33 5120 1 SM
33 5120 1 SM
Gd Yuli Sutrawan1,
I. A. Sukma Wirani1, I W. Artika2
e-mail: {gedeyulisyutrawan@yahoo.co.id,dayu.sukma@yahoo.co.id,
batungsel@yahoo.com}@undiksha.ac.id
Kuub
Tetilikan puniki marupa tetilikan deskriptif kualitatif, sane manadosang “geguritan
Rajapala” pinaka jejering lan “guna sarat watek paajah-ajah” pinaka panandang
tetilikan puniki. Nyelehin wangun kriya sastra nenten prasida lempasri sajeroning
tetilikan sastra.Punika matetujon anggen ngruruh tur manggih unteng sane mungguh
ring karya sastra. Antuk seseleh wangunkriya sastra kalanturang antuk nyelehin guna
saratnnyane.Studi dokumentasi kaanggen pinaka tata cara mupulang data lan
pirantinyane inggih punika kartu data taler analisisnyane kawantu antuk teknik nyatet
tur nerjemahang. Wangun sane kaselehin sajeroning geguritan Rajapala inggih
punika wangun intrinsik, minakadinnyane penokohan, latar, deskripsi basa, pamargin
carita, muah guna saratnyane. Geguritan Rajapala kepah manados kalih, pahan
kapertama nyaritayang kahuripan Ken Rajapala lan pahan kaping rwa nyaritayang
kahuripan Ki Durma. Guna sarat sane wenten ring geguritan Rajapala inggih
punikamapaiketan sareng watek paajah-ajah. Guna sarat punika kapanggih saking
guna sarat paiketan rerama sareng pianak, pianak sareng rerama, parekan sareng
rajanyane, muah raja sareng panjaknyane.
Abstrak
Penelitian ini merupakan penelitian deskriptif kualitatif, yang menjadikan “Geguritan
Rajapala” sebagai subjek dan “nilai pendidikan karakter” sebagai objek
penelitian.Menganalisis unsur karya sastra tidak terlepas dari inti penelitian
sastra.Hal tersebut bertujuan tuntuk mencari dan mendapatkan inti yang termuat
dalam karya sastra.Berdasarkan unsur karya sastra tersebut dilanjutkan
menganalisis nilai-nilai yang termuat pada geguritan Rajapala. Studi dokumentasi
digunakan sebagai cara pengumpulan data dan instrumennya adalah kartu data
dengan dibantu dengan teknik catat dan menterjemahkan. Unsur yang dianalisis
dalam geguritan Rajapala adalah unsur intrinsik, komponen-komponennya meliputi
penokohan, latar, deskripsi bahasa, alur, dan nilai-nilainya.Geguritan Rajapala dibagi
menjadi dua bagian, bagian pertama menceritakan kehidupan Ken Rajapala dan
bagian kedua menceritakan kehidupan Ki Durma.Nilai-nilai yang terdapat dalam
geguritan Rajapala yaitu yang berhubungan dengan pendidikan karakter.Berbagai
nilai pendidikan karakter tersebut diperoleh dari nilai-nilai hubungan antara orang tua
dengan anak, anak dengan orang tua, abdi dengan rajanya, dan raja dengan
rakyatnya.
Abstract
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)
This study was designed as a descriptive qualitative study. The subject of this study
was "geguritan rajapala" meanwhile the object was "character values". Analyzing
literature elements cannot be separated from literature studies, this is aimed at
finding and gaining the points existing in the literature. Based on those elements, the
values contained in the literature can be analyzed. The method used to collect the
data was documentation and the instruments used were data card completed with
note and ttanslate technique. The elements analyzed in geguritan rajapala were
characterization, setting, language description, plot, and the values. Geguritan
rajapala was divided into two parts. The first part told about the story of Ken rajapala
meanwhile the second part told about the story of ki durma. The values contained in
geguritan rajapala were related to character education. The various character values
were derived from the relation between parents and children, the relation between
children and parents, the relation between servants and kings, and the relation
between king and his people.
Pinaka sinalih tunggil geguritan sane ritatkala ngamarginin kahuripan ring aab
marupa tetamian inggih punika geguritan globalisasi puniki. Taler malarapan antuk
Rajapala.Geguritan Rajapala puniki druen tetujon punika, kawentenan guna sarat
I Gusti Gede Putu saking Puri Kawan puniki kaanggen sinalih tunggil wit/ srana
Karangasem ring Amlapura sane marupa ngamargiang paajah-ajah pendidikan
lontar tur sampun kaalih aksaraang olih karakter.Majalaran atuk punika panilik
Anak Agung Ngurah Gde Ngurah ring nglaksanayang tetilikan sane
warsa 1941. Geguritan Rajapala puniki mamurda“Guna Sarat Watek Paajah-ajah
kawangun antuk kalih soroh pupuh, inggih ring sajeroning Geguritan Rajapala”.
punika pupuh sinom (89 pada) lan pupuh Sakadi sane sampun katur ring
durma (199 pada). dadalan pikobet, prasida kasurat bantang
Manut sane kauningin krama Bali, pikobetnyane inggih punika: (1) Sapunapi
geguritan Rajapala puniki nyaritayang wangun intrinsik kriya sastra ring geguritan
ngenenin Ken Rajapala sane seneng Rajapala?, (2) Guna sarat watek paajah-
maboros tur kacunduk sareng widyadari ajah napi kemanten sane mungguh ring
masiram ring telagane. Rikala punika geguritan Rajapala?Ring sajeroning tetilik
mapikayun sarat marabian sareng pastika kawentenan tetujon tetilik. Manut
widyadari punika tur ngambil silih sinunggil ring bantang pikobet punika, tetujon
busanan widyadarine.Santukan marasa tetiliknyane inggih punika: (1) Prasida
kadesek antuk kawentenan busanannyane uning wangun intrinsik kriya sastra ring
sane ical, Ken Sulasih kayun marabian geguritan Rajapala. (2) Prasida uning
sareng Ken Rajapala.Nanging wenten guna sarat watek paajah-ajah sane
pinunas ipun Ken Sulasih, yening sampun mungguh ring sajeroning geguritan
madue putra asiki pacang mawali kajagat Rajapala.
kendran. Sepat siku-siku saane kaanggen ring
Cihna kekasuban carita Rajapala tetilikan puniki inggih punika: teges sastra,
inggih punika carita puniki kaanggen kasusastraan Bali, tembang, geguritan,
bantang ring sajeroning lelampahan, balih- wangun intrinsik, lan guna sarat watek
balihan (drama gong, sendratari), taler paajah-ajah. ngenenin teges sastra,
para juru ukir seneng pisan ngardi kasusastraan Bali, tembang muah
ukiran/pandil sane nyaritayang para geguritan sampun katelatarang ring ajeng.
widyadarine masiram ring telaga sane Sastra mawit saking kruna “shastra” ring
kaintip olih Ken Rajapala sakadi foto ring bahasa Sansekerta, kakepah dados kalih
sor: Sios ring punika taler akeh pisan kecap inggih punika “sas” lan “tra”, “sas”
wenten gegambaran ngenenin satua madue artos „pituduh‟ utawi „ajah-ajahan‟,
Rajapala sane kaadol ring artshop. lan “tra” sane madue artos „piranti‟ utawi
Sujatinnyane daging geguritan „srana‟ (Antara, 2010:1). Taler Gautama
Rajapala punika akeh mungguh guna (2007: 2) nguningayang sastra mateges
sarat sane mabuat sane mabuat majeng asapuniki: “Sas”= „nyungkat-nyungkit‟
ring krama Bali. Guna sarat sane wenten wiadin „ngukur‟ (mengukur), „tra‟ = „piranti‟.
sajeroning geguritan Rajapala inggih Saking kalih penampen punika prasida
punika guna sarat paiketan pianak sareng kacutetang yening sastra inggih punika
reramannyane, paiketan rerama sareng sarana utawi piranti ajah-ajahan taler
pianaknyane, paiketan parekan sareng prasida kaanggen ngukur kawagedan.
rajannyane, lan paiketan raja sareng Kasusastraan Bali inggih punika saluir
panjaknyane. Malarapan antuk bebaosan kaweruhan sane becik tur metu saking
sane kasurat ring ajeng tetilikan puniki budi jenyana para wagmi ring Bali sane
kalaksanayang, pinaka sinalih tunggil kasurat ngangge basa Bali miwah aksara
utsaha nguningayang kajangkepan daging Bali lan Latin (Medera lan sawitra,
carita mawit saking wangun intrinsik 2005:4). Kasusastraan Bali prasida
ngantos ngenenin guna sarat sane kabaosang manut jebar kekuubnyane
mungguh ring geguritan punika lan prasida (ruang lingkupnyane). Kasusastraan Bali
nglimbakang guna sarat punika mangda puniki prasida kakepah manados 4 soroh
prasida kaanggen sesuluh para yoana Bali inggih punika: manut tata cara
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)
kahanan, taler piranti-piranti, nanging taler kalengutanyane. Lan sane kaping untat
prasida marupa kahanan sane mapaiketan mapaiketan sareng kawentenan sosial
sareng sikap, pamargin pikayunan, pangawi (Aminuddin, 1984:72).
panarka,taler tata kahuripan krama (5) Pamargin carita inggih punika
ritatkala ngamolihang pikobet. Antuk kalih dudonan carita sane kawentuk antuk
panampen ring ajeng sane marupa latar paletan-paletan parindikan sane
carita inggih punika latar genah, galah, lan ngwangun carita sane kawetuang olih
kahanan. para pragina ring carita (Abram ring
Latar carita mawiguna majeng ring Siswanto, 2013:144). Taler Sudjiman (ring
pangawi lan pangwacen. Majeng ring Siswanto, 2013:144) nguningayanag
pangawi, latar carita prasida kaanggen dudonan carita pinaka jalinan parindikan
ngalimbakang carita. Latar carita prasida ring sajeroning kriya sastra anggen
kaanggen nyantenang ngenenin genah, ngamolihang efek sane kaaptiang.
galah, lan kahanan sane kapolihang Wenten makudang-kudang
pragina. Pangawi taler prasida nganggen panampen ngenenin undagan-undagan
latar carita pinaka pralambang nganenin parindikan ring sajeroning carita.
parindikan sane sampun mamargi, Aminuddin (1984:94) minayang undagan-
mamargi, lan sane pacang mamargi. undagan parindikan antuk pengenalan,
Pangawi taler prasida nganggen latar konflik, komplikasi, klimaks, peleraian, lan
carita anggen nguningayang watek penyelesaian. (a) pengenalan inggih
pragina, kahanan carita, pamargin carita, punika undagan parindikan ring sajeroning
utawi unteng carita. Majeng ring carita fiksi, sane nguningayang pragina-
pangwacen, latar carita prasida ngwantu pragina utawi latar carita. sane
nguningin genah, galah, lan kahanan sane kauningayang saking pragina puniki
kapolihang pragina. Latar taler prasida minakadinnyane, wasta, genah, ceciren
ngabih pangwacen ring sajeroning praragan, lan polahnyane. (b) Konflik
nelebang watek pragina, kahanan carita, inggih punika pikobet sane metu saking
pamargin carita, utawi unteng carita pragina ring carita. (c) Komplikasi inggih
punika. punika madyaning alur caritasane
(3) Aminuddin (1984:105) ngalimbakang konflik. (d) Klimaks inggih
nguningayang sudut pandang inggih punika undagan alur carita cane
punika tatacara pangawi nguningayang nguningayang pamucuh konflik,
para pragina ring sajeroning carita. Sudut utaminnyane yening kacingak saking
Pandang minakadinyane (a) narrator panampen emosional pangwacen, (e)
omniscient, pangawi pinaka pragina utama peleraian inggih punika parindikan-
sane uning makasami daging carita, (b) parindikan ring carita sampun sayan ical
narrator observer, pangawi wantah pinaka lan carita pacang puput, (f) penyelesaian
pengamat,(c) narrator observer inggih punika pinaka pamuput carita.
omniscient, pangawi wenten ring carita lan Unteng inggih punika ide sane
pinaka pengamat (d) Narrator the third pinaka dasar carita. Unteng mawiguna
person omniscient, pangawi pinaka sudut pinaka dasar pangawi ring sajeroning
pandang katiga lan uning ring nglimbakang kriya sastra sane kakawi.
makasamian daging carita. Unteng mapaiketan sareng teges lan
(4)Gaya bahasa inggih punika tata tetujon nguningayang carita olih sang
cara pangawi nguningayang daging pangawi (Aminuddin, 1984:107). Pangawi
pikayunanyane nganggen srana basa nelebin unteng saking carita sadurung
sane lengut, rumaket, taler prasida nudut pangawi punika makarya sesuratan carita
pikayunan sang pangwacen (Aminuddin, punika, nanging pangwacen prasida uning
1984:71). ring unteng saking carita punika
Wenten tigang pikobet sane rumaket risampunne usan nelebang wangun ring
pisan paiketannyane sareng gaya bahasa. sajeroning carita, nyutetang teges sane
Kapertama, ngenenin srana marupa kruna wenten taler prasida maiketang sareng
lan lengkara. Ping kalih, mapaiketan tetujon kakawian pangawinyane
sareng gayasareng teges lan (Aminuddin, 1984:108).
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)
Tetilik puniki marupa Tesis ring program kaca, sane kawentuk antuk kalih pupuh
Pascasarjana, Universitas Udayana inggih punika pupuh Sinon 89 pada (pada
Denpasar. Pikolih tetilik puniki nyantenang 1-19 lan 219-288) lan Pupuh Durma 199
(1) tembang pop Bali Raja Pala pinaka pada (pada 20-218). Panandang (objek)
silih sinunggil wangun kria sastra seni ring tetilikan punika inggih punika
budaya Bali sane modern. Tembang ngenenin wangun intrinsiklan Guna Sarat
puniki kakawi ring warsa 1976 antuk Anak Watek Paajah-ajah sane wenten ring
Agung Made Cakra. (2) tembang pop Bali geguritan Rajapala.
Rajapala pinaka cecampuhan seni sastra, Tata cara mupulang data ring
seni suara, lan seni musik taler prasida sajeroning tetilik puniki inggih punik tata
dados balih-balihan. (3) kajian cara studi dokumentasi. Dokumentasi
kawigunannyane wenten 5 kawigunan, mawit saking kruna dokumen sane
inggih punika kawigunan imajinatif, emotif, mateges pupulan parindikan sane sampun
informatif, integratif, lan komersial. (4) langkung.Dokumen prasida marupa
panureksan pikolihnyane wenten 6 pikolih sesuratan sakadi satua, babad, awig-awig
inggih punika pikolih religi, estetika, etika, miwah sane tiosan.Lianan ring punika,
edukatif, satya, lan simbolik. dokumen prasida marupa gegambaran
sakadi foto, sketsa, miwah sane tiosan.
KRAMANING TETILIK Punika taler prasida marupa kriya seni
Rikalaning ngemargiang tetilikan, sakadi patung, lukisanlanfilm (Sugiyono,
patut madaging kramaning tetilik sane 2006).
kalaksanayang anggen ngarereh Piranti sane kaanggen ring tetilikan
data.Wendra (2011:31) nguningayang, puniki inggih punika kartu data. Ring
kramaning tetilik inggih punika tata cara sajeroning kartu data, aspek sane pacang
sane pinih utama kaanggen olih panilik karereh inggih punika wangun
ritatkala nyawis pikobet ring sajeroning intrinsiklanguna sarat watek paajah-ajah
tetilikan. Makadadosnyane kramaning geguritan Rajapala.
tetilik puniki madue kawigunan anggen Risampune mupulang data, mangkin
muputang saluiring pikobet, yadiastun kalanturang antuk nureksain data.Data
sampun wenten sepat siku-siku sane sane sampun kapupulang punika
katelatarang panilik. katureksain antuk metode deskriptif
Ring sajeroning kramaning tetilik kualitatif.Teknik sane kaanggen ritatkala
prasida kawedarang indik 1) palihan tetilik, nureksain inggih punika deskriptif utawi
2) jejering lan panandang tetilik, 3) teknik data sane kapolihang punika
mupulang data, 4) piranti tetilik, lan 5) data kaubah miwah katelatarang antuk
tureksa. Kramaning tetilik punika pacang lengkara-lengkara utawi kadadosang
katelatarang sejangkepnyane ring sor uraian.Wenten petang dudonan sane patut
puniki. kauratiang ring sajeroning nureksain data
Ring sajeroning palihan tetili, tetilikan sakadi reduksi data, klasifikasi data,
puniki nganggen tetilikan deskriptif deskripsi data, lan panyutetan.
kualitatif. Data sane nganggen tetilikan
deskriptif kualitatif, kawedarang nganggen PIKOLIH LAN TETEPASAN
kruna-kruna lan narasi rikala nureksain Iriki katelatarang indik pikolih lan
data. Data sane kawedarang antuk kruna- tetepasan saking tetilik sane sampun
kruna lannarasi inggih punika ngenenin kalaksanayang. Pikolih tetilik puniki
wangun jeroning lan guna sarat watek ngenenin indik wangun intrinsik lan guna
paajah-ajah ring sajeroning geguritan sarat watek paajah-ajah ring sajeroning
Rajapala punika. geguritan Rajapala.
Jejering ring tetilikan puniki inggih Geguritan Rajapala sane kaselehin
punika geguritan Rajapala marupa alih ring tetilikan puniki marupa salinan saking
aksara geguritan sane marupa lontar, lontar antuk No. 460, No. Buku: 3517/IVc,
druwen I Gusti Gede Putu. Data puniki Kls: IV, Simpan: 2.8, Tanggal Disalin:
kapolihang ring Gedong Kirtya ring paos 07/03/1941, Ket: Kabur, kertasnyane tipis,
itihasa. Geguritan puniki akehnyane 34 ukuran legal, 34 kaca (288 pada),
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)