Anda di halaman 1dari 50

BLOK

SISTEM NEURO
MUSKULO SKELETAL
NEUROMUSCULAR

TUJUAN UMUM PEMBELAJARAN

1. Menjelaskan dan mengidentifikasi saraf yang menuju ke extremitas superior dan inferior
2. Menjelaskan dan mengidentifikasi sistem neuromuscular pada ekstremitas superior
3. Menjelaskan dan mengidentifikasi otot-otot yang menghubungkan ekstremitas superior
dengan dinding thorax
4. Menjelaskan dan mengidentifikasi otot-otot yang menghubungkan ekstremitas superior
dengan columna vertebralis
5. Menjelaskan dan mengidentifikasi sistem neuromuscular pada ekstremitas inferior
6. Menjelaskan dan mengidentifikasi gangguan neuromuscular

TUJUAN KHUSUS PEMBELAJARAN

1. Menjelaskan dan mengidentifikasi sistem neuromuscular pada ekstremitas superior


1.1 Menjelaskan dan mengidentifikasi otot-otot beserta origo dan insersinya
1.2 Menjelaskan dan mengidentifikasi innervasi otot-otot pada ekstremitas superior
1.3 Menjelaskan fungsi otot-otot ekstremitas superior dalam pergerakan.
2. Menjelaskan dan mengidentifikasi otot-otot yang menghubungkan ekstremitas superior
dengan dinding thorax.
2.1 Menjelaskan dan mengidentifikasi otot-otot beserta origo dan insersinya
2.2 Menjelaskan dan mengidentifikasi innervasi otot-otot yang menghubungkan ekstremitas
superior dengan dinding thorax.
2.3 Menjelaskan fungsi otot-otot yang menghubungkan ekstremitas superior dengan dinding
thorax.
3. Menjelaskan dan mengidentifikasi otot-otot yang menghubungkan ekstremitas superior
dengan columna vertebralis.
3.1 Menjelaskan dan mengidentifikasi otot-otot beserta origo dan insersinya
3.2 Menjelaskan dan mengidentifikasi innervasi otot-otot yang menghubungkan ekstremitas
superior dengan dengan columna vertebralis.
3.3 Menjelaskan fungsi otot-otot yang menghubungkan ekstremitas superior dengan dinding
thorax dengan columna vertebralis.
4. Menjelaskan dan mengidentifikasi sistem neuromuscular pada ekstremitas inferior
4.1 Menjelaskan dan mengidentifikasi otot-otot beserta origo dan insersinya
4.2 Menjelaskan dan mengidentifikasi innervasi otot-otot pada ekstremitas inferior
4.3 Menjelaskan fungsi otot-otot ekstremitas inferior dalam pergerakan.

Saraf- saraf yang menuju extremitas superior dan inferior mempunyai fungsi sebagai persarafan
sensorik ke kulit dan struktur-struktur dalam seperti sendi, persarafan motorik ke otot-otot,

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 1


mempengaruhi diameter pembuluh darah oleh saraf vasomotor simpatis dan mensyarafi kelenjar
keringat melalui saraf sekretomotorik parasimpatis.

1. Menjelaskan dan mengidentifikasi saraf yang menuju ke extremitas superior dan


inferior

PLEXUS BRACHIALIS

Plexus dibagi menjadi radix, truncus, divisi dan fasciculus.

 Radix C5 dan C6 → truncus superior


 masing-masing terbagi menjadi Radix C7 → truncus medius divisi
anterior dan divisi Radix C8 dan T 1→ truncus inferior posterior
 Divisi anterior dari truncus superior dan medius bergabung membentuk fasciculus
lateralis

Divisi anterior dari truncus inferior melanjutkan diri menjadi fasciculus medius

Divisi posterior dari ketiga truncus membentuk fasciculus inferior.

Cabang-cabang dari plexus brachialis :

a. Radix : n. dorsalis scapulae (C5)


n. thoracalis longus (C5,6 dan 7)
b. Truncus : n. subclavius (C5 dan 6)
n. suprascapularis
c. Fasciculus lateralis : n. pectoralis lateralis
n. musculocutaneus
radix lateralis nervi medialis
d. Fasciculus medialis : n. pectoralis medialis
n. cutaneus brachii medialis
n. cutaneus antebrachii medialis
n. ulnaris
n.radix medialis nervi median
e. Fasciculus posterior : n. subscapularis superior dan inferior

n. thoracodorsalis

n. axillaris

n. radialis

PLEXUS LUMBALIS

Berasal dari T12, L1, L2, L3 dan L4 yang bercabang menjadi :

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 2


a. n. iliohypogastricus
b. n. ilioinguinalis
c. n. genitofemoralis
d. n. cutaneus femoris lateralis
e. n. obturatorius
f. n. femoralis

PLEXUS SACRALIS

Berasal dari L4, L5, S3 dan S4 yang bercabang menjadi :

a. n. m. obturatorii interni
b. n. m. piriformis
c. n. m. quadrati femoris
d. n. gluteus superior
e. n. gluteus inferior
f. n. cutaneus femoris posterior
g. n. ischiadicus
h. n. fibularis communis
i. n. fibularis superficialis
j. n. fibularis profunda
k. n. tibialis
l. n. pudendus
m. n. coccygeus

2. Menjelaskan dan mengidentifikasi sistem neuromuscular pada ekstremitas superior


Cari dan pelajarilah :
REGIO BRACHII
1. m. biceps brachii 3. m. brachialis
a.caput longum
insersi : Processus coronoideus
insersi : Posterior Tuberositas Radii Ulnae
& Aponeurosis Bicipitalis pada
origo : Facies anterior setengah
fascia Profunda lengan bawah
bagian bawah humerus
Origo:Tuberculum Supraglenoidale
innervasi: C5, C6 N.
scapulae
Musculocutaneus
innervasi: C5, C6 N.
fungsi : Fleksi articulatio Cubiti
Musculocutaneus

fungsi : Supinasi lengan bawah &


fleksi articulatio cubiti; 4. m. triceps brachii
sedikit fleksi articulatio a.caput longum
humeri

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 3


b. caput breve insersi : Olecranon

insersi : Posterior Tuberositas Radii origo : Tuberculum infraglenoidale


& Aponeurosis Bicipitalis pada scapulae
fascia Profunda lengan bawah
innervasi : C6,C7,C8 N. Radialis
origo : Processus coracoideus
fungsi : EKSTENSI Articulatio cubiti
scapulae

innervasi : C5, C6 N. b. caput laterale


Musculocutaneus insersi : Olecranon
fungsi : Supinasi lengan bawah & origo : Facies posterior setengah
fleksi articulatio cubiti; bagian atas corpus humeri
sedikit fleksi articulatio
humeri innervasi : C6,C7,C8 N. Radialis
fungsi : EKSTENSI Articulatio cubiti

c. caput mediale
2. m. coracobrachialis
insersi : Olecranon
insersi : Permukaan medial corpus
humeri origo : Facies posterior setengah
bagian bawah corpus humeri
origo : Processus coracoideus
scapulae innervasi : C6,C7,C8 N. Radialis

innervasi : C5, C6, C7 N. fungsi : EKSTENSI Articulatio cubiti


Musculocutaneus

fungsi : Fleksi lengan atas & juga


sedikit adduksi

REGIO ANTEBRACHII

1. m. pronator teres 10. m. flexor carpi radialis longus


a.caput humerale
insersi : Permukaan posterior basis
insersi : Permukaan lateral ossis metacarpi II

Corpus Radii origo : Crista supracondylaris


lateralis humeri
origo : Epicondylus medialis humeri
innervasi : N. Radialis

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 4


innervasi : N. Medianus C6,C7 fungsi : C6, C7

fungsi : Pronasi & fleksi lengan 11. m. extensor carpi radialis brevis
bawah
insersi : Permukaan posterior basis
ossis metacari III

b. caput unare origo : Epicondylus lateralis humeri

insersi : Permukaan lateral innervasi : Ramus profundus nervi


radialis, C7,C8
Corpus Radii
fungsi : Extentio dan abduction
origo : Pinggir medial tangan pada articulation radicarpalis
ProcessusCoronoideus
Ulnae 12. m. extensor digitorum

innervasi : N. Medianus C6,C7 insersi : Phaanges terngah dan distal


empat jari medial
F fungsi : Pronasi & fleksi lengan bawah
origo : Epicondylus lateralis humeri

innervasi : Ramus profundus nervi


radialis c7,c8
2. m. flexor carpi radialis fungsi : Extentio jari-jari dan tangan
insersi : Basis ossis metacarpi II & III 13. m. extensor digiti minimi
origo : Epicondylus medialis humeri insersi : Expansi extensor digitus
innervasi : N. Medianus C6,C7 minimus

fungsi : Fleksi & Abduksi tangan origo : Epicondylus lateralis humeri


pada articulatio radiocarpea innervasi : Ramus profundus nervi
radialis, C7,C8

3. m. palmaris longus fungsi : Extentio articulation etacarpi


pophalangea digitus minimus
insersi : Retinaculum musculorum
flexorum & aponeurosis 14. m. extensor carpi ulnaris
palmaris insersi : Basis ossis metacarpi V
origo : Epicondylus medialis humeri origo : Epicondylus lateralis humeri
innervasi : N. Medianus C7, C8 innervasi : Ramus profundus nervi
fungsi : FLEKSI tangan radialis, C7,C8

fungsi : Extentio dan adduction


tangan pada articulation radicarpalis

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 5


4. m. flexor carpi ulnaris 15. m. anconeus
a.caput humerale
insersi : Permukaan lateral procesus
insersi : Os pisiforme, hamulus ossis olecrani ulnae
hamati, basis ossis metacarpi V
origo : Epicondylus lateralis humeri
origo : Epicondylus medialis humeri
innervasi : N. Radialis, C7,C8 , T1
innervasi : N. Ulnaris C8,T1
fungsi : Extentio articulation cubiti
fungsi : Fleksi & Adduksi tangan
pada articulatio radiocarpea 16. m. supinator

insersi : Collum dan corpus ulnae

b. caput ulnare origo : Epicondylus ateralis humeri,


ligaentum annulare articulation radio
insersi : Os pisiforme, hamulus ossis ulnaris proximal dan ulna
hamati, basis ossis metacarpi V
innervasi : Ramus profundus nervi
origo : Permukaan medial Olecranon radialis, C5,C6
& pinggir posterior Ulna
fungsi :Supinatio lengan bawah
innervasi : N. Ulnaris C8,T1
17. m. abductor pollicis longus
fungsi : Fleksi & Adduksi tangan
pada articulatio radiocarpea insersi : Basis ossis metacarpi I

origo : Permukaan posterior corpus


radii dan ulnae
5. m. flexor digitorum superficialis
a.caput humeroulnare innervasi : Ramus profundus nervi
radialis, C7,C8
insersi : Phalanx medialis 4 jari medial
fungsi : Abductio dan extentio pollex
origo : Epicondylus medialis humeri;
pinggir medial Processus 18. m. extensor pollicis brevis
coronoideus ulnae insersi : Basis phalanges proximal
innervasi : N. Medianus C7,C8,T1 pollex

fungsi : Fleksi Phalanx media origo : Permukaan posterior corpus


radii
jari-jari & membantu fleksi Phalanx
innervasi : Ramus profundus nervi
Proximalis & tangan radialis, C7,C8

fungsi : Extentio articulation


metacarpophalangea pollex
b. caput radial 19. m. extensor pollicis longus

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 6


insersi : Phalanx medialis 4 jari medial insersi : Basis phalanges distal
pollex
origo : Linea Obliqua pada permukaan
anterior Corpus Radii origo : Permukaan posterior corpus
ulnae
innervasi : N. Medianus C7,C8,T1
innervasi : Ramus profundus nervi
```fungsi : Fleksi Phalanx media radialis, C7,C8
jari-jari & membantu fleksi Phalanx fungsi : Extenti phalanges distal
Proximalis & tangan pollex
20. m. extensor indicis

6. m. flexor pollicis longus insersi : Expansi extensor index

insersi : Phalanx distalis ibu jari origo : Permukaan posterior


corpus ulnae
origo : Permukaan Anterior
innervasi : Ramus profundus nervi
Corpus Radii radialis, C7,C8

innervasi: Ramus interosseus fungsi : Extentio articulation


anterior N. Medianus metacarpo phalangea index
C8,T1

fungsi : Fleksi Phalanx distalis ibu


jari

7. m. flexor digitorum profundus

insersi :Phalanx distalis 4 jari medial

origo: Permukaan anteromedial

CorpusUlnae innervasi : N. Ulnaris


(setengah medial) & N. Medianus
(setengah lateral) C8,T1

fungsi : Fleksi Phalanx distalis


jari-jari; kemudian membantu fleksi
phalanx media & Proximalis &
articulatio radiocarpea

8. m. pronator quadratus

insersi : Permukaan anterior

Corpus Radii

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 7


origo : Permukaan anterior

Corpus Ulnae

innervasi : Ramus Interosseus


anterior N. Medianus
C8,T1

fungsi : Pronasi lengan bawah

9. m. brachioradialis

insersi : Basis processus styloideus


radii

origo : Crista supracondylris


lateralis humeri

innervasi : N. Radialis yang berasal


dari saraft C5,C6,C7

fungsi : Flexio lengan bawah pada


articulation cubiti; rotation lengan bawah ke
posisi semipronatio

REGIO MANUS
1. m. abductor pollicis brevis 5. m. abductor digiti minimi

insersi : Basis phalanges proximalis insersi : Basis phalanges proximalis


pollex digitus minimus

origo : Os scaphoideum, trapezium, origo : Os pisiforme


retinaculum musculorum flexorum
innervasi : Ramus profundus nervi
innervasi : N Medianus , C8 T1 ulnaris , C8, T1

fungsi : Abdcutio pollex fungsi : Abductio digitus minimus


2. m. flexor pollicis brevis
6. m. flexor digiti minimi
insersi : Basis phalanges proimalis
pollex insersi : Basis phalanges proximalis
digitus minimus
origo : Retinaculum musculorum
flexorum origo : Retinaculum musculorum
flexorum

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 8


innervasi : N Medianus , C8 T1 innervasi : Ramus profundus nervi
ulnaris , C8, T1
fungsi : Flexio articulation
metacarpophalangea jari-jari fungsi : Flexio digitus minimus
3. m. opponens pollicis
7. m. opponens digiti minimi
insersi : Corpus os metacarpal pollex
insersi : Pinggir medial os
origo : Retinaculum musculorum metacarpal V
flexorum
origo : Retinaculum musculorum
innervasi : N Medianus , C8 T1 flexorum
fungsi : Menarik pollex ke medial innervasi : Ramus profundus nervi
dan depan melintasi telapak tangan ulnaris , C8, T1
4. m. adductor pollicis
fungsi : Menarik os metacarpal V Ke
insersi : Basis phalanges proximalis depan seperti waktu menguncupkan telapak
pollex tangan.
origo : Caput obliquuem; os
metacarpal II dan III; Caput transversum; os
metacarpal III

innervasi : Ramus profundus nervi ulnaris ,


C8, T1

fungsi : Adductio pollex

3. Menjelaskan dan mengidentifikasi otot-otot yang menghubungkan ekstremitas


superior dengan dinding thorax
1. m. pectoralis major 3. subclavius

insersi : Bibir lateral sulcus insersi : Clavicula


bicipitalis humeri
origo : Rawan iga 1
origo : Clavicula , sternum, dan 6
rawan iga di bagian atas innervasi : truncus superior plexus
brachialis, C5,C6
innervasi : N. Pectoralis medialis
dan lateralis dari plexus brachialis , fungsi : Depresio clavicula dan
C5,C,6,C7,C8,T1 menfiksasis tulang ini selama gerakan
gelang bahu.
fungsi : Adductio dan endorotatio 4. m. serratus anterior
lengan atas; serabut pars clavicularis juga
melakukan flexio lengan atas. insersi : Margo medialis da angulus
2. m. pectoralis minor inferior scapula

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 9


insersi : Procesus coraicoideus origo : Delapan iga di bagian atas
scapula
innervasi : N . Thoracalis longus
origo : Iga ke 3,4, dan 5 C5,C6,C7

innervasi : N. Pectoralis medialis dari fungsi : Menarik scapula ke depan


plexus brachialis, C6,C7 dan C8 sekeliling dinding thorax; rotasio scapula.

fungsi : Depresio articulation humeri,


jika scapula difiksasi otot ini melakukan
elevasio iga pada origo

4. Menjelaskan dan mengidentifikasi otot-otot yang menghubungkan ekstremitas


superior dengan columna vertebralis
Cari dan pelajarilah :
1. m. trapezius 4. m. rhomboideus minor

insersi : Serabut bagian atas insersi : Margo medialis scapula


pada ½ lateral calvicula ; serabut bagian
tengah dan bawah pada acromion dan origo : Lig. Nuchae dan procesus
spina scapulae spinosus vertebra C7 dan T1

origo : Os occipital, ligament innervasi : N Dorsalis scapula C4 C5


nuchae, procesus spinosus C7, procesus fungsi : mengangkat margo medialis
spinosus semua vertebrae thoracicae scapula ke atas an medial
innervasi : Pars spinalis N 5. m. rhomboideus major
Acessorius dan C3 dan 4 ( Saraf otak insersi : Margo medialis scapula
XI)
origo : Procesus tranversus T2 -T5
fungsi : Serabut bagian atas
mengangkat scapula ; serabut bagian innervasi : N Dorsalis scapula c4c5
tengah menarik scapula ke medial,
fungsi : mengangkat margo medialis
serabut bagian bawah menarik margo
scapula ke atas dan medial
medialis scapula ke bawah
2. m. latissimus dorsi

insersi : dasar sulcus bicipitalis


humeri

origo : Crista iliaca, fasia


lumbalis, procesus spinosus 5 thoracic
bagian atas, 3-4 iga bagian bawah dan
angulus inferior scapula

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 10


innervasi : N Thoracodorsalis
C6,C7 DAN C8

fungsi : Extentio adduction dan


endorotatio lengan atas
3. m. levator scapulae

insersi : Margo medialis


scapula

origo : Procesus transversus 4


vertebra cervicalis yang pertama

innervasi : C3, C4 dan N


Dorsalis scapula

fungsi : Mengangkat margo


medialis scapula

5. Menjelaskan dan mengidentifikasi sistem neuromuscular pada ekstremitas inferior


Cari dan pelajarilah :
REGIO GLUTEA
1. m. gluteus maximus

insersi : Tractus illiotibialis dan


tuberositas glutea femoris

origo : Permukaan luar illium,


sacrum , coccigys , ligamentum
sacrotuberosum

innervasi : N. Gluteus inferior

fungsi : Ektensi dan rotasi lateral


articulation coxae ; melalui tractus
illiotibialis otot ini mengektensikan
articulation genus.
2. m. gluteus medius

insersi : Permukaan lateral


trochanter major femoris

origo : Permukaan luar ilium

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 11


innervasi : N. Gluteus superior

fungsi : Abduksi paha pada


artiiculatio coxae;
3. m. gluteus minimus

insersi : Permukaan anterior


trochanter major femoris

origo : Permukaan luar ilium

innervasi : N Gluteus superior

fungsi : Abduksi paha pada


articulation coxae
4. m. tensor fasciae latae

insersi : Tractus iliotibialis

origo : Crista iliaca

innervasi : N gluteus superior

fungsi : Membantu m gluteus


maximus mengekstensikan articulation
genus.
5. m. piriformis

insersi : Pinggir atas trochanter


major femoris

origo : Permukaan anterior sacrum

innervasi : Nn. Sacrales I dan II

fungsi : Rotasi lateral tungkal atas


pada articulation coxae

REGIO FEMORIS
1. m. Sartorius 9. m. gracillis

insersi : Medial tuberositas tibiae insersi : Pada permukaan medial


bagian atas corpus tibia
origo : Spina Iliaca Anterior
Superior origo : Ramus inferior ossis pubis, ramus
ischiadicus
innervasi : N. femoralis (L2-L4)

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 12


fungsi : Untuk fleksi, abduksi, dan innervasi : N Obturatorius
rotasi eksternal sendi panggul serta fleksi dan
rotasi internal sendi lutut. fungsi : Adduksi tungkai atas pada
2. m. iliacus articulation coxae, fleksi tungkai bawah
pada articulation genu
insersi : trochanter minor femoris 10. m. adductor longus

origo : Fossa ilica os.coxae insersi : Permukaan posterior


corpus femoris
innervasi : N. femoralis (L2,L3)
origo : Corpus ossis pubis, medial
fungsi : Untuk fleksi tungkai atas terhadap tuberculum pubicum
terhadap batang tubuh.
3. m. psoas innervasi : N Obturatorius

insersi : trochanter minor femoris fungsi : Adduksi tungkai atas pada


articulation coxae dan membantu rotasi
origo : processus transversa, lateral
corpora dan disci intervertebralis dari
vertebra thorax XII dan vertebra lumbal 1-5 11. m. adductor brevis
innervasi : plexus lumbalis L1-L3 insersi : Permukaan posterior
fungsi : Untuk fleksi tungkai atas corpus femoris
terhadap batang tubuh origo : Ramus inferior ossis pubis
4. m. Pectineus
innervasi : N Obturatorius
insersi : Ujung atas linea aspera dari
corpus femoris fungsi : Adduksi tungkai atas pada
articulation coxae dan membantu rotasi
origo : Ramus superior ossis pubis lateral.

innervasi : N. Femoralis L2-L3 12. m. adductor magnus

fungsi : Fleksi dan adduction tungkai insersi : Permukaan posterior


atas pada articulation coxae corpus femoris , tuberculum adductorium
5. m. rectus femoris femoris.

insersi : Melalui tendo n quadriceps origo : Ramus inferior ossis pubis,


femoris ke patella , kemudian melalui ramus ischiadicus, tuberositas ischiadicum
ligamentum patellae ke tuberositas tibiae. innervasi : Bagian adductor: N
origo : Caput rectus: Spina iliaca Obturatorius, bagian hamstring: N
anterior inferior, caput refleum : illium Ischiadicum
cranial dari acetabulum. fungsi : Adduksi tungkai atas pada
innervasi : n femoralis L2,L3,L4 articulation coxae dan membantu rotasi
lateral; bagian hamstring mengektensikan
fungsi : Ektensi tungkai bawah pada tungkai atas pada articulation coxae
articulation genus ; fleksi tungkai atas pada

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 13


articulation coxae 13. m. obturatorius externus
6. m. vastus lateralis
insersi : Permukaan medial
insersi : Melalui tendo dari trochanter major
m.quadriceps femoris ke patella kemudian
melalui ligamentum patellae ke tuberositas origo : Permukaan luar membrane
tibiae obturatoria dan ramus pubis serta ramus
ischiadicus
origo : Ujung atas femur dan
corpus femoris innervasi : N Obturatorius

innervasi : N Femoralis l2,l3,l4 fungsi : Rotasi lateral tungkai atas


pada articulation coxae
fungsi : ektensi tungkai bawah pada 14. m. biceps femoris
articulation genus
7. m. vastus medialis insersi : Caput fibulae

insersi : Melalui tendo dari m origo : Caput longum: tuberositas


quadriceps femoris ke patella kemudian ischiadicum, caput brevis : linea aspera,
melalui ligamentum patellae ke tuberositas crista supracondylaris lateralis dari corpus
tibiae femoris.

origo : Ujung atas femur dan innervasi : Caput longum : pars


corpus femoris tibialis dari n. ischiadicus, caput brevis: pars
peroneus comunis dari n. ischiadicus
innervasi : N. Femoralis L2,L3,L4
fungsi : fleksi dan rotasi lateral
fungsi : Ektensi tungkai bawah pada tungkai bawah pada articulation genus
articulation genus ; menstabilkan patella. 15. m. semitendinosus
8. m. vastus intermedius
insersi : Bagian atas permukaan
insersi : Melalui tendo dari medial corpus tibiae
m.quadriceps femoris ke patella, kemudian
melalui ligamentum patellae ke tuberositas origo : Tuber ischiadicum
tibiae innervasi : Pars tibialis n.ischiadicus
origo : Permukaan anterior dan fungsi : Fleksi dan rotasi medial
lateral dari corpus femoris tungkai bawah pada sendi lutut
innervasi : N. Femoralis L2,L3,L4 16. m. semimembranosus

fungsi : Ektensi tungkai bawah pada insersi : Condylus medialis tibiae


articulation genus ; articularis genu menarik origo : Tuber ischiadicum
membrane synovial.
innervasi : Pars tibialis n. ischiadicus

fungsi : Fleksi dan rotasi medial


tungkai bawah pada sendi lutut

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 14


Otot-otot yang termasuk dalam m.quadriceps femoris :
a. M. Rectus Femoris
b. Vastus Lateralis
c. Vastus Medialis
d. Vastus Intermedius

Otot-otot yang termasuk dalam Hamstring muscles :

a. M. biceps femoris
b. M. semitendinosus
c. M. semimembranosus
d. ………………………..

REGIO CRURIS
1. m. tibialis anterior 8. m. gastrocnemius

insersi : Cuneiforme mediale dan insersi : Melalui tendo calcaneus ke


basis os metatarsale I facies posterior calcaneus

origo : Facies lateralis corpus tibia origo : caput laterale dari cndylus
dan membrane interossea lateralis femoris dan caput medial dari proximal
condyles medialis
innervasi : N. Peroneus profundus
innervasi : N. Tibialis
fungsi : Ektensi kaki pada sendi
pergelangan kaki; inversi kaki pada fungsi : Plantar fleksi kaki pada sendi
articulation subtalaris dan articulation tarso pergelangan kaki dan fleksi articulation genus
tranversus. 9. m. plantaris
2. m. extensor digitorum longus
insersi : Facies posterior calcaneus
insersi : Ekspansi extensor keempat
jari kaki yang lateral origo : Crista supracondylaris femoris
lateralis
origo : facies anterior corpus fibula
innervasi : N . Tibialis
innervasi : N peroneus profundus
fungsi : Plantar flesi kaki pada sendi
fungsi : ektensi jari- jari kaki ; ektensi pergelangan kaki dan fleksi articulation genus
kaki pada sendi pergelangan kaki 10. m. soleus
3. m. peroneus tertius
insersi : Melalui tendo calcenus ke facies
insersi : Basis os metatarsale V posterior calcaneus

origo : facies anterior corpus fibula origo : Corpus tibiae dan fibulae

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 15


innervasi : N Peroneus profundus innervasi : N. Tibialis

fungsi : Ektensi jari kaki pada sendi fungsi : Secara bersama-sama dengan m
pergelangan kaki; eversi kaki pada articulation gastrocnemius dan m plantaris berfungsi sebagai
subtalaris dan articulation tarso transversus plantar fleksor yang kuat sendi pergelangan kaki.
4. m. extensor hallucis longus 11. m. popliteus

insersi : Basis phalanges distal ibu jari insersi : Facies posterior corpus tibiae di
kaki atas linea musculi solei

origo : Facies anterior corpus fibula origo : Facies lateralis condyles


lateralis femoris
innervasi : N. Peroneus profundus
innervasi : N tibialis
fungsi : Ektensi ibujari kaki; ektensi
kaki pada sendi pergelangan kaki ; inversi kaki fungsi : Fleksi tungkai pada articulation
pada articulation subtalaris dan articulation genus
tarso transversus 12. m. flexor digitorum longus
5. m. extensor digitorum brevis
insersi : Basis phalanges distal empat jari
insersi : Oleh empat tendo ke phalanx kaki lateral
proximal ibu jari kaki dan tendo tendo
extensor panjang jari kaki II, III, dan IV origo : Facies posterior corpus tibiae

origo : Calcaneum innervasi : N Tibialis

innervasi : N. Peroneus profundus fungsi : Fleksi phalanges distal empat jari


kaki lateral; plantar fleksi kaki pada sendi
fungsi : Ektensi jari pergelangan kaki; menyokong arcus
6. m. peroneus longus longitudinalis medialis lateralis kaki
13. m. flexor hallucis longus
insersi : Basis ossis metatarsal ii dan
cuneiforme mediale insersi : Basis phalanges distal ibujari
kai
origo : Facies lateralis corpus fibulae
origo : Facies posterior corpus fibulae
innervasi : N. Peroneus superficialis
innervasi : N Tibialis
fungsi : Plantar fleksi kaki pada
articulation talocruralis dan eversi kaki pada fungsi : Fleksi phalanges distal ibu jari ;
articulation subtalaris dan articulation tarso plantar fleksi pada sendi pergelangan kaki.
transversus fungsi : ………………...
7. m. peroneus brevis

insersi : Basis ossis metatarsal V

origo : Facies lateralis corpus fibulae

innervasi : N. Peroneus superficialis

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 16


fungsi : Plantar fleksi kaki pada
articulation talocruralis dan eversi kaki pada
articulation subtalaris dan articulation tarso
transversus

REGIO PEDIS

1. m. abductor halluces 4. m. flexor hallucis brevis

insersi : Basis phalanges proximal ibu insersi : Tendo medial ke sisi medial
jari kaki basis phalanges proximal ibu jari ; tendo lateral
ke sisi lateral basis phalanges proximal ibu jari.
origo : Tuberositas mediale
calcaneus dan retinaculum flexorum origo : Cuboideum, cuneiforme laterale
, insertion m. tibialis posterior
innervasi : N Plantaris medialis
innervasi : N Plantaris medialis
fungsi : Fleksi dan abduksi ibu jari
kaki fungsi : Fleksi articulation
2. m. flexor digitorum brevis metatarsophalangeal ibu jari
5. m. adductor hallucis
insersi : Empat tendo menuju ke
empat jari kaki lateral insertion pada pinggir insersi : Sisi lateral basis phalanges
phalanges media ; tendo diembus oleh tendo m proximal ibujari kaki
flexor digitorum longus
origo : Caput obliquum dari basis os
origo : Tuberculum mediale metatarsal ii,iii dan iv ; caput transversum dari
calcaneus ligamentum plantaris.

innervasi : N Plantaris medialis innervasi : Ramus profundus n. plantaris


lateralis
fungsi : Fleksi empat jari lateral kaki ;
memperkuat arcus longitudinalis medialis dan fungsi : Fleksi articulation
lateralis metatarsophalangeal ibu jari.
3. m. abductor digiti minimi

insersi : Basis phalanges proximal jari


ke lima

origo : Tuberculum mediale dan


laterale calcaneus

innervasi : N. Plantaris lateralis

fungsi : Fleksi dan abduksi jari


kelima kaki ; memperkuat arcus longitudinalis
lateralis

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 17


6. GANGGUAN KLINIS NEUROMUSCULAR
1. CEDERA NERVI EXTREMITAS SUPERIOR
1.1 PARALISIS ERB-DUCHENNE
Sering juga diistilahkan dengan ”waiter’s tip hand”. Gejala ini timbul akibat lesi plexus
brachialis bagian atas, biasanya diakibatkan oleh gerakan yang berlebihan dari kepala ke
sisi yang berlawanan dan penekanan bahu pada sisi yang sama. Ini menyebabkan traksi
yang hebat atau robekan radik C5 dan C6 plexus brachialis. Innervasi suprascapularis, n.
musculocutaneus, dan n. axillaris tidak berfungsi, menimbulkan paralisis otot-otot:
a. m. supraspinatus (abductor art. humeri) dan m. infraspinatus (rotator lateral art.
humeri).
b. m. subclavius (menurunkan clavicula).
c. m. biceps brachii (supinator lengan bawah, flexor articulatio cubiti, dan flexor lemah
articulatio humeri) dan sebagian besar m. brachialis (flexor articulatio cubiti) serta m.
coracobrachialis (flexor articulatio humeri)
d. m. deltoideus (abductor articulatio humeri) dan m. teres minor (rotator lateralis
articulatio humeri).

Paralisis otot-otot tersebut menyebabkan lengan tergantung lemas di sisi badan dengan
rotasi medialis. Lengan bawah akan pronatio. Akan terdapat kehilangan sensasi kulit di
lateral lengan.

1.2 PARALISIS KLUMPKE


Gejala ini timbul akibat adanya lesi pexus brachialis bagian bawah, biasanya disebabkan
oleh tarikan abduction berlebihan pada lengan. Innervasi thoracica I biasanya robek.
Tangan akan berbentuk seperti cakar karena hyperextensio articulation metacarpophalangea
dan flexio articulation interphalangea. Selain itu akan terdapat kehilangan sensasi di
sepanjang sisi medial lengan atas. Lexi plexus brachialis juga dapat disebabkan oleh
adanya cervical rib atau metastasis maligna dari paru ke nodi lymphoidei cervicales
profundi.lccc

1.3 WINGED SCAPULA


Winged scapula timbul akibat margo vertebralis dan angulus inferior scapulae tidak lagi
menempel dengan erat pada dinding thorax dan akan menonjol ke posterior. Gejala ini
terjadi akibat paralisis m. serratus anterior karc; .ena terganggunya innervasi thoracalis
longus doo(C5,6,7) sehingga scapula tidak mampu melakukan rotatio selama gerakan
abduction lengan mfmcatas yang lebih besar dari 90°. Penderita akan kesulitan mengangkat
lengan di atas kepala.

1.4 WRISTDROP
Wristdrop atau flexio regio carpalis merupakan gejala klinik cedera innervasi radialis di
axilla, yang akan menimbulkan paralisis m. triceps brachii, m. anconeus, dan otot-otot

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 18


extensor panjang regio carpalis. Gejala ini terjadi akibat tidak adanya perlawanan dari otot-
otot flexor regio carpalis. Penderita tidak dapat mengextensiokan articulation cubiti,
articulation radiocarpalis, dan jari-jari. Penderita wristdrop sangat terganggu karena tidak
dapat menggenggam sebuah objek akibat flexi maksimal regio carpalis. Gerakan supinatio
masih dapat dilakukan oleh m. biceps brachii, meskipun m. brachioradialis dan m.
supinator mengalami paralisis. Terdapat hilangnya sedikit sensasi kulit pada permukaan
posterior bagian bawah lengan atas dan sepanjang bidang sempit pada permukaan posterior
lengan bawah.

1.5 CARPAL TUNNEL SYNDROME


Secara klinik, sindrom ini ditandai dengan rasa terbakar atau rasa ditusuk jarum di
sepanjang percabangan innervasi medianus, serta timbulnya kelemahan otot-otot thenar.
Keadaan ini disebabkan oleh kompresi n. medianus di dalam canalis carpi (carpal tunnel).
Penyebab pasti dari kompresi canalis carpi sukar diketahui, diduga penebalan selubung
synovial dari tendo otot-otot flexor atau arthritis pada ossa carpi sebagai penyebab.

1.6 CLAWHAND
Cedera serabut motorik innervasi ulnaris pada pergelangan tangan membuat otot-otot kecil
akan paralisis dan atrofi, kecuali otot-otot eminentia thenar dan dua musculi lumbricales
pertama. Clawhand lebih nyata pada lesi di regio carpalis karena m. flexor digitorum
profundus tidak lumpuh dan terjadi flexio phalanges distal yang lebih nyata. Clawhand
akan semakin tidak tampak apabila letak lesi n. ulnaris lebih tinggi dari pergelangan
tangan. Meskipun bentuk tangan menjadi berubah namun fungsinya tangan tidak
mengalami perubahan mencolok. Sensasi sekitar bagian lateral tangan masih utut, fungsi
menjepit dari pollex dan index masih baik, meskipun ada kelemahan karena lumpuhnya m.
adductor pollicis.

2. CEDERA NERVI EXTREMITAS INFERIOR


2.1 FOOT DROP
Gejala klinik ini merupakan akibat dari terganggunya innervasi ischiadicus (L4-S3), yang
akan menyebabkan paralisis otot-otot hamstring. Semua otot di bawah lutut paralisis, dan
berat kaki menyebabkannya mengambil posisi plantarfleksi (footdrop). Sensibilitas di
bawah lutut hilang, kecuali daerah sempit di sisi medial bagian distal tungkai bawah dan
sepanjang pinggir medial kaki sampai ke bagian bawah ibu jari kaki, yang dipersarafi oleh
n. saphenus (n. femoralis).

2.2 EQUINOVARUS
Cedera innervasi peroneus communis, biasanya akibat fractura caput fibulae atau tekanan
gips, akan menyebabkan paralisis otot-otot ruang anterior dan lateral tungkai. Akibatnya
otot-otot yang kerjanya berlawanan, yaitu otot plantarfleksi sendi pergelangan kaki dan
inversion sendi subtalaris dan tarsalis transversa menyebabkan kaki berada dalam keadaan
plantarfleksi (footdrop) dan inversio. Keadaan ini disebut equinovarus. Hilangnya
sensibilitas terjadi sepanjang sisi anterior dan lateral tungkai bawah, dorsum pedis, dan
jari-jari, termasuk sisi medial ibu jari kaki.

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 19


2.3 CALCANEOVALGUS
Keadaan ini timbul akibat cedera innervasi tibialis yang menyebabkan paralisis semua otot
tungkai bawah bagian belakang dan telapak kaki. Otot-otot yang kerjanya berlawanan
melakukan dorsofleksi kaki pada sendi pergelangan kaki dan eversio kaki pada sendi
subtalaris dan tarsal transversalis. Sensibilitas hilang pada telapak kaki.

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 20


OSTEOLOGY ARTHROLOGY

TUJUAN PEMBELAJARAN UMUM

Menjelaskan dan mengidentifikasi tulang tulang dan persendian pada manusia

TUJUAN PEMBELAJARAN KHUSUS

1. Menjelaskan dan mengidentifikasi os cranium


1.1 Menjelaskan dan mengidentifikasi neurocranium dan splanchnocranium
1.2 Menjelaskan dan mengidentifikasi persambungan antar tulang pada cranium
1.3 Menjelaskan dan mengidentifikasi tulang tulang pada cranium
1.4 Menjelaskan dan mengidentifikasi ruang ruang penting pada cranium
2. Menjelaskan dan mengidentifikasi os costae
3. Menjelaskan dan mengidentifikasi columna vertebralis
4. Menjelaskan dan mengidentifikasi os pada extremitas superior
5. Menjelaskan dan mengidentifikasi os pada extremitas inferior

ALAT DAN BAHAN

1. Rangka utuh
2. os cranium, costae, columna vertebralis, extremitas superior,extremitas inferior
Osteology adalah cabang ilmu anatomi yang mempelajari tulang. Tulang adalah penopang
tubuh manusia. Tanpa tulang, pasti tubuh kita tidak bisa tegak berdiri. Tulang mulai
terbentuk sejak bayi dalam kandungan, berlangsung terus sampai dekade kedua dalam
susunan yang teratur. Arthrology berasal dari kata yunani arthon (sendi) dan logos (ilmu).
Arthrology berarti ilmu yang mempelajari persambungan tulang atau persendian.

Beberapa hal yang perlu diperhatikan sewaktu praktikum ialah:

1. Pada manusia hidup tulang-tulang itu berisi darah yang mengalir, berisi sel-sel yang
memerlukan pertukaran zat dan mengalami proses-proses kehidupan lainnya.

2. Membandingkan tulang dan bagian-bagiannya dengan apa yang dapat dilihat dan diraba
pada manusia hidup.

3. Nama tiap tulang atau bagiannya adalah petunjuk tentang bentuk, lokasi atau fungsinya.
Maka perlu untuk mengerti arti nama-nama latin itu.

A. CRANIUM
Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 21
1. Menjelaskan dan mengidentifikasi neurocranium dan splanchnocranium
Perhatikan dan carilah

Neurocranium Gambar

a. Os frontale
b. Os parietale
c. Os occipitale
d. Os temporale
e. Os sphenoidale
f. Os ethmoidale

Splanchnocranium

a. Maxilla
b. Mandibula
c. Os palatinum
d. Os zygomaticum
e. Os lacrimale
f. Os nasale
g. Concha nasalis inferior
h. Os vomer

2. Menjelaskan dan mengidentifikasi persambungan antar tulang pada cranium


Pelajari dan carilah
a. Sutura sagittalis Gambar
b. Sutura coronalis,
c. Sutura lambdoidea
d. Sutura squamosa
e. Sutura parietomastoidea
f. Sutura occipitomastoidea
g. Sutura sphenosquamosa,
h. Sutura sphenofrontalis
i. Sutura sphenozygomatica,
j. Sutura zygomaticofrontalis,
k. Sutura zygomaticomaxillaris,
l. Sutura frontomaxillaris,
m. Sutura nasomaxillaris,
n. Sutura nasofrontalis
o. Sutura lacrimomaxillaris,
p. Sutura ethmoidaeomaxillaris,
q. Sutura sphenoethmoidalis.

3. Menjelaskan dan mengidentifikasi os frontale


Pelajari dan carilah
Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 22
a. tuber frontale Gambar
b. margo supraorbitalis
c. Incisura frontalis
d. Foramen supraorbitale
e. Arcus superciliaris
f. Glabella
g. Processus zygomaticus
h. Linea temporalis
i. Facies temporalis
j. Spina frontalis
k. Apertura sinus frontalis
l. Incisura ethmoidalis
m. Facies orbitalis
n. Spina trochlearis
o. Fossa glandulae lacrimalis
p. Facies cerebralis
q. Crista frontalis
r. Sulcus sagittalis
s. Foramen caecum
t. Juga cerebralis
u. impressiones digitatae

4. Menjelaskan dan mengidentifikasi os parietale


Pelajari dan carilah
a. Margo frontalis Gambar
b. Margo sagittalis
c. Margo occipitalis
d. Margo squamosa
e. Facies parietalis
f. Tuber parietale
g. Linea temporalis inferior
h. Linea temporalis superior
i. Foramen parietale
j. Facies cerebralis
k. Sulcus sagittalis
l. Foveolae granulares
m. Pacchioni
n. Sulcus arteriosus et venosus
(sulcus a. meningeae mediae)
o. Sulcus transversus
p. Sulcus sinus sphenoparietalis

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 23


5. Menjelaskan dan mengidentifikasi os occipitale

Pelajari dan carilah

a. Squama occipitalis Gambar


b. Planum occipitale
c. Planum nuchale
d. Linea nuchae suprema
e. Protuberantia occipitalis
externa
f. Linea nuchae superior
g. Linea nuchae inferior
h. Crista occipitalis externa
i. Foramen occipitale magnum
j. Condylus occipitalis
k. Fossa condyloidea
l. Canalis condyloideus
m. Canalis hypoglossi
n. Tuberculum pharyngeum
o. Tuberculum jugulare
p. Processus jugularis
q. Processus infra jugularis
r. Incisura jugularis
s. Sulcus transversus
t. Sulcus sagittalis
u. Crista occipitalis interna
v. Protuberantia occipitalis
interna
w. Fossa occipitalis inferior
(fossa cereberalis) Fossa
occipitalis superior

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 24


6. Menjelaskan dan mengidentifikasi os temporale

Pelajari dan carilah :

pars squamosa Gambar

a. Squama temporalis
b. Processus zygomaticus
c. Tuberculum articulare
d. Fossa mandibularis
e. Sulcus a. temporalis mediae
f. Sulcus arteriosus et venosus (a.
meningeae mediae)

pars petrosa

a. Porus acusticus externus


(Meatus acusticus externus)
b. Fissura tympanomastoidea
c. Fissura petrotympanica
Glaseri
d. Facies superior s. Anterior
e. Facies medialis s. Posterior
f. Facies inferior
g. Angulus superior pyramidis
h. Angulus posterior pyramidis
i. Angulus anterior pyramidis
j. Apex pyramidis

Facies anterior pyramidalis

a. Eminentia arcuata
b. Tegmen tympani
c. Hiatus canalis facialis
d. Sulcus n. petrosi superficialis
majoris
e. Impressio trigemini
f. Fissura petrosquamosa
g. Apertura superior canaliculi
tympanici
h. Sulcus n. petrosi superficialis
minoris
i. Canalis musculotubarius
j. Septum canalis musculotubarii
k. emicanalis m. tensoris tympani
l. Semicanalis tubae auditiva

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 25


facies posterior pyramidis

a. Sulcus petrosus superior


b. Sulcus petrosus inferior
c. Fossa subarcuata
d. Apertura externa aquaductus
vestibuli
e. Incisura jugularis
f. Porus acusticus internus
(Meatus acusticus internus)

facies inferior pyramidis

a. Fossa jugularis
b. Canaliculus mastoideus
c. Apertura externa canaliculi
cochlea
d. Foramen caroticum externum
e. Canalis caroticus
f. Foramen caroticum internum
g. Canaliculi caroticotympanici
h. Fossula petrosa
i. Apertura inferior canaliculi
tympanici
j. Processus styloideus
k. Vagina processus styloidei
l. Foramen stylomastoideum

pars mastoidea

a. Processus mastoideus
b. Cellulae mastoidea
c. Sutura petrosquamosa
d. Incisura parietalis
e. Spina suprameatum
f. Fossa mastoidea
g. Foramen mastoideum
h. Incisura mastoidea
i. ulcus a. occipitalis

carilah articulatio
temporomandibularis, mengubungkan
Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 26
antara ...... dengan ........

7. Menjelaskan dan mengidentifikasi os sphenoidale


Pelajari dan carilah
a. Corpus ossis sphenoidalis Gambar
b. Ala parva ossis sphenoidalis
c. Ala magna ossis sphenoidalis
d. Processus sphenoidalis
e. Sella turcica
f. Tuberculum sellae
g. Sulcus chiasmatis
h. Dorsum sellae
i. Processus clinoideus medius
j. Processus clinoideus posterior
k. Sulcus caroticus
l. Lingula sphenoidalis
m. Crista sphenoidalis
n. Rostrum sphenoidalis
o. Apertura sinus sphenoidalis
p. Sinus sphenoidalis
q. Facies cerebralis
r. Facies orbitalis
s. Facies temporalis
t. Fissura orbitalis superior
u. Foramen rotundum
v. Foramen ovale
w. Foramen spinosum
x. Spina angularis
y. Sulcus chiasmaticus

8. Menjelaskan dan mengidentifikasi os ethmoidale

Pelajari dan carilah

a. Crista galli Gambar


b. Processus alaris
c. Lamina papyracea
d. Bulla ethmoidalis
e. Concha nasalis media
f. Concha nasalis superior

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 27


g. Concha nasalis suprema
h. Processus uncinatus

9. Menjelaskan dan mengidentifikasi maxilla

Pelajari dan carilah :

a. corpus maxilla Gambar


b. processus frontalis
c. processus zygomaticus
d. processus alveolaris
e. processus palatinus
f. Sinus maxillaris
g. Hiatus maxillaris
h. Facies orbitalis
i. Facies nasalis
j. Facies anterior
k. Facies infra temporalis
l. Foramen infraorbitale
m. Fossa canina
n. Tuber maxillare
o. Foramina alveolaria
p. Sulcus lacrimalis
q. Crista conchalis
r. Incisura nasalis
s. Sutura palatina mediana
t. Palatum durum
u. Crista nasalis
v. Spina nasalis anterior
w. Canalis incisivus
x. Foramen incivisivum
y. Alveoli dentales
z. Septa interalveolari

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 28


10. Menjelaskan dan mengidentifikasimandibula

Pelajari dan carilah :

a. Sutura 29alatine mediana Gambar


b. Sutura 29alatine transversa
c. Processus pyramidalis
d. Fossa pterygoidea
e. Foramen palatinum majus
f. Foramina 29alatine minora
g. Canalis 29alatines
h. Sulcus pterygopalatinus
i. Fossa pterygopalatina
j. Canalis pterygopalatinus
k. Processus sphenoidalis
l. Processus orbitalis
m. Incisura sphenopalatina
n. Foramen sphenopalatinum
o. Crista conchalis
p. Crista nasalis

11. Menjelaskan dan mengidentifikasi os zygomaticum


Pelajari dan carilah :
a. Facies orbitalis Gambar
b. Facies temporalis
c. Facies malaris
d. Foramen zygomaticoorbitale
e. Foramen zygomaticotemporale
f. Foramen zygomaticofaciale

12. Menjelaskan dan mengidentifikasi os lacrimale


Pelajari dan carilah :
a. Crista lacrimalis posterior Gambar
b. Sulcus lacrimalis
c. Hamulus lacrimalis

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 29


13. Menjelaskan dan mengidentifikasios nasale

Pelajari dan carilah :

a. sulcusethmoidalis Gambar
b. foramen nasale

14. menjelaskan dan mengidentifikasi cavum nasi.


Pelajari dan carilah :
a. Apertura piriformis Gambar
b. Choanae
c. Concha nasalis inferior
d. Concha nasalis media
e. Concha nasalis superior
f. Meatus nasi inferior
g. Meatus nasi media
h. Meatus nasi superior
i. Hiatus maxillaris
j. Apertura sinus frontalis
k. Lamina cribrosa

15. Menjelaskan dan mengidentifikasi ruang penting dalam cavum cranii

Pelajari dan carilah :

a. Fossa cranii anterior Gambar


b. Fossa cranii media
c. Fossa cranii posterior
d. Fossa hypophyseos
e. Foramen opticum
f. Foramen rotundum
g. Foramen ovale
h. Foramen spinosum
i. Foramen lacerum
j. Foramen occipitale magnum
k. Foramen jugulare
l. Canalis hypoglossi
m. Porus acusticus internus

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 30


n. Foramen sphenopalatinum

B. COSTAE

1. Menjelaskan dan mengidentifikasi costae

Perhatikan: jumlahnya, panjangnya, hubungannya dengan sternum, hubungannya dengan


corpusvertebrae thoracalis, dan spatia intercostalia.

Pelajari dan carilah :

a. Capitulum costae Gambar


b. Crista colli costae

c. Cartilago costalis

d. Collum costae
e. Corpus costae
f. Facies articularis costae
g. Tuberculum costae
h. Angulus costae
i. Facies articularis tuberculi costae
j. Sulcus costae

Costae I

a. tuberculum scaleni Lisfranc


b. tuberositas costae I
c. sulcus a. subclaviae.

Costae II,III,IV,V,VI,VII,VIII,IX,X,XI,XII

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 31


2. Menjelaskan dan mengidentifikasi posisi sternum

Pelajari dan carilah :

a. Manubrium sterni Gambar

b. Angulus sterni Ludovici

c. Corpus sterni
d. Incisura costalis
e. Incisura clavicularis
f. Processus xiphoideus

C. VERTEBRAE (PELAJARI DI BAB THRUNCUS DAN THORAKS)

D. EXTREMITAS SUPERIOR

1. Menjelaskan dan mengidentifikasi os scapula

Pelajari dan carilah

a. Margo superior Gambar


b. Margo vertebralis
c. Margo axillaris
d. Acromion
e. Angulus medialis
f. Angulus lateralis
g. Fossa subscapularis
h. Fossa infraspinata
i. Fossa supraspinata
j. Collum scapulae
k. Angulus inferior
l. Processus coracoideus
m. Spina scapulae
n. Incisura scapulae
o. Tuberositas supraglenoidalis
p. Cavitas glenoidalis, bersendi dengan
Caput Humeri
q. Tuberositas infraglenoidalis
r. Facies articularis acromialis, bersendi
dengan………..

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 32


2. Menjelaskan dan mengidentifikasi os scapulae

Perhatikan: bentuknya, extremitas sternalis, extremitas acromialis. Carilah: tuberositas


costalis, tuberositas coracoideus, sulcus subclavius. Pelajarilah letak clavicula terhadap
scapula dan sternum. Bersendi dengan tulang apa?

3. Menjelaskan dan mengidentifikasios humerus.

Pelajari dan carilah :

a. Caput humeri , bersendi denganCavitas Gambar


Glenoidalis

b. Crista tuberculi majoris

c. Tuberositas deltoidea
d. Collum chirurgicum
e. Epicondylus medialis
f. Sulcus nervi ulnaris
g. Tuberculum majus
h. Epicondylus later alis
i. Capitulum humeri, bersendi dengan
Circumferential Articularis
j. Tuberculum minus
k. Trochlea humeri
l. Fossa olecrani, bersendi dengan
Incisura Trochlearis
m. Sulcus intertubercularis
n. Fossa coronoidea

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 33


4. Menjelaskan dan mengidentifikasi os radius

Pelajari dan carilah :

a. Circumferential articularis, bersendi Gambar


denganCapitulum Humeri
b. Collum radii
c. Processus styloideus radii
d. Fossa radialis, bersendi
denganMetacarpal
e. Crista interossea
f. Incisura ulnaris, bersendi
denganMetacarpal
g. Tuberositas radii
h. Tuberositas pronatoria

5. Menjelaskan dan mengidentifikasi os ulna

Pelajari dan carilah :

a. Olecranon Gambar
b. Incisura trochlearis, bersendi dengan
Fossa Olecranii
c. Processus coronoideus
d. Incisura radialis, bersendi dengan
Tuberositas Radii
e. Crista interossea
f. Capitulum ulnae
g. Processus styloideus ulnae

6. Menjelaskan dan mengklarifikasi ossa carpalia.

Berapakah jumlahnya? Jawab:…………………………………………………….

Pelajari dan carilah

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 34


a. Os naviculare (scaphoideum) Gambar
b. Os lunatum
c. Os triquetrum
d. Os pisiforme
e. Os multangulum majus (trapezium)
f. Os multangulum minus (trapezoideum)
g. Os capitatum
h. Os hamatum

7. Menjelaskan dan mengidentifikasi phalanges.

Berapakah jumlahnya……………….. Carilah tuberositas unguicularis.

Ambillah ke delapan ossa carpalia dan letakkan dalam susunan yang sebenarnya.

Ambillah tulang: clavicula, scapula, humerus, ulna dan radius.

Tentukan apakah tulang-tulang itu bagian sisi kanan atau kiri

8. Menjelaskan dan mengidentifikasi Persendian pada extremitas superior

Carilah

1. Articulatio acromioclavicularis

2. Articulatio cubiti , terdiri atas 3 sendi; yaitu:

a) Articulatio Humeroradialis

b) Articulatio Humeroulnaris

c) Articulatio Radioulnaris Proximalis

3. Articulatio radioulnaris distalis

4. Articulatio radiocarpalis

5. Articulatio mediocarpalis

6. Articulationes carpometacarpales

7. Articulatio metacarpophalngeae

8. Ariculationes interphalangeae manus proximales

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 35


9. Ariculationes interphalangeae manus proximales

Tentukan tulang apa saja yang terlibat dalam persendian tersebut, dan tipe sendi apa
yang dibentuk?
Jawab : .................................................................................................................................
..............................................................................................................................................
...............................................................................................................................

E. EXTREMITAS INFERIOR

1. Menjelaskan dan mengidentifikasi Os coxae.


Os coxae terdiri atas: os ilium, os pubis, os ischium

Pelajari dan carilah

Acetabulum, bersendi dengan: Gambar

1. Limbus acetabuli

2. Fossa acetabuli

3. Incisura acetabuli

4. Facies lunata acetabuli

Os ilium

Ala ossis ilii

Fossa iliaca

Crista iliaca

Labium internum cristae iliacae

Linea intermedia cristae iliacae

Labium externum cristae iliacae

Spina iliaca anterior superior

Spina iliaca anterior inferior

Spina iliaca posterior superior

Spina iliaca posterior inferior

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 36


Linea glutea anterior

Linea glutea posterior

Linea glutea inferior

Facies auricularis ossis ilii

Os ischium

Corpus ossis ischii

Ramus superior ossis ischii

Ramus inferior ossis ischii

Tuber ischiadicum

Spina ischiadica

Incisura ischiadica major

Incisura ischiadica minor

Os pubis

Corpus ossis pubis

Ramus superior ossis pubis

Tuberculum pubicum

Ramus inferior ossis pubis

Iminentia iliopectinea

Pecten ossis pubis

Foramen obturatorium

Membrana obturatoria

Sulcus obturatorius

Ambillah pelvis perempuan. Carilah: pelvis major, pelvis minor dan ukuran-ukuran panggul.
Perhatikanlah beda antara pelvis perempuan dan laki-laki.

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 37


2. Menjelaskan dan mengklarifikasi os sacrum

Pelajari dan carilah :

a. Basis ossis sacri Gambar


b. Crista sacralis lateralis
c. Tuberositas sacralis
d. Apex ossis sacri
e. Crista sacralis articularis
f. Processus articularis superior
g. Facies pelvina
h. Crista sacralis media
i. Pars lateralis ossis sacri
j. Lineae transversae
k. Hiatus sacralis
l. Facies dorsalis
m. Foramina sacralia anterior
n. Canalis sacralis
o. Cornua sacralia
p. Foramina sacralia posteriora
q. Facies auricularis ossis sacri

3. Menjelaskan dan mengidentifikasi os coccygis

Terdiri atas berapa ruaskah tulang tersebut?Jawab :……………………………

Carilah cornua coccygea

4. Menjelaskan dan mengidentifikasi Os femur


Pelajari dan carilah :
a. Caput femoris, bersendi dengan Gambar
Acetabulum
b. Collum femoris
c. Fovea capitis
d. Trochanter major
e. Trochanter minor
f. Crista intertrochanterica
g. Linea intertrochanterica
h. Fossa trochanterica
i. Linea aspera
j. Labium laterale
k. lineae asperae
l. Labium mediale

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 38


m. lineae asperae
n. Tuberositas gluteae
o. Linea pectinea
p. Planum popliteum
q. Condylus medialis
r. Condylus lateralis
s. Epicondylus medialis
t. Epicondylus lateralis, bersendi
dengan........
u. Fossa intercondyloidea
v. Linea intercondyloidea
w. Facies patellaris

5. Menjelaskan dan mengidentifikasi Os patella.

Pelajari dan carilah :

a. Basis patellae Gambar


b. Apex patellae
c. Facies articularis patellae, bersendi
dengan Apex patellae

6. Menjelaskan dan mengidentifikasi Os tibia

Pelajari dan Carilah :

a. Facies medialis tibia Gambar


b. Feacies lateralis tibiae
c. Facies posterior tibiae
d. Crista anterior tibiae
e. Margo medialis
f. Crista interossea
g. Linea poplitea
h. Condylus medialis
i. Condylus lateralis
j. Facies articularis superior, bersendi
dengan......
k. Eminentia intercondyloideau
l. Tberculum intercondyloideum mediale

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 39


m. Tuberculum intercondyloideum laterale
n. Fossa intercondyloidea anterior
o. Fossa intercondyloidea posterior
p. Tuberositas tibiae
q. Facies articularis fibularis
r. Malleolus medialis
s. Incisura fibularis, bersendi dengan.....
t. Sulcus malleolaris

7. Menjelaskan dan mengidentifikasi Os fibula.

Pelajari dan carilah :

a. Capitulum fibulae, bersendi denganArt. Gambar


tibiofibularis
b. Apex capituli fibulae
c. Facies medialis
d. Facies lateralis
e. Facies posterior
f. Crista anterior
g. Crista medialis
h. Crista lateralis
i. Malleolus lateralis

8. Menjelaskan dan mengidentifikasiossa tarsalia.

Berapakah jumlah os.tarsalia?Jawab : Tarsus (akar kaki) tterdiri dari 7 ossa tarsi

Pelajari dan carilah :

Os taluss Gambar

Calcaneus

Os naviculare pedis

Os cuboideum

Os cuneiformia I, II, III

9. Menjelaskan dan mengidentifikasi Os talus

Pelajari dan carilah :

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 40


Corpus tali Gambar

Caput tali

Collum tali

Trochlea tali, bersendi dengan....z..

Facies malleolaris medialis

Facies malleolaris lateralis

Processus lateralis tali

Processus posterior tali

Tuberculum mediale processus


posterioris

Tuberculum laterale processus


posterioris

Sulcus musculi flexoris hallucis longi

Facies articularis calcanea anterior

Facies articularis calcanea media

Facies articularis calcanea posterior,


bersendi dengan Talus

Sulcus tali

Facies articularis navicularis, bersendi


dengan Talus

10. Menjelaskan dan mengidentifikasi Os Calcaneus

Pelajari dan carilah :

Facies articularis talaris anterior Gambar

Facies articularis talaris media

Facies articularis talaris posterior,


bersendi dengan Sustentaculum Tali

Sulcus calcaneius

tentaculum tali

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 41


Sulcus musculi flexoris hallucis longi

Tuber calcanei

Processus medialis tuberis calcanei

Processus lateralis tuberis calcanei

Processus trochlearis

Sulcus musculi peronei longi

Facies articularis cuboidea, bersendi


denganSustentaculum Tali

1. Menjelaskan dan mengidentifikasi Os naviculare pedis

Pelajari dan carilah :

tuberositas ossis navicularis. Gambar

2. Menjelaskan dan mengidentifikasiOssa cuneiformia I, II, III.

Pelajarilah bentuknya dan perbedaan antara ketiga tulang itu.

3. Menjelaskan dan mengidentifikasi Os cuboideum.

Pelajarilah: bentuknya, hubungannya dengan calcaneus, hubungannya dengan os


naviculare, hubungannya dengan os cuneiforme III, hubungannya dengan os metatarsale
IV, hubungannya dengan os metatarsale V. Carilah: tuberositas ossis cuboidei.

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 42


4. Menjelaskan dan mengidentifikasiOs metatarsalia

Pelajari dan carilah :

Basis ossium metatarsalium Gambar

Corpus ossium metatarsalium

Capitulum ossium metatarsalium

Tuberositas ossis metatarsalis V

5. Menjelaskan dan mengidentifikasi phalanges digitorum pedis.

Tulang-tulang ini lebih kecil daripada phalangesdigitorum manus.

Carilah: tuberositas unguicularis.

Ambillah tulang: femur, tibia, fibula, patelle, calcaneus, talus dan os cuboideum. Tentukan
apakah tulang-tulang itu bagian sisi kanan atau kiri

6. Menjelaskan dan mengklarifikasi persendian pada extremitas inferior

1. Articulatio sacroiliaca : antara sacro dgn iliaca diarthrosis

2. Articulatio coxae: antara acetabulum dgn femoris diarthrosis

3. Articulatio genu, tersusun atas 3 sendi, Sebutkan 3. diarthrosis

a) Art.tibio femoralis lateralis

b) Art.tibio femoralis medialis

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 43


c) Art. femoropatellaris

4. Articulatio tibiofibularis sinarthrosis

5. Syndesmosi tibiofibularis sinarthrosis

6. Articulatio talocruralis : antara talus dgn tibia diarthrosis

7. Articulatio calcaneocuboidea sinarthrosis

8. Articulatio talotarsalis, tersusun atas 2 sendi, Sebutkan: diarthrosis

a. Sendi belakang ( Articulatio. Subtalaris) dan,

b. Sendi depan ( Articulatio. Talocalcaneonavicularis )

9. Articulatio intercuneiforme diartrosis

10. Articulatio metatarsophalanges diarthrosis

11. Articulatio interphalanges pedis diarthrosis

Tentukan tipe sendi apa yang dibentuk?Jawab:........................

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 44


NEURO ANATOMI 1
OTAK

TUJUAN PEMBELAJARAN UMUM:

Menjelaskan dan mengidentifikasi neuroanatomi otak

TUJUAN PEMBELAJARAN KHUSUS:


1. Menjelaskan dan mengidentifikasi lapisan- lapisan pelindung SSP (scalp dan meningen).
2. Menjelaskan dan mengidentifikasi vaskularisasi otak
3. Menjelaskan dan mengidentifikasi bagian- bagian otak

ALAT DAN BAHAN

1. Cadaver utuh
2. Preparat basah otak
3. Manekin otak

1. Menjelaskan dan mengidentifikasi lapisan- lapisan pelindung SSP (scalp dan


meningen).
- Cutis Gambar
- Calvaria
- Lapisan duramater

Ruangan subdural

- Lapisan arachnoidea
Ruangan subarachnoidea
- Lapisan piamater

Cisternae subarachnoidale.

 Pada beberapa tempat arachnoidea dan piamater terpisah jauh satu sama lain. Ruangan ini
yang berisi liquor cerebrospinalis disebut cisternae.
Carilah dan pelajarilah:
- Cisterna magna (cisterna - cisterna fissura lateralis (cisterna
cerebellomedullaris) fossa Sylvii)
- Cisterna pontis - cisternachiasmatis
- cisternainterpeduncularis - cisterna v. cerebri magna

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 45


2. Menjelaskan dan mengidentifikasi vaskularisasi otak
Carilah Dan Pelajarilah
- A. cerebri media Gambar
- A. communicans posterior
- A.cerebri anterior
- A. auditiva interna
- A. cerebri posterior
Carilah dan pelajarilah arteri apa saja yang membentuk circulus willisi?

3. Menjelaskan dan mengidentifikasi bagian- bagian otak (cerebrum)

 Pelajari: Hemispherium cerebri, fissura longitudinalis, corpus callosum, rostrum corporis


callosi, genu corporis callosi, truncus corporis callosi, splenium corporis callosi.
 Carilah juga: Sulcus centralis Rolandi, sulcus precentralis, gyrus precentralis (area 4
Brodman), gyrus postcentralis (cortex sensoris, area 1,2,3 Brodman).

LOBUS FRONTALIS

Carilah:

- Gyrus frontalis
- gyrus frontalis medius,
- gyrus frontalis inferior dengan pars
opercularis, triangularis, dan
orbitalis,
- sulcus frontalis superior,
- sulcus frontalis inferior.

LOBUS PARIETALIS

Carilah:.
- Fissura parietalis occipitalis,
- lobulus parietalis superior,
- lobulus parietalis inferior,
- sulcus interparietalis

LOBUS TEMPORALIS

Carilah:

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 46


- Gyrus temporalis superior, - fossa cerebri lateralis Sylvii,
- sulcus temporalis superior, - insula Reili,
- gyrus temporalis medius, - gyri breves insulae,
- sulcus temporalis inferior, - gyri longi insulae,
- gyrus temporalis inferior, - sulcus circularis Reili
- gyrus angularis, - Fissura transversa
- gyrus supramarginalis, - tentorium cerebelli

Bagian medial

Carilah:

- Septum pellusidum, Gambar


- columna fornicis,
- fimbriae hipocampi,
- gyrus cinguli,
- sulcus corporis callosi,
- sulcus cingulum,
- gyrus frontalis superior,
- lobulus paracentralis,
- lobules precuneus,
- lobules cuneus,
- fissura parieto-occipitalis,
- fissure cuneus dan
- fissure gyrus lingualis,
- fissura calcarino,
- uncus,
- fissura hipocampi,
- gyrus hipocampi,
- fascia dentata,
- gyrus fornicatus,
- gyrus linguli,
- fissura collateralis,
- gyrus fusiformis,
- sulcus parolfactorius anterior
(Broca),
- sulcus parolfactorius posterior,
- gyrus subcallosus.

CEREBELLUM

Carilah:

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 47


- Fastiqum, - lobulus centralis
- aquaductus cerebri Sylvii, - lingula cerebelli,
- ventriculus tertius, - vellum medullare anterius,
- apertura lateralis ventriculi - monticulus,
quarti (foramina Luschka), - culmen,
- apertura medialis ventriculi - declive,
quarti (foramen Magendi) - falium vermis,
- Vermis, - lobuli quadrangularis,
- hemispherium cerebelli, - fissura prima,
- incisura cerebelli anterior et - lobulus semilunaris superior,
posterior. - sulcus horizontalis cerebelli,
- Vallencula cerebelli, - lobulus semilunaris inferior,
- nodulus, uvula, - tonsilla cerebelli, lobulus
- vermis, biventer
- tuber cerebelli,

BATANG OTAK.

 Terdiri dari: Mesencephalon, pons, dan medulla oblongata.

Carilah:

- Decussatio pyramidum, - tuberculum acusticum,


- fossa rhomboidea, - trigonum n. hypoglossi,
- eminentia medialis, - ala cinerae,
- colliculus facialis, - calamus scriptorius,
- fovea superior, - clava,
- area acustica, - nucleus gracilis colli,
- nuclei vestibulares, - tuberculum cunestum,
- nuclei cochlearis, - nucleus cuneatus Burdach

 Ventral antara crura cerebri terlihat akar-akar n. occulomotorius. Dorsal akar n.


trochlearis. caudal colliculus inferior. Pelajari radices nn. cranialis lainnya: n.
trigeminus, n. abducens, n. facialis, n. statoacusticus. Lateral oliva terlihat radices n.
glossopharyngeus, n. vagus. Dorsal oliva radices n. hypoglossus.

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 48


NEURO ANATOMI 2
MEDULLA SPINALIS

TUJUAN PEMBELAJARAN UMUM

Menjelaskan dan mengidentifikasi neuroanatomi medulla spinalis

TUJUAN PEMBELAJARAN KHUSUS

Menjelaskan dan mengidentifikasi bagian- bagian medulla spinalis.

ALAT DAN BAHAN

1. Cadaver utuh
2. Preparat basah medulla spinalis
3. Manekin medulla spinalis

Mengidentifikasi Bagian- Bagian Medulla Spinalis

 Perhatikan bentuk dan panjangnya medulla spinalis.


 Carilah:
- Intumescentia Cervicalis Gambar
(Penebalan C3-T2),
- Intumescentia Lumbalis
(Penebalan T10-L3)
- Dura Mater Spinalis.
- Filum Terminale Dura Matris
(FilumTerminale Externus)
- Arachnoid Spinalis,
- Pia Mater Spinalis (Banyak Vasa
Darah Kecil)
- Cavum Subarachnoidale (Berisi
Cairan Cerebrospinalis).
- Cauda Equina

Buku Penuntun Praktikum Anatomi FK-UMP 49

Anda mungkin juga menyukai