See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/314601782

LELAKON: Geguritan Urubing Rasa, Uriping Basa

Book · January 2016

CITATIONS READS

0 7,778

1 author:

Imam Suyitno
State University of Malang
49 PUBLICATIONS   43 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

argopuro View project

All content following this page was uploaded by Imam Suyitno on 11 March 2017.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 DAFTAR IRAH-IRAHANE GEGURITAN
No Irah-irahan Geguritan
1 JALMANING TEMBUNG
2 GANDA ARUMING TEMBUNG
3 SINANTHET TETEMBUNGAN
4 LELAKON
5 TABUH
6 WANCI RATRI
7 WIGATI MIJIL
8 JALMA LIPAT
9 NGUPADI LELAKU
10 JEJERING ATI
11 LANTIPING BATIN
12 KANGEN IMPEN
13 TITAHING RASA
14 GODHA
15 JATI JALMA PINASTHINING JALMA
16 PAMBUKA JATINING JALMA
17 SUWUNG SESRAWUNG
18 LUMAKU LUMRAH
19 KEBACUT
20 WUNI
21 PITUTUR 1
22 PITUTUR 2
23 JARE WONG TUWA
24 AJA LIRWA
25 PANGELING-ELING
26 NENG NING NUNG
27 RASA
28 PAMULANGAN
29 WISIK ATI

1
30 URIPE MANUNGSA
31 NGLANGUT
32 NEMU TINEMU
33 KACIREN
34 UNEN-UNEN
35 BANYUWANGI
36 NGANGENI BANYUWANGI
37 SING MBOSENI
38 NGLAKONI URIP
39 ILIRING MANUNGSA
40 KEKANCAN SEJATI
41 KEGEDHEN RASA
42 PANGAYOMAN
43 AWOH AWEH
44 PRITHILING RASA
45 TANPA DZIKIR
46 JALMA LUHUR
47 NGGAYUH RASA
48 TUTUH
49 PANGAWIKAN
50 CAHYA DEWANGKARA
51 BUNGAHING ATI
52 BEJA
53 NGATI-ATI
54 SABDA NYATA
55 URIP KEPENAK
56 GOLEK WERUH
57 PAKEWUH
58 AJA PENGKUH
59 AJA GAWE MALA
60 KEDHERING ATI
61 KEKANTHEN
2
62 MANUNGSA
63 UWOTING RAWIT
64 MEMAYU HAYU
65 NGUPADYA URIP SEJATI
66 NGUDI KAWRUH
67 TIRAKAT
68 RAMPUNG
69 MANUNGSA
70 TALI RASA
71 SIPAT ALA
72 KETULA KETALI
73 AJA KAKEHAN
74 AJA AJI MUMPUNG
75 LAMUN
76 PENGGALIH
77 KEBLINGER
78 AJA PIJER
79 PEPAK ATUR
80 TARAK
81 ATI KANG NGATI-ATI
82 JALMA MULYA
83 RINA WENGI
84 URUB URIP
85 BIYUNG ING RATRI
86 SATATA SATITI
87 UNINGA MRING DARMA
88 PAKARTI
89 TREPSILA
90 AJA SOK
91 NDUWENI
92 ORA SUWUNG
93 WENGI IKI
3
94 KANG TINAMPA
95 SUWING
96 KEBAK ARSA
97 PANYUWUNE WONG TUWA
98 JANJI SETYA
99 LUBERING RASA
100 MAKARYA
101 SEMBADA
102 MALI
103 AJA NGLANTUR
104 URIP LEGAWA
105 TIPAK TEPAK
106 TAN ANA TUNA
107 TINULIS
108 SAWANG SINAWANG
109 WEDI NGIWI-IWI
110 SULUH TANPA WULUH
111 AJA KEBLINGER
112 MEGURU
113 TRAWANGAN
114 CETHA
115 NGAKONI LUPUT
116 JALMA ING NDONYA
117 ATI
118 MANUNGSA LUMRAH
119 SULUK
120 SEJATINE APA
121 ULATE PADHANG
122 LOLA LAN SUDRA
123 MUNGGWING PRIBADI
124 MOKAL
125 AJANG SAMBUNG RASA
4
126 PRATELANING TUTUR
127 CARA WICAKSANA
128 TEGUH TINEGUHNA
129 DIMEN RAHAYU
130 AJA GAWE CUWA
131 LALI RUPANE
132 DUMUNUNG
133 UGEMANA
134 ATI BUREK
135 PARANE MANUNGSA
136 AMIWITI
137 SAWANGEN
138 NUWUN SEWU
139 AJA DILALI
140 MELAR SINEDYA
141 TRESNA
142 AJA NEKA-NEKA
143 MEKAR JEMBARING ATI
144 NYEDHAKANA
145 MUNG SEMONO
146 WIS DADI KODRATE
147 ILANG AGEMAN
148 MESEM
149 PITUTUR AGAMA
150 AJA MUNG
151 KUDU ATI-ATI
152 MIGUNA
153 PANGIRA-IRA
154 PATI RASA
155 TANPA SLAH
156 MOBAT-MABIT
157 GEBYAR SAUNTARA
5
158 CUNTHES
159 CINABUTING IMAN
160 SUNTRUT
161 BUNDHEL
162 TITAH PINATAH
163 SERATING NALA
164 NGGUGAH RASA
165 WUS WANCI
166 TAN KENA TINULADHA
167 DUH, GUSTI
168 SEPINING WERTI
169 LUHUR
170 IKRARING BANGSA
171 NILAR PAUGERAN
172 AKEH ATUR
173 BUBRAH
174 KECEMPLUNG
175 LELAKUNING JALMA

6
 ANGLELURI BUDAYA

Sekabehing geguritan kang wus karacik lan kababar ing

ngarep minangka wujud luapaning rasa, karsa, lan batin. Apa kang
rinasa dening pagripta kawedhar lewat basa sing wasesane bisa
kapundhut dening sapa sing kersa lan sedya ngupadi makna
kanthi sengaja. Wangun basa kang sinerat ing geguritan ngandhut
pesen kang sinuguhake marang para pamaca utawa pamiarsa.
Tembung kang rinacik ing larike geguritan tansah pinilih kanthi
sedya murih bisa ngungkap sekabehe wasesa tanpa luput ing
makna. Mula, geguritan uga bisa diarani puisi Jawa. Amerga klebu
puisi Jawa, geguritan uga bisa diarani wacana budaya.
Budaya iku tansah gandheng renteng dening uripe
manungsa. Budaya lair saka srawunge manungsa lan lingkungane.
Budaya tansah nyukupi kanggo kabutuhan masyarakat dhewe.
Amarga iku, Sumardjo (2005) nerangake lamun budaya iku
kasipat unik kanggo saben masyarakat. Mula saka iku, bisa diarani
lamun geguritan. Seratan endah, lan sak panunggalane sing
berkembang ana ing masyarakat minangka produk budaya
masyarakat iku. Geguritan lair saka sesrawungane wong kang
ngripta karo alam lingkungan murih kanggo nyukupi kabutuhan
urip lan tuntutan lingkungan masyarakate.
Sesambungane karo babagan ing ndhuwur, bisa
katerangake yèn sapa wong kang sinau tutur geguritan bisa klebu
ing sinau budaya. Ing kasus iki, bisa diarani lamun tutur basa kang
rinakit sakjroning larik geguritan minangka sumber budaya, sapa
wong kang ngripta geguritan bisa klebu nindakake laku budaya.
Bab iki gayut marang katerangane Duranti (1997) kang
nyariosake bilih sinau basa minangka sumber budaya lan
nggunakake basa minangka tindak budaya. Iki nudhuhaké yèn
tutur tembung ing geguritan iku sejatine wedharing basa sing
ngandhut pesen budaya sing nggambarake budaya masyarakat
sing nuturake.
7
 Minangka paparan basa lan kagunane basa, geguritan
nggambarake lan ngungkapake pikiran, rasa, lan pengalaman
budaya masyarakat penuture. Iki negesake lamun mijiling
geguritan minangka ungkapan batine pangripta kang kasurung
dening rasa lan karsa pengin nyukupi kabutuhan karana ananing
pamundhut saka lingkungan sosial lan budayane. Mulane,
tembung tetembungane kang rinacik sakjroning larik geguritan
tansah gayut dening kahanan sing diungkapake. Dilthey (ing
Kleden-Probonegoro, 2004) ngandharaken bilih ungkapan kang
kawedhar minangka budaya nduweni ciri (1) tansah ngandhut
makna tartamtu, (2) ana hubungan unik karo sing ditulis, (3)
nuduhake isi batin lan pikirane penutur; (4) nyata ing kahanan
utawa bagéan saka wujud sosial budaya, (5) nduwèni tata utawa
aturan tartamtu, lan (6) nduweni rong sipat sing kosok balen,
yaiku mijiling kanthi sengaja (bisa katon ing wangun teks, swara
lan gerakan disengaja) utawa mijil karana ketepakan (katon tanpa
sengaja, nanging isih ngandhut makna).

8
 GEGURITAN

Jejere Geguritan
Geguritan iku bisa diarani “puisi bebas” sing ditulis
nganggo basa Jawa. Amerga awujud puisi bebas, geguritan ora
kaiket dening aturan sing baku kadya aturan sing ngiket larik lan
padane syair tembang. Babagan iki ora ateges yen geguritan iku
tanpa aturan. Tetep nganggo aturan, nanging ora kaya maceme
aturan sing kudu dianut dening wujude tembang. Geguritan bisa
diwaca nganggo cara sing lamba, uga bisa dilagokake kadya
tembang. Sedyawati, (2002: 350-379) nerangake yen tembang
sing ora duwe aturan baku bisa diarani geguritan..
Tembang ing basa Jawa, ana rong macem, yaiku tembang
tradisional (tembang sing duweni aturan baku) lan tembang
modern (tembang sing ora duweni aturan baku). Tembang
tradisional cacahe bisa kapilah dadi telung jinis, yaiku tembang
gedhe, tembang tengahan, lan tembang cilik. Tembang gedhe iku
tembang sing wis nganggo guru wilangan, sing aturane nganggo
aturan saka basa Sangskreta. Sing klebu tembang gedhe ing
antarane, yaiku kakawin lan kidung. Tembang tengahan uga klebu
tembang sing nganggo guru lagu lan guru wilangan. Tembang
tengahan iki ngarujuk marang serat kuna. Sing klebu tembang
tengahan iki ing antarane juru-demung, duduk-wuluh, megatruh,
gambuh, girisa, lan balabak. Tembang cilik, yaiku tembang sing
diarani tembang macapat. Tembang cilik iki duwe aturan baku
babagan guru gatra, guru lagu, lan guru wilangan.
Geguritan iku klebu salah sijine puisi Jawa, yaiku puisi
Jawa modern (gagrag anyar), kang ora kaiket dening aturan baku.
Miturut sejarahe, geguritan iku kaanggit bebarengan karo tekane
pengaruh sastra mancanegara ing Indonesia. Mula saka iku,
geguritan bisa diarani puisi Jawa sing bebas saka syarat-syarat
wangun lan isi/makna. Danar (2008: 1) nerangake yen asale
tembung 'geguritan' iku saka tembung 'gurita. Tembung 'gurita'
9
owah-owahan saka tembung 'gerita'. Tembung 'gerita' asalé saka
tembung 'gita' kang tegese 'karangan/tulisan’. Mula saka iku, bisa
diartekne yen geguritan iku pada kaya dene karangan.
Geguritan iku sastra Jawa sing ngemot wasesa sing amba
lan jero kanthi rakitan basa sing endah (Purwadi, 2007: 431).
Sarujuk marang katerangan iku, Nursinggih (2005:viii) ana ing
buku kumpulan geguritan kanthi irah-irahan "Aja Kok Ijoli
Warisanku" uga nerangkae yen geguritan iku wujud ekspresi kang
paling cekak, amarga ora asipat ngandharake kanthi mlaha, kaya
dene sawijining gancaran. Kanthi mangkono pamilihing
tetembunganing geguritan perlu katinting kanthi premati, ora
mung murih ringkes nanging uga diudi murih ngandhut pangerten
kang jero. Saka katerangan iku, bisa ditafsiraké yen geguritan iku
wangun basa wedhare kaedahan sing paling ringkes, amarga
wasesane isi paparan ora kajlentrehake kanthi cetha nganggo sak
akeh-akehing ukara. Mula saka iku, pilihan tembunge geguritan
kudu benar-benar waton lan maton, ora waton cendhak, nanging
uga kudu ngemot makna jero.
Pawijang sing dadi pambuka awal nulis geguritan, yaiku
Soebagio Ilham Notodidjojo (SIN) lan R. Intojo. Karya geguritan
sing kaanggit dening SIN saemba dening puisi-puisi Amir Hamzah
ing sastra Indonesia. Geguritan sing kaanggit dening SIN lan R.
Intojo nduweni ciri sing padha karo puisi tradisional Eropah sing
arane sonnet. Karya geguritan SIN umume ngemu wasesa paring
piwulang babagan moral Islami, nanging uga tetep nggatekake bab
aspèk estetika (Widati, 2001: 298).

Maceme Geguritan
Miturut katerangan kang wis kababar ana ing bab sak
durunge, geguritan iku bisa diarani puisi Jawa, sing kawedhar
nganggo basa Jawa. Mula saka iku, kanggo nerangake babagan
macem-maceme geguritan bisa uga kaperang miturut macem-
maceme puisi. Ngundhuh katerangan kang didhawuhake
10
Aminuddin (2004: 134-136), yen kalacak saka syarat-syarat
wangun lan isi, puisi bisa dipérang dadi sepuluh jinis. Mula saka
iku, geguritan uga bisa kaperang dadi sepuluh maceme, yaiku (a)
kakawin, (b) geguritan narasi, (c) geguritan lirik, (d) geguritan
dramatik, (e) geguritan didaktik, (f) gguritan satirik, (g) geguritan
roman, (h) elegi, (i) ode, lan (j) pamuji.
(1) Kakawin, yaiku geguritan sing ngemot crita kepahlawanan,
yaiku kepahlawanan sing ana gegayutane karo legenda,
kapercayan, utawa sajarah.
(2) Geguritan narasi, yaiku geguritan kang ngandhut crita sing ana
gayute karo pelaku, watak, latar, lan urutan tartamtu sing
mbangun utuhe crita.
(3) Geguritan lirik, yaiku geguritan sing ngandhut surasa saka
linuwihe batin kanthi sekabehe pengalaman, sikap, lan
swasana atine pangriptane.
(4) Geguritan dramatic, yaiku salah siji jinise geguritan sing
sanyata nggambaraké prilaku wong, kang kababar liwat laku,
tutur tinutur, utawa ngudarasa, sahingga ngandhut gambaran
crita tartamtu.
(5) Geguritan didaktik, yaiku geguritan sing isine ngandhut nilai-
nilai pendidikan sing umum trampil nyata.
(6) Geguritan satirik, yaiku geguritan sing isine ngandhut kritik
marang kaluputan utawa kurang benere kahanan uripe
klompok masyarakat.
(7) Geguritan roman, yaiku geguritan sing isine ngandhut wasesa
isine katresnan marang wong kang ditresnani.
(8) Gegurutan elegi, yaiku geguritan sing isine ngandhut wasesa
rasa cuwa.
(9) Ode, yaiku geguritan sing isine ngandhut pujian kanggo wong
sing wis patut kaprawirane.
(10) Hymne, yaiku geguritan sing isine ngandhut pujian
marang Gusti Kang Mahakuwasa, lan ungkapan saka
katresnan kanggo bangsa lan tanah kelairan.
11
Pamacane Geguritan
Sakjroning maca lan mangerteni isine geguritan, sak ora-
orane pamaca kudu nglakoni tumindak apresiasi, yaiku
mbayangke, narima, lan ngungkapake maneh babagan isi sing wis
kawaca, nganti mikirake maneh apa-apa sing wis dimangerteni
saka geguritan iku. Kanthi tumindak apresiasi, pamaca kudu bisa
mbayangake apa sing dikandhut dening geguritan. Contone,
sakjroning ngadhepi geguritan sing nggambarake endahe segara,
pamaca geguritan kudu mbayangake endahe segara sing bisa
dirasake utawa dinikmati. Gambaran kaendahan iki kudu
tumungkul minangka piranti ngungkapake isi geguritan sing
diwaca.
Ing sakjroning maca geguritan, pamaca kudu nggatekake
makna tembung sing dipilih lan digunakake ana teks geguritan.
Tembung sing wis pinilih dening pangripta minangka piranti sing
nggiring pamaca marang arti geguritan sak utuhe. Saben tembung,
utawa cacah racike tembung kudu kagatekake kanthi waspada. Ing
Sakjroning geguritan asring tinemokake seratan tembung
nganggo tetandha sing padha, contone: /kanthi ajer/sing maknane
‘ora kaku/beku’ utawa bisa uga diartekake ‘madhep mantep’.
Seratan tembung/netes/bisa diartekake ‘pecahe ndhog dumadi
kuthuk/piyek’, bisa uga ateges ‘tibane banyu kanthi sithik’.
Kahanan ini nggambarake yen pilihan tembung ing basa Jawa
kudu dimangerteni lan diwaca kanthi bener merga babagan iki
ana pengaruhe marang utuhe wasesa isi geguritan.
Maca geguritan bisa katrapake kanggo awake dhewe, bisa
uga kanggo wong liya. Maca geguritan kanggo awake dhewe
biasane mung diwaca ana ing jroning batin. Nanging, yen maca
maca geguritan kanggo wong liya, wong kang macakake geguritan
kudu nggatekake babagan pangucapan, jeda, intonasi, ekspresi,
lan solah bawa. Pradopo (1987: 46) nyebataken pangucapan
minangka diksi, yaiku carane ngucapake sajak kudu sakbener-
benere supaya wong sing nyemak ora kliru nafsirake makna isine
12
geguritan. Jeda uga duwe pengaruh gedhe ing penafsiran maknane
isi geguritan. Mandhege maca geguritan ditemtokake dening alihe
tembung, ukara, utawa pada. Situmorang (1983: 54) nerangake
yen jeda kaperlokake kanggo narik utawa ngunjal ambegan.
Intonasi iku iramaning ukara utawa munggah lan mudhune, utawa
dhuwur lan cendheke pangucapane tembung ing ukara. Intonasi
raket gandhenge karo swasana sing digambarake ing sakjrone
geguritan. Ekspresi pasuryan penting kanggone wong sing
macakake geguritan amerga kanthi pasuryan sing bener-bener
ngrasakake isi geguritan bisa gawe gampange wong sing nyemak
ngerteni isine geguritan. Kinesik bisa ateges gerak-gerik utawa
solah bawa. Sakjroning maca geguritan, kinesik sing trep bisa
kanggo luwih nguripi sajak.

13
 URUBING RASA - URIPING BASA

Wacana kang awujud geguritan ing mburi iki kaserat

kanthi adhedhasar weninge cipta lan rasa. Cipta kang nduweni
karep medhar nyata kang tinampa dening netra. Mobah mosiking
nala rinasa tansah nyundhul dhadha gawe gerahing rasa kang
kepengin ngungkap arsa lumantar basa. Mula saka iku, geguritan
kang kaserat ing mburi iki sejatine amung wedharing rasa kang
karakit nganggo basa.

JALMANING TEMBUNG
Lamat-lamat keprungu ulate tembung
Sabar sinabar kaumbar dadi melar
Ora kelar yen kabeh kawedhar merga lataring dhadha durung
winelar
Jalma wetah durung bisa pasrah
ngarepi tembung resah rinasah sing durung diasah
Wujud urip dadi brasah
merganing jalmaning tembung sing tinampa tanpa wadhah.

GANDA ARUMING TEMBUNG

Sinebat tanpa sinurat ana ing lelamat
tembung arum gandane kawedhar kang rinanggep lumrah
sinebar bareng kareping nafsu sing srakah
mrepet peteng mbungkem sesolah tanpa winarah
Sugih ucap pinucap ora ngelingi bakale ana adzab
dumadi bener ora ana kasunyatan sing pener
Luput sembur sesumbar gampang lelali bareng ilange ganda
aruming ganda sirna nyisake prahara
Merga aruming tembung wes kelangan gandane.

14
SINANTHET TETEMBUNGAN
Ora krasa nanging ya ora bisa
jejering laku sineret tembung dening jalma sing tan
rumangsa
arep owal nanging ora kuwasa
krasa binujuk nanging tan kinucaping basa
Jiwa raga lungkrah sinanthet tembunging jalma
ganda wangine sekar kecubung
endahing warni nanging mendemi
Nyemplung kedhung lewang lewung tan ana gandholane ati
mlaku sapolah tan ana wigati
sempoyangan merga ora ana sing diantebi
sinantet tembung iku mbebayani
Mula kudu wigati lan ati-ati, bareng ngugemi tembung waton
kang suci.

LELAKON
Ana lan sirna wis pinasti
yaiku lelakone jalma urip nang donya
Aja wedi ngupadi, aja kepencut gebyaring mawarni
aja gampang kepulut lan kepilu
Ajir ajer ajur kudu den lakoni merga dadi dhawuhi Gusti
tinumpang tumpang mung perlune bisa nampang
nanging repot tan kena sinawang
Njur piye ngadhepi lelakon iki?
lekakone urip, jalma sing nglakoni
nanging aja lali kudu ngudi kanggo nguripi laku.

15
TABUH
Tabuh tinabuh labuh subuh
wis wancine padha labuh, aja lumuh lan lungguh
ngumbara kagiring ladrang, ngupadi suh ben bisa gawe
nyusuh
Susuh batin nyawiji mijiling tembang macapat
maskumambang wus kaliwat
sinom kinanti dhandhang gula aja terus dadi kiblat
wus wancine pangkur sinebat sebat
kendel wani ngungkurake walate jagad, ewoh dene ben ora
kuwalat
merga kabeh wus pasthi sinurat sarat kasurat
mula elingana kiblate makripat
Mikir dzikir saka ati tumusing lair
sirna musna lelabet ala kudu sumingkir
iki wis wanci tabuh, ninggalake sipating lumuh.

WANCI RATRI
wus purna lelabeting rina nggo nggegayuh marem
kanthi lelabuh nuruti karem
durung wungkul wetahe raga
nadyan tan sambat nanging sinebat ana jroning batin
sinambi ngenggar sarira manjer ajiring ati kelawan ndedonga
ngrapal tutur suci minangkani dhawuhe Gusti
eling lan tuwuh pangrasa kaleksan
kanugrahan kang wus lumimpah dening kang Mahasuci
jenggirat laksa tan cinegat, mijil krenteging ati
mbabar jembar ngelar jiwa mungkurake perkara ndonya
sebat sinebat nyambat mring akarya jagad, murih lamat
sing kena kawaca nganti tamat
iki wayah ratri, wanci ginawe kridha batin ngasah landhep
lantiping ati.

16
WIGATI MIJIL
sinumpah sumpah jatine sukma kang tiniup tata lairing
manungsa
ngaku sujud nyembah mring kang kuwasa nata gesange jalma
tan serat nanging sinurat, thukul tumungkul tinulis kalis arupi
sabda
jalma wasis wicaksana ngrukup batin mrekes raga
kanggo njaga prabawane sabda
sukma sinumpah aja nganti mblarah angabrah abrah dadi bubrah
elingana wigatining mijil
dudu kanggo sujud marang winujud jalma lumrah
nanging ngapa akeh wong ngaku saleh ora pener anggone seleh
seleh jiwa raga tumumpang bondho marang sapadha
titip raga ninggalake sukma betheke mung golek mulya
jalma sinembah tan eling wayah
jalma pinuja tan etung rina
kareme mung golek mulya sak wetara kang bakale sirna
mula elinga lan mungkura saka gebyaring donya
kang rineka dening durangkara
melik wigati kanggo mijiling ati kang suci.

JALMA LIPAT
sinerating jalma lipat
ora lepat,
nanging durung mesthi
suraosing wasesa nora beda dening kang wus kasebat
nadyan katon lamat nanging yen tamat bakal nemu alamat
aja nyisa aja ngrasa bebatin asri kang wus sinebat
wasesa serat bisa mblarat, yen winaosing rasa kasebat kliwat
jejerna kanthi makripat
mungguhing rasa bisa miguna traping jalma nuwuh kalipat lipat

17
NGUPADI LELAKU
bebrayan agung mijiling ati
lembah linembah nyarupani guriting ati
tan tinedha daharan tansah njaga wewadi
ngungkurke sinebat sambat ancuring batin
tinutup geguyan lelakon kang sinambi
sedya wani ngadhepi leladining sepi
mungguh abot ya ora rinasa lahir
nanging mambrah nyundhes tetesing ratri
betah wetah tinatah wantah
ngempet mrepet ngupadi laku
nggugah rasa tan kena tinuku
nadyan angel lelabet sing kawengku
maekaning rasa cinandra ngerasa
mbedhal sabda tanpa ngudhal perkara/lelaku jati miwujud lathi
ngupadaya bathin gawe tentreming ati.

JEJERING ATI
ngejer panjer dadi jejer
milah wilah ukara rancah sing gawe bubrah
metek ati nyuluh batin rinengga puji
dhuh Gusti, ingkang peparing pitedah suci,
kula sujud sembah nyuwun pepadhange margi
ngupakara batin linenggah kahanan jati
tan ginosreh dening arupa swara kang edi nanging mbebayani
siningkiraken guna balak sing nyrimpeti
dhuh Gusti, ingkang peparing piwulang gati,
kula simpuh nyadhong dhawuh
sinungguh sekar suci ingkang maujud kalam Illahi
ngoncek wasesa kang binalut ukara
ngedohke prahara kang dhemen gawe bebaya
ringkes mrekes ngowali pangekes rupa dayaning jalma lan guna
karengkuh sabda tumusing sukma
mencirat sirat nglambari jejering ati.

18
LANTIPING BATIN
kasebat ananing kalam Illahi
kanthi ukara sing nyata lan cetha wela-wela
dudu mung warta nanging sabda kang winata tumraping jalma
ati kejer lathi geter raga kedher mangucap ukara sing kaserat
kebak rasa
wong kang lantip, batine mesti nyurasa rasa pangrasa
iklas ngungkurake perkara donya kang kebak nistha
tansah ngupadaya kasampurnan piwulang mulang jatine sukma
nginggati cidra lirwo mring sapadha
treping urip gumantung rasa
tanana serik merik kang sinedya
merganing bisa nuwuhake sangka panyangka
mbubrah kahanan kang wis tinata
mblabar sinebar ngabar-ngabar dadi prahara
luput sumruput tan kena tiniru
mungguhing batin bisa lantip tan bisa sinaru.

PAMULANGAN
piwulang agung mbabar wejang kahanane gesang
gesang kang bisa minangkani lenggah karsane sedaya kadang
para winejang kawejang nganti gambling
gamblang sing paring pepadhang kanggo sakabehing para
kadang
ing sak jroning tlatah pamulangan, siswa kajibah tapa
ngupadaya wasesa kang ginelar dening para wijang
mrekes sukma ngunggah sarira busanani raga
sadhar kadhadhar mulat jembare nalar
ora kena nolak kridha sinabda
ora kena ngelak kinedahing karsa
waspada ing pangrasa, ngrumangsa yen dadi siswa
paugeran akramaning basa kudu tinata murih lubering rasa

19
KANGEN IMPEN
layung nglayung amerga wuyung
wuyung ngening ring samubarang agung
kang dadi tetandha nyata dzat kang Mahaagung
rinubung sabda rinancah ukara tinarik rasa
rasa kangene para jalma mring kang Mahakuwasa
kepilu melu kepencut katut dadi atut runtut tur bisa dianut
ora salah nadyan ta seleh, ora bubrah nandyan lungkrah
nanging isih betah lan sagah tanpa pepolah
dhedhep madhep matebing ati
anut manut dhawuh lan timbalaning Gusti lewat para Nabi
tan bisa tinolak krenteging ati pengin nemoni
watu agung lan suci kang sinurat dadi saksi surgawi
mertadhani lelabuh jati para Nabi,
jalma purna kang pinilih dening Gusti Kang Mahasuci
tan kena sinulih uga tan kena sinilih
jejeg ajeg manjer rasa, surasa, guna, wasesa
kangen impen murih golek pepadhange ati.

NGLANGUT
Mikir nanging tan ana kang pinikir
ora nglamun nanging kadya wong kang nggegumun
meneng njinggleng nyawang jagad kaya peteng
mlaku ora krasa njangkah/lungguh ngerasa resah
nyawang ngalor katon kidul, mandeng ngetan tumungkul kulon
ngomong wis ora maton/waton omong dadi lelucon
mripate mblawur
munine ngawur
lakune tewur
pasuryane suntrut, lambene mbesengut
yen diajak mesem rasane kecut
dikandhani ora nurut merga ora bisa nampa sing dimaksud
wis kadhung kebacut olehe nglangut
20
TITAHING RASA
tan sinebat sak jroning lumampahing jalma
tan sinurat lawasing raga
ning wening hening kang bening bisa ngerasa
rasa kang sinebat kahananing sukma
bisa sambat tan bisa sinerat kang dadi kodrat
kinaleksan dening ulat pasuryan kang mulat
klebating rasa tinampa dening solah polahing sarira
welasing rasa kineblat mijil nuwuhke tresna
kang nuwuhke jilmaning asmara
lakuning bebrayat manjing kiblat tan bisa cinacat
mulyaning welas nuwuhke rasa asih tan bisa culas
rasa tan bisa sinalahaken nadyan direksa godha pineksa siksa
rasa wantah manunggal betah dumadi wetahing manah kang
tinatah
rekadaya maekaning cipta jinurung kanthi rasa
rekasa mulya titahing manungsa wus ginaris kanthi wasis tan
bisa winaris
nadyan ta waris tan bisa pinasthi
merganing rasa kinalis jati
jatining rasa manjing ngreksa jiwa nganti oncating sukma.

PRITHILING RASA
Cathasing nabda kudu uningani parikrama
cinethus alus rinasa ananing tata
tansah njaga kacithesing rasa liya
nora cunthes tata budhayaning praja
Pragasing tata tanarsa basa tanpa laras
bisa pruges trahing awirya luhuring tyas
prigis kalis kadya redi kelangan alas
jalma cidra tanpa rumangsa tinilar welas
Prithiling rasa bisa mijil wernining cidra
pruthuling jiwa ilang rumangsa tuwuh kumawasa
protholing karsa gesang daksiya tanpa wasana
pratelaning palaga kridha kang kebak sawala
21
GODHA
ora mung kang tumata
nanging akeh kang sumurub alus kadya sutra
godhaning donya bisa dadi prahara kang bisa nggredha
tentreming jalma
nanging gumantung sedyaning rasa manjer karep ngedohne
brahala
naming ati rumapet rempet tan kena trinobos alus kalaning
maruta
tinambat rasa nggantung sukma mbengkah bantala
mbuntet marga margining guna kang sinebar dening jalma lepat
linipat kliwat
tinitah titah tinatahe jalma sinipatan ala
cetha anggodha lantiping ati lan landheping driya
akeh godha kang sinebar lumantar ukara kang binalut kadya
sabda
was wising lembut nyarupani tembang surga
linantunaken kanthi melas merganing nyedhot welas kang tanpa
batas
ngudhal semuning sabda kanthi ukara rinacah
lembut rinacik larik sinandhing gendhing kadya kalam kang
purna
lumuntur lentur lebur nyawiji neng jroning ati sing ora gampang
diengeti
mula para jalma sipatana jalmaning urip lan uripana sifat
endahing jalma
sumingkirna bebaya godha kanthi waspadha ring soroting netra,
curiga ning wisike ukara
wigatekna obahing lathi,
mungkurna ulat samudana semuning gati.

22
JATI JALMA PINASTHINING JALMA
trutusane raga jalma ngumbara njangkahi donya
tan angen wayah solah polah isuk awan bengen tan rasa salah
ngumbar nafsu angah-angah kepongah tan ngeguhake jatine
winarah
kang sumrambah ing manah kanthi wisik tan minelah katatah
tanpa wadhah
rebut mbrubut tan rumangsa cukup nadyan wus membrah tan
kena rinaup
tan luput nanging uga kebacut surub merga bara birune donya
ora murub
peteng dhedhet tanpa suluh ora bisa gawe pepadhange ruh
lor kidul wetan kulon wis sinaban tanpa keluh
nanging uga ora nilaske suh sing bisa dadi pituduh
banjur apa sing digoleki lan terus apa kang disandhangi?
wus tinuduh cetha dening ukara sabda kang ngandhut rasa kebak
wasesa
tinulis ananing kitab suci kang purna purnaning jati,
yen kabeh jalma bakal sirna
samubarang nyata tan ana sing ginawa
kajaba mung telung perkara kang para jalma tuhu wus kabeh
waskitha
tan kena tinolak yen wus titi mangsa
sinigra sigrak lumaksana ngudi dedaya mutih punutih
ngudhuh waluyaning sedya.

23
PANGAWIKAN
Gagas bergas sigra langkahing jana
kang sinebut siswa
tetandha nyata ana perangan kersa
nggayuh tlatah pangawikan
ngrebut mulya kanthi luhuring cipta
karsa tansah nggegana binalut was-wasing rasa
nadyan sarira linenggah anteng, mustaka katon puyeng
ngening cipta ngawuni weda
pra kartikaning ndonya sedya budya mulat widyaning mulya

NENG NING NUNG

Solah bawa pangruwate jalma wes ora kena cinandra
munyer seser golek panguripan kang bisa nguripi urupe ati
laku tapa ngingkurke ndonya ngenepke rasa
neng tansah meneng, sila seba anteng, ngadoh saka gremeng
meneng ragane, meneng rasa lan pikire, meneng batine
netra jiwane anteng mandeng jati anane sukma
nutup rapet angsa karep babakan hawa sanga
tansah ngupadaya padhange ati kanthi ngrupakara dayane ning
ning kang manggen sakjroning batin, rasa, pikir, lan jiwa
weninge ati kang bisa tembus cahyane nur Illahi
weninge pikir gawe rasa jiwa manjer karep jejege dzikir
mothahing batin kang wening nggegayut rasa
nunggal karep murih bisa anggayuh nung
dumunung ana sakjroning jiwa, rasa, karsa, lan cipta
bisa ngrasa dumununge jalma urip nang alam ndonya
bisa rumangsa dumununge sukma, jiwa, raga
kang katitah dening kang Mahakuwasa
dunung dumunung kang bisa antuk kanugrahan saka kang Maha
Agung.

24
PAMBUKA JATINING JALMA
kanthi nyebat kang binungkus niat dumateng dzat ingkang
akarya jagad,
ingkang peparing nikmat tan pegat asih saha rahmat malipat
lipat
wus sinerat kasebat dening surat tan ana sing lepat
tuwuh pupuh pupusing serat kajaga para malaikat,
kang sinumpah sabda tan tinumpah
wetah wantah betah tanpa pepolah
seja numpah rasa lan wasesa marang para jalma
sinedya sak wiaring segara kang sinuguh mungguh kekareping
jalma
jalma lumrah pinanggenan lepat, nadyan wus sumumpah
sumpah isih mblarah
tan kena dilarah
sugih ucap acap kapocap ninggalaken adhap
murih ngilange rasa ananing adzab
tan ngelingi kang pinucap sak jroning limang wayah
tansah nyadhong jujuring lampah
murih margi margining jati murih kapilah dados khoirun umah
nanging winangsul malih apa kang senebat jalma lumrah
ingkang sinungan tumindhak bubrah
sirna pangucap, ngoncat manah loncat ageming pinucap,
nglali wayah kalaning sesumpah
jalma lumrah, eling den elingna,
ngugemi wasesaning jati kang wus sinumpahing sukma
njaga jiwa dalah raga murih bisa mulya.

25
SUWUNG SESRAWUNG
Tanpa wujud nanging ngemu maksud
pengine kabeh kang sinebut kudu manut
sapa kang mbalela bakal cinabut debut merga dianggep ora nurut
wes pancen ora cetha zamane iki, kok bisa sujud nganti kebacut
ya wes piye maneh,
apa pancen ndonyane wes kelangan rasa?
rasa welas wes ora diwawas, rasa asih wes kabeh sinisih
sapa sing tumindhak welas durung mesthi iklas,
merga golek tilas murih bisa entuk balas
sapa sing nrima asih durung mesthi yen jalma kinasih
nanging ben nyisih lan ora gawe wewara sing nuwuhke risih
ya wes piye maneh,
apa ya pancen zamane?
lek bener mengkono, tan luput maneh yen diarani jagad kiblate
wes malik
akeh wong ngumpul bareng nanging kabeh meneng
akeh swara gembrengeng nanging tan ana rupa kang dipandeng
akeh wong sesandhingan tan ana sesrawung,
malah padha tetandhingan adol tembung suwung
lhah, apa iki kang aran zaman sawung gruwung
kang linambari dening suwung sesrawung
akeh jalma wasis bingung
merga jalma kang sinawung suwung tanpa sesrawung.

26
LUMAKU LUMRAH
ana geguyaone kahanan zaman iki: rame ing pamrih sepi ing
gawe
sanepa rekane ukara rinacike tembung iki bisa dadi tuladha
lakune jalma
tetep cacahe tembung nanging beda larike tembung
nadyan ta mung beda lungguhing tembung,
wasesaning larik kang becik dadi kewalik
kasampurnan lumrah dadi bubrah mijil pangrasa dadi congkrah
mula tuladha iki bisa dadi kaca paugeraning lampah
jalma lumrah pancen wus sinung kanggonan salah,
nanging ora kena gawe bantah tibane sesolah
lumampah lumrah kudu jinurung kanthi becike manah
sedya mungkur saking pepolah kang tanpa winarah, ben ora
mblarah
nadyan ta sithik bedaning lampah, kahanan lumrah bisa brubah
pituturing para sepuh,
aja ngowahi adat nadyan ta wes bisa njangkah lan ndepani jagad
kahanan iki isih lamat, durung tamat
marganing jalma wes pinasthi dening kodrat
tan kena kawaca tan bisa sinebat
mlumpuk dhapuk ngruyuk werdining hakikat.

27
KEBACUT
Aku wes manut, nanging kok ora ana sing kena diturut
kang dadi panutan padha ewut tan kena tinurut
ndudut sebut tanpa kedhut, aluse jumput gawe atut
wes akeh kadadehan kang padha nuntut nanging ya malah
keplurut
gak manut kapecut,
meneng tanpa ucap kapesut,
rame melok rembug kesangkut
wes kudune kepriye kok malah dadi kebacut
bubut cucut dudut ewut wus tanpa wujud
rasa kerasa tan rinasa dadi mawut
omong sak omong wes dianggep ora gayut
yen paring pitutur nglangut ora kena dilarah kanthi maksud
akeh wong mbodhoni sing penting pokok katut
akeh wong sing ninggalke rasa, ngilangke jiwa, sing cacahe tan
bisa sinebut
endi sing diarani kurut lan endi sing luput wes ora bisa diusut
merga rasa pangrasa wes padha larut
siji-sijine wong wes carut marut merga kepulut
omongan mblarah jare patut, omongan bener malah disikut
pancen wes kadhung kebacut.

28
WUNI
Aku wes ngaku wedi nanging kok malah terus diwedeni
lhah, ..., kan malah padha dening mateni
aku banjur nekad wani, lho kok malah diomeli
terus kepriye iki, njur benere nang endi?
aku nyaba gak muni ben diarani tuli
eee ...., malah dikileni karo muni-muni
ya ngene iki repote zaman kang wes adoh wuni
akeh wong rumangsa duwe idu geni tanpa ngelingi panguwasa
jati
wuiiih ...., kahanan mengkana iki tansah nggegirisi tur uga
mbebayani
akeh wong tumindak salah ora gelem sumeleh
wong tumindhak bener kanthi paugeran sing pener malah
diarani nyleneh
tumindhak wing salah malah ditutupi,
nanging tumindhak wong saleh malah diwirangi
njur apa sing dikarepne dening kahanan iki?
kahanan zaman wes adoh lakune, nanging keri paugerane
mlayu keplayu tanpa ana sing dituju,
apa sing dikarep mung golek geguyu
gawe pasemu ben dipada golek tetemu
wuni tan wuni den wuningana, yen laku lumaku kanthi laku
bakal bisa tinemu
laku bener bakal ketemu ilmu sing pener
aja nganti semu ing pasemon merga malah dadi guyan tan bisa
maton.

29
PITUTUR 1
Le, awakmu bocah mbarep dadia pengarep kang trep
awakmu duwe karep, kudu madhep manteb aja nganti kesirep
lelangen ala tinggalna, tumindhak cidra lan culika sirnakna
aja wedi kangelan, ngudia kawruh maja nganti pedhot ring dalan
Le, akeh bebana godha kang bisa dadi bebaya
regeting greget bisa lumebet dadi walet kang nyrimpet
ugemen ageman kang trep kanggo naleni karep sing manggon
ana ing idep
sawangen mendhuwur kanthi netra batin sorot cahyaning lintang
nadyan katon alit nanging gawe peoadhang endahe langit
nanging aja banjur nglangut mangut mung mikir impen kang
durung kabukten
delengen mengisar kanthi andhap asor bakal katon cetha sarane
dalan
jangkahana kanthi langkah sing tata
dhepanana linembar krama sing mapan
aja dumeh ben ora kaweleh
aja waleh, nadyan kabeh bakale sineleh.

GOLEK WERUH
Mbeber klasa kanggo seba
sedya ngudi urip mulya
ora mung mikiri ndonya
ngundhuh bagya nganti purna
Urip sak jeroning rasa
dudu raga dudu bandha
sing tansah kudu direksa
nanging jiwa tali sukma
Lungguh simpuh kanthi sedya
nadhah pituduh piwulang nyata
ora keguh godhaning netra
pengin weruh jatine waluya
30
PITUTUR 2
Le, anakku lanang, aja mung sangga wang
age-age gelisa tumandang,
aja mung nyawang
donyane wes katon padhang,
aja mung ngadhang nang ngarep lawang
lumakua bregas nanging aja nggragas ben ana tilas
aja gumampang nyrampang ring bebarang sing sinawang
aja seneng mbangkang mring pitutur kang bisa gawe pepadhang
Le, kowe anakku lanang, aja seneng ngumbar wara
aja gampang nolak sabda
lan aja dhemen sumedya ala
lumakua jejeg kanthi pengadeg kang ajeg
aja mandheg nadyan ati lan pikir ngrasa sumpek
Le, anakku dadia satriya kang kebak rasa
tinggalna rumangsa bisa ben bisa ngrumangsani kahanane diri
aja kladuk wani tanpa ngelingi urupe geni
cagerna wani kathi mili mateni urupe geni kang mbakar jroning
ati
Le, kowe wes gedhe lan dewasa, ndang mlakua
tak sangoni cindhe sutra kang cumandhok ring sukma,
aja nganti diilangna
budya ngupadiya sarana tumraping urip ring donya
kanggo sangune mbesok ring alam baka
Le, pitutur luhur aja dilalekna,
ugemen lan agemen dadi gegaman murih bisa aman.

31
WISIK ATI
manungsa kabeh duwe ati
ati kang kinodrat suci, resik saka serik lan sirik
resiking ati aja nganti diregeti
regeting ati bisa thukul sipat nistha kang tumindak mbebayani
ati bisa tuwuh kalair edi peni sarana siniram banyu suci
ati bisa nungkul pasuryan kang bening sarana rinabuk dening
hening
weninge ati bisa njebul tumusing lathi, mawara tembung kang
nyurasa gati
ati kajibah dadi pager lan paugeran urip sejati
sedya sekabehing karep tansah den elingne dening ati
karep seja ala, ati wis waspada
ngusik batin kanthi wisik suci
nyegah rasa cidra, culika, cuwa, lan ngedohna sipat drengki
ati wis kinodrat suci
nisthaning laku manungsa dudu merga alaning ati
nanging wisike ati ora kuwasa nembus kandele ala kang
binungkus napsu kewani
sak ala-alane tumindak, batin manungsa isih ngrasa yen
tumindake murang tata
mung rasa batin kang sinebut wisiking ati ora kuwasa nyegati
wisik ati bisa nyerambahi urip jati kanthi laku suci
laku suci kang tansah nyaket dhawuhe Gusti
mbukak amba talingane rasa, mbabar jembar waskithaning pikir,
nipiske ngangsa kandeling karsa
rumasuking wisik bakal nuwuhke urip sing becik.

32
JARE WONG TUWA
Wes sun ngerasa paran hang aran muliya
sing mung welas nong hang aran bandha, parandene hang aran
tahta
mung ati hang bisa ngerasa
ati hang duweni ati, ati hang bisa ndhemeni, ati hang bisa sun
ngerteni
kadhung sing ana hang bisa ngimbangi mandanea nelangsane ati
cager senenge urip bareng bisa urip nguripi
wes lawas isun lan rika kabeh welas nolet bungah urip bareng
ring ndonya
mula sun lan rika, aya nolet muliya bareng seneng lan rekasa
myene bisa dirasa
gedigu ujare wong tuwa/kelendi maning kadhung sing bisa
nampa
gok susahe rika paca bakal sing nana muliya
mula hang gati nong paran jare ujare wong tuwa.

URIPE MANUNGSA
urip iki peparinge Gusti
manungsa sak derma nglakoni, kudu bisa ngati-ati
aja nganti kena bilahi
cidra, culika, lan prasangka, sipat ala sumingkirna
laku gawe cuwaning liya
ngupadaya tentreming ati, rekadaya kudu setiti
waspada lan ngati-ati, adoh mala kang mbebayani
aja sembrana tatane kekancan, ugemana krama nang liyan
elingana urip mung sepisan, aja nganti dadi batihe setan
setan iblis sambat gerah, yen ngadhepi limang wayah
ora bisa gawe congkrah, jalma nyandhang pasrah manah
urip iki peparinge Gusti
Gusti kang akarya jagad
jagad rina, jagad wengi kang cumandhok sak jroning ati
ati kang ngedhep darma lan bakti.

33
AJA LIRWA
Pengin mulya kudu wani rekasa
iku pituture wong tuwa
nanging kasunyatane akeh dilirwane
akeh wong pengin mulya, wegah rekasa
kosok baline, akeh wong rekasa, nanging malah kalunta-lunta
sengsara
akeh wong pengin sugih donya brana nanging ora gelem kerja
malah nglamun golek cara laku culika,
akhire tuwuh perkara kang mbabrah nang babagan pidana
ana maneh wong crita pengin urip tentrem
nanging ora gelem meneng, seneng golek meleng, tansah
nggugah turune gurem
jare karep ing tembe pengin golek swarga
nanging dedalane laku malah diklimprakne
krungu adzan malah dolan,
ana komat malah minggat,
diajak sholat jare ora sempat
ya iki sing jenenge wong nekad, kumat, sekarat, mblarat.

SING MBOSENI
Banyuwangi, masyarakate wong tani
sing nana hang mboseni
arep paran bain ana hang nyukupi
maceme panganan sing mung siji/rujak soto, sega tempong, pecel
rawon hang ngangeni
sale pisang, bagiak, klemben hang aran roti
rujak lethok, rujak singgul, rujak cemplung, rujak wuni
uga akeh panggenan asri kanggo rekreasi
Muncar, Lampon, Grajagan, Plengkung, uga Blimbingsari
Taman Suruh, Mbedhul, Rawa Bayu panggen hang asri
alas Purwa, Pulo Merah, Watu Dodol, Kawah Ijen dirumati
kabeh asri sing nana hang mboseni.
34
PANGELING-ELING
Wes kondhang kaloka
yen watu bacan ki regane mayuta-yuta
njur kanggo apa?
akeh wong kang sinubya merga duwe watu bacan sing gedhene
sak mesa
terus njur kanggo sapa?
ana wong crita sing wes tau ngumbara sak antero ndonya
saiki njur arep ngapa?
akeh wong sing wes sundhul jutul tlatahe pamulangan para
sujana
banjur saiki entuke apa lan ngapa?
akeh wong edan ngupadaya pangan direwangi bacokan
yen ngana kuwi salahe sapa?
akeh jalma olah jiwa tan ngetung rekasa
njur nggolek apa?
akeh para mudha ngolah raga golek digdaya
terus ben apa?
kabeh padha ngelingana, yen wayahe raga sukma wes cedhak
sulaya
sekabehing seja sing wes diupadaya yen tan rinasa ora bakal
miguna
mung jatine niat kang bakal kepikat nganti tamat,
sing kena kanggo lamat mbesuk yen wes titi wancine mlebu dina
kiyamat.

35
RASA
Daya dayaning jati tansah murub sak jroning ati
nunggal nyawiji dadi siji
mandeng rasa karsa kang wujud karya
lirwaning lampah kena cinandra cidra mring sumpah
sumpah kang tan rinasa tuwuh karsa dadi culika
kahanan iki sing gawe dedalane lampah dadi bubrah
mripat kang wis winahyu dadi pepadhange laku tansah elu
bisa makripat yen sinipat malaikat
uga bisa bengis yen ketaman sipat iblis
sipat sinipat ora manggon ana mripat
nanging manggon sak jroning jagad sing ngrumat sejatine jasad
kiblat papat lima pancer kang manjer lumakune jasad
manjer njejer pener bisa bener yen linambari kanthi tirakat
akeh piwulang agung sing wis dinengung tanpa suwung
nanging mung tinampa kadya kidung sing tinutup krudhung
krungu nanging ora dirungu, uga krasa nanging ora dirasa
rasa lan karsane munggah gunung
nanging makaryane nyemplung kedhung
apa ora keduwung?
murube daya merga tata rasa lan karsa sing nyumurub mring
lakuning karya
jejegna tata rasa lan karsa kanggo ngupadaya urip mulya.

36
NEMU TINEMU
Urip ora mung saderma nglakoni
mulat ngupadi sejatining wadi
nemu daya kang durung muni
murih mulya kang nyantosani
Nanging eling den elingna
akeh lelali ilang waspada
lelaku karsa dadi sembrana
sirnaning mulya urip rekasa
ndedawa laku kelara-lara
Sejatining akeh tinemuning liya
kang becik bisa dadi tuladha
durung kadhahar kanthi rinasa
wis cinandra alaning rupa
Yen keduwung ati serik
pitutur apik dianggep sirik
kasingkang mungkur tanpa dilirik
durung rinasa wis tinampik
Sedya pengin urip mulya
setuhu mingkur karsa angkara
nemu gayut tinemuning liya
ngedoh karsa kang dadi mala
sagah mulat ngupadi rahayuning praja.

PANGAYOMAN
Jalma limrah naming sak derma titah
nanging asring kadunung cidra ing lampah
ngupadya adoh anggak asoring manah
nyegah dhawah dukaning Sang Mahafitrah
Jalma tinata gesang ing madyapadha
ngupadi pangoyamaning Hyang Mahakuwasa
murih rahayuning ratri mrekes lakuning durjana
mugya tan cinaket dening samubarang ala
Awandaning ratri tan bisa kaeksi

37
 kadya sekathahing jalma kang nggembol srei
tansah ndhedhepi lenaning ati
kirtya ngudhal rasa pralayaning jati
Jalma sudra tansah gawe mala
asoring jiwa mijil mulating guna
mantra luputing jalma nggegana jumantara
nyebul uluning jalma lumaksa bebaya
Mula tansah uninga mring akarya jagad
tinggalna laku ala kanthi bundering niat
rumeksa jiwa metek rasa margining tobat
urip sak madya dadya mulyaning umat

KACIREN
wis wanci dadi kaciri
ora bisa dilali
nadyan kipa wegah, tan kena diinggati
tetep nemplok dadi siji
dudu wadi dudu nyali
kasunyatan tumindaking pribadi
dibenci ndadi, digething mithing, dislenthik mletik
melik-melik dadi melok-melok
laire ndelik, batine ndelok
merga akeh wong padha alok
nadyan wis sinimpen rapet, tetep ora kebuntet
merem dhipet, mripate sepet
atine nggeget, pikire dadi cupet
malah gawe laku kesrimpet
lakune urip kudu nduweni tata
sapa sing tata bisa nggayuh purna
wong kang titi gawe senenge ati
sapa sing tatas bisa mentas
nggayuh mulya, aja gawe cuwaning liya
mentasing bebana, aja nganti nuwuhke bebaya
merga gawe sengsara kabeh sing ngawula
mula aja kladuk gawe rekasaning liya.

38
UNEN-UNEN
Unen-unen unenane prawijang
bisa dadi tetalang lakune wejang
sanepa, wangsalan, uga paribasan
nanging ora kecandhak wasesa kang kawejang
akeh kawula kang padha nyimpang
wedi kangelan, golek gampang
mula akeh tumindak sing mblayang
unen-unen wis kapilang maknane
tembung sinambung mung kari mligi ukarane
tutur tinutur tan ana paribasane
wis blak kutang apa anane
lagi bisa tinampa apa karepe
sebut sinebut wis sak kepenake
sambat sinambat ora bakal dirungokake
tudhuh tinudhuh malah dadi pakaryane
tabok tinabok nyilih tangane tanggane
apa kahanan kuwi bakal selawase?
kudu dilerem, ben bisa tentrem
ngresiki mala sing dadi gurem
ben ora nyisik merga keroken
megawe sing temen, ben uripe bisa ayem.

39
BANYUWANGI
Banyuwangi, katon asri jenggirat tangi
sing nana turune masia bengi
lare-lare Using hang mandhegani
mbangun daerahe sing nana iri
bareng kabeh masyarakate rukun nyawiji
sing nana pegate nguri-uri seni budhaya luhuring budhi
Banyuwangi sugih seni
janger, gandrung, seblang, angklung mbali-mbali
rengganis, kuntulan, kendhang kempul sing nana hang mati
nyanyi uga tari Banyuwangi wis nduweni cirri
edi peni gawe bungahe ati
kondhang sak jagad Nusantara nganti luar negeri
lare-lare Banyuwangi, aja dilali
mbangun tanah kelahiran sejati
sing nana mati, nganti tumekaning pati.

NGANGENI BANYUWANGI
Kadhung kelendi isun sing bisa lali
ngangeni Banyuwangi dadi tuladhane negeri
kuthane asri, sing nana hang korupsi
masyarakate rukun nyambut gawene utun
para pejabate gelem mudhun ndeleng sarane wong dhusun
aja mung nglamun, dadi omongan kelantun-lantun
sing bisa mbangun paran jare getun
Banyuwangi, paran hang rika antepi?
Banyuwangi, osing tah bener jenggirat tangi?
pendidikan hang maju aja nganti dilalekne
nggebyar ilmu kanggo ningkatke sumberdayane
mumpung rakyat isih gedhe semangate
pemerintah aja mung mikir ekonomine
mbangun budhaya pendidikan dadi makmure
pejabate adil, rakyate ayem uripe
Banyuwangi, ayo njenggirat tangi, sing nana tembung jare.
40
NGLAKONI URIP
Ana unen-unen Jawi
urip mung saderma nglakoni
unen-unen iki kadya kurang gati
merga dadi sekareping ati
tan ana daya kanggo nguripi
kanton mung pasrah, lan bisa uga dadi mblarah
merga bisa ngemu wasesa kepenak
samubarang jadya wus cumepak
nadyan tanpa nuwuhke kandeling tlapak
nanging sejatine ora ngono
sejatining uni mugi bisa dadi wuni
uripe manungsa wis pinasthi dening kang Mahasuci
nanging kabeh pinasthining urip, manungsa ora bisa ngerteni
mung ngerti pesti, yen kabeh urip bakale mati
manungsa bisane mung nglakoni urip kang nastiti
ngupadaya panguripan sing bisa nguripi
nguripi jiwa, raga, rasa, pikir, lan ati
manungsa ora kawenang gawe kapesthen
sumakawis kang wis linaku, asile gumantung kersaning Gusti
wis sinebataken nang kalam Illahi
manungsa aja nganti ngucap pasti apa-apa kang durung dilakoni
merga apa kang dipesthi durung mesthi kadadi
mula urip kudu sing ngati-ati.

41
ILIRING MANUNGSA
ilir-ilir alire piker
golek pepadhang lumantar dzikir
ngedohke cipta sing rasa fakir
yen nganti luput bisa kafir
Ilang nikmat tanpa sinakir
Ulur-ulur alure atur
kanthi basa tanana cinatur
nyambung rasa akeh batur
luputing tutur tansah kalebur
lara lapa tansah kalipur
Ular-ular ulire nalar
akeh sabda sing kawedhar
gawe mulate dhadha lumembar
nuwuhke rerasa sing sabar
sega sak upa dadi babar
Olor-olor elare rasa
nyambung tresna tansah sinedya
tansah rinaket talining sukma
laku sak madya tanana cidra
kanca rumaket tanpa brahala
Alar-alar ulare kridha
akeh tumindak kang tanpa rasa
bisa gawe bubrahing tata
alaning laku padha singkirana
nglembari karsa kanthi eling lan waspadha.

42
KEKANCAN SEJATI
Margining waluya jati
nyawijining raga sukma kerana Illahi
jembar rasa luhuring budhi
kersa asok kaluputan kapocaping lathi
nyadhong deduka kanthi andhap asoring ati
sugih pangapura kang kawanti-wanti
manjer rasa tan pedhot sesambungane ati
nadyan adoh tan sinapa tetep den engeti
tan ana pegating donga ing wanci ratri
tansah tinata lariking kersa ingkang ngangeni
tanpa cidra kang nggugah rasa dengki
nginggati lelaku ala kang nggedhuk cuwaning ati
mendhem perkara kang bisa ngudhal rasa drengki lan iri
bisa ngrasa rumangsa lan bisa ngrumangsani
tan kena cinandra lubering bekti
mulating sarira tansah ngayomi
jejering laku kang bisa dadi kekancan sejati
mula aja nganti dilali
mlaku wigati lan ngati-ati
merga manungsa ketaman sipat melik nggendhong lali.

AWOH AWEH
Awohing rasa mijil tinata dadya tresna
owahing karsa bisa tuwuh sudraning jiwa
ewuhing kridha tansah antuk margining mulya
awehing darma tanarsa pegat talining wangsa
Olah pikir kedah sinandhing raketing dzikir
oleh sedya kang karengga tataning lair
eluh kaeluhing guna tebih sarwa sumingkir
eloh batin mantebing karya tanpa kuwatir.
Mingkur rasaning liya bisa tuwuh tumindak ala
mungkur tataning jalma bisa ngrusak tentreming rasa
mungkir ananing nyata bisa cidra dadi sawala
mangkir mulating sarira tan bisa ngerasa jatining mulya
43
KEGEDHEN RASA
Tan ana liya titahing donya
kang paripurna kajaba manungsa
nduweni rasa, jiwa, uga budhaya
nanging uga kasipat cidra lan durangkara
Akeh manungsa kegedhen rasa
cidra tan ana rumangsa
tan eling mijiling mula
tansah anggak ambek paramarta
Manungsa kang kanggonan rasa
manembah mring Hyang Mahakuwasa
ora kepencut gebyaring ndonya
tan bisa katut lirwaning rasa
Sapa cidra cikaling rekasa
sapa temen tinemu mulya
sapa culika katiwas baya
sapa waspada ketaman bagya

TUTUH
Tutuh tatah, kang tinutuh bakal tumatah
bisa tuwuh kahanan bubrah
jalaran tata wis kepolah
pindha yaksa ketaman panah
Luruh larah, kang kaluruh dadi lumarah
luruh kang tuwuh kaweruh
nglarah rasa tansah rumangsa
bisa linarah jatining karsa
Suruh sareh, ngangsu kawruh kanthi sareh
kawruh kang tansah sumareh
lewat pituduh kang sarwa tinoleh
minangkani pupuh tanpa kaweleh
Pupuhing tutur dadi papahing atur
Luluhing catur dadi lelehing batur
Ruruhing rasa dadi rarahing karsa
Suluhing nala dadi selehing atmaka
44
TANPA DZIKIR
Tansah sinebut kanthi sekathahing warah
jalma tinitah kajibah mangejawantah
ngolah kridhaning pikir kang sumarah
mikir kelire donya dadya listyaning manah
Gesang mring donya tansah sinubya dening rasa
rasa kang tan arsa cinandra
ngarsa yuwana nanging kayungyun godha
asring tuwuh bebaya kang dadi mala
Jalma limput kaliwat saking
mikir luput tan kena dipenging
tumindak cancut ngungkur kaweling
dadi kebacut tan ana kang dieling
Akeh jalma wis misuwur ing piker
nanging nora sithik kang kepluntir
kedanan godha kekaryan kang mlintir
jalaran makarya tan ana dzikir

JALMA LUHUR
Sinerating kintaka jumantara
jalma sinabda dadya trahing awirya
misuwur luhur ciniptaning asma
kirtya wicitraning sasana tumrap gesanging sedya
tansah ngupadaya rahayuning praja
tan arsa lumaksita kang nganiaya
wani rekasa mring karsa tanpa tinilar rasa
lamun janma bisa ngupakara jatining sukma
rasa jatining mulya bakal tinampa
tan ayun kayungyun kahananing lamun
naming uga tan kena sinelaking ayun
merga janma nyandhang limput saha walang-kayun
nanging tansah uningana
Kang Mahakuwasa tansah paring panyuwun kekayun.
45
NGGAYUH RASA
Karep mulya kudu wani rekasa
nihiling serik tan ana laku nistha
tetilik becik samya mitra lan tangga
tinebih karsa saking mala brahala
Rinaketing rasa mring sapadha
tuwuh bekti dadya sentana
nadyan dudu kadang wangsa
umyang kridha tan ana daksiya
Sinambung rasa lumantar sabda
tanpa tinilar subasitaning basa
njaga tata laire budaya
tansah ngupadi tentreming praja
Jalma waskitha tumindak sak madya
mingkur saking cidra sinawala
tansah njaga sinambunge rasa
lamun kinarsa bisa atur luhuring wursita

CAHYA DEWANGKARA
Sorot cahya suminaring surya
tumiba rata ring dhadhaning arga
kadya mubaling dahana nggugah sepine wana
nadyan sang bagaskara durung katon ring netra
Prabata sinabda gagah prakosa
kajuwara nggegana nggadhuk mega
sinawang kadya anggayuh dirgantara
redi sinurat nyata tindhihing bantala
Dewangkara lumampah sigra lumaksana
mbikak rasa garbane bawana
Jenar sumirating surya nungkul cahyaning badra
sirna daluning rasa dumadya mekaring karsa
Padhanging donya mugya dadi sumilaking rasa
rasa mulya kang kinarsa dening dwalaning driya
tanana cidra tumindaking jalma
ngupadya raharja waluyaning karsa
46
BUNGAHING ATI
Mijiling cahya sumilaking surya
gawe ngrembakaning titahing donya
katon padhang sesawangane rina
nuwuhke suka ngilangke cuwaning rasa
Cahyaning surya miguna kalaning rina
lelangene mega tan kena kinira
asmaraning bantala nyedhot lingsire surya
ilange cahya tetandha purnaning rina
Katresnaning jalma tan kena cinegah
ulating wulan ndhadhari nambahi bebungah
nggugah reksaning wengi rinasa sumarah
nggelar wunguning rasa tansah sumringah
Tan kena cinandra bungahing ati
tan pegat raosing syukur ingkang wigati
tansah nenuwun dumateng ingkang murbeng dumadi
Mugi sekathahing donga dipun ijabah dening Gusti

URIP KEPENAK
Mangan enak lawuhe luwe
urip kepenak kudu patheng megawe
gelem sumanak murih akeh kancane
lamun wegah disanak uripa dhewe
Males iku susuhe setan
seneng nyiku bisa kedrawasan
gak bisa mlaku tanpa panutan
bisane ngaku pakaryane liyan
Aja dumeh urip nang donya
praene sumeh ngerti nang kanca
perkara remeh samya disepura
bisa sumeleh tan ana sawala
Seneng mungkur ananing catur
tansah akur marang sedulur
ora nyingkur wacana luhur
tan kena diukur lantiping tutur
47
BEJA
Saiki lagi usum beja
akeh wong padha beja
pokok gelem manut beja
manut karep isa beja
sapa gelem melu beja
yen gak nurut ora beja
Beja ora mesti bisa
beja ora kudu wignya
beja ora merga uninga
beja ora nganti juwara
beja ora perlu rekasa
Akeh beja ora bisa apa-apa
bisane mung mbejani liya
akire dadi tukang beja
merga bisane naming beja
rame beja sepi kridha
Becike beja kudu sembada
wong sing beja nyata widura
prigel ing karya tanpa cela
bisa ngerasa luhuring liya
ora mung beja tan ana nyata

NGATI-ATI
Ora kaprah
merga kahanan ora lumrah
samubarang kabeh rinubah
nanging durung ana tambah
naming waton ana solah/ngocak rasa nambah resah
Bisa rumangsa
kanggone urip tatane jalma
aja nganti kladuk ing karsa
netepi karep gandhenging rasa
ora sekarep molahing tata
Rumangsa bisa
mbebayani yen diterusna
merga salah ora rinasa
bisa bubrah tanpa miguna
pungkase karya malah daksiya

48
Aja nggragas
mlaku sak mlaku kudu digagas
ngedohana tumindak kang culas
ngati-ati aja nganti tuwas
merga bisa dadi ketiwas

SABDA NYATA
Hyang Mahakuwasa tansah ngrumat
ngluberi nikmat tumraping umat
tanana sawiji kang kelewat
nadyan titah kang tanpa keblat
Nyata sabda kang wus sinurat
kasebat woh-wohan kang dadi obat
riwayating arga pakuning jagad
kutha kang aman sinipat keramat
kanggo njaga keslametaning umat
Jalma kacipta luhuring titah
kajibah mikul gedhene amanah
uga kadhapuk dadi kalifah
mula kudu bisa sumarah
njaga tatanan tan kena mblarah
Luhuring jalma bisa lumengser
lamun rasa karsane ndelawer
kasoran rega kewan sing dikeler
merga tumindak wus nglali angger
Lali-lali den elingna
akeh wong lali kang tanpa guna
merga nyipati enake ndonya
tan uningani ananing sabda
kabeh bebudhi kudu disampurnakna

49
PAKEWUH
Akeh wong padha gupuh
nyepake sega uga lawuh
sedya dhahar kanggo suguh
mumpung durung wektu subuh
Cepak sak madya tan ana ewuh
yen kakehan dadi pekewuh
penting padha samya weruh
aja nganti dadi musuh
Bisa waton paring pituduh
sayuk rukun tanpa eluh
mbeber rasa bareng lungguh
ngupadi mulya jatining ruh
Aja padha samya wengkuh
ana pakaryan bareng direngkuh
aja mung senenge ngundhuh
jejibahan tan ana saguh
Aja ewuh ing pakewuh
legakna rasa kanthi teguh
merga kabeh uga butuh
ben ora muspra dadi uwuh

KEKANTHEN
Sanak lamun gelem sumanak
tanpa anggak bisa disanak
lungguh bareng kerasa jenak
urip sak madya dadi kepenak
Kadang tansah dikudang-kudang
bisa dadi jalma wijang
nglaras rasa kanthi wejang
tanpa pilara tuwuh pepadhang
Ingwang bisa dadi rewang
aja pijer bisa disawang
marang pakaryan tanpa gowang
ora mung nganyer nang lawang

50
Kawula samya sigra lumaksana
aja mung tansah ngersula
ana cidra lompatana
ati ayem tanpa cuwa
Kanthi tansah dadi embating ati
minangkani urip sejati
mulating karsa tansah setiti
antuk mulya bareng nyawiji

AJA PENGKUH
Tuladhane wong dodolan mlija
blanjan gawan ditawak-tawakna
tanpa ngelingi butuhe apa
sing penting muter, mbuh sing butuh sapa
Wernane blanjan diwenehi rega
regane larang gak ana sing nawa
barange apik jare sing mlija
nadyan ta apik kanggone sapa
Mulane mlija aja sukur nggawa
ngelingana apa sing dibutuhke liya
dodolane laris ben ora muspra
yen ora payu ketula-tula
Aja pengkuh dadi tukang mlija
mergane kawula ora mesthi padha
dodolan blanjan umume werna
aja neka-neka ben gak rekasa

MEMAYU HAYU
Alam iki sejatining wahyu
kang winahyu dening Hyang Memayu
sinorot nyata sakjroning kalbu
bisa tinuladha dadya guru
Jalma sigra lumaksana ing laku
tansah natas, nitis, netesing wahyu
ajer mijil saking Hyang peparing hayu
51
 samya ajir manjing ajuring lelaku
Urip aja lumuh ing pambudi
mulat memayu hayuning pribadi
aja nganti leren olehe ngupadi
murih bisa antuk mukti
Naming aja nganti lena
tansah memayu hayuning kulawarga
eling memayu hayuning sapadha
gawe memayu hayuning praja

AJA GAWE MALA

Aja seneng gawe mala
ngalang-alangi lakune surya
nuwuhke peteng gelare donya
jagade nggliyeng lakune sulaya
Aja serik sorote wulan
katon padhang merga kasunyatan
tanpa tinutup dawane dalan
bisa murup mijiling sukan
Kelipe lintang ana ring ndhuwuran
katon endah dadi lelangenan
sepine ratri saka rasan rinasan
tan ana wewadi kang dadi jalaran
Langite resik tan ana awan
mbeber angkasa sak warnine kahanan
kabeh tinata tan ana suk-sukan
rasa rumangsa jatine memitran
Tatane ndonya wis dadi tuladha
lakune sedya tan ana kang cidra
lamun sawiji ana kang sulaya
bakal tuwuh gara-gara

52
KEDHERING ATI
Wengi tan krasa ratri
rina tan krasa rahina
aluse rasa bisa rinasa
jembare dhadha tansah kajaga
nyepak donga ngundhuh wasesa
mantebe karsa madhangi ndonya
jiwa lan raga nyawiji jatining sukma
pikir kelawan dzikiring kawula
manunggal ngupadi ridaning Hyang Mahakuwasa
melenge netra mandeng karsa
karsane kang akarya jalma
kedhering ati nyundhul dhadha
ndhodhok jantung ngobong ludira
mayuda hawa nepsu kang ala
ampang tan nggumampang cidra
mrekes karsane panca driya
mulating ati ngundhuh jatining mulya

UWOTING RAWIT
Uwating karep tan kena dicegah
Awit gedhene rasa kang sumarah
Uwoting lelaku kanggo ngupadi janah
Ewut nyebut agunging Hyang Maha Pemurah
Awuting raga merga kasundhul solahing manah
Ruwating karsa aja nganti daksiya
rawiting karya kudu tansah waspada
rawating nata tansah mangayu bagya
riwuting rasa tansah uninga ing tata
ruweting praja aja ginawe cuwa
Mbabar jiwa raga mwat tekad
Kridha culika kedah rinawat
anggering karya tan kena kelawat
Rasa asihing tyas kudu tansah rinumat
ngupadaya mulya isining jagad
53
MANUNGSA
Manungsa sejatine wis bisa njangka
apa sing dirasa
uga apa sing dikarsa
mula kudu bisa nata adrenging abilasa
Manungsa malah akeh kang nglelena
ilang rumangsa yen tumindake nistha
tansah nglirwa tan nguningani subasita
nggayuh purna ananging malah tuna
Manungsa kanggonan sipating bayu
tansah njurung karsa rahayu
nanging mungkur paugeran kang winahyu
tanpa eling yen bakal dadi lelayu
Manungsa uga kasipat dahana
ngobong rasa dadi mulake ludira
kadya brahala kang pengin nguntal arga
limput yektining karsa tumindak ngayawara
Manungsa nduweni sipat tirta
bisa gawe adheming ati kang nandhang lara
tansah luber ilining rasa kang rinasa
kersa mbabar mulyaning kawula

54
NGUPADYA URIP SEJATI
Aja pijer mangan lan nendra
ajeg mesu budi lan raga
merga kawula mung saderma
mobah-mosik kersaning Hyang sukma
Jalma luhur kedah ambeg utama
nanging lelaku andhap asor tansah dijaga
tan kena gawe lara mring sapadha
ngupadya urip lair batin kang sampurna
Ala lan becik tansah gegandhengan
kabeh saka kersaning Pengeran
Gusti kang caket tanpa senggolan
nadyan adoh uga tanpa wangenan
Manungsa mung ngunduh wohing pakarti
tan kena selak apa wus dilakoni
trima ing pandum lamun wis wanci
rela legawa lair trusing ati
Aja adigang, adigung, lan adiguna
ngupadya urip kang sarwa utama
upakara jati murih mati sempurna
tan kena mangarubeda marang sapadha
Lelakune urip kudu tansah nastiti
mohon, mangesthi, lan mangastuti
mugya nuwuhke mareming ati
mijiling yuwana rinasa mukti

55
NGUDI KAWERUH
Lamun ngudi kaweruh
aja padha lumuh
tuwuh samya saguh
enggal sedyaning gupuh
Aja amung pakewuh
lungguh tanpa suguh
malah dadi susuh
mijil sarwa tutuh
Sedya linaku subuh
tanpa nunggu tabuh
enggal padha
murih jatining pupuh
Wejang kang pituduh
gati samya undhuh
sirna ing pakewuh
mulat padhanging suluh
Ajir tan kena keguh
guna kang tineluh
aja padha luluh
kudu tansah kukuh

PAKARTI
Labuh ing pakarti bakal nemu kawruh sejati
Kaweruh migunani tumraping kawula sesami
saguh nguripi krenteg asrining ati
sedya mrantasi labuh kang wigati
tanpa aba mligi solah ing pambudi
wani rekasa ngupadi jatining diri
Puket ulet ngugemi paugerane Gusti
tan lewa ing angenan kang suci
tan cidra ing lampahan kang mukti
tan lena ing waspadha wigati
Murih ngupadi tetes rembesing mulya sarana bekti
minangkani serat suci kang winahyu dening Gusti
56
TIRAKAT
Ora kena kakean sambat
kudu tekad lurusing niat
aja katut godha maksiat
lamun lena gak bisa tamat
Jasad lan jiwa kudu rinumat
lair batin suci rinuwat
angen padhang tansaya murwat
entheng lelaku ngupadi nikmat
Cahyaning ati madhangi jagad
mulating suca katingal rahmat
ngupadi rungu antuking berkat
silaning rasa nenampi wasiat
Lamun bisa tanpa pegat
sedya mrekes nepsu jahat
guna culika samya minggat
ginanjar mulya olehing tirakat

RAMPUNG
Lamun pengin enggal rampung
sedya karya aja ditampung
merga lamat bisa wurung
tuna murwat pikir bingung
Kadhung nyemplung palagan agung
njejegne niat manjer uwung
nggayuh berkat tanpa suwung
ngupadi drajat dadya junjung
Akeh rubeda sadawane lurung
waspada aja nganti kesandhung
merga mala tansah nggelantung
tumiba ala bisa keduwung
Aja tansah gawe jruning kedhung
ngupadya rasa ginawe lumbung
sakmadyaning karsa tansah jinangkung
samya rineksa wekasan agung
57
MANUNGSA
Ujare simbok aran menusa
ateges menus-menus kakean dosa
merga tumindake mung ngelingi donya
lali bakale kapundhut Hyang Mhakuwasa
Ujare simbok ana benere
saben dina mung nguber uripe
numpuk donya rumangsa urip selawase
ora mikir nggolek sangu akhirate
Sajroning ndonya mung sarwa menawa
durung mesthi apa kang bakal ditampa
kang wus pesthi ana alam baka
nanging ngugemi kang durung nyata
Urusan ndonya tansah dilembur
urusan akhirat malah dha kabur
tumindak becik padha disingkur
lelaku cidra malah dadi pupur
Menungsa linuwih duwe pambudi luhur
ngupadi urip jatine Hyang Paring Tutur
tumindak jujur nyingkur bebentur
tansah paring uni nadyan ta cinatur

PENGGALIH
Penggalih kedah leres dados galih
galihing rasa panguating karsa
sampun ngantos midhana jiwa
sageta tuwuh ngrembaka
ngelambari kridhaning raga
Penggalih sampun ngantos molah-malih
saget milih kanthi raos asih
sageta kacandra dados jalma linuwih
rasa rinasa tansah ngerasa sugih

58
 saget cinandra wijiling andana warih
Penggalih minangka dados sesulih
nyulih jatining sukma ingkang cumandhok ing rasa
sejatining kawula mboten wonten rubeda
namung kandeling raos dumateng kang Nata jalma
Penggalih ngarsa sugih tanpa arih
sugih kasekten ingkang tedhak saking brana
tata tatag tutug mangupadaya
tan pegat karsa marih alaning sedya
murih sak madyaning gesang ingkang mulya

TALI RASA
Welas asih dadya taline rasa
rasa kekanthen kadya siniram tirta
tirta arga kang tansah mijil seking bantala
mulaning tyas yekti tuwuh ngrembaka
Sumingkir uwuh kang jalari ranu keruh
ati kang suci lembar tanpa tutuh
tumindak yekti tan ribet rasa pakewuh
sayuk sayekti ngupadi jatining weruh
Sembul umbul njebuling warih
tan pedhot mili samya pinanggih
njagi mukti raosing batih
samya dadi andana warih
Banyu mili ora ana mandheke
ngedhemke ati samya ayem uripe
tanana gunem kang nyandra alane
sarwa tentrem sak tingkah polahe
Sekeng redi we mangisor lakune
ngupadi papan kang andhap panggene
jalma luhur andhap asor tumindake
tansah gati kawula cilik andhahane

59
SIPAT ALA
Aja sok laku gumampang
merga akeh wong padha nyawang
luput sithik bisa nunjang palang
tuna ing becik kesungsang-sungsang
Nadyan mung sithik gawea pepadhang
aja sok melik marang samubarang
bisa kecelik yen tumindak curang
bakal ketilik masia wus ngilang
Ngrumangsa becik iku sipat ala
wegah ngelirik rekasaning liya
tilik tetilik wis ora ana
mripate malik nang raja brana
Aja pek pinek barange liya
agemen tata tumindak kang mulya
ngupadaya jejering laksa
tan ana cidra kang gawe mala
Barang kang sinedya nang alam donya
titipane kang Mahakuwasa
jalma manungsa tan ana darba
rumatana aja nganti sirna

60
KETULA KETALI
Aja medhit marang sapadha
bisa medhot silaning rasa
dadi medhut kahanan ndonya
merga madhet kuciwaning liya
Ngupadya ragat aja nganti reget
tumindak rikat aja ilang raket
padhanging mripat aja sami mrepet
sinedya ngrumat aja dhemen ngremet
Aja gampang kumat laku culika
bisa dadi komet batin rinasa
sudanen sipat ala marang liya
nora gampang nyipet urubing karsa
Wira-wiri wara-wara
kadhung ciri kelara-lara
bola-bali bala-bala
kadhung ketali ketula-tula

AJA KAKEHAN
Aja kakehan mangan brutu
lali kadang kesaru laku
nunjang palang ketalu-talu
tanpa pitulung kena bebendu
Aja kakehan mangan ati
welas asih dadi benci
keladuk wani bisa malati
tanpa miguna kaciri wanci
Aja kakehan dadi lathi
laku sak madya akeh dilali
pitutur luhur dianggep craki
nyepak bebentur lingseming ati
Aja kakehan nyimpen wadi
tan ana bathang sing ora basi
aja dumeh rumangsa aji
ngira wong liya padha ra ngerti
61
AJA AJI MUMPUNG
Aja nganggo aji mumpung
nadyan aji aja keduwung
durung weruh jerune kedhung
lena sepi bisa kecemplung
Rame ing lurung akeh sesandhung
lamun sembrana bisa kejlurung
godhane setan wangi semebrung
nepsu brahala tansah kasurung
Jagade peteng gung lewang lewung
langite ireng ketutup mendhung
akeh thuyul kemulan sarung
mergane puyeng mendem gadhung
Akeh kawula sing padha nimbrung
pengin nyurasa olehe srawung
ngarep blakasuta ujare tembung
isine crita tan ana kang suwung

LAMUN
Lamun ora tekan kudu bisa takon
merga takon ora nganggo tukon
mula aja ngendelake tukon kanggo golek teken
bebayane angger teken bisa lara tekane
Lamun ana tutur luhur taturen
merga tatur bisa mijil dadi tatar
aja keladuk tatar kang dadi teter
merga kakehan teter bisa nyuda wasising tutur
Lamun nandhang sengkan aja sok sungkan
karsa rinasa sungkan gampang ngudhal sangkan
merga sangkan ora cetha mula sangkane
tan meruhi sangka bisa sengka lelakune
Lamun keladuk suru tumindake dadi saru
saruning lelaku wekasane kelangan sari
kridha sarine laku tan ana kang dadi suri
pegating suri rumeksane kridha dadi sara
62
KEBLINGER
Durung digagas wis padha lekas
nduweni karep tanpa dilaras
malah kedelep gak bisa mentas
apa diarep tan ana tilas
Ngumbar rasa kelewat batas
atosing karsa ngluwihi padhas
wis dielingne tetep bablas
omonge nglarik lakune culas
Pitutur apik padha katiwas
marang wong cilik tan ana welas
malah ditampik tanpa digagas
tiniba serik atine was was
Akeh wong ngerti mung bisa ngimpi
akeh wong wasis ora digubris
akeh wong pinter padha keblinger
akeh satriya dadi brahala

AJA PIJER
Aja pijer thengak-thenguk
mangan turu malah remuk
mripat mblereng kudu amuk
karep nyata ora pethuk
Aja pijer bisa nyawang
enggal cancut dha tumandang
ngelingana isi dandang
murih karep bisa adang
Aja pijer nyambut gawe
rasa pikir kudu duwe
amrih ora dadi lambe
merga sak karepe dhewe
Aja pijer mangan enak
bisa dadi lali sanak
golek upa aja mblunak
murih bisa urip penak
63
PEPAK ATUR
Tepak tipak tumibane lapak
gak ana tapak merga wis pepak
akeh tumpak sing wis cumepak
entuke gupak tumekaning pupak
Lamun bisa enggala sumibak
jembar ing dhadha kang sarwa lebak
cuwa lan lirwa enggal dibubak
rasa rumangsa mugya kebak
Luhure jalma tan ana selak
mugya bisa dadi tetulak
ngupadi wera padhang sumilak
slamete ndonya tan ana balak
Lembar ing atur catur linebur
juriting jiwa subur tinandur
jujuring laku tansah tinabur
mulyane urip tansah lumuntur

AKEH ATUR
Akeh atur kang luhur misuwur
tinabur marang batur sinulihing cinatur
nanging pitutur mung kadya pupur
tansah kasingkur tanpa laku lumuntur

Wasesaning atur mung kadya susur

kekanthen kinangan kang akemah ajur
kebake dubang dimen ora nyulur
sinumpeting lathi dimen ora nglantur

Lumrah solahing batur kudu tansah mulur

sedya miguna lebur tumraping dulur
tinambating atur gawe ngrembakaning akur
sedya ngaleksani sipat ajir, ajer, lan ajur
64
ATI KANG NGATI-ATI
Padhang tanpa sinawang
jembar tanpa ginelar
japa tanpa suwara
rungon tanpa keprungu
Yaiki sejatine ati kang tansah ati-ati
wigatine rasa kang bisa nyurasa
luhuring budi kang legawa ing pambudi
munjunge sipat kang tansah ngugemi hakikat
Mobah mosiking ati sinedya peparing gati
mbabaring rasa sedya lumuntur ing karsa
mulating budi nyumurubi sekabehing leladi
sipat hakiki kang luber saking kuwasaning Gusti
Polah tingkahing pikir tansah kairing dzikir
suwasana jiwa linumuri sabda
umeke rasa katuntun sucine japa
udharing karsa tinata paugeran kang mulya
Lamun bisa jalma lumaksana
kahanan ndonya bakal katon wera
tan ana suk-ngesuk tumraping sapadha
tan ana lirwa nadyan tan jinaga dening liya

SULUH TANPA WULUH

Wejang kang winejang dening Hyang kang paring gesang
sampun purna sinabda dening jalma suci kang sampurna
sekathahing winarah tansah sumrambah tan ana salah
sinedya weweh ngupadaya sareh kanthi sumeleh
Warta paripurna kang tumiba saking arsa tahta jumantara
ngandhut wasesa ingkang sedya nata lelampahing jalma
kasabda dadya nyata tumraping jiwa, rasa, karsa, lan cipta
mugya dados lentera ingkang nyuluh nggayuh padhanging
ndonya

65
Suluh kang sinuguh tan ana wuluh
minangka susuhing pituduh kanggo kaweruh
tansah wutuh murakabi sekathahing labuh
saget ngudhari ruwet rentenging sedaya pakewuh
Jalma pinaringan daya pambudi ingkang kukuh
saguh njangka angenan aja nganti lumuh
minangkani sumpah kang wus kaujar dening ruh
dadya tetalang nyata jatining Hyang ingkang megat ruh

JALMA MULYA
Eseme bisa gawe mesem kang sinapa
ulem kalem sesolahing sarira
tan ana pedhut kang nutup cahyaning driya
endahing pasuryan ora mung samudana
ngenggar rasa nglonggar ing karsa
sinabda tutur kang kebak wasesa
paring pitutur tan ana pamrihing karsa
iklas legawa kawedhar luhuring donga
tulus alus tan ginerus arsa alembana
mung tansah ngudi panjangka rahayuning praja
lamun bisa kaleksa
Hyang Mahakuwasa bakal paring mulya
Mulya batine uga mulya laire
mulya ndonyane uga mulya akirate
Mula samya ngupadaya mulya jatine urip sesama

66
URUB URIP
Apa iki sing diarani urip sejati
urip sing bisa ngrasakake mosiking ati
urip kang bisa ndeleng padhanging wengi
urip kang bisa nyawang jembare bumi
Agung asmaning Gusti
kadhegung sakdawane wengi
tan pedhot ucaping lathi
saut sinaut sami amemuji
Agung kuwasaning Gusti
gemebyar sak ambane bumi
tan ana conggah renteping puji
rapet dhipet ngudhal isining ati
Wengi kang suci mugi sumurub sakjroning ati
ndamel pepafhang petenging ati sak lami
mboten waleh murub urubing gati
sedya anguripi lampah kang pinuji

RINA WENGI
Gage ndang cancut amiwiti
aja mung tansah ngenteni
delengen langite sumepi
aja nganti mung ngiwi-iwi
Mumpung katon srengengene
aja ketungkul rembulane
ben enggal ana tipake
merga minangka saksine
Rina wayah nyambut gawe
yen wengi kari lerene
aja malah sak walike
merga wis cetha dhawuhe
Ana rina ana wengi
ana urip ana mati
aja lena aja lali
67
 panggonan urip sejati
Rina gawe golek bunci
wengi ndonga medhar ati
mugya antuk urip kang mukti
mbesuk tilar munggah suwargi

BIYUNG ING RATRI

Wengi iki tan ana sepi ing ratri
sekathahing jalma sami amemuji
ngagungaken asmaning Gusti
Gusti ingkang Mahasuci
Gusti ingkang kersa leladi
Gusti ingkang tansah nguripi
Ananging ati iki ora bisa ngapusi
ramene puji malah dadi sepine ati
ati kang ngelingi mula bukaning urip iki
biyung kang sampun tinimbali kadya nyawiji
mbeda telenging netra ngembung tirta tumetes ing pipi
Biyung, dalem tansah kayungyun
emut leladi paduka nalika taksih swargi
tansah paring donga kagem putra lan putrid
mboten nate pedhot panyuwun dumateng Gusti
murih becik lantip lampahing jati
Biyung, dalem namung saget anjurung donga kelawan puji
mugya amal paduka sedaya tinampi
dipun panggenaken wonten suwargining Gusti
tinebihaken saking siksa ingkang ngawerati
pikantuk panggenan jembar saha padhanging margi

68
SATATA SATITI
Rina satata wengi satiti
raga ngareksa ati ndarbeni
mugya akarya mligi nyantosani
tanpa rubeda tali nyrimpeti
Rasa tinata karsa wigati
ngundhuh wasesa kalam Illahi
luhuring jiwa samya ngupadi
iklasing rasa sabar dumadi
Lamun manungsa bisa nduweni
rasa legawa sakjroning ati
ora rekasa ngarsa pambudi
antuk raharja urip sejati
Jejegna karsa mantebing ati
agemen busana kridha ngabekti
ugemen tata dhawuhing Gusti
pungkase karya karengga mukti

UNINGA MRING DARMA

Gusti ingkang Mahakuwasa mboten nate nendra
sedya paring boga marang jalma kang kersa ngupadaya
pirsa kanthi cetha rasa, karsa, kridhaning jalma
tan ana kang luput cinathet ing kitab cathetan priyangga
Hyang Mahawredu tansah melu sak polahe laku
mula aja sok gampang anggak ing rasa yen entuk pinemu
merga manungsa bisane mung ngundhuh wohing laku
ora kena nggelar wacana sinurating tamtu
Gusti Pengeran tanpa ngumbara
jatining zat tuna sepi nang ngendi ana
manggon bareng sakjroning rasa, jiwa, lan sukma
paring bebungah marang titah kang uripe tansah rekasa
Mula para jalma tansah uninga mring darma
seneng aweh ngupadi awoh bungahing rasa
caket rumaket sedya nyedhaki Hyang paring boga
murih ijabahing donga anggayuh urip mulya
69
TREPSILA
Tansah ngupadaya cumawis ing rasa
netepi janji nilarake cuwa
ngugemi cita neteske kawruhing basa
kanthi legawa minangkani trepsilaning karsa
Sedya pegat sumawanging soca lelewa
nindhih karepe nepsu kang lirwa
murih jatine urip sak madya
tanpa ana guna kang ngudhal angen ngayawara
Kladuk kinarsa bisa thukul laku daksiya
daksiyaning rasa, jiwa, lan raga
lamun tinampa bisa tuna ing wasesa
Eling pepeling aja nganti dilalekna
kareben slamet tanpa rubeda sengkala
antuk mulya pinayungi welas asihing Hyang Mahakuwasa

NDUWENI
Manungsa, titah kang nduweni rasa
bisa ngerasa uga bisa kerasa
bisa rumangsa aja rumangsa bisa
unggah undhune rasa tinampa legawa
Manungsa, titah kang nduweni pikir kan budhi
bisa mikir lan kudu sedya mikiri
mikir uripe uga sedya nguripi
aja mung angen bisaa dadi wong kang ngangeni
Manungsa, titah kang nduweni karep
karep netepi dadi pengarep sejati
bisa dadi tuladhane titah berbudi
tanpa ngrubeda tumindak laku ing wuri
Manungsa, titah kang nduweni jiwa
gelem ngupadi mulya urubing ndonya
tan ana tumindak luput kang sinedya
tansah ngakoni limput tumindak kang ala
70
AJA SOK
Aja sok ngowahi adat
tetepna jujure niat
budhaya samya rinumat
ngudi mulya tanpa cacat
Aja sok nyalahke kanca
yen durung cetha ing karya
ben ora dadi sawala
mergane serik ing rasa
Aja sok dhemen mblejani
yen ora pengin kaciri
merga ketemune mesthi
marakne panase ati
Aja sok kakehan janji
yen ora bisa nglakoni
mergane malah mbutu rejeki
mujudke karepe ati
Aja sok kladuk ing wani
yen gak bisa nyembadani
merga blahi ora ngerti
mumpung durung aja nganti

AJA NGLANTUR
Dulur, tinimbang padha crita nglantur
ayo bareng sarwa mitutur
ben bisa dadi apike sedulur
ora ana rasa solah kang cinatur
Dulur, iki sasi becik kanggo nglebur
luputing laku kang wus kebanjur
dadya pawongan berbudi luhur
tansah nguripi srawunging sedulur
Dulur, aja gampang gawe cuwaning batur
kudu tansah ngelingi wasesaning atur
aja ninggalke subasitaning tutur
samya mungkur lamun ana remene catur
71
ORA SUWUNG
Raung dudu gunung kang suwung
nanging titah kang pengin srawung
sapa sinapane tanpa tembung
sarana leba nutup mega ing awung-awung
Nadyan sepi ing sapa nanging kebak ing luhung
awu saking cerunging arga sinebar semabrung
ngambah dirgantara putih kadya mendhung
lumantar daya maruta nglambar tanpa kabendung
Nglempung tan bisa cinegah nganti rampung
ngelingke menungsa supaya dumunung
aja keduwung asoring aji mumpung
gelem pasrah marang Gusti Maha Agung
Manungsa nduweni sipate kedhung
jerune rasa kang dadi daya tamping
gemrojoking sabda katampa tanpa kaetung
sumiliring rasa ngedhem dhadha lan jantung

WENGI IKI
Wengi iki larunge ati ngintir sak aliring margi
ndepani dawane wengi ngundhuh iklas sejati
tan ana rasa lan karsa kang sumepi
tlapaking rodha njumangkah mbaleni mijiling dumadi
nglurung sinurung panggenan lahir rikala wuni
Panggon adoh tanpa wangening ati
manggon cedhak dadya langenan sejati
merga wis kadhung katengen ing gati
mugi dadya sarana tetalining rasa sesami
Adohing laku ing wengi mung kadya ngimpi
ngupadi tilas esem kang tinilas ing ati
nadyan mung ngiras marem kanthi nguras ati
ora kena getun merga wis pinasthining Gusti
Trenyuhing ati tansaya ngiwi-iwi
kasurung ngesing rasa pitutur kang aji
njalari mobah mosik angene ati
karep dilali nanging malah mbedani ati
72
KANG TINAMPA
Wanci ratri ing wulan suci
lurung kinurung swarane wong ngaji
montor lan udhuk katon sepi
kang lewat rame ganti turanggane ati
Ora kaya sasi ing wingi uni
pating sliwer polahe wong golek rejeki
ngetan ngulon ngalor ngidul mulating ati
ora mandhek yen durung entuk kang winanti
Sasi kang ngukir alusing ati wis meh lingsir
nanging pedhut kemedhuting ati durung nyingkir
tilas tinelasing dikir durung ngarupa ing piker
rasa karsa kang cumandhok ing jiwa durung linukir
Banjur apa kang tinampa sak jroning tapa
apa mung ngelih lan ngelak kang rinasa
iki ateges ora ana miguna malah mung rekasa
mula enggal apikna aja, mung tansah ngudarasa

SUWING
Carang caring cinaring dadine kering
karang kurung kinurung cumemplung kedhung
kadhang kadhung kaduwung malah sak lumbung
lambang lembung kalembung mergane suwung
Sawang suwing sinawung marake sewing
siwar siwer sumawur mijiling awur
awar awer kauwor gak bisa awor
mawar mawur sinawur dumadi ajur
Ujar ajer kaujur ilange ajar
pijer pojar kemejer kepengin panjer
panjir penjor kajejer saka ing punjer
ngujar ngejer kinejar mala kang pijar

73
KEBAK ARSA
Dalu kang kalulu janji setuhu
sila sembah mituhu dhawuhe suhu
ngupadi raos asihing Hyang Wredu
ngundhuh lumebering gesang rahayu
Cuwa cuwil jinawil gopil
ngilangaken raos was-wising muskil
nglalekake jejibahan donya kang kemrinthil
musna sirna tuna rasa kang bakil
Sepa sepi sinapa ing ratri
namung ati kang tansah nduweni
ngundhuh wohing pakerti kanthi wigati
kladuk wani ngugemi pituturing Gusti
Lirik lurik linarik tan ana kang serik
parik puruk puraking ati tan ana kang purik
sedaya samya ngadoh lakuning sirik
mugya rahayu antuk ginanjar becik

PANYUWUNE WONG TUWA

Donga kang tinutur dening wong tuwa
marang anak kang budi lelaku setya
umur, iman, rejeki kang tansah ginontho
luber rasa madhep manteb mring Hyang Mahakuwasa
Panyuwun kaping pisan ngarepi umur dawa
kaucap ukara mulya murih seger kuwarasane suta
nora tega nyawang anak uripe kelunta-lunta
bisa antuk jampi lamun lagi nandhang lara
Panyuwun kaping pindho mugya anak tetepa ing iman
tansah ngugemi ageman kang nuwuhke tumindak aman
ora gampang kepincut mobah mosike jaman
anguningani luhuring tataning Hyang kang Mahaloman
Panyuwun kaping telu mugya sunu pinaringan rejeki kathah
lantaran solah polah ing kridha kang barokah
tan ana rasa lan kepenginan kang angah-angah
laku sakmadya makarya ngupadi antuking bebungah
74
JANJI SETYA
Janji setya kaujar nyata dening panguwasa
lumantar tata upacara munggahing tahta
sinekseni dening para punggawa uga satriya
kelawan nyebut agung asmaning kang Mahakuwasa
Ana ing tlatah nuswantara iki wus dadi budhaya
merga biasa lan lumrah sumpah sinumpah kadya tan rinasa
apa kang kaujar ora ngresep nang jroning dhadha
mula akeh wong lali bareng wis manggon ring dhuwuring
tahta
Ukara janji kang sinabda kadya ucap mung samudana
mula tanpa ngerasa luput bareng wus dadi panguwasa
akeh tumindak lirwa kang ninggalke jujuring tata
pungkasane dadi bebana lan bebaya kang tinampa

LUBERING RASA
Lanturing rasa aja nganti pedhot ing karsa
lantaran rasa bisa tumiba becik utawa ala
lintir mlintiring rasa bisa tumindak nglewa
luntur lumunturing rasa bisa kabentur bendu cilaka
Rasa tuwuh saka ati kang dumadi sejatining pambudi
resik lan becike ati bisa nggayuh purna dumadi
nitising ati tansah mahanani karsa kang mukti
tumetesing ati bisa nyiram luhur sekaring pribadi
Mobah solahing ati tansah mijil ing lathi
ajining diri pribadi gumantung ujaring lathi
lumantar lathi bisa mbebayani uga nyantosani
mergane lathi dadi caraka candraning diri
Mugya jalma samya kersa njagi lubering tyas kang luhur
tata titi tatas titis tetesing pitutur mugya tansah tinabur
uluk elik marang olok elek mugya dumadi atur
sarak serik siriking ati mugya saget kalebur

75
MAKARYA
Makarya ateges kridha
kridhaning raga kang tansah adhedhasar luhuring jiwa
Makarya iku sejatine rasa
rasa rumangsa gelem ngupadi mulyaning praja
Makarya sinambetan kelawan donga
donga kang tansah kawedhar ngudi kabecikan kanggone
sesame
Makarya bisa ateges karsa
karsane jalma mulat ngabekti murih rahayuning kawula
Makarya iku ngono tuna
tuna lamun ora gelem rekasa ngayahi pakaryan kang mulya
Makarya iku padha karo rekasa
rekasa lamun daksiya lan tansah lelaku cidra
Makarya kudu tansah waspada
ben ora dadi mala

WEDI NGIWI-IWI
Manungsa sejatine wedi
wedi yen kapundhut dening Gusti
nanging malah ngiwi-iwi
ngarep-arep tekane wanci
Kasunyatan kang bisa dititeni
saben wayah isine mung ngenteni
ora tandang ngasah kantiping ati
selaning wektu malah dipateni
Lingsire wayah aja dianti-anti
apa kang ana samya dilakoni
wayah sinedya tansah diuri-uri
merga wayah ora bisa dibaleni
Samya padha peparing uni
aja mung gelem waton muni
merga godha tansah dadi geni
ngobong rasa gawe cuwaning ati

76
SEMBADA
Gelem aba kudu sembada
ora mung ngabani tanpa nyata
abab thok tanpa guna
ora dadi abahan kanggone liya
Aja mung kumureb ing abahane liya
abang-abang lambé isih luwih mulya
nadyan manising tembung mung samudana
nanging aja nganti ngabangaké kupinge kanca
Zaman iki akeh wong ngabang bironi
bingung anggoné golék butuh kanggo nguripi
rainé abang dluwang tansah kaeksi
pasuryane pucet katon ngemu wadi
Aja abar kang tansah ngglambyar
adon-adon marake bubar
merga abilasa dadi melar
hawa nepsu kamurkan padha nyasar
Abimanane ujar aja kawelar
kumingsun umuk tan kena dikejar
abimantrana kudu ginelar
donga pangéstu murih mijiling nalar

77
MALI
Aja seneng grusah grusuh
merga bisa grosok-grosok
kadhung kentekan gresek-gresek
yen gak nemu grasak grusuk
Aja padha klonthang-klanthung
mlaku nganggo klinthing klonthong
entek wektu klunthung-lunthung
ra bisa turu klanthang-lanthang
Aja dhemen cukir-cukir
merga akeh cakar-cakar
padha tandang coker-coker
kadhang tega cakur-cakur
Aja gampang melu-melu
sampek katut mili-mili
merga kebak molo-molo
kadhung konangan mali-mali

URIP LEGAWA
Anglakoni urip kanthi legawa
supaya uripe dadya dawa
aja nganti padha sulaya
sapa kang cidra bakal sengsara
Urip sak madya aja ngersula
merga mundhak gampang katon tuwa
tlaten angarsa kang durung teka
tansah eling pitutur miguna
Wong kang sabar rejekine jembar
kang tinampa bisa dadi babar
kamulyane jiwa bisa mijil sekar
cumandhoking sukma bisa tambah mekar
Wong ngalah wekasane luhur
barokahing Gusti tansah tinabur
sipat mulya aja nganti luntur
sapa kang jujur uripe makmur
78
TIPAK TEPAK
Tata titi tinetesing embun
tansah kerasa ning ubun-ubun
panasing rasa kang wus katimbun
kasiram toya dadya rimbun
Tutur tatar tinetering ati
medhar sabda kang tansah wigati
mulating kridha minangkani bakti
ngupadi mulya urip sejati
Lukir lukar linikuring yuswa
samya tansah tumindak waspada
mungkur saka jejibahan kang nistha
jujuk jejeg jajaking rasa
Tapak tipak tinepaking karsa
ngunjal manah lumpahing karya
tanpa minelah wetahing sesame
dumugi kapernah tataning jalma

TAN ANA TUNA

Tuna satak bathi sanak
luwih mulya tur kepenak
merganing karep bisa tepak
butuhing rina bakal cumepak
Rukun bisa gawe santosa
akeh sithik samya rinasa
ora nyulik bagean liya
tanpa melik kabagi rata
Cerah bisa agawe bubrah
ewuh pakewuh dadi congkrah
gawe rusuh resiking manah
rinasa urip tansaya resah
Lali-lali den elingna
urip gati marang sapadha
aja craki agawe mala
mulat ngupadi rahayuning waluya
79
TINULIS
Alang aling samya ilang
talang taling tansah tetulung
Arung arang dadya aring
carang curang musna cinaring
Nular nalar aja tinilar
jalar jalur kudu jinalur
Mikir mekar tan ana maker
sekar sinekar dadya sukur
Tulus talis tansah tinulis
telas tilas tan kena teles
Alas alis tetepa alus
moles meles dadi mulus

SAWANG SINAWANG
Urip kepenak iku mung sawang-sinawang
kang gawe angen ora bakal bisa dangang
jalaran rasa karep kang tansah kebimbang
weruh kanca kang nduweni samubarang
Delengen mangisor katon ramene dalan
isih akeh wong kang labuh ngudi pakaryan
rina wengi golek urip tanpa sambatan
nadyan sithik tinampa kanggo gondhelan
Sawangen mendhuwur katon tataning lintang
nyorot ing wengi tan pedhot gawe pepadhang
ngawuningani jatine titah kang sinandhang
jenjeming bakti tan keguh godha kang ngadhang
Singkir sumingkir singkur sinengkering sekar
dadya uwoh awoh aweh ewuh tan owah
tanana risih merga rusuh kang gawe resah
tatah titih tan ana tutuh kang tinatah

80
AJA KEBLINGER
Bocah mambu kencur rambute dikuncir
sekolahe mlincur malah padha plesir
nganggo sandhal duwur dolan nang pesisir
sangu wedhak pupur ora lali sisir
Remajane nganggur wegah abot mikir
sinau kabur malah padha mangkir
ana dhawuh nyingkur ditakoni mungkir
senengane tawur mabuk kakehan bir
Sing dhewasa nglantur padha seneng mlintir
lamun ana atur malah padha nyingkir
lirwa kang tinutur tan ana kuatir
bareng wis keblegur kasep gelem mikir
Wong wis cedhak kubur tetep durung kober
netrane wis lamur apa sing dauber
dayane wis luntur karepe jik muter
wis kentekan umur katon lenger-lenger
Elinga nang umur aja eling komer
dadya jalma luhur ben ora keblinger
gak ana takabur merga bisa ajer
ati tuwuh subur mulya samya number

81
MEGURU
Meguru nganggo sarana lelaku
mijil saka jroning kalbu
ora mung waton lumaku
merga malah kesaru maru
Meguru kudu ati-ati lan nastiti
aja mung ndeleng obahing lathi
oncekana tutur wigati
supadya antuk kawruh sejati
Meguru mituhu dhawuhe guru
aja malah mung ela-elu
aja mblarah kepencut nepsu
tumindak genah ben ora kleru
Meguru ngupadi ilmu kang tuhu
kang winahyu ing serat kawengku
maton tumrap munggwing lelaku
tansah njagi rahayuning laku

NUWUN SEWU
Nuwun sewu badhe nyuwun tambahing sangu
tulus iklasing donga pangestu
pamit ngupadi kawruh setuhu
tumraping gesang murubing kalbu
Sejatining ilmu weruh mring pinemu
pinemu wigati kang bisa memayu
aja waton nemu kang bisa tinemu
aja angger mlaku mung gampange laku
Sarana mituhu dhawuhe guru
ngenggoni sipat sejatine sunu
madheping keblat aja nganti kliru
perangan papat kang tansah kawengku
Lamun ana lamat wisiking kalbu
sigra mangkat gancange lelaku
aja nganti larat mijiling nepsu
bisa kesrakat kebacuting laku
82
TRAWANGAN
Hyang Mahakuwasa sejatine wus paring purna
purna tumraping kawula kang tinitah ing ndonya
manungsa kajibah ngupadaya kang durung temata
kanthi pikir, rasa, karsaning driya mijil lewat mobahing
panca indra
mulat ngupadi rahayuning waluya
Jalma wasis tansah sedya netepi mulyaning rasa lan driya
mobah mosiking kahanan batin bisa njangka
meruhi kahanan kang durung nyata tumrap lumrahe
jalma
wela-wela kawaca dening landhep latiping batin kang
rinasa
Kawruh kacarita kadhangkala dadi ewuhe rasa
jalma kang krasa kosik ngarani kladuk rumungsa
nanging ora kena cinandra
merga cekak asoring rasa durung tumiba ing purna
isih kepencut gandrung kayungyun donya
Ora luput yen ana candra babagan donya
apa kang bakal ana bisa dumadi nyata
ala apik kang tinandur bakal thukul mala utawa mulya
iki wis dadi kodrat kinodrating jalma ing ndonya

83
CETHA
Cetha iku nyata
nyata tanpa ana kang tinutup cekaking rasa
merga cetha dudu mung tumraping netra
nanging kudu bisa rinasa
Jalma bisa cetha ngundhuh wasesa lamun ngudhar sekabehing
rasa
mula cethaning tata kudu kawaca kanthi rasa
kawaca dening panca driya tumus karasa dening nala
Tutur tinutur aja mung nglantur tanpa rasa
jalaran bisa ngemu wasesa kang nuwuhke mala
mula tansah ngelingana jati sejatine rasa
rasa prana kang bisa medhar wasesa
Nala, prana, utawi driya dadi paugeran tata lakune jalma
lamun becik bisa katitik tumindak sing apik
nanging yen ala bakal mijil lelaku kang nuwuhke mala
mula tansah elinga gelem njaga mulyane driya

NGAKONI LUPUT
Ora ana alane nyuwun sepura
asok glondhong pengareng-areng mring sapadha
ngakoni lupute ucap lan tumindak ing kridha
ngupadaya mulya urip bareng tanpa curiga
Jalma tata gelem paring pangapura
ngurangi dosa merga saka cokrahe rasa
ngedoh angkara kang bisa nuwuhke mala
ngelingi rekasa lamun tinebihaken saking sasama
Jalma luhur tansah luber ing atur
atur pangapura marang lupute tutur
tansah paring sepura marang tumindak kang nglantur
nadyan tanpa tinutur panyuwunan batur
Luhuring rasa tansah lumuntur ing karya
karya kang tansah gawe mulyane ndonya
tan ana siya tinilar lampahing yuswa
sarwa miguna sekabehing karya kang sampun kaleksana
84
JALMA ING NDONYA
Sapa sinapane jalma nguripi sabda
subasitane jalma mangeja wantah tatane agama
guyub rukune jalma gawe asrine ndonya
lurus lumakune jalma ngalusake mutere jagad raya
Jalma kinodrat saking mayapadha
jalma katitah njaga uripe ndonya
jalma amanah tansah sedya ngupadaya
jalma sumarah nuwuhke ngrembakaning mulya
Ndonya bisa gawe luhur drajate jalma
ndonya tansah minangkani pemundhute jalma
ndonya sumadya peparing kinarsane jalma
ndonya bisa dadi bebaya tumraping jalma
Apa kang cinipta ing ndonya tan ana kang daksiya
apa kang wis tinata miguna tumraping jalma
jalaran saka welas asihing Gusti ingkang Mahakuwasa
mula tansah mikira kanggo njaga becik ciptaning Hyang Nata

ULATE PADHANG
Duwe rewang aja nganti growang
ora mung nyawang dadi pupuk bawang
ngupadi kamulyan murih bisa disawang
njaga rasa tanpa ana sewang
Gelem srawung tan ana kang gruwung
patheng makarya ora bakal suwung
mikire genah ora nganti nglewung
wegah cinandra pepindha keluwung
Ngupadaya urip dadi wong sing genah
pawongan endi sing ora pasrah
merga wus kawong lamun sugih warah
ora ana lowong medhar wewarah
Baktine apik tansah gawe padhang
ulate resik endah katon sinawang
petenge jagad sirna samya ilang
ngupadi mukti mugya sarwa gampang
85
ATI
Kabeh manungsa duwe ati
mula tansah sing ngati-ati
aja malah gawe ati
apa maneh mangan ati
bisa nggarahi serik ati
Ati minangka punjere diri
ati dumadi sipat pribadi
ati kaudhar tutur ing lathi
ati madhangi petenge ratri
ati ngedhem panase bumi
Gati nastiti merga saka ati
nduweni wigati jalaran ati
gelem ngopeni karana ati
taberi nguripi mosiking ati
asih melasi kodrating ati
Aja siya marang obahing ati
gelem mirengna wisiking ati
tansah miguna tuturing ati
tan ana lirwa karepe ati
sarwa mulya atur pituturing ati

MANUNGSA LUMRAH
Manungsa lumrah kanggonan salah
mula aja malah congkrah
supaya ora saya bubrah
ben ora kelarah-larah
bisa nduweni ati kang sumarah
yen ana luput enggal ngakoni salah
ora sampek kebacut nganti ngambrah-ambrah
sing ana anut ben ana arah
gelem miturut sejatine warah
ben ora katut laku sing mblarah
86
SULUK
Jam telu esuk krungu suwarane jago kluruk
nggugah turune ati kang nedheng suluk
adoh rinasa saka angenan ndonya kang muluk
caket rinaket ngupadi urip jatine antuk
Bedhuk subuh tinabuh kairing luhuring dhawuh
sedya ngelingake lakune jalma kang padha lumuh
enggal tumandang ewuh saguh ngupadi kawruh
labuh suguh tanpa pakewuh minangkani karsaning ruh
Dhawuh tinutur lumuntur sajroning ati
ati kang gati ora ana kang bisa amiwiti
kajaba mung rasa karep kang tansah nyawiji
gelem ngabekti sedya ngundhuh wohing pakerti

SEJATINE APA
Urip samya ngupadi sejatine apa
dudu ngrekadaya sejatine sapa
Bocah cilik kang durung kakehan dosa kena gawe tuladha
tansah pengin weruh samubarang kang nyata
kanthi pitakonan nganggo tembung apa
Bareng pitakone tembung sapa
merga piwulange wong tuwa
bocah ngupadi warah marang sapa-sapa
tuwuh saka manah pengin sapa sinapa
Lamun tetep kapernah bisa dumadi sedulur nyata
nanging yen kladuk mblarah bisa nuwuhke mala
merga pitenah bakal sumebar lumantar sesapa
Mijil rasa tanpa rumangsa
keladuk candra mijiling rasa sapa sira
Mula samya uninga mring tata
gelem ndeleng sejatine apa
aja ngugemi kamurkan sejatine sapa

87
LOLA LAN SUDRA
Lola aja nganti kasiya
samya padha uningana
ben ora ana daksiya
laku tumindak miguna
Weruh rekasane liya
kabeh tan ana linirwa
aja rubeda ing kaya
mulya sudra duwe Hyang Nata
Merga drajate manungsa
dudu bandha dudu donya
nanging kagunan kang nyata
kang aran kinaran takwa
Mula tansah ngelingana
aja nganti tuna rasa
merga bisa tumiba lena
cidra culika tanpa rumangsa
Merga wis kelangan tata
lakune dadi sembrana
nerak mala ora kerasa
lamun nyata wus kacandra
uripe bakal rekasa
Siksa ndonya ora sepira
siksa akerat luwih sara
mula samya siningkirna
kladuk wani kurang geduga

88
MUNGGWING PRIBADI
Karep ati ana wigati
madhangi dalan kang sepi
dimen nyingkir mala blahi
murih genah antuk mukti
Nora gampang amiwiti
lamun isih ana drengki
kudu ana sing ngalahi
luwih luhur asma pribadi
Nora ana wong sing wani
ngusik sumarahing ati
merga trima kang tinampi
tanpa ngabar cuwa ing lathi
Nora gampang aniteni
laku tumindak kang gati
laire tansah edi peni
katone anteng nggembol wadi
Nora susah ngupadi ciri
bakal mijil lamun wis wanci
wigati nata munggwing pribadi
dimen mulya rahayuning margi

89
MOKAL
Ngodhal-ngadhil ngodhol-odhol
ngodhel-ngodhel ngedhel-edhel
ngadhul-ngadhul ngudhal-udhal
mbedhal mbabal ngimbal tumbal
Mbondhal-mbandhil mbendhol-mbendhol
mindhal-mindhul mondhol-mondhol
sundhal-sundhul sondhol-sondhol
ngombal-ngambul mbobol gembol
Simpal-simpul sampil sempal
sompal-sampul sumpal tapal
tempal-tempel gopil-gopal
tampil tumpal tumpul tinimpal
Ucal-ucul ical-ical
muncal-muncul mancal-mancal
mbical-mbucal ucul ical
nguncal akal bakal mokal

AJANG SAMBUNG RASA

Kanca lawas aja nganti kasingkur
lamun katiwas bisa ilange sedulur
nadyan tawas mugya eling pratitising galur
lamun wis tuwas samya mawas mijiling atur
Kanca lawas raket cumaket medhar tutur
tanpa cinatur rasa rinasa dumadi lebur
cuwaning rasa musna merga antuk panglipur
tutur luhur sedyaning karsa tansah lumuntur
Pasamuan luhur dadya ajang sinambunging sedulur
ngrembakaning rasa bisa minangkani lineburing bebentur
dadya talining rasa kang migunani tumrap aluring ulur
mugya nyembadani karsa citraning cita kang misuwur
Para sedulur samya ngerasa kadya pupur
tansah nyawiji dadi siji ajur linebur
tan ana punjul wigati utawa sudraning batur
mijil karsa ambaling rasa kadya isih mambu kencur
90
PRATELANING TUTUR
Ana pitutur
katutur bisa dadya atur
lamun basa kang tinutur nduweni sifat lumuntur
dadi pratela kahanan praja kang makmur utawi ancur
Becike basa tinutur merga ngugemi subasitaning atur
njunjung dhuwur drajat wibawaning kang mitutur
sedya nyuguh kurmat kawibawaning mitra tutur
sesambunge rasa ati dadi lumuntur
Beda dening basa kang katutur kanthi nglantur
murang tata kasuguhing atur
tanpa rumangsa mijiling tutur kang cinatur
atosing rasa ora bisa ajur/musna rumangsa bisa
mubaling catur
Mula bener unine pitutur luhur
lamun tutur dadi piranti tetali atur kang mulur
nduweni daya luhur kang tan kena diukur
sumadya nyandhing dadi rumaketing sedulur
Nanging uga bisa tuwuh bebentur
pedhoting sedulur jalaran luput limputing atur
tan ana sapa sinapa merga adoh tutur tinutur
cuwane ati karana keladuking tutur

CARA WICAKSANA
Umeke manungsa kadya ombak banyu segara
ngumpul dadi siji tumplek blek ring graham
minangkani karsa ngupadi jatining mulya
prenah genah panggenan nggulawentah kawruh sinedya
Akeh para mudha kang sinandhing wong tuwa
katon layu pasuryane merga lagi teka saka ndesa
antri dawa nunggu giliran antuk wawansabda
sedina muput tan rinasa lungkrahing raga

91
Kancandra saka uleming surya
senadyan katon rekasa, kabeh tansah sedya ngawula
kanthi legawa seba ing bantala
lembar jembar sabar rinengganing rasa
Mugya kahanan iki ora kaambal saben warsa
nadyan bisa kaleksa nanging uga isih tuna
kudu ana upaya gawe cara kang luwih wicaksana
dimen ilang daksiya uga nduweni welas mring sasama
Wungkuling tatacara kang wicaksana kudu kagodhok wiwit mula
sinerat cetha ing layang praja
mbabar sabda bebaning para siswa
kawara-wara marang sapa kang sumadya
Lamun kaleksa bisa ngilangi rekasa
tan ana jalma kang antri nengga wawansabda
tawa-tinawa kareksa tumraping sudra
wibawaning praja bisa mijil ing tata

TEGUH TINEGUHNA
Medhar rasa muwus kacarita
karipta winujud wacana
kanthi irama purwakanthi basa
amung pengin ngangen rikala dadi siswa
Babagan ewuh bebudhen kang kinayuh
ngupadi nggayuh sejatining kawruh
saguh suluh-sinuluh kanthi labuh
tan ana keluh nadyan raga sarira binasuh iluh
Betah lungguh seba sila tansah tineguh
tan ana keguh gebyaring donya mungguh sinuguh
sanadyan kesandhing ora bakal rinengkuh
nyisihi mala kang bisa tuwuh pakewuh

92
Tansah gupuh ing labuh lamun ana pituduh
tan ana lumuh nyadhong lumunturing dhawuh
ora ngerasa ina paribasan kinaran uwuh
aming netepi rasa kang ngupadi munggwing kawruh
Suluhing ati dadi pepadhanging ratri
wengi tan ana ngerasa sepi
merga karepe ati tansah nguripi
urip sejati caket mring Gusti kang Murbeng Dumadi

DIMEN RAHAYU
Bakal ana kedadean apa
sejatine manungsa wis bisa ngira-ira
merga Hyang Nata wis paring sarana rasa
rasa kang bisa jangkahi kleraping samudana
rasa kang bisa nata langkahing karsa
nanging ana apa akeh wong kang luwih percaya mring
netra
merga rasa atine wis wuta kena ulap gebyaring donya
merem dhipet wegah ndeleng polahe raga
mula ora luput yen akeh wong sembrana
jalaran pandelenge rasa wis ora tinata
ora bisa nuduhake endi laba endi tuna
mblarak mblasak endi sing kena
nadyan ana netra ora bisa ndeleng cetha
merga netra mung dadi coloking ndonya
ora bisa alok apa maneh ngerasa
mula laku sak mlaku mugya tansah rinasa
dimen bisa lantip atining panjangka
dimen bisa antuk rahayuning sedya

93
AJA GAWE CUWA
Tangga ndesa sambang nang kutha
tilik anake kang ngudi olah rasa
merga suwe ora endang wong tuwa
kepireng warta wis amangun wisma
Wong tuwa gak kanti nunggu suwe-suwe
sak kala budhal nggoleki anake
bareng ketemu bener kasunyatane
anak sing digadhang wis nyandhing bojone
Wong tuwa kaget katon cuwa atine
merga anake gak padha karo angene
kemetenggengen mung nyawang polahe
gak bisa ngomong mung ngelus dhadhane
Sarehne wis lerem wong tuwane takon
babagan sinaune apa wis kelakon
nanging wangsulane katon ora maton
mung waton mangsuli merga ana pitakon
Wong tuwane ndhedhes nganggo tembung alus
pengin weruh asile tandha yen wis lulus
merga durung kelar klendrang gak diurus
culikaning matur jare durung ditebus

94
LALI RUPANE
Akeh wong lali nang rupane dhewe
pengin weruh piye praupane
ndeleng rupa poto nganggo hape
Werna-werni cara lan gayane
mencap-mencep melecur lambene
ngedumel dhewe ndeleng potone
merga jare kok ala rupane
Banjur disetip saka hapene
kurang trima njur ngongkon kancane
Ngguya-ngguyu mesem dhewe
rumangsa marem ndeleng potone
jare ayu lan seksi awake
banjur diunggah poto nang hapene
Poto diunggah nang kanca-kancane
dialem ayu mongkok atine
Terus piye lan apa arane
mula diarani lali nang sejatine dhewe

DUMUNUNG
Mobah mosiking rasa tan bisa kinira
dhuwur panggayuhe jalma cindhek arga
jembar pangarsane rasa ciut segara
mobal nepsuning karsa kadya agnya kobonging wana
Lamun manungsa wus kosong ing jiwa
kelangan rasa mring endahing tata
kagunggung nglembung, kacandra murka
peteng ndhedhet kadya mendhung tinerpa maruta
Nyata anggak tan kena pinenggak kanthi larahe tembung
merga sesolahe wis kebacut kalimputing srawung
tumindak adigung tan uninga ing sesandhung
merga rasa lan karsane jiwa wis kadhung gandrung
Manungsa kinaran titah ndonya kang linuhung
luput mula lamun ora meruhi jerune kedhung
ngaripta mala lamun kayungyun ngakahi dhuwure gunung
mula tansah elinga dimen rasa lan tumindak bisa dumunung
95
UGEMANA
Ana tutur padha nyingkur
ana dhawuh ora weruh
ana duka pada lunga
ana atur malah ngluyur
Ora ngelingi watese umur
dhemenane mung golek panglipur
sinuguh warah malah nylimur
tumindak mblarah uripe ancur
Dikandhani nglarake ati
didukani malah maneni
yen mung dielus ora tembus
lamun dikeras ya ora tedhas
Urip ora gelem nggagas
atine atos kaya padhas
pikire onya ora waras
wis genah mala malah ditrabas
Banjur piye ngadhepi mengkene
merga bisa nulari kancane
nyasak mblasak sak kepenake
bisa rusak kahanan ndonyane
Samya waspada sak polahe rasa
ugemana ageman agama
tata tumata tinataning tepa
mugya rahayu nir ing sambikala

ATI BUREK
Yen krungu bab mati
manungsa akeh wedi
wedi gak isa bali
merga alamate lali
Akeh wong padha lali
biyen saka ngendi
96
 merga lawas amung mikiri
donyane saiki
Pikirane judheg
ati dadi burek
panjangkane cendhek
penting weteng warek
Akeh lali tangga
sing ngrewangi nyangga
cidra marang kanca
mbuntu dalan swarga
Mula rumatana
dalane ben nyata
gampang tumuju mrana
gak nyasar panggon liya
Aja ngrumat angkara
gawe petenge ndonya
nutup cahyaning marga
mblayang oncate sukma

AMIWITI
Sapa bisa amiwiti
bakal dadi nomor siji
nanging aja waton dadi
ngudya karya kang sejati
Nora gampang amiwiti
becik tumandang aja wedi
rekasa dhisik kepenak keri
tembe mburi antuk mukti
Lamun ana kang miwiti
mesthi akeh wong kang meri
nanging aja dadi ati
dheweke tetep manggon mburi
Lamun dadi wong kawitan
97
 sira bakal nemu papan
urip mulya ora sengkan
cumawis karya kang ndedalan
Lamun wis dadi kawitan
aja njur gak duwe sungkan
ilinga urip mung sepisan
sumadya nandur kebecikan

PARANE MANUNGSA
Urip jroning pati kudu den elingi
aja nganti lali
kabeh wong duweni
Gambare wis cetha
parane manungsa
kabeh bakal mrana
tan ana kang nyisa
Ceritane nang kana
ana papan rong warna
suwarga lan neraka
endi sing dikarepna
Mula ngelingana
dhawuhe wong tuwa
uripe manungsa ora mung nang ndonya
Sejatine mati
kuwi ngono bali
eling apa lali
alamate ngendi
Yen nang ndonya eling bakal ora pangling
yen nang ndonya lali bakal nyemplung geni
Kudu ngeling-eling
anane pepeling
dimen ora pangling
merga tansah nyandhing
98
SAWANGEN
Wis padha sawangen wae
yen ora bisa cawe-cawe
aja tansah ngomong ae
gawe ruwet kahanane
Kadhung angel kandhanane
mula bakal ngerti dhewe
nyata wela katon lupute
mungkir nyingkir tumindake
Dhemene ndakwa kancane
sing ora ngerti jawane
gawe ndedawa lakune
tambah gedhe perkarane
Mijil mumet pikirane
nyampar mrana nyandhung mrene
angger kena sak entuke
sing penting ora mung dhewe
Rikala mulya akeh kancane
tiba susah ilang rewange
kabeh golek menang dhewe
sing wenang golek slamete
Merga wegah dadi tumbale
mbukak wadi sak nyatane
perkara melar sak ambane
nyakar nyakur ketok tatune
Lamun gak ana putuse
bisa ciri selawase
keprungu gedhe sesambate
katon nelangsa lagehane
Nalika mulya sak kepenake
tangga kanca dilalekne
tiba ketlarak rasakna dhewe
sawangen wae kepriye polahe
99
AJA DILALI
Nalika urip susah
ora ana sega torah
sak wadhah didum wong sak brayah
sega lawuhe dadi siji nang tampah
maem bareng mbeber klasa nang lemah
Arep adang, genuke ngglonthang
berase entek dandange ngglempang
durung nempur bingung golek utang
nyilih sesilih gak ana sing luwang
uripe rekasa kasingkang-singkang
Bareng kepenak banjur padha lali
mangane enak nang kancane craki
lamun disanak jarene nyrimpeti
pikire cekak angel dikandhani
bareng ketlarak gak bisa nglereni
Nalika sengsara sapa sing ngancani
kanca perjuangan kang aran sejati
gelem susah uga gampang disambati
mulane aja nganti dilali
Akeh wong ngaku dulur rikala urip mukti
rikala misuwur akeh sing nyedhaki
jalaran pamrih mung murih rejeki
ora peduli tuna isin dilakoni

ILANG AGEMAN
Mosik tanpa elik
mobah tanpa larah
labuh tan kena linuruh
munggwing kahanan wus ilang ageman
Tatanan mung dadi tontonan
linuwih ing crita tuna ing leksa
tanpa tilas pungkase gagas
angger kridha wenanging kuwasa
Andhah polah lumaku kadya luku
100
 sineret maesa tan ana kang ngreksa
amung luwung tan ana jatine luhung
tata atur cinandra sawala mring batur
Akeh nunutan kapatah dadi panutan
waton nunut manut dimen kinaran panut
solah bawa tan ana mobahing karsa
ngenteni mudhune caraka kanggo olahing kridha
Lamun kahanan suwung panutan
papan jembar tan bisa ginelar
amung ngagemi ugeman kang ngugemi
tan ana nalar kang kawedhar lumantar ujar

MELAR SINEDYA
Gemebyar ndonya kang mubal saka njero dhadha
ngudhar rasa kang kawedhar dening nala
mijil suwara kang kawelar sak dawane marga
melar sinedya ngupadi werdine karsa
Jalma kang uga aran manungsa
wis kaserat wonten layang paripurna
nduweni karep kang sarwa maneka warna
angel linerep lamun nepsune wis njilma
kabeh diadhep tan ngerasa puwa-puwa
arep kekarep sumadya njebol gedhene arga
He … manungsa tansah ngelingana
ana winates tuna kuwasaning daya
kang sinedya durung mesthi bisa kaleksa
tanpa idi pangestuning Hyang Mahakuwasa
Mula ngedohana sipat angkara
aja dhemen seja ala cidra ing karsa
aja pek pinek seneng nyidra kayane Negara
yen wis kebanjur aja lirwa ngluputke liya
Gelem sembada kadya mula wiwiting karsa
aja nunggu murka Sang Akarya ndonya

101
TRESNA
Tresna kang cumandhok jroning dhadha sejatining bahera
nanging ora sepira sing bisa njilma nuwuhke setya
Tresna kang miguna tumraping srawung sesame
nduweni wasesa sing rinasa kanthi legawa
tan ana karsa kang sinedya gawe cuwa
Kira-kira ora ana seperlima
petang perangan liyane tansah gawe alembana
ambeging rasa tan kena sinenggol liya
Mula angkuh dadi piandeling rasa
ora keguh nadyan wong liya ketula-tula
ora gupuh nadyan tangga rekasa
malah pakewuh lamun ana sambat sinapa
nadyan weruh nanging atine wuta
Mula aja nganti gela
lamun ora ana wigatine sapadha
merga wong liya uga ora ana kang rumangsa
Embuh wis dadi seja utawa lirwa
dayane tresna kasiya tanpa rinasa
ora luput yen akeh mala
merga manungsa wis akeh sing kelangan tresna
Aja eman ngumbar setya kang miguna
murih dadi tentreming rasa lan jiwa

102
AJA NEKA-NEKA
Aja neka-neka yen durung kuwasa
kuwasa nata ati, rasa, jiwa, lan karsa
merga urip bebrayan dudu mung sesuka
kudu sumadya taberi ngupadaya jatining mulya
Tansah uninga, lamun mijil karsa ambangun karma
gelem nata andum rata kanthi adil adoh cela
Ngugem eling kang wis dadi uni
lamun manungsa kanggonan sipat lali
kurang ati-ati bisa ilang rasa wigati
kahanan iki sing nuwuhke seriking ati
kladuk rasa bisa njalari tumiba iri, drengki, lan sreki
Ngupadya yekti dadi jalma kang nastiti
merga rata ing pandum mung enthenging uni
dumdum adil rinasa angel dilakoni
nepsu angkara tansah ngiwi-iwi
tan kena kinekang kadhung wis dumadi
lamun rineksa gawe mbubrah sinedyaning urip sejati

MESEM
Mesem tansah agawe marem
Wegah polah kakehan gunem
Pasuryan mulat suminar ulem
Sarira mobah solahing kalem
Sedya mangun kahanan tentrem
Urip angelar kanthi ugem
Ati mosik rinasa ayem
Jroning dhadha ngerasa adhem
Medhar sabda bisa pakem
Lumunturing sabda gawe kesengsem
Tuwuh rasa karana marem
Sumadya karep dumadi karem
Mijil candra wasis ing alem
103
MEKAR JEMBARING ATI
Jembar atine aja mung wiar papane
melar pikire ora mung ngelar wektune
longgar dhadhane bisa mekar surasane
nggelar karepe tansah gumilar kasunyatane
Urip sejati sageta tansah nguripi
ora mung ngupadi tumraping ragawi
kang utama ati wetahing pribadi
dadya wantah lair batin kang nyawiji
Gilar gumelaring ati sapa kang nduweni
dumadi mulya mijil lelampahing diri
tan ana sandhungan kang bisa nyrimpeti
jalaran wedi nyedhak ati kang suci
Lamun kosok bali bisa tansah nggegirisi
mlaku setindak wiraos seklimah sarwa cirri
ora ana becik kang mijil saka jroning ati
amargi wetahing diri kabungkus drengki lan craki
Mula mangga samya nguningani
tansah njagi luhur wantahing pribadi
sedya ngopeni laku tumindake diri
ngilangi rasa lan kersa kang bisa nyilakani

NYEDHAKANA
Ora ana celane
omong sak omong dirungokne
mlaku sak mlaku digatekne
lungguh linenggahe dipapakne
merga wis katon benere
Pancen ya ana apike
gawe tuladha kancane
ben bisa ngarah lakune
ora nglambyar pikirane
bisa ngadhemke atine
Mula padha nyedhakana
104
 aja ngedohi sinapa
ben isa tinampa rasa
ben ora pedhot ing tresna
gak ngayawara ing karsa
Lamun wis bisa ngerasa
gak ana cuwane rasa
gak gelem tumindak cidra
nyingkiri laku culika
dumadi jalma minulya

MUNG SEMONO
Ngono
Ya ora ngono
Yen pancen ngono
Ya kudune ngono
Nanging ora kena mengkono
yen luput bisa dikono-kono
merga ora tekan semono
jalaran apik mung kanggo kono
Ngono aja angger ngono
bisa nglambar mrono-mrono
entuke kono aja semono
merga iki dudu kasino
Ngono aja njur mengkono
akeh wong sing nyawang kono
sing liyane mung semono
bener yen dikono-kono
Mengkono
Yen semono
Merga ngono
Apa jare kono

105
WIS DADI KODRATE
Karep ben akeh rewange
ana kanca tandang gawe
ngumpul bareng rame-rame
omah gedhe kebak isine
Nanging beda kasunyatane
mbalik kadya asal mulane
anak dewasa lunga megawe
ura ngumbara ngudi uripe
Lamun wis teka jodhone
mbangun krama rumah tanggane
anak pengin omah dhewe
urip bareng anak bojone
Omah gedhe sepi srawunge
luwih sepi timbang mulane
kari wong loro padha tuwane
ngrumat omah semono gedhene
Krasa ayem sinaba putune
mareme rasa angel bandhingane
ora kesel nadyan bar megawe
tansah nuruti apa penjaluke
Iku kabeh pancen wis kodrate
lakune urip wis ana jatahe
ora kena tinolak lamun wis wancine
kudu sukur purna tanggung jawabe

106
PITUTUR AGAMA
Cetha sinebat ing sabda
pitakon kang bakal tinampa
tumrap jalma puput yuswa
mbesuke nang ngalam baka
Petang perkara ing ndonya
kang bakal kapundhut pirsa
yuswa, bandha, weda, angga
miguna apa daksiya
Wangsulan tan bisa cidra
dudu lathi kang carita
nanging angga kang rineksa
bakal mbabar kanthi lamba
Mumpung urip ana donya
samya tata lan waspada
aja ngajak mblarak raga
tataning sabda lumuntura
Angga ora ngumbar ala
lamun jiwa ngarsa wasesa
eling weling kang sinabda
dadya pepeling lumampahing ndonya

AJA MUNG
Gelem urun aja mung purun
seneng utun tan ana getun
ngudi tuntun dimen runtun
tansah wutun ngundhuh panyuwun
Dhemen kridha aja mung ngrina
bisa nggrahita wegah nyandra
cedhak darma ora cekak donya
tedhak awirya tan ana tuna
Tansah loman aja mung eman
dadya gegaman minangka ageman
ngupadaya papan kanggo pertapan
tumindak sopan dimen mapan
107
KUDU ATI-ATI
Aja kepencut iming-iming rejeki
saiki akeh warta sing ngapusi
guna culika kang tansah mblaheni
golek mangsa pawongan sing lali
Ketoke mbeneh nanging ngrugeni
macake mlipis kalungane dasi
cangkingane tas kaya direksi
isine dluwang sing ora mbejaji
Omonge akeh kaya wong sing ngerti
tutuke crita nglirik ngendi-endi
lagake sopan kanggo njupuk ati
mergane ana apa sing dikarepi
Ala utawa becik dudu saka klambi
luput utawa bener ora mung nang lathi
kena cinandra saka solahe pambudi
aja gampang katut marang janji-janji

MIGUNA
Mung dhemen maca githoke liya
githoke dhewe meh kebak tuma
malah kukur-kukur nyakuri kanca
ora krasa merga tuna rumangsa
Netrane peteng ketutupan bandha
amal sethithik wartane sak ndonya
tansah nampik tetulung wong liya
malah seneng nglirik apa kang digontho
Donya sak ambrek mung kanggo sapa
tanpa miguna yen ginanjar lara
merga kanggo ragat ngupadi tamba
lamun wus pegat malah dadi tuna
Mumpung sehat padha uningana
wong akeh ngamal ora bakal sudra
malah gawe sehat jiwa lan raga
tan kena walat kang nyrimpeti nyawa
108
PANGIRA-IRA
Iki ngono mung pangira-ira
nanging gathuk kadya nyata
embuh ketepakan utawa merga sanepa
babagan kahanan tata solahe jalma
Nalika rame adu kukila
kridha lan ocehing kukila kadya tinata
malah manungsa kelangan tata wacana
saur manuk kladuk ing subasita
Nalika usum kembang kang aran gelombang cinta
ombaking tresna akeh kang nuwuhke brahala
tatane bebrayan rinusak tumindak asusila
akeh wong pegatan merga ketaman asmara ngeliya
Saiki usum wong ndhemeni sela
sela anteng cinandra maneka warna
akeh wong meneng wegah neka-neka
sepi ing gunem tan ana aruh miguna

WUS WANCI
Wus wancinipun among rasa
sampun kawedhar tembung wigati kanthi subasita
wejang kang winejang dening jalma awirya
mubal ukara kang tansah ngemu wasesa
mobah mosiking nala ambuka mareming karsa
paring angger ing tata tumrap prawijanging praja
ananging sedaya muspra kadya daksiya
gebyar ngglambyar ngambrah dumadi carita
kadya amung ngudarasa tan sinambut dening panguwasa
cetha kawaca nanging kadya tan rinasa
sarwa anglelewa kang nuwuhake rengkaning bantala
aking sumurupe netra tinerpa maruta
pinayung japa menggwing rasa karsa tinata
ngupadya ayoman sekeng sembur panasing bagaskara
nggagas citra tansah nyadhong siniram toya
kanthi seba ndedonga sakjroning nala
mugya tansah legawa nadyan tanpa lumunturing sabda
109
PATI RASA
Kuwi mati sak jroning waluya
disenggol ora krasa
digunem ora rumangsa
disawang ora ana daya
merga rasa wis ngoncati raga
Ana kaya ngawe-awe
ana karya dijarke wae
merga karsa mung sak kepenake
jatine jalma wus ilang walere
Aji walet ilure kelet
nadyan lengket ndedaya pellet
bisane mepet murihe awet
dadi keset butuhe ngeret
Jare lugu uculing nepsu
melu alure ilining banyu
ayem atine bisa gemuyu
butuhe teles mung ora kewetu
Wayahe subuh isih ngorok
wis tekan magrib isih nggedopok
kadya kodhok nang jerone bathok
nilas sak lepek jare sak tedhok

CUNTHES
Iki jaman wis tanpa wates
angger-angger akeh sing pruges
tuladha becik padha cunthes
pranataning urip dadi ludhes
Tumindak luput jare leres
macak ngawur rumangsa pantes
omonge judhes jare teges
megawene males jare luwes
Ditakoni sapadha rumangsa diteges
ana miguna malah diprekes
pakaryan amba amung dikekes
becike apa golek piwales

110
Cinelup toya ora teles
jinupuk rasa ora mandhes
cinandra dakwa dadi lemes
isih semanta jare apes
Mula samya tansah omes
aja tansah agawe cules
dimen gagas bisa netes
sedya amangun praja kang mentes

TANPA SLAH
Jumawah
adoh saka luhuring fitrah
nora mempan lamun cinegah
tan kena cinatur kanthi lumrah
pegat niat jatining warah
Nggladrah
tekate larat luputing tingkah
tansah ngadhang gawe sesolah
rumangsa gagah tumindak salah
jalaran manah wis ora genah
Pikpuk
tunggu thuthuk kanton ngglathuk
ambal antuk nadyan mlenguk
kakehan methuk klewat kladuk
ora nyusuk nyisa mbuthuk
Tanpa uluk
ujar umuk jare mathuk
nyucuk mbubuk rumangsa gathuk
merga bathuk ora gaduk
nadyan sak gumuk jare sak bluluk
Ngeslong
plolang-plolong asring nylonong
domblang-domblong pikire kothong
omplang-omplong mikiri genthong
ngolang-ngalong tanpa diomong
111
OBAT-MABIT
Polahe manungsa tan kena cinandra
mobat-mabit lir ombak segara
mubeng munyer pindha jinantra
muter mider ngubengi jagad raya
amung mikiri uripe nang ndonya
nguyak karya ngupadaya mulya
tan ngaweruhi tataning praja
sapa sinapa mung kala-kala
medhoting srawung wedharing sabda
landheping rasa ilang muspra
lantiping jiwa tan ana wasesa
pungkase karya tanpa miguna
mergane tuna lambaran kang tata
Tuna sanak sudraning satak
tan ana kang sumanak tansaya ketlarak
cuwaning kebak laraning mrantak
ulat kang anggak sirnaning ndadak
ketiban balak tan bisa ngelak
jalaran kladuk tumindak tamak
amung nguber urip kepenak
dawane pikir dumadi cekak
nepsu lauamah tan kena pinenggak
ora ana wedi malah wani nyasak
angger-angger maton rusak tinerak
asile makarya gawe sengsarane awak

112
GEBYAR SAUNTARA
Lamun teka walating sabda
solah bawa dadi murang tata
kadya damar kentekan lenga
jalma tinilar luhuring jiwa
Prabawaning awirya kadya sirna
ilang purna tan kena tinuladha
kakehan semaya ora bisa nyembada
ngareksa kaya ora mikiri karya
Sejatine Hyang Nata wus paring purna
sukma sinabda lumebeting raga
sinumpah arsa tansah gelem seba
nanging cidra malah manembah angkara
Kadya jiwa wus tinilar rasa
rasa percaya ngoncat saka jiwa
ninggal sukma amung ngemong raga
kladuk wani ngreka daya sabda
Apa yaiki kewaliking ndonya
solah tingkah tuna ing wasesa
sabda kepalang lumintanging karsa
amung ngupadi gebyar sauntara

113
CINABUTING IMAN
Iki jaman wis dadi kasunyatan
sipat manungsa wis kladuk kedonyan
solah polah tansaya gak karuhan
merga nguyak bandha sampek lali paugeran
Manungsa kadya wus kelangan iman
mungkur ing sabda nyingkur tatanan
saumpama tembang tan ana palaran
tanpa nyurasa luputing kagunan
Akeh wong linuwih koncatan pikiran
dhemen culika dadi turanggane setan
tumindak cidra merga ngarep pesugihan
kelangan rumangsa gawe cuwaning liyan
Atur dhawuhe Pengeran yaiki kelaksan
penggalihe manungsa sudra tanpa cantholan
lirwa, cidra, culika sinandhanging pakaryan
wani tuna sungkan tan kena dadi panutan

SUNTRUT
Lungse pasuryane
katon medhut sorot mripate
suntrut murut tan ana padhange
kadya ilang guyu lan eseme
Cuwa kinandhut tan ana enteke
kadhung kebacut tumindak lakune
cinandra katut bingung atine
nyisa rekasa nyiksa rasane
Tansah sujanan ala pungkase
angon lena culika tumindake
lirwa ketara kewaca lupute
bisa lingsel ora anteng uripe
Kadya lentera entek lengane
ora madhangi mulek gandane
ambu pangambu nyesek dhadhane
lamun keladuk nyiksa sarirane
114
BUNDHEL
Wani kendel kladuk kemendel
rumangsa bandel duwe piandel
dumeh kandel ana pengandel
nadyan bundhel watone ngandel
Tanpa mungel aming ngedumel
pikire dhedhel bisane mendel
senenge nugel sapa sing prigel
wani nganggel tetalang tanggel
Tuna supel musnaning kempel
tanpa timbel pedhoting ungel
gertak sambel sulihing sumpel
amung ngrempel katon nggedibel
Temboke kandel lepane meprel
sakane gapuk akeh sing tugel
sinambunge blandar tanpa nagel
suwunane nekuk gak tumumpang gewel

TITAH PINATAH
Titah wus kajibah piñata
tan bisa owah tanpa kasolah
lamun pasrah ora bakal antuk jatah
kladuk jumawah bisa agawe tatanan bubrah
Titah kedah tansah gelem sesolah
sak madya kang wantah dimen bisa wetah
betah ngupadaya warah tan kena cinegah
kadya wilah landhep lantip kang bisa minelah
Titah kanggenan manah aja nganti minelah
mugya dadi tetalang agung munggwing pitrah
mugya sinandhang dening rasa kang rinasa lewah
lembaring rasa bisa ngelar jembar lumampah
Titah nduweni rasa bungah lan susah
gegayutaning rasa sakjroning manah
lamun kabejan mring bebungah aja kladuk lengah
lamun ginanjar susah aja nganti pegat mring sumarah
115
SERATING NALA
(Kagem Bapa kang sampun tinilar sukma)

Kadya nyupena ing tengahing rina

tuladha kawulaning praja wus pinegat sukma
bapa wicaksana kang tansah tanggap ing sasmita
jalma wijang purna kawruh anggering tata
kanthi gamblang kersa mejang kawula sesama
medhar sabda kanthi wacana tan ana kang daksiya
melar mulur ngemong batur kang sapa-sinapa
sinambut rasa njangkani karsa pangarsaning nala
sedya bekti urun rembag dados tetalanging arsa
tan pegating marga tansah sumadya nggayuh mulyaning praja
lubering wasesa mijil wantah runtuting ukara
mbabar jembar udharing tembung tanpa sanepa
ilining gagas tansah ngagem subasitaning basa
ananging cuwa tan ana tutur kang tinengga

NGGUGAH RASA
Rinaciking basa nggugah sarene rasa
rasa rumangsa ingkang tansah paring tresna
kersa budya anggayuh mulyaning praja
sumadya angon rasa mring andhahan kang setya
kanthi legawa anampi wigatosing ukara
kersa prenah kanthi lumunturing sabda
mboten anamung kawaca kanthi sekedheping netra
ananging kedah saget angramesi sekathahing wasesa
kanthi legawa paring atur arsa panjangka
mugya sesambeting nala tansah luber amangun citra
lumantar warta sinedya ndamel wiaring dhadha

116
TAN KENA TINULADHA
Sanepaning manuk alap-alap
tanpa mikir rekasane kang linalap
kadya titah kang lagi kalap
karsane nggayuh turangga nggilap
sinawang netra gawe ulap

Paribasane manuk badhol

apa kang dimangsa diodhol-odhol
nganti telihe wus mendhol-mendhol
wegah leren yen durung mbendhol
tanpa ngelingi lamun kahanan brodhol

Kinaran uga manuk wulung

nyucuki mangsa amung nyisa belung
tanpa rinasa sesambat melung-melung
kahanan sepa wus manggon nang pelung
kladuk kapilara bisa tanpa pitulung

DUH, GUSTI
Sepining ratri saweg medhar kawruh wigati
nggugah ati sumadya seba mring ngarsaning Gusti
laku semedi sedya ngupadi purnaning jati
sumadyaning gati anggayuh werdi karsaning ati

Kadya agni munggwing diri sedya hanguripi

tansah nguningani kanthi mawas leresing margi
ngugemi janji tanpa cidra pangucaping lathi
tinebih guna murih antuk gesang kang mukti

Lingsire wengi mijil lintang kang edipeni

panjer esuk pindha tetenger lumaksa ing wanci
purnaning bakti sinulih wedal surya kinanti
wekasaning asri medhar gagas luhuring budhi

117
SEPINING WERTI
Langite sepi tansah mikir dawane ratri
sorot lintang katon suntrut ilanging asri
tanpa solah tinilar daya tan murakabi
sedya mijil netepi jejibahan kang pinasthi

Tuna wani mobah mosik laku sejati

kadya lungse lingsem sunare candra dewi
mrambat kalem ngemot abot sanepaning werti
medhar raos paring kawruh pepalanging margi

Keblat papat minangka waton watesing bumi

kelima pancer cinandra solah bawaning pambudi
kridhaning raga tanpa owal sineksenan ardi
tindhihing bantala tanpa nendra rina lan ratri

Mula jalma kudu waspada aja kumawani

uninga sapadha subasitaning urip sejati
kladuk arsa tinilar rasa bisa mbebayani
bisa cilaka lamun kaleksa tanpa mawas diri

BUBRAH
Lamun kaprah cinandra lumrah
pegating larah tanpa warah
polah solah tanana salah
lembah manah jare gak betah

Tanpa lampah dhemen bantah

kinaran jare ngupadi warah
ora mujud malah mentah
nganti kebacut gawe pitenah

Iki aran kewaliking ndonya

lumaku becik ketiban mala
lirwa serik padha pinuja
bisane nglirik tanpa kuwawa

Aja dumeh lan tansah uninga

aji mumpung padha sumingkira
mumpung durung gelema waspada
lamun kebanjur sedya sembada
118
LUHUR
Jalma luhur
tansah bisa ngemong batur
dudu amung dhemen nutur
sedya aweh tanpa tutur
medhar rasa gelem lumuntur

Andana warih
tansah marneni saakehing batih
tanpa ngrubeda sapa pinilih
sirnaning tuna sugih sinulih
mijiling rasa karsa linuwih

Jalma awirya
wani rekasa ambeging karsa
ngupadi mulya pegating lirwa
cuwaning rasa sirna rinasa
sedya ngareksa ngrembakaning nala

Jalma wijang
sagah gagah dadi tetalang
sarwa gamblang peparing wejang
medhar sabda maeka pepadhang
wegah ngrubeda dadi pepalang

119
IKRARING BANGSA
Sayuk saeka praya guyub rukune bangsa
para mudha sedya ikrar angucap sabda
ora amung janji nanging sumadya nyatriya
maju ing palaga nggayuh kamardikaning bangsa
tlatah Nuswantara kang cinacah dening Landa
nyawiji rasa jiwa karsa dumadi utuhing praja

Cetha wela kala kamardikan wus kaasta

akeh punggawa praja kladuk rasa ilang rumangsa
pengin angakah bandha andarbeni ambane praja
wasesa kang sinabda dening leluhuring praja
musna tinilar amung cinandra dadi carita

Sipat ambeg paramarta tinilar tanpa rasa

wasesa ikrar manunggaling bangsa cinidra dening angkara
luhunging basa kang kinukuh kanthi sedya
cinacah rancah malah dadi pirantining sawala

Kahanan lara kedah cinegah kanthi waspada

para mudha samya kersa anggula wentah jiwa
sedya ngematke jatining ukara tataning wasesa
dhemen kridha murih antuk gumilaring praja.

120
NILAR PAUGERAN
Angening jalma kang sinipat sudra
kladuk karsa tinilar awiryaning rasa
kumawani ninggal paugeran Hyang nata
polahe kridha kadunung tunaning tata

Nyingkur subasita medhot wasesaning sabda

mingkurake jati mobah mosiking nala
murubing netra kadya sinipet culikaning arsa
tanpa uninga cinandra sorote Hyang Surya

Ratri ilang dumadi, rina lena sinedya

lirwa cidra dadi agemaning angkara
tansah repet dhipet ambeking sukma
cetha ala lumaksa kanthi bangga

Ala kaleksa tinandur thukul dadi mala

mbengkah dhadha metek jiwa tan minulya
luhuring sabda amung kadya panglipur lara
munggwing arsa merga klewat gedhe rumangsa

Pegating rasa mbedhal nyata nepsune yaksa

ngakah bantala jembar wiyar ngrungkepi arga
ngambah jumantara tanana lintanging samodra
mbabal tata limput kridha pungkase daksiya

121
KECEMPLUNG
Linggih lenggah lungguhing bantala
ajur katerak ombak samodra
lengser lungsur lingsire surya
peteng ndhedhet kalingan arga

Limbang lumbung limbunging jalma

cumplung cumpleng cinemplung kaleksa
kasat kusut kinesuting jiwa
sembung suwung sirnaning awirya

Larah lirih luruhing maruta

ngluwar mbabar angusik mega
lewang lewung ngluwengi angkasa
mrantas tuntas mruntusing angkara

Tawas tiwas tinuwasing raga

lancip landhep tumusing rasa
lepat limput kaciri cinandra
suluk selak tanpa miguna

TARAK
Urip iki ana tarak, ben ora ketlarak
gelem nyandhak ing gawe, nanging aja cluthak dudu barange
bisa netes pituture nanging aja nganti mlenthes tumindake
bisa nilas lakune, nanging aja nelas sing dudu darbene
tansah atus pakaryane, nanging aja nlutus ngemek liyane
oleh nitis patheng kerjane, nanging aja nlithis ngrusuhi
kancane
gelem ukil nyambut gawe, nanging aja bakil nang donyane
bisa awoh pekertine, nanging aja nganti owah lelakune

122
LELAKUNING JALMA
Samya ajeg mesu budi lan raga
lumantar cegah dhahar kelawan nendra
wus sumadya kapatah dumadi kawula
saderma nampi mobah-mosik kersaning Hyang sukma

Andhap asor sedya ambeg utama

nora cidra kang gawe larane sapadha
sedya ngupadya urip lahir batin kang sampurna
murih antuk kusumpurnaning gesang mring alam baka

Culika lirwa mugya kersa nyumingkiri

gegandhengan becik tansah sedya hangugemi
jalma bakal ngunduh wohing pakarti
amung bisa nrimo ing panduming Gusti

Aja pegat laku kang miguna

nora adigang, adigung, lan adiguna
sedya nggayuh urip kang utama
munggwing bekti gesang kang sempurna

Mohon, mangesthi, mangastuti mring Pengeran

mugya tansah memayu mulyaning kahanan
Hyang akarya jagad cedhak tanpa senggolan
lamuna adoh uga tanpa wangenan

123
 PUNGKASE KARYA
Geguritan bisa kalebu karya susastra kang kababar lewat
basa kanggo ngungkapake gagas lan rasa. Geguritan bisa kacandra
ngemu wasesa kang nggambarake gagas lan sikape pangripta kang
uripe manggon ing tlatah budaya Jawa. Mula saka iku, geguritan
bisa diarani produk budaya. Minangka pungkase karya ing seratan
iki, perlu katerangake bab sistem budaya kang ana masyarakat.
Sistim nilai budaya awujud nilai aji kanggone manungsa
sing urip bareng nang masyarakat. Nilai-nilai iku dijunjung
dhuwur, dikormati, dipatuhi, lan ditrapake ing tingkah laku
bermasyarakat. Sistem nilai iki arupa aturan kang ngarahke
tingkah lakune kabeh wong ing masyarakat sak jroning nglakoni
makarya kang ana kaitane dening pakarya sosial budaya.
Koentjaraningrat (2003) nyebutake yen sistim nilai budaya
manfaate kanggo pedoman luhur kanggo tumindake manungsa.
Nilai-nilai iku wus nyawiji ana batine masyarakat sahingga angel
sinulih utawa ora gampang rinubah amerga gandheng-renteng
dening masalah utama ing panguripane manungsa (Sukidin,
Basrowi, dan Wiyaka, 2003:10—11).
Saliyane nilai-nilai budaya, ing kalangan masyarakat, uga
ana kang diarani norma-norma budaya. Nilai dan norma iki
hakikate arupa tatanan kemasyarakatan kang ngendalekne lan
ngatur pakaryan sosial budaya masyarakat. Nilai lan norma
budaya iki dadi paugerane uripe manungsa kang dijunjung
dhuwur lan dipatuhi kabeh wong kang urip bareng nang
masyarakat iku. Nilai-nilai budaya iku sifate abstrak kang isine
gagasane manungsa kang dianggep apik, bener, lan dikarepake
bareng dening kabeh anggota masyarakat. Amerga nilai budaya
sifate abstrak lan umum, bisa uga mijilake perilaku sosial kang
beda-beda ing antarane anggota masyarakat siji lan sijine.
Anangin ora bakal ana masalah lamun perilaku kang beda iku isih
gayut dening nilai-nilai kang dadi panutan. Sauntara, norma
budaya arupa paugeran perilaku budaya kang luwih khusus. Ing
124
babagan iki, norma budaya ngatur lan ngarahake cara tumindak,
cara nggagas, lan cara tutur-tinuture manungsa kang gayut dening
situasi sesrawungane (Conklin, 1984).
Nilai budaya lan norma budaya masyarakat bisa kacandra
ing cara nggagas lan sikap budaya anggota masyarakat sakjroning
nglakoni praktik budaya. Cara nggagas lan sikap budaya anggota
masyarakat bisa kacandra saka 5 masalah pokok kanggone
panguripane manungsa. Limang masalah pokok iku, yaiku (a)
hakekat uripe manungsa, (b) hakekat karya kanggone manungsa,
(c) hakekat wektu kanggone manungsa, (d) hakekat alam
kanggone manungsa, dan (e) hakekat sesrawungan.
Gegandhengan 5 masalah pokok iku, Thompson, dkk. (1990)
nyebutake ana 5 cara nggagas lan sikap masyarakat marang
wernane hubungan sosial budaya, yaiku hirarkhi, egalitarian,
fatalistik, individualistik, dan otonomi.
Gegayutan dening masalah pokok ing nduwur, Sukidin,
Basrowi, lan Wiyaka (2003) nerangake sikap uripe manungsa
marang hakekat urip lan hakekat karya. Miturut katerangane, ana
3 pandangan dasar kang ngungkapake maknane urip kanggone
manungsa, yaiku (a) urip kanggo makarya, (b) urip kanggo ngamal
lan ngabeti, lan (c) urip kanggo seneng-seneng. Sauntara,
maknane karya kanggone manungsa, yaiku (a) kanggo golek
nafkah, (b) kanggo mertahanke urip, (c) kanggo kormatan, (d)
kanggo kepuasan lan kesenengan, lan (e) kanggo ngamal ibadah.
Sikap marang hakekat urip lan hakekate karya iki bisa kawaca
lewat isine karya kang mijil lewat basa.

125
 PUSTAKA RUJUKAN

Aminuddin. 2004. Pengantar Apresiasi Karya Sastra. Bandung:

Sinar Baru Algesundo.
Conklin, John E. 1984. Sociology: An Introduction. New York:
Macmillan Publishing Co., Inc.
Danar. 2008. Geguritan, Archive for the “Kawruh Geguritan”
category (Online), (http://danar.kakilangit.com), diakses
1 Januari 2012.
Departemen Pendidikan Nasional. 2009. Penilaian. Jakarta:
Departemen Pendidikan Nasional
Koentjaraningrat. 2003. Pengantar Antropologi. Jakarta: Rineka
Cipta.
Nursinggih, Bambang. 2005. Aja Kok Ijoli Warisanku. Yogyakarta:
CV. Arindo Nusa Media.
Pradopo, Rachmat Djoko. 1987. Pengkajian Puisi. Yogyakarta:
Gadjah Mada University Press.
Purwadi. 2007. Sejarah Sastra Jawa. Yogyakarta. Panji Pustaka.
Sedyawati, Edi dkk. 2002. Sastra Jawa: Suatu Tinjauan Umum.
Jakarta: Balai Pustaka.
Situmorang. 1983. Puisi dan Metodologi Pengajarannya. Flores
NTT: Nusa Indah.

Sukidin, Basrowi, dan Agus Wiyaka. 2003. Pengantar Ilmu Budaya.

Surabaya: Insan Cendekia.
Thompson, M., Ellis, R., dan Wildavsky, A. 1990. Cultural Theory.
Oxford: Westview Press.
Widati, Sri dkk. 2001. Ikhtisar Perkembangan Sastra Jawa Modern
Periode Kemerdekaan. Yogyakarta: Kalika Press.

126

View publication stats