Dhandhanggula Serat Wulangreh
Dhandhanggula Serat Wulangreh
SERAT WULANGREH
Yasa Dalem : Sri Susuhunan Pakubuwana IV
PUPUH I
DHANDHANGGULA
(01)
Pamedare wasitaning ati,
cumantaka aniru Pujangga,
dahat muda ing batine.
Nanging kedah ginunggung,
datan weruh yen keh ngesemi,
ameksa angrumpaka, basa kang kalantur,
turur kang katula-tula,
tinalaten rinuruh kalawan ririh,
mrih padanging sasmita.
Nilai dasar manusia terkait dengan masalah rasa, pada hakekatnya sudah tertuang
dalam Quran. Disanalah sebenarnya rasa itu ada. Sayangnya tak setiap orang bisa
memahami (atau setidaknya menyadari). Quran adalah penuntun hidup, maka
dalam memaknainya harus dengan sangat hati-hati (ora kena den awur), agar
nantinya tidak terjerumus atau bahkan berlebihan dan over acting. Oleh karena itu,
kendati sudah didepan mata dan diyakini sebagai tuntunan hidup, jika ingin
memahami AlQuran, bergurulah!
(04)
Nanging yen sira ngguguru kaki,
amiliha manungsa kang nyata,
ingkang becik martabate,
sarta kang wruh ing ukum,
kang ngibadah lan kang ngirangi,
sokur oleh wong tapa,
ingkang wus amungkur,
tan mikir pawewehing liyan, (*langkung 1 wanda)
iku pantes sira guronana kaki,
sartane kawruhana.
Namun apabila kamu berguru
pilihlah manusia nyata
yang baik martabatnya
serta tahu hukum
yang beribadah dan sederhana
syukur dapat pertapa
yang sudah menanggalkan
pamrih pemberian orang
itu pantas kamu berguru
serta ketahuilah
Meskipun demikian, jika kita hendak berguru (belajar, dalam hal ini Al Quran),
hendaklah hati-hati. Pilihlah guru yang benar-benar nyata baik ilmu maupun
aplikasinya. Tak jarang, meski sudah berdasarkan Al Quran, jika salah dalam
pemahaman, salah pula dalam aplikasinya dapat berakibat buruk. Boleh jadi, NII,
Bom Bunuh Diri, Ahmadiyah dan sebagainya adalah representasi dari warning yang
diberikan oleh Kanjeng Susuhunan. Jelas sekali, belaiau memerintahkan untuk kita
berguru kepada orang yang (becik martabate), Martabat dapat difahami sebagai
tindak, tingkah laku, track record. Akan lebih baik, jika orang tersebut memahami
hukum. Saya menterjemahkan hukum disini adalah hukum positf (bukan Hukum Al
Quran). Dalam pengertian saya, tempat kita berguru adalah orang yang alim, faham
al Quran dan tidak cacat hukum, atau setidaknya orang yang taat pada hukum
positif.
(05)
Lamun ana wong micara kaki,
tan mupakat ing patang prakara,
aja sira age-age,
anganggep nyatanipun,
saringana dipun baresih,
limbangen lan kang patang :
prakara rumuhun,
dalil qadis lan ijemak,
lan kijase papat iku salah siji,
ana-a kang mupakat.
Kalau ada orang bicara ilmu
tak setuju empat perkara
jangan cepat-cepat
percaya padanya
saringlah yang teliti
pertimbangkan empat hal
perkara terdahulu
dalil hadis dan ijma’
dan keempat qiyas semua
telah disepakati
Lebih hebat lagi, jika mendapatkan orang yang ahli tapa (tirakat), tatat beribadah
dan hidup sederhana. Hal ini bisa dibuktikan apabila dia memang tanpa pamrih dan
jauh dari niat mencari keuntungan duniawi. Jika sudah mendapatkan yang
demikian,. Bergurulah anda pada mereka! Jika hanya ada orang yang hanya pandai
berbicara (sepandai apapun dia) jika tidak mengedepankan pada empat hal, maka
pertimbangkanlah dulu. Empat hal itu adalah dalil (Qur’an), Hadis, Ijma dan
Qiyas. Itulah yang sejak dulu menjadi dasar dan landasan berfikir manusia untuk
menjinakkan rasa guna memperoleh ketenteraman.
(06)
Ana uga kang sira antepi,
yen ucul saka patang prakara,
nora enak legetane,
tan wurung tinggal wektu,
panganggepe wus angenggoki,
aja kudu sembah hyang,
wus salat kateng-sun,
banjure mbuwang sarengat,
batal haram nora nganggo den rawati,
bubrah sakehing tata.
Ada juga yang mantab
kalau tepat empat perkara
sungguh tidak tepat
hanya meninggalkan waktu
menganggap sudah tepat
hendak tidak shalat
hanya bikin tanggung
lalu membuang syariat
batal haram tak peduli
lalu bikin kacau
(07)
Angel temen ing jaman puniki,
ingkang pantes kena ginuronan,
akeh wong jaya ngelmune,
lan arang ingkang manut,
yen wong ngelmu ingkang netepi,
ing panggawening sarak,
den arani luput,
nanging ta asenengan,
nora kena den wor kakarepaneki,
pancene parijangga.
(08)
Ingkang lumrah ing mangsa puniki,
mapan guru ingkang golek sabat,
tuhu kuwalik karepe,
kang wus lumrah karuhun,
jaman kuna mapan si murid,
ingkang pada ngupaya,
kudu angguguru,
ing mengko iki ta nora,
Kyai Guru narutuk ngupaya murid,
dadiya kanthinira.
Umumnya dijaman sekarang
Justru guru yang mencari teman
Benar-benar terbalik keadaanya
Jamaknya (begitulah) yang biasa terjadi
Kalau jaman dulu, muridlah
Yang mencari guru
Tapi sekarang tidak
Kyai Guru berkeliaran mencari murid
Agar ikut dengannya
Sekarang yang terjadi sebaliknya. Jika dahulu, seorang akan besusah paying
berguru mencari ilmu pengetahuan, tetapi sekarang justru gurulah yang mencari
murid. (Lihatlah, spanduk, baliho, pamplet, selebaran beredar dimana mana
mencari murid agar mau bersekolah) Akibatnya, murid yang belajar bukan tumbuh
dari dasar hatinya, tetapi termakan oleh bujukan iklan. Kendati demikian, belajar,
belajar dan belajarlah!
Itulah pesan awal yang disampaikan oleh Kanjeng Susuhunan Pakubuwana IV
dalam Pupuh I Dhandhanggula, untuk masuk lebih focus pada Serat
Wulangreh………………….
PUPUH II
KINANTHI
01
Padha gulangen ing kalbu,
ing sasmita amrih lantip,
aja pijer mangan nendra,
kaprawiran den kaesthi
pesunen sariranira,
sudanen dhahar lan guling.
Jadikanlah kebiasaanmu
mencegah makan dan tidur
dan jangan suka bersenaang-senang
jika perlu, lakukan seperlunya
jeleklah watak orang yang hanya bersuka-suka
akan mengurangi kewaspadaan batin
Mengurangi makan dan tidur, agar dijadikan kebiasaan disamping mencegah hura-
hura dan kesenangan ragawi semata. Sekarang terbukti. Kesenangan duniawi
dibuka lebar-lebar dan bahkan diberikan ijin resmi oleh penguasa. Akibatnya, para
pemuda tak lagi peduli dengan pesan moral untuk mencegah makan dan mencegah
tidur.
Boleh jadi, Sinuhun Pakubuwana sudah memprediksikan jika pada suatu saat nanti,
kesenangan memang akan menjadi bagian dari kehidupan manusia. Jiaka itu
terpaksa terjadi, lakukanlah secukupnya (anganggowa sawetawis). Bagaimanapun
juga, orang yang hanya mengedepankan bersuka-suka, termasuk kategori orang
yang berwatak buruk. Kesenangan akan mengurangi kewaspadaan. Anda bisa
membuktikan bahwa sebagian besar tindak kriminal terjadi ketika orang tengah
hanyut dalam kesenangan.
03
Yen wus tinitah wong agung,
ywa sira gumunggung dhiri,
aja nyelakaken wong ala,
kang ala lakunireki,
nora wurung ngajak-ajak
satemah anenulari.
05
Yen wong anom pan wus tamtu,
manut marang kang ngadhepi,
yen kang ngadhep
akeh durjana,
tan wurung bisa anjudi,
yen kang ngadhep akeh bangsat,
nora wurung dadi maling.
07
Panggawe becik puniku,
gampang yen wus den lakoni,
angel yen durung linakwan,
aras-arasen nglakoni,
tur iku den lakonana,
mufa’ati badanneki.
09
Sapa sira sapa ingsun,
angalunyat sarta edir,
iku lambanging waong ala,
nomnoman adoh wong becik,
emoh angrungu carita,
kang ala miwah kang becik.
Membanggakan diri sendiri
egois dan tak peduli
itulah lambang orang yang buruk
pemuda yang jauh dari orang baik
tak mau mendengarkan petuah
yang jelek dan yang baik
bait ini juga masih menyoroti tentang watak pemuda yang nampaknya terjadi
disepanjang jaman. Membaggakan diri, sombong dan egois seakan menjadi cirri
pemuda pada umumnya. Jadi wajar apabila Sri SSusuhunan Pakubuwana IV
memberikan garis bawah cukup tebal diawal materi Serat Wulangreh.
10
Cerita kang wus kalaku,
panggawe ala lan becik,
tindak bener lan becik,
tindak bener lan kang salah,
kalebu jro caritareki,
mulane aran carita,
kabeh-kabeh den kawruhi.
11
Mulane wong anom iku,
abecik ingkang taberi,
jejagongan lan wong tuwa,
ingkang sugih kojah ugi,
kojah iku warna-warna,
ana ala ana becik.
12
Ingkang becik kojahipun,
sira anggawa kang remit,
ingkang ala singgahana,
aja niat anglakoni,
lan den awas wong kang kojah,
ing lair masa puniki.
13
Akeh wong kang bisa muwus,
nanging den sampar pakolih,
amung badane priyangga,
kang den pakolihaken ugi,
panastene kang den umbar,
nora nganggo sawatawis.
15
Singakna den kaya asu,
yen wong kang mangkono ugi,
dahwen open nora layak,
yen sira sadhinga linggih,
nora wurung katularan,
becik singkiorana kaki.
16
Poma-poma wekasingsun,
mring kang maca layang iki,
lan den wedi mring wong tuwa,
ing lair prapto ing batin,
saunine den estokna,
ywa nambuh wulang kang becik.
Ingat-ingatlah pesanku
pada (siapapun) yang membaca surat (tulissan) ini
dan takutlah pada orang tua
baik lahir maupun batin
semua perkataannya turutkanlah
jangan menghindar ajaran baik.
**********BERSAMBUNG***********