedah ingkang sa.
d. Kedah dipunketik salebeting komputer.
e. Panyerating titi mangsa kapacak ing sisih tengen.
www.setyawara.tk
KAPUSTAKAN
Abikusno. 1996. Pepak Basa Jawa Enggal. Surabaya : Ekspres.
Balai Bahasa Yogyakarta. 2006. Pedoman Umum Ejaan Bahasa Jawa Huruf Latin yang
Disempurnakan. Edisi Revisi. Yogyakarta : Penerbit Kanisius.
Carita, Dwijo P, 2000. Ringkasan Pengetahuan Wayang. Solo : Penerbit Cendrawasih.
Harimurti. Kridalaksana, 2001. Wiwara Pengantar Bahasa dan Kebudayaan Jawa. Jakarta : PT.
Gramedia Pustaka Utama.
Haryana, Supriya. 2001. Kamus Unggah ungguh Basa Jawa. Yogyakarta : Kanisius.
Kodirun. 1975. Tuntunan Karawitan Gendhing Jawi Jilid 1. Cap capan kaping 3. Solo : TB.
Pelajar.
Mangunsuwito. S.A., 2006. Kamus Lengkap Bahasa Jawa. Bandung : Yrama Widya.
Marwanto & Moehanto, Budhy. R, 2000. Apresiasi Wayang. Surakarta : Cendrawasih.
Prasaja. Setya Amrih, 2007. Babad Wanasowan. Stensilan Tidak Diterbitkan.
Purwaka, W.Dkk. Tanpa Tahun. Sekar Rinonce ; Kawruh Basa Jawa. Surakarta : CV. Cendrawasih.
Sasangka. Sry Satriya Tjatur, 2007. Unggah ungguh Basa Jawa. Jakarta : Yayasan Paramalingua.
Sujamto, 1992. Wayang dan Budaya Jawa. Dahara Prize. Semarang : Effhar Offset.
Subalidinata. R.S., 1994. Kawruh Paramasastra Jawa. Yogyakarta : Yayasan Pustaka Nusantara.
1994. Kawruh Kasusastran Jawa. Yogyakarta : Yayasan Pustaka Nusantara.
Tim MGMP Basa Jawa Blora. 2008. Trengginas ; Modul Pembelajaran Basa Jawa SMA / MA/SMK
Kabupaten Blora Kelas XI. Modul Pembelajaran Basa Jawa
Winter, C.F & Ranggawarsita. 1994. Kamus Kawi Jawa. Gadjah Mada University.
Yasan Dalem Sri Susuhunan Pakubuwana IV, Tanpa Tahun. Wulangrh. Surakarta :
Cendrawarsih.
Zoetmulder, P.J. 1993. Bahasa Parwa II. Yogyakarta : Gadjah Mada University Press
1994. Kalangwan : Sastra Jawa Kuno Selayang Pandang. Penerjemah, Dick
Hartoko. Cet. 3. Jakarta : Djambatan.
1995. Kamus Jawa Kuna-Indonesia. Penerjemah Darusuprapta & Sumarti
Suprayitna. Jakarta : Gramedia.
Website :
http://yudhipri.wordpress.com
http://setyawara.tk