KESANTUNAN BERBAHASA: ASPEK PENELITIAN

Munsyi Dewan DBP

Definisi Bahasa
- satu sistem lambang bunyi suara yang dipakai sebagai alat perhubungan dalam
lingkungan satu kelompok manusia
Definisi Kesantunan Bahasa
- Bentuk bahasa atau penggunaan bahasa yang bermaksud untuk berlaku sopan
kepada pihak yang diajak bercakap bagi tujuan menghormatinya, di samping
memperlihatkan kehemahan pihak yang bercakap agar dianggap sebagai berbudi
bahasa.
ASPEK PENELITIAN
* Kata ganti nama diri
* Kata sapaan kehormat
* Tabu bahasa dan eufemisme
* Amalan bahasa tidak berterus terang
* Perlakuan bahasa bukan verbal
* Kebiadapan bahasa
* Pendidikan bahasa Melayu
* Prinsip komunikasi orang Melayu
Kata Ganti Nama
- berkait rapat dengan bahasa sapaan
- penguasaan yang baik amat penting
* melambangkan seseorang itu berbudi bahasa dan berhemah
* menguasai pengendalian pelbagai kategori sosial dalam struktur masyarakat

Kata Ganti Nama Diri Orang Pertama

Aku
- suasana tidak rasmi
- menimbulkan kemesraan
- hubungan dengan Tuhan
Saya
- orang yang lebih tua, lebih dihormati, dalam konteks formal, penanda hormat
- tindak balas untuk memperlihatkan penyertaan dalam interaksi

Kata Ganti Nama Diri Orang Kedua

* mengambil kira : umur, generasi, status, konteks (rasmi atau tidak), dan jarak sosial
- panggilan kekeluargaan, gelaran dan panggilan profesional atau kerjaya, panggilan
anugerah, nama peribadi
- perlu digunakan secara berhati-hati
Awak, Kamu, Engkau
- bentuk yang kasar dalam interaksi dengan orang yang lebih tua, berkuasa, dan
dihormati
- intim dan mesra
- yang tua dan berstatus kepada mereka yang lebih muda atau kurang berstatus

KESANTUNAN BERBAHASA: ASPEK PENELITIAN

Azhar Salleh 012-764583 http://witra.blogspot.com witra@pd.jaring.my
- bentuk you digunakan kepada sesiapa sahaja
- Engkau merujuk kepada Tuhan
Anda
- tahun 1960-an
- bentuk halus
- popular dalam bidang iklan, pengacaraan, pemberitahuan, pekeliling
- mengelompokkan semua orang dalam satu kelompok umum
- janggal jika digunakan antara individu
- khalayak umum
- jangan beranda-anda dengan rakan

Penggunaan Nama Penuh/Singkat

- dianggap amat sopan
Pengguguran Kata Ganti Nama
- tidak menyebutnya
- tidak begitu akrab
- menimbulkan unsur kesopanan
Panggilan Kekeluargaan
- pak cik, datuk, nenek, abang, kakak, adik
- memberikan penghormatan
- menunjukkan kehemahan
- bergantung pada faktor umur
- perlu berhati-hati
Panggilan Kekeluargaan dalam Wacana Niaga
- abang, kakak
- tanpa mengira umur dan generasi
- uncle, auntie
Panggilan profesional, gelaran ikhtisas, gelaran kurniaan kerajaan
- cikgu, misi, doktor, sarjan, haji, ustaz, tok bomoh, dsb
- Tun, Toh Puan, Tan Sri, Datuk, Datin, dsb
Penggunaan Saudara
- makna yang diperluas
- misalnya dalam ceramah
- turut merujuk kepada golongan wanita
Penggunaan Tuan
- tidak berkaitan dengan amalan penjajah
- tuan hamba kehalusan budi
- dalam wacana rasmi

KATA GANTI NAMA DIRI ORANG KETIGA

Ia
- merujuk kepada manusia
- bentuk ianya salah
Beliau
- orang yang dihormati sahaja
KESANTUNAN BERBAHASA: ASPEK PENELITIAN
Azhar Salleh 012-764583 http://witra.blogspot.com witra@pd.jaring.my
Mereka
- jangan digandakan
- tidak mendatangkan masalah

PENGGUNAAN KATA SAPAAN KEHORMAT

- tergolong dalam aspek protokol
- menggambarkan jawatan, taraf, gelaran anugerah
- telah ditetapkan dan diseragamkan

Bahasa Sapaan
1 Cara sapaan lisan/bertulis menurut bahasa Melayu dengan sopan santun supaya
tidak dianggap sebagai biadab atau tidak berbudi bahasa.
2 Kehalusan budi bahasa dalam memakai atau menggunakan bahasa atau
kesopanan ketika menggunakan bahasa.
3 Dalam kesantunan berbahasa, bahasa Melayu mempunyai sistem sapaan dan
panggilan yang tersendiri.
4 Sistem sapaan dan panggilan ini melibatkan penggabungan gelaran, rujukan
hormat dan ganti nama.
5 Kesantunan berbahasa mempunyai ciri-ciri yang tertentu. Penggunaan kosa kata
dan ganti nama diberi perhatian khusus agar sesuai dengan kedudukan,
pangkat, umur, dan keakraban hubungan.
6 Bahasa halus mengikut Asmah Haji Omar ``disamakan dengan pendidikan yang
penuh dengan adab tatatertib.''
7 Kesantunan berbahasa juga dikaitkan dengan penggunaan bahasa halus,
termasuklah laras bahasa istana. Antara ungkapan berkenaan ialah patik,
tuanku, berangkat, bersiram, bersemayam, junjung kasih, bercemar duli dan
sebagainya.
8 Kata dan ungkapan bertatasusila banyak digunakan dalam keadaan biasa.
Pemilihan kata dan ungkapan cuma bergantung pada kedudukan, pangkat, umur
dan keakraban hubungan.
9 Lihat contoh berikut:
Pak Digunakan untuk orang lelaki yang sama sebaya dengan ayah kendiri.
Digunakan untuk orang perempuan yang kira-kira sebaya dengan emak
Mak
kendiri.
Digunakan untuk orang lelaki atau perempuan yang kira-kira sebaya
Tok
dengan datuk atau nenek kendiri.
Digunakan untuk orang lelaki yang tidak setua ayah kendiri dan juga
Abang
tidak setua kendiri.
Digunakan untuk orang perempuan yang tidak setua emak kendiri dan
Kakak
juga tidak semuda kendiri.
Digunakan untuk orang lelaki atau perempuan yang lebih muda
Adik
daripada kendiri.
10. Jenama kekeluargaan:
KESANTUNAN BERBAHASA: ASPEK PENELITIAN
Azhar Salleh 012-764583 http://witra.blogspot.com witra@pd.jaring.my
 i. Jenama kekeluargaan pertalian darah (Pak Long, Mak Long, Pak Ngah, Mak
Ngah, Pak Lang, Mak Lang, Pak Anjang, Mak Anjang, Pak Cik, Mak Cik, Pak Su,
Mak Su. Gabungan nama kekeluargaan asas (Abang (bang) dan Kak dengan
jenama kekeluargaan pertalian darah hanya terbatas kepada Long, Ngah dan Cik
seperti Bang Long, Kak Long, Bang Ngah, Kak Ngah, Bang Cik dan Kak Cik.
ii. Jenama kekeluargaan ikatan perkahwinan. Diwakili oleh kata menantu, mentua
dan ipar. (Pak Mentua, Mak Mentua dan Tok Mentua). Ipar digunakan untuk merujuk
ahli-ahli dalam keluarga suami atau isteri selain menantu dan mentua. Contoh:
abang ipar, kak ipar, mak long ipar, mak ngah ipar dan sebagainya.
11. Gelaran Pergaulan Bebas. Biasanya Cik digunakan untuk perempuan yang belum
berkahwin, manakala Encik untuk lelaki sahaja.
12. Gelaran Pergaulan Tak Bersahaja (Formal). Tuan - digunakan untuk lelaki yang lebih
tinggi pangkatnya daripada kendiri, dan orang lelaki bergelar Haji, Doktor, Profesor
dan Syed. Encik - boleh digunakan untuk orang lelaki yang lebih tinggi pangkatnya,
daripada kendiri seperti Encik Ahmad. Puan - untuk perempuan sahaja yang
pangkatnya lebih tinggi daripada kendiri, dan perempuan yang mempunyai gelaran
Doktor, Profesor dan sebagainya.

Saudara - digunakan untuk orang lelaki atau perempuan yang seumur dengan
kendiri atau lebih muda, dan hubungannya belum rapat dengan kendiri atau
digunakan dalam rujukan kepada ahli-ahli dalam mesyuarat,perbahasan dan
sebagainya.

Saudari - digunakan untuk perempuan sahaja dalam konteks yang sama dengan
penggunaan gelaran saudara.

Tetuan - hanya digunakan dalam surat rasmi yang ditujukan kepada para pemilik
atau pentadbir syarikat perniagaan (termasuk syarikat guaman) seperti: Tetuan
Syarikat Sinaran Sdn. Bhd.)
14. Gelaran Warisan

Contoh Raja (Perak, Selangor), Pangeran, Pangeran Anak, Pangeran Muda (Brunei
Darussalam) Tengku (Kelantan, Pahang, Kedah, Terengganu).

Gelaran keturunan orang-orang besar; Megat dan Puteri (Perak), Nik (Kelantan),
Wan (Kelantan, Terengganu), Abang (Sarawak); Datu (Sabah), Awangku, Pangeran
dan Dayangku (Brunei Darussalam), Tan (di Kedah) dan Tun (Terengganu)

Gelaran warisan kepada keturunan Nabi Muhammad SAW, seperti syed atau sayid
bagi lelaki dan Syarifah bagi perempuan. Sesetengah pihak mengatakan bahawa
gelaran Syarif, Syeikh dan Siti juga tergolong dalam gelaran jenis ini.

Gelaran warisan daripada keturunan yang berasal dari luar Malaysia seperti Raden
(Jawa), Daeng (Bugis), Sidi, Sutan (Minangkabau), Teuku dan Teungku (Aceh).
15. Gelaran Kurniaan: Tun, Toh Puan, Puan Sri, Datuk (Datuk Seri, Datuk Paduka,
KESANTUNAN BERBAHASA: ASPEK PENELITIAN
Azhar Salleh 012-764583 http://witra.blogspot.com witra@pd.jaring.my
 Datuk Setia), Datuk (Datuk Patingi, Datuk Amar), Datin Paduka (gelaran yang
dikurniakan oleh kerajaan negeri Selangor), Toh Puan (isteri kepada datuk di
Terengganu). Pendeta Za'aba (gelaran kurniaan yang diberikan oleh pertubuhan
seperti Kongres Bahasa Melayu Ketiga (1956). Gelaran Bapa Kemerdekaan kepada
Tunku Abdul Rahman Putra Al-Haj.
16. Gabungan Gelaran
(a) kekeluargaan + keagamaan. - Pak Haji; (b) Pergaulan Tak Bersahaja (kecuali
saudara) + Keagamaan. - Tuan Haji; (c) Kekeluargaan + warisan (hanya Ungku,
Engku, Wan, Nik) - Pak Ungku, Mak Ungku, Mak Wan, Pak Nik; (d) Pergaulan Tak
Bersahaja + Keagamaan + Warisan (hanya Nik). Contoh: Tuan Haji Nik; (e) Warisan
(Kecuali Nik) + Keagamaan. - Raja Haji; (f) Kurniaan Kerajaan + Akademik/Ikhtisas +
Warisan + Keagamaan. - Tan Sri Prof. Raja Haji Osman
17. Contoh Rujukan Hormat
Orang Yang Disapa Rujukan Hormat
Yang di-Pertuan Agong dan Raja Kebawah Duli Yang Maha Mulia Seri
Permaisuri Agong Paduka Baginda
Sultan, Raja, Sultanah, Tengku Ampuan,
Duli Yang Maha Mulia
Raja Permaisuri
Balu Raja Yang Maha Mulia
Duli Yang Teramat Mulia atau Yang
Raja Muda atau Tengku Mahkota
Teramat Mulia
Kerabat Diraja Karib Yang Amat Mulia
Bergelar warisan Yang Mulia
Perdana Menteri, Timbalan Perdana
Yang Amat Berhormat
Menteri, Menteri Besar, Ketua Menteri
Menteri, Ahli Parlimen, Ahli Dewan
Yang Berhormat
Undangan Negeri (wakil rakyat)
Wakil Rakyat yang mempunyai gelaran
Yang Berhormat Mulia
Tengku atau Raja
Tun, Toh Puan Yang Amat Berbahagia
Yang mempunyai gelaran kurniaan
kerajaan (selain Tun dan Toh Puan) Yang Berbahagia
atau/dan gelaran ikhtisas yang formal
Ketua Hakim Negara Yang Amat Arif
Ketua Polis Negara Yang Amat Setia
Hakim, Kadi Yang Arif
Mufti dan pemimpin Islam Sahibul Samahah
Ketua jabatan tanpa gelaran Yang Berusaha

KESANTUNAN BERBAHASA: ASPEK PENELITIAN

Azhar Salleh 012-764583 http://witra.blogspot.com witra@pd.jaring.my
TABU BAHASA DAN EUFEMISME
- pantang larang dalam sesuatu perbualan
- diatasi dengan eufemisme dan sirkomlokusi

EUFEMISME
- perkataan yang lebih halus dan sopan
- untuk menunjukkan budi bahasa dan kesantunan
- tabu bahasa digantikan dengan eufemisme

SIRKOMLOKUSI
- penerangan yang panjang lebar, berbelit-belit
- kadangkala menggunakan kiasan yang sukar difahami secara mudah
- mengelak daripada membicarakannya secara langsung

AMALAN BAHASA TIDAK BERTERUS TERANG

- ditawarkan sesuatu
- pembohongan
* bohong sosial/bohong sunat
- mendiamkan diri
- pertanyaan
- tidak menghampakan permintaan
- ganti nama impersonal

BAHASA BUKAN VERBAL

- bahasa tubuh, gerak badan
- ciri-ciri paralinguistik
- menggunakan tangan kanan
- menggunakan ibu jari kanan
- menundukkan kepala, membongkokkan badan, meluruskan tangan kanan

KEBIADAPAN BAHASA/BAHASA TIDAK BAIK

- mencarut, menyumpah, bernada perkauman, slanga
- kata-kata kotor
- menyakitkan hati, menghina
- tekanan emosi, melatah

BAHASA BERNADA PERKAUMAN

- buruk sangka etnik
- mempersendakan sesuatu kaum
- menyinggung perasaan, merendahkan martabat
*dijadikan kata adjektif
* metafora
* pepatah, bahasa berirama
* secara langsung

KESANTUNAN BERBAHASA: ASPEK PENELITIAN

Azhar Salleh 012-764583 http://witra.blogspot.com witra@pd.jaring.my
SLANGA
- diberikan pengertian baharu oleh kumpulan tertentu
- difahami oleh golongan tersebut sahaja
- banyak melibatkan golongan remaja

KOLOKIALISME
- bahasa basahan
- digunakan dalam situasi tidak formal

PENUKARAN KOD
- dua atau lebih bahasa yang berlainan dalam wacana yang sama

KEBIADAPAN BAHASA YANG LAIN

- terlalu singkat
- sindiran
- berpura-pura
- curiga
- penghinaan
- terlalu merendah diri
- pujian yang menjulang

KESANTUNAN BAHASA DAN PENDIDIKAN BAHASA MELAYU

- kurang diberi perhatian dalam pendidikan
- perlu untuk berfungsi dengan baik dalam komuniti
- laras sosial bahasa Melayu
- warganegara yang peka, prihatin untuk mewujudkan interaksi yang baik di negara
berbilang kaum

PRINSIP KOMUNIKASI ORANG MELAYU

- berhati-hati
- berfikir dahulu
- perkara yang benar
- berkata-kata dengan baik
- jangan menunjuk-nunjuk
- elak berbincang perkara sulit
- jangan bocorkan maklumat sulit
- kritik diri sendiri dahulu
- tanya soalan
- maklumat yang betul

KESIMPULAN
- timbang rasa yang kita berikan kepada orang yang mendengar kita bercakap dan
merujuk kepada sifat-sifat bahasa yang membolehkan kita menolak permintaan
seseorang tanpa menyinggung hatinya.
- dapat diwujudkan dengan mengelakkan daripada berlakunya bentuk-bentuk
KESANTUNAN BERBAHASA: ASPEK PENELITIAN
Azhar Salleh 012-764583 http://witra.blogspot.com witra@pd.jaring.my
kebiadapan berbahasa seperti komunikasi bertulis terlalu ringkas, sindiran, berpura-
pura, marah, curiga, menghina, menuduh tanpa bukti, terlampau memuji, melebih-
lebihkan pengiktirafan, cakap berbelit-belit.
- Orang Melayu menggunakan bahasa sapaan dan kata ganti nama diri ketika
berkomunikasi.
- Status dan umur serta jarak perhubungan merupakan faktor penting dalam
penggunaan bahasa sapaan dan kata ganti nama diri
- Penggunaan nama-nama panggilan kekeluargaan dan bahasa sapaan mencerminkan
kedudukan seseorang itu
- Bahasa sapaan berdasarkan pangkat atau status seseorang dalam masyarakat
merujuk kepada gelaran pergaulan formal, gelaran warisan, gelaran kurniaan kerajaan,
gelaran kurniaan ikhtisas, dan gelaran keagamaan.
amalan protokol yang mesti dipraktikkan ialah adab berbual, sapaan, penggunaan
bahasa di istana, dan panggilan hormat.
- Panggilan hormat dikuatkuasakan penggunaannya dalam upacara rasmi ataupun
pengacaraan bagi sesuatu majlis.
- Masyarakat Melayu mempunyai satu aturan atau sistem tertentu berhubung dengan
bahasa sapaan dan panggilan hormat dalam majlis rasmi atau upacara rasmi.

Biodata Ringkas
AZHAR SALLEH dilahirkan pada 3 November 1972 di Kepala Batas, Pulau Pinang. Beliau mendapat
pendidikan di Sekolah Kebangsaan Hashim Awang, Sekolah Menengah Datuk Haji Ahmad Badawi, dan
kemudiannya melanjutkan pengajian di Institut Perguruan Darul Aman, Kedah dalam Pengajian Melayu.
Beliau memperoleh Ijazah Sarjana Muda Sastera (Kepujian) dalam jurusan Sejarah dari Universiti
Kebangsaan Malaysia. Beliau berkhidmat sebagai guru sejak tahun 1995 dan kini bertugas di Sekolah
Kebangsaan Taman Johor Jaya 3, Johor Bahru. Beliau telah dilantik sebagai Munsyi Dewan DBP mulai
tahun 2002 dan sering diundang untuk menyampaikan ceramah dalam kursus penataran bahasa dan
sastera. Selain itu, beliau menjadi tutor jurusan linguistik dan tamadun Islam di Pusat Pendidikan Luar,
UPM dan pensyarah di Kolej Pengajian Islam Johor. Beliau merupakan kolumnis ruangan tatabahasa
majalah Dewan Pelajar. Dalam bidang sastera, beliau terlibat sebagai penceramah dan pembimbing
dalam pelbagai kursus penulisan kreatif anjuran DBP dan Jabatan Pelajaran Johor. Beliau turut
membentangkan kertas kerja yang berkaitan dengan kajian kesusasteraan. Beliau turut menghasilkan
puisi, cerpen, dan makalah bahasa yang tersiar dalam pelbagai media seperti Mingguan Malaysia, Berita
Minggu, Dewan Bahasa, Pelita Bahasa, Mingguan Wanita, Tunas Cipta, Karya, dan Jendela Selatan.
BIASAKAN YANG BETUL, BETULKAN YANG BIASA

KESANTUNAN BERBAHASA: ASPEK PENELITIAN

Azhar Salleh 012-764583 http://witra.blogspot.com witra@pd.jaring.my