Anda di halaman 1dari 9

UNIT KEGIATAN BELAJAR M A N D I R I ( U K B M )

BASA JAWA

1. Identitas

a. Nama Mata Pelajaran : Bahasa Jawa


b. Kelas / Semester : XII/5
c. Kompetensi Dasar :

KD 3.6 Mengidentifikasi guru gatra, guru lagu, dan guru wilangan; menganalisis unsur-
unsur pembangun; menyimpulkan nilai-nilai yang terkandung di dalam; dan mengevaluasi
relevansi pitutur luhur dengan kondisi masyarakat saat ini teks Serat Tripama pupuh
dhandhanggula secara lisan atau tulisan
KD 4.6 Memberitanggapan isi Serat Tripama pupuh dhandhanggula, menulis syair tembang
Dhandhanggula, membetulkan kesalahan syair tembang Dhandhanggula tulisan teman, dan
menyajikan tembang Dhandhang-gula buatannya secara lisan atau tulisan

d. Materi Pokok : Tembang Dhandhanggula


e. Alokasi Waktu : 8x45 menit
f. Tujuan Pembelajaran :

Melalui kegiatan membaca, diskusi, tanya jawab, penugasan,


presentasi dan analisis, peserta didik dapat Mengidentifikasi
guru gatra, guru lagu, dan guru wilangan; menganalisis
unsur-unsur pembangun; menyimpulkan nilai-nilai yang
terkandung di dalam; dan mengevaluasi relevansi pitutur luhur
dengan kondisi masyarakat saat ini teks SeratTripama pupuh
dhandhanggula secara lisan atau tulisan dan dapat, sehingga
peserta didik dapat menghayati dan mengamalkan ajaran
agama yang dianutnya, mengembangakan sikap jujur, peduli,
dan bertanggungjawab, serta dapat mengembangkan
kemampuan berpikir kritis, komunikasi, kolaborasi, kreativitas
(4C).

g. Materi Pembelajaran

Dhandhanggula saka tembung dhandhang sayektine jinising kewan manuk kang saben
menclok nyuwara nggaok-gaok, umume diarani manuk gagak. Saka tembung kuwi
ndhandhang ateges cewer utawa seneng omong ing ngendi peran. Gula ateges
samubarang kang legi. Adhedhasar saka pangerten kasebut. Dhandhanggula ngemu
surasa pitutur kang becik. Mula tembang dhandhanggula pantese kanggo aweh pitutur
bab kebecikan. Watak tembang dhandhanggula iku luwes, seneng lan gumbira.
Chatarina Putri, S.Pd /BAHASA JAWA/MIPA-IPS-BB/SEMESTER 5 & 6/TP 2020-2021 45
Guru Gatra Guru Guru Lagu
Wilangan
10 i
10 a
8 e
7 u
9 i
10 7 a
6 u
8 a
12 i
7 a
Wos kang kamot ing tembang Dhandhanggula serat Tripama :
1. Serat tripama ngandharake babagan patuladhan, tokoh kepahlawanan saka
crita Ramayana ing perangan lakon Sumantri Ngenger, Kumbakarna Gugur, lan
crita Mahabarata lakon Adipati Karna Gugur.
2. Serat Tripama ngajarake wong kang ngabdi kudu duwe sarat sarana guna, kaya
lan purun. Dadi abdi iku kudu pinter, bias gawe sugih negarane lan manut
marang Negara sartarajane. Iku ginambarake dening tokoh patih Suwanda kang
bekti lan setya marang negarane. Kayadene tokoh Sumantri kang ngenger
marang prabu Arjuna Sasra bahu setya lan miturut kabeh dhawuh pangandika
ning Gustine.
3. Serat Tripama uga ngajarake supaya dadi warga Negara kudu duwe sikep
nasionalisme kang wani ngetoh kejiwa lan ragane kanggo mbelani negarane.
Sikep iki kayadene Kumbakarna kang mbelani Negara Ngalengka saka
pangamuke wadyabala Ramawijaya, iki minangka wujud sikep nasionalisme.
4. Patuladhan sabacute ing Serat Tripama, yaiku tokoh Adipati Karna. Tokoh iki
minangka dadi sawijining punjering crita Mahabharata ing perang Bharatayuda.
Sanajan, wisngerti yen dheweke iku sedulur tuwane para Pandhawa, nanging
nalika perang Bharatayuda ora mbelani sedulure nanging mbelani Negara
Ngastina kang wis nggendhekake lan disuwitani.

✓ Serat Tripama (tiga suri tauladan) anggitanipun KGPAA Mangkunegara IV(1809-


1881) ing Surakarta, kaserat awujud
tembang Dhandanggula cacahipun 7 pada (bait), nyariosaken patuladhan PatihSuw
anda (Bambang Sumantri), Kumbakarna lan Suryaputra (Adipati Karna)
✓ Bait pertama dan ke dua mengisahkan kepahlawanan Patih
Suwanda, Bait ke tiga dan empat tentang Kumbakarna,
Bait ke lima dan enam mengenai Adipati Karna dan Bait ke tujuh adalah kesimpulan
/penutup.

Chatarina Putri, S.Pd /BAHASA JAWA/MIPA-IPS-BB/SEMESTER 5 & 6/TP 2020-2021 46


Bait 1
Yogyanira kang para prajurit;
Lamun bisa sira anulada;
Duk ing nguni caritane;
Andelira Sang Prabu;
Sasrabahu ing Maespati;
Aran patih Suwanda;
Lalabuhanipun;
Kang ginelung triprakara;
Guna kaya purun ingkang den antepi;
Nuhoni trah utama

Bait 2.
Lire lalabuhan triprakawis;
Guna bisa saniskareng karya;
Binudi dadya unggule;
Kaya sayektinipun;
Duk bantu prang Manggadanagri;
Amboyong putri dhomas;
Katur ratunipun;
Purune sampun tetela;
Aprang tanding lan ditya Ngalengka nagri;
Suwanda matingrana

Bait 3.
Wonten malih tuladan prayogi;
Satriya gung nagri ing Ngalengka, Sang Kumbakarna arane, Tur iku warna diyu;
Suprandene nggayuhutami;
Duk wiwit prang Ngalengka, dennya darbe atur;
Mring raka amrih raharja. Dasamuka tan keguh ing atur yekti;
Dene mengsahwanara.

Bait 4.
Kumbakarna kinen mangsah jurit;
Mring kang raka sira tan lenggana;
Nglungguhi kasatriyane; Ing tekad datan purun;
Amung cipta labuhnagari;
Lan noleh yayah rena;
Nyang leluhuripun;
Wus mukti aneng Ngalengka mangke;
Arsa rinusak ing bala kapi;
Punagi mati ngrana.

Chatarina Putri, S.Pd /BAHASA JAWA/MIPA-IPS-BB/SEMESTER 5 & 6/TP 2020-2021 47


Bait 5.
Wonten malih kinarya palupi;
Suryaputra narpati Ngawangga;
Lan Pandawa tur kadange; Len yayah tunggil ibu;
Suwita mring SriKurupati;
Aneng nagri Ngastina;
Kinarya gul-agul;
Manggala golonganing prang;
Bratayuda ingadegken senopati;
ngalaga ing Kurawa

Bait 6.
Den mungsuhken kadange pribadi;
Aprang tanding lan Sang Dananjaya;
Sri Karna suka manahe;
Dene nggenira pikantuk;
Marga denyaarsa males sih;
Ira Sang Duryudana;
Marmanta kalangkung;

Bait 7 :
Katri mangka sudarsaneng Jawi;
Pantes lamun sagung pra prawira;
Amirata sakadare; Ing lelabuhanipun;
Awya kongsi buang palupi;
manawa tibeng nista;
Ing estinipun;
Senadyan tekading budya;
Tan prabeda budi panduming dumadi;
Marsudi ing kotaman.
Denya ngetok kasudiran;
Aprang rame Karna mati jinemparing, Sumbagawiratama.

2. Pasinaon

Sadurunge ngancik ing materi, kanggo ngukur sepira pangertenmu babagan


panganan khas, siswa dijaluk mangsuli pitakon iki. Pakaryan iki ditindakake
amarga ana sesambungane karo ancas pungkasaning wulangan :

1. Kepiye panemumu ngenani sifat ”pemimpin”?


2. Apa kang kok ngerteni ngenani tembang Dhandhanggula?

Chatarina Putri, S.Pd /BAHASA JAWA/MIPA-IPS-BB/SEMESTER 5 & 6/TP 2020-2021 48


Kagiyatan Pasinaon 1
1. Gatekna piwulangan guru!
2. Wacanen teks Tripama Dhandhanggula!

Pada Tembung ing Teks Tegese/Tembung Liyane Bahasa Indonesia


Yogyanira Sebaiknya
Lamun Apabila
Anuladha Dicontoh
I Andelira Andalanmu
Guna Kepandaian
Kaya Kekayaan
Purune Keberaniannya
nuhoni menepati
Lelabuhan
Binudi
II Duk
Tetela
Ditya
Prayogi
Diyu
Suprandene
III Darbe
Amrih
Tan
Kinen
Raka
Sira
IV Arsa
Yayah rena
Myang
punagi
Palupi
Kadange
Suwita
Gul-agul
VI Manggala
Manahe

Chatarina Putri, S.Pd /BAHASA JAWA/MIPA-IPS-BB/SEMESTER 5 & 6/TP 2020-2021 49


Pikantuk
Males
Marmanta
Kasudiran
Sumbaga
sudarsaneng
Amirita
Awya
VII Kongsi
Esthinipun
Marsudi

Tegese tembung :
yogyanira = becike, sebaiknya.
prajurit = bala, tantra, saradhadhu, bala koswa, tentara.
kadya = lir, pindha, kaya, seperti.
nguni = jaman biyen, dahulu kala.
andelira = andel-andele , andalan.
lelabuhanipun = jasane, jasa.
ginelung = diringkes, dipadukan.
guna = kapinteran, kepandaian.
kaya = bandha donya, kekayaan.
purun = wani, gelem, keberanian.
nuhoni = netepi, menepati.
trah = turun, tedhak, keturunan
utama = becik, apik, terbaik.
lir = kaya, teges, makna, arti.
saneskareng = saneskara + ing = samubarang, sakabehe, sembarang.
karya = gawe, kardi, pekerjaan.
binudi = budi + in = diupayakake, diusahakan.
sayekti = sayektos, temene, sesungguhnya.
duk = nalika, ketika.
dhomas = 800. samas = 400.
tetela = cetha, terang, jelas.
aprang tandhing = perang ijen lawan ijen, perang satu lawan satu.
ditya = buta, raseksa, diyu, wil, danawa, raksasa.
ngrana = ing paprangan, palagan, pabaratan, medan perang.
suprandene = parandene, sanajan mangkono, walaupun demikian.
darbe = duwe, mempunyai.
raka = kakang, kakak.

Chatarina Putri, S.Pd /BAHASA JAWA/MIPA-IPS-BB/SEMESTER 5 & 6/TP 2020-2021 50


raharja = slamet, wilujeng, rahayu, rahajeng, selamat, sejahtera.
de mung = dene mung , jalaran mung, hanya karena.
wanara = kethek, kapi, rewanda, kera.
kinen = ken + in = dikongkon, diutus, diperintah.
mangsah jurit = maju perang, menuju ke medan laga.
sira = dheweke, piyambakipun, panjenenganipun, dia.
lenggana = nolak, mbantah, menolak.
datan = tan, ora, tidak.
labuh = berjuang.
yayah rena = bapak ibu, ayah dan ibu.
myang = lan, dan
arsa = arep, ayun, apti, akan.
punagi = sumpah.
palupi = conto, sudarsana, tuladha, contoh.
narpati = ratu, raja, katong, narapati, naradipati, narendra, raja.
kadang = sedulur, saudara.
suwita = ngabdi, menghamba.
kinarya = karya + in = digawe, dipakai.
agul-agul = andel-andel, andalan.
manggala = panglima
senapati = pangedhene prajurit, pemimpin perang, panglima perang.
manahe = atine, hatinya.
pikantuk = oleh, mendapat.
marmanta = marma + anta = sebabe, sebabnya.
kasudiran = kekendelan, kasekten, kesaktian.
jinemparing = jemparing + in = dipanah.
sumbaga = kondhang, kaloka, kajanapriya, terkenal.
wirotama = wira + utama = prajurit pinunjul, prajurit yang hebat.
katri = katelu, ketiga.
sudarsaneng = sudarsana + ing = conto.
amirita = nirua, ikutilah.
kongsi = nganti, sampai.
dumadi = titah, makhluk.
marsudi = ngupaya, nggoleki, berusaha.
kotaman = ka+ utama+ an = keutamaan

Chatarina Putri, S.Pd /BAHASA JAWA/MIPA-IPS-BB/SEMESTER 5 & 6/TP 2020-2021 51


Kagiyatan Pasinaon 2

1. Nemtokake isi saben pada kang ana ing serat Tripama Dhandhanggula!

Kagiyatan Pasinaon 3

1. Gawea 1 pada tembang Dhandhanggula kanthi tema kaprawiran!


2. Tulisen makna kang sinandhi ing tembang garapanmu!
3. Wacanen garapan tembang Dhandhanggula karanganmu ana ing ngarep kelas!
4. Wangsulana pitakonan ing evaluasi!

Kagiyatan Pasinaon 4
Gathukna pitakonan ing sisih kiwa karo wangsulan ing sisih tengen!

PITAKONAN WANGSULAN

1 Guru gatra tembang Dhandhanggula A ngupaya

2 Guru wilangan gatra kapinglima B jasane

3 Guru lagu gatra kapisan C 8a

4 Guru lagu gatra pungkasan D slamet

Guru guru wilangan lan guru lagu


5 E 10
gatra kaping 8

6 Cacahe pada ing serat Tripama F kapinteran

7 Tegese yogyanira G ngabdi

Chatarina Putri, S.Pd /BAHASA JAWA/MIPA-IPS-BB/SEMESTER 5 & 6/TP 2020-2021 52


8 Tegese lelabuhanipun H 9

9 Tegese guna I atine

10 Tegese lir J I

11 Tegese raharja K Kaya

12 Tegese kadang L a

13 Tegese suwita M becike

14 Tegese manahe N sedulur

15 Tegese marsudi O 7

Penutup

No Pertanyaan Ya Tidak

1. Apakah Anda telah memahami isi serat Tripama?

2. Dapatkah Anda menentukan patokan tembang


Dhandhanggula?
3. Apakah Anda dapat menyebutkan makna dari
tembang Dhandhanggula karangan sendiri?

Jika anda menjawab “TIDAK” pada salah satu persamaan di atas, maka pelajarilah materi
tersebut dalam Buku Teks Pelajaran dengan bimbingan teman sejawat ataupun guru
anda. Apabila anda menjawab “YA” pada semua pertanyaan, maka lanjutkanlah dengan
meminta penilaian harian kepada guru anda.

Chatarina Putri, S.Pd /BAHASA JAWA/MIPA-IPS-BB/SEMESTER 5 & 6/TP 2020-2021 53

Anda mungkin juga menyukai