Anda di halaman 1dari 11

e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)

SESELEH GUNA SARAT WATEK PAAJAH-AJAH RING


SAJERONING GEGURITAN RAJAPALA

Gd Yuli Sutrawan1,
I. A. Sukma Wirani1, I W. Artika2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali


Universitas Pendidikan Ganesha
Singaraja, Indonesia

e-mail: {gedeyulisyutrawan@yahoo.co.id,dayu.sukma@yahoo.co.id,
batungsel@yahoo.com}@undiksha.ac.id

Kuub
Tetilikan puniki marupa tetilikan deskriptif kualitatif, sane manadosang “geguritan
Rajapala” pinaka jejering lan “guna sarat watek paajah-ajah” pinaka panandang
tetilikan puniki. Nyelehin wangun kriya sastra nenten prasida lempasri sajeroning
tetilikan sastra.Punika matetujon anggen ngruruh tur manggih unteng sane mungguh
ring karya sastra. Antuk seseleh wangunkriya sastra kalanturang antuk nyelehin guna
saratnnyane.Studi dokumentasi kaanggen pinaka tata cara mupulang data lan
pirantinyane inggih punika kartu data taler analisisnyane kawantu antuk teknik nyatet
tur nerjemahang. Wangun sane kaselehin sajeroning geguritan Rajapala inggih
punika wangun intrinsik, minakadinnyane penokohan, latar, deskripsi basa, pamargin
carita, muah guna saratnyane. Geguritan Rajapala kepah manados kalih, pahan
kapertama nyaritayang kahuripan Ken Rajapala lan pahan kaping rwa nyaritayang
kahuripan Ki Durma. Guna sarat sane wenten ring geguritan Rajapala inggih
punikamapaiketan sareng watek paajah-ajah. Guna sarat punika kapanggih saking
guna sarat paiketan rerama sareng pianak, pianak sareng rerama, parekan sareng
rajanyane, muah raja sareng panjaknyane.

Kruna jejaton: watek Paajah-ajah, geguritan Rajapala.

Abstrak
Penelitian ini merupakan penelitian deskriptif kualitatif, yang menjadikan “Geguritan
Rajapala” sebagai subjek dan “nilai pendidikan karakter” sebagai objek
penelitian.Menganalisis unsur karya sastra tidak terlepas dari inti penelitian
sastra.Hal tersebut bertujuan tuntuk mencari dan mendapatkan inti yang termuat
dalam karya sastra.Berdasarkan unsur karya sastra tersebut dilanjutkan
menganalisis nilai-nilai yang termuat pada geguritan Rajapala. Studi dokumentasi
digunakan sebagai cara pengumpulan data dan instrumennya adalah kartu data
dengan dibantu dengan teknik catat dan menterjemahkan. Unsur yang dianalisis
dalam geguritan Rajapala adalah unsur intrinsik, komponen-komponennya meliputi
penokohan, latar, deskripsi bahasa, alur, dan nilai-nilainya.Geguritan Rajapala dibagi
menjadi dua bagian, bagian pertama menceritakan kehidupan Ken Rajapala dan
bagian kedua menceritakan kehidupan Ki Durma.Nilai-nilai yang terdapat dalam
geguritan Rajapala yaitu yang berhubungan dengan pendidikan karakter.Berbagai
nilai pendidikan karakter tersebut diperoleh dari nilai-nilai hubungan antara orang tua
dengan anak, anak dengan orang tua, abdi dengan rajanya, dan raja dengan
rakyatnya.

Kata Kunci: pendidikan Karakter, geguritan Rajapala

Abstract
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)

This study was designed as a descriptive qualitative study. The subject of this study
was "geguritan rajapala" meanwhile the object was "character values". Analyzing
literature elements cannot be separated from literature studies, this is aimed at
finding and gaining the points existing in the literature. Based on those elements, the
values contained in the literature can be analyzed. The method used to collect the
data was documentation and the instruments used were data card completed with
note and ttanslate technique. The elements analyzed in geguritan rajapala were
characterization, setting, language description, plot, and the values. Geguritan
rajapala was divided into two parts. The first part told about the story of Ken rajapala
meanwhile the second part told about the story of ki durma. The values contained in
geguritan rajapala were related to character education. The various character values
were derived from the relation between parents and children, the relation between
children and parents, the relation between servants and kings, and the relation
between king and his people.

Keywords: character values, geguritan Rajapala

PURWAKA basa, aksara lan sastra Bali sane


Kasusastraan Bali pinih mabuat kaduenang jagat Baline tur sampun
pinaka tetamian saking para leluhur tur kaagem olih para krama Bali saking
madaging pangweruh sane luihing utama dumun. Kawentenan punika prasida
sane sida ngwetuang wirasa lengleng kacingak ring Gedong Kirtya, Gedong
ulangun pinaka kamahatmian budaya Bali Kirtya pinaka sinalih tunggil genah
(Medera lan sawitra, 2005:5). Tiosan ring makudang-kudang kriya sastra bali
punika, kasusastraan Bali kaanggen kasimpen lan kaupapira. Silih sinunggil
pinaka sesuluh miwah panuntun kriya sastra sane wenten ring Gedong
nincapang kauripan sajeroning nyanggra Kirtya inggih punika geguritan.
aab jagate sane awor tan pawates Geguritan mawit saking kruna
(globalisasi). “gurit” sane maartos „gubah‟, „karang‟,
Mawasana antuk kawentenan „sadur‟. “Geguritan maartos gubahahan
punika, ring warsa 1992 Pamerintah cerita sane mawentuk tembang” (Kamus
Daerah Bali ngwetuang Perda No. 3 sane Bali-Indonesia, 2009:236).Geguritan
ngenenin indik Palestarian Basa, Aksara, kawentuk antuk pupuh utawi pupulan
lan Kasusastraan Bali. Daging Perda pupuh. Soang-soang pupuh kaiket antuk
punika: kapertama, basa Bali inggih pada lingsa ((1) akehnyane carik ring
punika basa daerah sane kaanggen olih sajeroning apada, (2) akehnyane wanda
krama Bali sane kaupapira tur ring acarik, lan (3) labuh suara ring
kalimbakang pinaka pangemban ungkuring carik ) (Agastia, 1980: 17).
kabudayaan Bali lan tata kahuripan Bali. Kawentenan geguritan ring
Kaping kalih, aksara Bali inggih punika kebudayaan Bali kacihnayang olih tradisi
sistemortografi sane marupa aksara mabebasan. Kriya sastra geguritan
(abjad) lan sistem pangaksaraan (ejaan), madaging makudang-kudang kawigunan,
sane kaanggen nyurat basa Bali, basa sakadi srana nglimurang manah, srana
Kawi muah sane lianan. Kaping tiga, pendidikan, muah srana nelebang nilai-
Sastra Bali inggih punika makasami kriya nilai moral lan kepribadian. Geguritan
sastra sesuratan utawi sastra gantian kawentenannyane marupa tetamian taler
sane kaanggen, kaselamatang, wenten sane marupa sesuratan anyar.
kagenahang, lan kaupapira yadiastun Geguritan sane marupa tetamian
sane marupa gancaran (parwa, usada, (geguritan ketoet bagoes, geguritan kedis,
babad, tutur, satua muah sane lianan) lan geguriran kamurungan, lan geguritan
mawentuk tembang (kakawin, kidung, Rajapala) lan sane marupa sesuratan
geguritan muah sane lianan). anyar (geguritan penitip kalahin mati,
Tatujon perda punika kaanggen geguritan dharma, lan geguritan
membina, ngajegang, lan ngalimbakang sewagati).
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)

Pinaka sinalih tunggil geguritan sane ritatkala ngamarginin kahuripan ring aab
marupa tetamian inggih punika geguritan globalisasi puniki. Taler malarapan antuk
Rajapala.Geguritan Rajapala puniki druen tetujon punika, kawentenan guna sarat
I Gusti Gede Putu saking Puri Kawan puniki kaanggen sinalih tunggil wit/ srana
Karangasem ring Amlapura sane marupa ngamargiang paajah-ajah pendidikan
lontar tur sampun kaalih aksaraang olih karakter.Majalaran atuk punika panilik
Anak Agung Ngurah Gde Ngurah ring nglaksanayang tetilikan sane
warsa 1941. Geguritan Rajapala puniki mamurda“Guna Sarat Watek Paajah-ajah
kawangun antuk kalih soroh pupuh, inggih ring sajeroning Geguritan Rajapala”.
punika pupuh sinom (89 pada) lan pupuh Sakadi sane sampun katur ring
durma (199 pada). dadalan pikobet, prasida kasurat bantang
Manut sane kauningin krama Bali, pikobetnyane inggih punika: (1) Sapunapi
geguritan Rajapala puniki nyaritayang wangun intrinsik kriya sastra ring geguritan
ngenenin Ken Rajapala sane seneng Rajapala?, (2) Guna sarat watek paajah-
maboros tur kacunduk sareng widyadari ajah napi kemanten sane mungguh ring
masiram ring telagane. Rikala punika geguritan Rajapala?Ring sajeroning tetilik
mapikayun sarat marabian sareng pastika kawentenan tetujon tetilik. Manut
widyadari punika tur ngambil silih sinunggil ring bantang pikobet punika, tetujon
busanan widyadarine.Santukan marasa tetiliknyane inggih punika: (1) Prasida
kadesek antuk kawentenan busanannyane uning wangun intrinsik kriya sastra ring
sane ical, Ken Sulasih kayun marabian geguritan Rajapala. (2) Prasida uning
sareng Ken Rajapala.Nanging wenten guna sarat watek paajah-ajah sane
pinunas ipun Ken Sulasih, yening sampun mungguh ring sajeroning geguritan
madue putra asiki pacang mawali kajagat Rajapala.
kendran. Sepat siku-siku saane kaanggen ring
Cihna kekasuban carita Rajapala tetilikan puniki inggih punika: teges sastra,
inggih punika carita puniki kaanggen kasusastraan Bali, tembang, geguritan,
bantang ring sajeroning lelampahan, balih- wangun intrinsik, lan guna sarat watek
balihan (drama gong, sendratari), taler paajah-ajah. ngenenin teges sastra,
para juru ukir seneng pisan ngardi kasusastraan Bali, tembang muah
ukiran/pandil sane nyaritayang para geguritan sampun katelatarang ring ajeng.
widyadarine masiram ring telaga sane Sastra mawit saking kruna “shastra” ring
kaintip olih Ken Rajapala sakadi foto ring bahasa Sansekerta, kakepah dados kalih
sor: Sios ring punika taler akeh pisan kecap inggih punika “sas” lan “tra”, “sas”
wenten gegambaran ngenenin satua madue artos „pituduh‟ utawi „ajah-ajahan‟,
Rajapala sane kaadol ring artshop. lan “tra” sane madue artos „piranti‟ utawi
Sujatinnyane daging geguritan „srana‟ (Antara, 2010:1). Taler Gautama
Rajapala punika akeh mungguh guna (2007: 2) nguningayang sastra mateges
sarat sane mabuat sane mabuat majeng asapuniki: “Sas”= „nyungkat-nyungkit‟
ring krama Bali. Guna sarat sane wenten wiadin „ngukur‟ (mengukur), „tra‟ = „piranti‟.
sajeroning geguritan Rajapala inggih Saking kalih penampen punika prasida
punika guna sarat paiketan pianak sareng kacutetang yening sastra inggih punika
reramannyane, paiketan rerama sareng sarana utawi piranti ajah-ajahan taler
pianaknyane, paiketan parekan sareng prasida kaanggen ngukur kawagedan.
rajannyane, lan paiketan raja sareng Kasusastraan Bali inggih punika saluir
panjaknyane. Malarapan antuk bebaosan kaweruhan sane becik tur metu saking
sane kasurat ring ajeng tetilikan puniki budi jenyana para wagmi ring Bali sane
kalaksanayang, pinaka sinalih tunggil kasurat ngangge basa Bali miwah aksara
utsaha nguningayang kajangkepan daging Bali lan Latin (Medera lan sawitra,
carita mawit saking wangun intrinsik 2005:4). Kasusastraan Bali prasida
ngantos ngenenin guna sarat sane kabaosang manut jebar kekuubnyane
mungguh ring geguritan punika lan prasida (ruang lingkupnyane). Kasusastraan Bali
nglimbakang guna sarat punika mangda puniki prasida kakepah manados 4 soroh
prasida kaanggen sesuluh para yoana Bali inggih punika: manut tata cara
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)

nguningayangnyane, manut Pepalihan tembang, puniki prasida


wangunnyane, manut masa kapalih dados petang soroh inggih punika
kawentenannyane, manut basa sane sekar rare, sekar alit, sekar madya, lan
kaanggen. Kapertama, manut tata cara sekar agung (Gautama, 2007:51). (a)
nibakang utawi nyatuayang, kasusastraan Sekar rare taler pinaka silih sinunggil
Bali kakepah manados kalih inggih punika gegendingan lan ring Jawa kabaos
sastra gantian utawi Tutur (Sastra lisan) dolanan. Gegendingan puniki nyihnayang
lan sastra sesuratan (sastra tertulis). rasa seneng, pamekas rasa seneng alit-
Kaping kalih, manut wangunnyane alite ri kala maplalian (Medera,2005:8).
kasusastraan Bali prasida kakepah Sekar rare puniki madrebe palihan malih
manados kekalih inggih punika sastra inggih punika: (1) Dolanan inggih punika
tembang (puisi) lan sastra gancaran, gegendingan para alit-alit. Umpaminyane
pacaliring utawi (prosa) (Medera, 2005:7). jenggot uban, putri ayu miwah sane
Kaping tiga, Manut masa kawen- lianan. (2) Jejangeran inggih punika
tenannyane kakusastraan Bali kepah gegendingan sane kaanggen pragina
manados kalih inggih punika sastra Bali jangere ritatkala masolah sane mawentuk
purwa lan sastra Bali anyar. Kaping pat, peparikan (pantun). (3) Gending sangiang
manut basa sane kaanggen kasusastraan inggih punika gending sane kagendingang
Bali punika wenten pitung soroh, inggih olih pragina sangiange. Upaminnyane
punika: Sastra Bali mabasa Bali Kuna, sanghyang jaran, sanghyang dedari,
Sastra Bali mabasa Jawa Kuna, Satra Bali sanghyang penyalin, miwah sane lianan.
mabasa Bali Tengahan, Sastra Bali (b) Sekar macepat puniki madrebe
mabasa Bali Aga, Sasra Bali mabasa Bali makudang-kudang pepalihan, ring palih
Sor, Sastra Bali mabasa Bali Singgih, punika soang-soang mawasta pupuh. Ring
Sastra Bali mabasa Bali Sansekerta. Bali ketahnyane sane kauningin wenten
Wangun tembang ngranjingang ring 10 soroh pupuh, inggih punika pupuh
kasusastraan Bali Purwa. Tembang utawi Pucung, Mijil, Maskumambang, Pangkur,
ring Bali kabaos sekar wantah kekawian Ginada, Ginanti, Sinom, Dangdang Gula,
sane kaiket antuk makudang uger-uger, Semarandana, lan Durma. Nanging
tur nganggen wirama (Gautama, 2007: risampune wenten panglimbak, malih
49). Sane kabaos wirama inggih wenten pupuh sane anyar sakadi pupuh
punika:(a) Pasang surud suara,(b) Manda Adri, Gambuh, Demung, lan Megatruh.
prakasaning suara (keras lemuhnyane Soang-soang pupuh punika madue wirasa
suara). Rikalaning matembang, suara sane malian-lianan, sakadi sane
sane kamedalang mangda jangih, merdu kawedarang puniki: (1) pupuh
komala, magedung cengkok, taler maskumambang nyihnayang kambang
artikulasi tembang punika pangda becik. (rasa nerawang), (2) pupuh pucung
Pepalihan tembang, puniki prasida kapalih nyihnayang rasa guyu utawi ngaur, (3)
dados petang soroh inggih punika sekar pupuh ginanti/kinanti nyihnayang rasa
rare, sekar alit, sekar madya, lan sekar girang lan tresna, (4) pupuh mijil
agung (Gautama, 2007:51) nyihnayang rasa alep, kawentenan
Taler tembang (geguritan) inggih kangkat taler kaanggen nyihnayang rasa
punika gegendingan sane kawentuk kasemaran, (5) pupuh ginada nyihnayang
manut ring pada lingsa: (1) guru wilangan, rasa sedih wiadin jengah, (6) pupuh
(2) guru gatra, lan (3) guru ding dong. pangkur nyihnayang rasa teleb, (7) pupuh
Pada lingsa punika mawit saking kalih semarandana nyihnayang rasa sedih
kruna, inggih punika pada lan lingsa. Pada ngun-ngun, (8) pupuh durma nyihnayang
maartos akehnyane kecap/wanda ring rasa bedos, brungas wiadin gedeg, (9)
acarik lan lingsa maartos pauwahan suara pupuh dangdang gula nyihnayang rasa
a, i, u, e, o ring kecap sane pinih ungkur sane alus wiadin lues, (10) pupuh sinom
ring acarik. Ring sajeroning tembang, nyihnayang rasa plapan, susila, (11)
wenten sane kabaos titi suara (tanda pupuh magatruh nyihnayang rasa nyentil/
notasi). sesimbing, (12) pupuh demung
nyihnayang rasa nyantep, (13) pupuh adri
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)

nyihnayang rasa nyantep/ nyuksama, (14) pandang, paribasa (gaya bahasa),


pupuh gambuh nyihnayang rasa ulangun, pabesen, lan unteng.
(15) pupuh adri nyihnayang rasa (1) Sane kabaos pragina inggih
kasmaran (Gautama, 2007:51-52) (c) punika para panandang ring sajeroning
Sekar madya (kekidungan/ tembang kriya fiksi. Yening ngenenin tata cara
tengahan), Ring Sekar Madya nenten pangawi nguningayang pragina punika
banget wenten pabinayan sareng sekar kabaos penokohan (Aminuddin, 1984:85).
macepat. Sakewanten basa ring Pragina ring sajeroning kriya rekaan
sajeroning Sekar Madya nganggen basa pastika madue polah, sikap, parilaksana,
Jawi Tengahan wiadin basa Bali Kawi. lan watek sane malianan. Ngicen watek
Sekar Madia wiadin kekidungan puniki ring sajeroning pragina olih sang pangawi
manut ring kahanannyane kaanggen ring punika kabaos pawatekan.
sajeroning ngiringang Yadnya utawi Panca Selehin saking peranan lan
Yadnya. Imbanyane: Kidung Tantri, keterlibatan ring carita, pragina pasida
Kidung Malat, Kidung Wargasari, miwah kabinayang manados (1) pragina Utama,
sane lianan (Gautama, 52-53). (d) Sekar (2) ragina Sekunder (pragina bawahan),
agung (kekawin) Ring sekar agung, pupuh lan (3) ragina Komplementer (tambahan).
punika mawasta wirama. Kekawin punika Yening cingak saking panglimbak
madaging makudang-kudang wirama. kepribadian pragina, pragina prasida
Ring sajeroning kekawin puniki kaiket kepah manados pragina dinamislanstatis.
antuk Guru (U) lan Laghu (-). Guru (U) Selehin saking watek sane kaduenang
punika masuara panjang, abot, ngejer, pragina, prasida kabinayang dados
utawi ngileg.Nanging yening Laghu inggih pragina protagonislan pragina antagonis
punika suara ingan, dangan wiadin (Aminudin, 1984:85). Pragina protagonis
dangan. inggih punika pragina sane wateknyane
Kruna Geguritan mawit saking kruna kasenengin pangwacen. Ketahnyane,
gurit sane maartos gubah, karang, watek pragina sane sakadi asapunika
sadur.Geguritan maartos gubahan cerita inggih punika watek sane becik lanpositif,
sane mawentuk tembang (Kamus Bali- sakadi asih, sutindih, dana, melanin
Indonesia, 2009: 236). Geguritan kapatutan, cacep,pradnyan, praragan, lan
kawangun antuk makudang-kudang pupuh satia makanti. Pragina antagonis inggih
lan pupuh sane ngawungnnyane kaiket punika pragina sane wateknyane tan
olih uger-uger pada lingsa sane kasenengin pangwacen. Pragina puniki
kawetuang riakala nembangang. ketahnyane kacihnayang pinaka pragina
Geguritan nganggen metrum macepat sane wateknyane tan becik utawi negatif,
utawi pupuh sane kawentuk manut pada sakadi setata bendu, madaya corah,
lingsa. Pada madue artos carik lan lingsa seneng mogbogin, nganggen sakancan
madue arti labuh suara ring ungkur soang- naya upaya, nigtig tangkah, iri ati,
soang carik sajeroning apada. Wenten bebeger, lan ambisius. Ring sajeroning
tigang parindikan sane pinih mapaiketan kriya fiksi, pragina prasida marupa
sareng pada lingsa inggih punika: (1) manusa utawi pragina makhluk lian sane
Guru Gatra, inggih punika akehnyane kaicen polah sakadi manusa
carik ring sajeroning apada, (2) Guru minakadinyane kancil, meong, kaset, lan
wilangan, inggih punika akehnyane kecap/ sepatu.
wanda ring sajeroning acarik, (3) Guru (2) Aminuddin (1984:62) ngicen
suara, inggih punika labuh suara ring watesan ngenenin setting pinaka latar
sajeroning kecap/ wanda ring ungkuring parindikanring sajeroning kriya sastra fiksi
carik. yadiastun marupa genah, galah, teler
Siswanto (2013:129) nguningayang, madue kawigunan fisikal lan kawigunan
wangun intrinsik gancaran kakepah psikologis. Leo Haminudin lan Frederick
manados 9 (sanga), inggih punika: R. Karell (ring Aminuddin, 1984:64)
pamargin carita (plot), pragina, watek, nguningayang yening latar carita ring
penokohan, latar carita (setting), sudut sajeroning kriya fiksi nenten ja wantah
marupa genah, galah, parindikan,
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)

kahanan, taler piranti-piranti, nanging taler kalengutanyane. Lan sane kaping untat
prasida marupa kahanan sane mapaiketan mapaiketan sareng kawentenan sosial
sareng sikap, pamargin pikayunan, pangawi (Aminuddin, 1984:72).
panarka,taler tata kahuripan krama (5) Pamargin carita inggih punika
ritatkala ngamolihang pikobet. Antuk kalih dudonan carita sane kawentuk antuk
panampen ring ajeng sane marupa latar paletan-paletan parindikan sane
carita inggih punika latar genah, galah, lan ngwangun carita sane kawetuang olih
kahanan. para pragina ring carita (Abram ring
Latar carita mawiguna majeng ring Siswanto, 2013:144). Taler Sudjiman (ring
pangawi lan pangwacen. Majeng ring Siswanto, 2013:144) nguningayanag
pangawi, latar carita prasida kaanggen dudonan carita pinaka jalinan parindikan
ngalimbakang carita. Latar carita prasida ring sajeroning kriya sastra anggen
kaanggen nyantenang ngenenin genah, ngamolihang efek sane kaaptiang.
galah, lan kahanan sane kapolihang Wenten makudang-kudang
pragina. Pangawi taler prasida nganggen panampen ngenenin undagan-undagan
latar carita pinaka pralambang nganenin parindikan ring sajeroning carita.
parindikan sane sampun mamargi, Aminuddin (1984:94) minayang undagan-
mamargi, lan sane pacang mamargi. undagan parindikan antuk pengenalan,
Pangawi taler prasida nganggen latar konflik, komplikasi, klimaks, peleraian, lan
carita anggen nguningayang watek penyelesaian. (a) pengenalan inggih
pragina, kahanan carita, pamargin carita, punika undagan parindikan ring sajeroning
utawi unteng carita. Majeng ring carita fiksi, sane nguningayang pragina-
pangwacen, latar carita prasida ngwantu pragina utawi latar carita. sane
nguningin genah, galah, lan kahanan sane kauningayang saking pragina puniki
kapolihang pragina. Latar taler prasida minakadinnyane, wasta, genah, ceciren
ngabih pangwacen ring sajeroning praragan, lan polahnyane. (b) Konflik
nelebang watek pragina, kahanan carita, inggih punika pikobet sane metu saking
pamargin carita, utawi unteng carita pragina ring carita. (c) Komplikasi inggih
punika. punika madyaning alur caritasane
(3) Aminuddin (1984:105) ngalimbakang konflik. (d) Klimaks inggih
nguningayang sudut pandang inggih punika undagan alur carita cane
punika tatacara pangawi nguningayang nguningayang pamucuh konflik,
para pragina ring sajeroning carita. Sudut utaminnyane yening kacingak saking
Pandang minakadinyane (a) narrator panampen emosional pangwacen, (e)
omniscient, pangawi pinaka pragina utama peleraian inggih punika parindikan-
sane uning makasami daging carita, (b) parindikan ring carita sampun sayan ical
narrator observer, pangawi wantah pinaka lan carita pacang puput, (f) penyelesaian
pengamat,(c) narrator observer inggih punika pinaka pamuput carita.
omniscient, pangawi wenten ring carita lan Unteng inggih punika ide sane
pinaka pengamat (d) Narrator the third pinaka dasar carita. Unteng mawiguna
person omniscient, pangawi pinaka sudut pinaka dasar pangawi ring sajeroning
pandang katiga lan uning ring nglimbakang kriya sastra sane kakawi.
makasamian daging carita. Unteng mapaiketan sareng teges lan
(4)Gaya bahasa inggih punika tata tetujon nguningayang carita olih sang
cara pangawi nguningayang daging pangawi (Aminuddin, 1984:107). Pangawi
pikayunanyane nganggen srana basa nelebin unteng saking carita sadurung
sane lengut, rumaket, taler prasida nudut pangawi punika makarya sesuratan carita
pikayunan sang pangwacen (Aminuddin, punika, nanging pangwacen prasida uning
1984:71). ring unteng saking carita punika
Wenten tigang pikobet sane rumaket risampunne usan nelebang wangun ring
pisan paiketannyane sareng gaya bahasa. sajeroning carita, nyutetang teges sane
Kapertama, ngenenin srana marupa kruna wenten taler prasida maiketang sareng
lan lengkara. Ping kalih, mapaiketan tetujon kakawian pangawinyane
sareng gayasareng teges lan (Aminuddin, 1984:108).
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)

Nilai-nilai sane mungguh ring sane kaduenang oluh para krama.


sajeroniing carita prasida kacingak saking Makadadosnyane nilai-nilai budaya punika
psikologi pangawi lan pangwacennyane. pinaka sumber nilai ring pajah-ajah
Yening cingak saking pangawinyane, nilai budaya lan watek pajah-ajah. 4) tetujon
puniki kasengguh piteket.piteket inggih pendidikan nasional, Undang-Undang
punika gagasan sane pinaka dasar kriya Republik Indonesia nomer 20 warsa 2003
sastra, pabesen sane kauningayang ngenenin Sistem Pendidikan Nasional (UU
pangawi majeng ring pangwacen. Sidiknas) pinaka kawigunan lan tetujon
Kementrian Pendidikan Nasional Pajah-ajah Nasional sane patut kaanggen
mawit warsa 2010/ 2011 sampun ring sajeroning ngalimbakang pajah-
nglaksanayang ritisan watek paajah-ajah ajahan ring Indonesia.
ring 125 satuan pendidikan sane wenten Manut saking makepapat sumber
ring 16 kabupaten/ kota, 16 provinsi ring guna sarat punika wenten makudang-
Indonesia. Watek pajah-ajah matetujon kudang guna sarat ring watek pajah-ajah.
anggen nglimbakang watek-watek dasar Punika wenten 18 guna sarat watek
sane sepatutnyane kaduenang olih paajah-ajah inggih punika Religius, Jujur,
sisia.Penghargaanlantanggung jawab Toleransi, Disiplin, Kerja keras, Kreatif,
pinaka kalih nilai moral sane pinih utama Mandiri, Demokratis, Rasa ingin tahu,
sane patut kaajahin ring sekolah. Nilai-nilai Semangat kebangsaan, Cinta tanah air,
moral sane lianan inggih punika kejujuran, Menghargai prestasi, Bersahabat/
keadilan, toleransi,kebijaksanaan, Komunikatif, Cinta damai, Seneng
kedisiplinan diri, suka menolong, rasa ngewacen, Peduli lingkungan, Peduli
kasihan, kerja sama, keteguhan hati lan sosial, Tanggung jawab (Zubaedi,
makesami guna sarat sane demokrasi. 2011:74-76). Ring sajeroning
Watek pajah-ajah sujatinyane inggih nglaksanayang tetilikan, sane tan prasida
punika pinaka panglimbak saking nilai-nilai kapasahang inggih punika ngenenin
sane mawit saking ideologi panegara tetilikan asoroh. Puniki matetujon mangda
Indonesia, agama, budaya, lan guna sarat uning sadoh napi para sujana
sane ngranjing ring tetujon pajah-ajah nguningayang utawi nilikin panandang
nasional. sane kaselehin.Taler kaaptiang mawit
Guna sarat sane kalimbakang ring saking tetilikan asoroh sane sampun
sajeroning watek pajah-ajah ring wenten, panilika pacang ngamolihang
Indonesia kaselehin mawit saking petang panuntun anggen nglaksanaayang
sumber. (1) Agama, krama Indonesia seseleh sane pacang kalaksanayang taler
inggih punika krama sane maagama. mawiguna anggen ngimpasin tetilikan
Santukan asapunika, kauripan praragan, sane pateh tur kalaksanayang
makrama, lan bangsa setata kadasarin malih.Kajian ngenenin kriya sastra Bali
antuk ajah-ajahan agama lan srada. (2) purwa pastika sampun akeh sane
Pancasila, Negara Kesatuan Republik ngelaksanayang, yadiastun punika
Indonesia kaajegang antuk prinsip-prinsip kalaksanayang olih panilik saking dura
kauripan kebangsaanlankenegaraan sane Negara utawi saking jagat Bali puniki.
kabaos Pancasila. Sane madue arti, guna Wenten makudang-kudang sesuratan
sarat sane mungguh ring pancasila utawi tetilikan sane kaanggen, inggih
manados guna sarat sane ngatur kauripan punika: (1) Ginarsa lan sawitra (1982), ring
politik, hukum, ekonomi, kemasyarakatan, tetilikan sane mamurda “ Struktur
budaya, lan seni. Pajah-ajah budaya lan Geguritan Pakang Raras”. Gaguritan
watek bangsa matetujon nyayagaang puniki marupa carita Panji sane limbak
peserta didik manados warga negara sane ring Bali. Antuk punika tetilikan puniki
nincap kaluwihannyane, inggih puika nganggen teori struktural, mawit saking
warga negara sane madue kawagedan, teori puniki pacang karereh unteng carita,
kemauan, lan nerapang nilai-nilai genah carita, pawatekan, lan sane kaping
pancasila ring kahuripan pinaka warga untat pamargin carita. (2) Suwija
negara. (3) Budaya, kauripan manusa (2002)indik Wacana Lagu Pop Bali Raja
pastika kadasarin antuk nilai-nilai budaya Pala: Kajian Bentuk, Fungsi dan Makna.
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)

Tetilik puniki marupa Tesis ring program kaca, sane kawentuk antuk kalih pupuh
Pascasarjana, Universitas Udayana inggih punika pupuh Sinon 89 pada (pada
Denpasar. Pikolih tetilik puniki nyantenang 1-19 lan 219-288) lan Pupuh Durma 199
(1) tembang pop Bali Raja Pala pinaka pada (pada 20-218). Panandang (objek)
silih sinunggil wangun kria sastra seni ring tetilikan punika inggih punika
budaya Bali sane modern. Tembang ngenenin wangun intrinsiklan Guna Sarat
puniki kakawi ring warsa 1976 antuk Anak Watek Paajah-ajah sane wenten ring
Agung Made Cakra. (2) tembang pop Bali geguritan Rajapala.
Rajapala pinaka cecampuhan seni sastra, Tata cara mupulang data ring
seni suara, lan seni musik taler prasida sajeroning tetilik puniki inggih punik tata
dados balih-balihan. (3) kajian cara studi dokumentasi. Dokumentasi
kawigunannyane wenten 5 kawigunan, mawit saking kruna dokumen sane
inggih punika kawigunan imajinatif, emotif, mateges pupulan parindikan sane sampun
informatif, integratif, lan komersial. (4) langkung.Dokumen prasida marupa
panureksan pikolihnyane wenten 6 pikolih sesuratan sakadi satua, babad, awig-awig
inggih punika pikolih religi, estetika, etika, miwah sane tiosan.Lianan ring punika,
edukatif, satya, lan simbolik. dokumen prasida marupa gegambaran
sakadi foto, sketsa, miwah sane tiosan.
KRAMANING TETILIK Punika taler prasida marupa kriya seni
Rikalaning ngemargiang tetilikan, sakadi patung, lukisanlanfilm (Sugiyono,
patut madaging kramaning tetilik sane 2006).
kalaksanayang anggen ngarereh Piranti sane kaanggen ring tetilikan
data.Wendra (2011:31) nguningayang, puniki inggih punika kartu data. Ring
kramaning tetilik inggih punika tata cara sajeroning kartu data, aspek sane pacang
sane pinih utama kaanggen olih panilik karereh inggih punika wangun
ritatkala nyawis pikobet ring sajeroning intrinsiklanguna sarat watek paajah-ajah
tetilikan. Makadadosnyane kramaning geguritan Rajapala.
tetilik puniki madue kawigunan anggen Risampune mupulang data, mangkin
muputang saluiring pikobet, yadiastun kalanturang antuk nureksain data.Data
sampun wenten sepat siku-siku sane sane sampun kapupulang punika
katelatarang panilik. katureksain antuk metode deskriptif
Ring sajeroning kramaning tetilik kualitatif.Teknik sane kaanggen ritatkala
prasida kawedarang indik 1) palihan tetilik, nureksain inggih punika deskriptif utawi
2) jejering lan panandang tetilik, 3) teknik data sane kapolihang punika
mupulang data, 4) piranti tetilik, lan 5) data kaubah miwah katelatarang antuk
tureksa. Kramaning tetilik punika pacang lengkara-lengkara utawi kadadosang
katelatarang sejangkepnyane ring sor uraian.Wenten petang dudonan sane patut
puniki. kauratiang ring sajeroning nureksain data
Ring sajeroning palihan tetili, tetilikan sakadi reduksi data, klasifikasi data,
puniki nganggen tetilikan deskriptif deskripsi data, lan panyutetan.
kualitatif. Data sane nganggen tetilikan
deskriptif kualitatif, kawedarang nganggen PIKOLIH LAN TETEPASAN
kruna-kruna lan narasi rikala nureksain Iriki katelatarang indik pikolih lan
data. Data sane kawedarang antuk kruna- tetepasan saking tetilik sane sampun
kruna lannarasi inggih punika ngenenin kalaksanayang. Pikolih tetilik puniki
wangun jeroning lan guna sarat watek ngenenin indik wangun intrinsik lan guna
paajah-ajah ring sajeroning geguritan sarat watek paajah-ajah ring sajeroning
Rajapala punika. geguritan Rajapala.
Jejering ring tetilikan puniki inggih Geguritan Rajapala sane kaselehin
punika geguritan Rajapala marupa alih ring tetilikan puniki marupa salinan saking
aksara geguritan sane marupa lontar, lontar antuk No. 460, No. Buku: 3517/IVc,
druwen I Gusti Gede Putu. Data puniki Kls: IV, Simpan: 2.8, Tanggal Disalin:
kapolihang ring Gedong Kirtya ring paos 07/03/1941, Ket: Kabur, kertasnyane tipis,
itihasa. Geguritan puniki akehnyane 34 ukuran legal, 34 kaca (288 pada),
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)

pengetikan: mesin tik. Yadiastun kadeskripsiang inggih punika wantah latar


ketrerangan saking teks punika kirang genah kemanten, santukan wantah latar
becik nanging nenten kapangkih pikobet genah sane pinih jangkep kasobyahang
sane dahat mialangin rikala nyelehin olih pangawi. Saking 13 genah punika
geguritan punika. taler wantah 3 genah kemanten sane
Uning ring wangun sane jangkep kauningayang pangawi. Genah
ngawangun carita, inggih punika pinaka punika inggih punika: ring telaga (rikala
tata cara ngaresepang daging carita. Ken Rajapala maboros), ring Carangsari
Carita sane becik inggih punika carita (Ki Durma nyeneng agung), lan ring telaga
sane prasida nudut pikayunan sang (rikala Ki Durma maboros).
pangwacen mangda ngresepang tur Ngenenin gaya bahasa ring
pinaka pamuputnyane prasida nyutetang geguritan Rajapala wenten kalih
daging carita punika. Pangawi iriki pinaka parindikan sane kaselehin inggih punika
sang sane ngawi carita pastika madue tata ngenenin basa sane kaanggen (deskripsi
cara sane malian-lianan ngawedarang Basa) lanparibasa Bali. Basa sane
daging caritannyane, sakewanten pastika kaanggen ring geguritan Rajapala inggih
pangawi sane becik pacang ngicen punika nganggen basa Bali Tengahan.
piteket-piteket sane dahat mawiguna Basa Bali Tengahan inggih punika pinaka
majeng ring pangwacen. Piteket-piteket basa Bali sane keni pengaruh saking basa
punika wenten sane janten wenten ring Jawa Kuna.Yadiastun basa Bali punika
carita (kasurat), utawi piteket sane metu keni pengaruh saking basa Jawa Kuna,
saking kajangkepan carita rikala nanging nenten ngicalang basa Bali
pangwacen nyutetang carita punika. punika.Sane pinih janten kacingak yening
Sajeroning geguritan Rajapala geguritan Rajapala nganggen basa Bali
wangun sane kaselehin wantah ngenenin tengahan inggih punika kaanggennyane
wangun intrinsiknyane. Mawit saking afiksasi saking basa kawi.Sakadi pangater
punika prasida kauningin pragina sane a-, seselan -in-, -um-, muahpangiring -
kaselehin manut ring konsep Rwa Bineda, aken.Ngenenin paribasa Bali sane
latar carita, gaya bahasa, lanpamargin munggih ring geguritan Rajapala inggih
carita ring geguritan Rajapala. Konsep punika sesenggakan. “Sesengggakan”
Rwa Bineda kaanggen ri sajeroning kacriang antuk kruna kadi, sakadi, lan
nyelehin pragina ring geguritan Rajapala buka, paribasa sane kapolihang inggih
puniki santukan maiketang sareng ajaran punika: (1) kadi rupaning toya letek
Hindu. Sane kaanggen pinaka konsep ginawe camani, sane maartos kawentenan
Rwa Bineda inggih punika darma muah padewekannyane sakadi toyane sane
adarma, darma pinaka simbol kabecikan letek tur kaanggen pawangsuhan pastika
lan adarma pinaka tungkalikannyane. nenten prasida mangedasang. (2)adulur
Sane pinaka pragina darma inggih punika kadi tulis, sane martos para jadmane
wenten 21 diri, lan pragina adarma wenten kasenggakang sakadi tulisane sane
3 diri. Pragina punika kabaos darma utawi maririgan. (3) kadi angganing
adarma kaselehin manut ring parilaksana dadaliumeng anggagana umor, maartos
muah bebaosan pragina punika. Pragina kawentenan jadmane sane doh samar-
sane kapanggih ring geguritan punika samar kakantenang. (4) kadi kapuk
nenten akeh sane jangkep kauningayang salamba tiba kanginan, sane maartos
olih pangawi. Sane jangkep kauningayang kawentenan Ken Rajapala sane kiris
inggih punika wantah pragina Ken karupayang sakadi kapuk sane sambyar
Rajapala, Ken Sulasih, Ki Durma, lan Kala katempuh angin.
Durgandeni. Pamargin carita/lelintihan ring
Latar caritageguritan Rajapala geguritan Rajapala kawedarang manut
puniki kakepah manados tiga, inggih insiden sane wenten ring carita punika.
punika latar genah, galah, muah kahanan. Geguritan Rajapalakakepah manados
Soang-soang akehnyane latar sane kalih pamargin carita/lelintihan, inggih
kapanggih inggih punika 13 genah, 5 punika pahan sane nyaritayang kahuripan
galah, 4 kahanan. Latar sane Ken Rajapala lan kahuripan Ki Durma.
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)

Ring pahan sane nyaritayang Ken Makudang-kudang guna sarat taler


Rajapala, pamargin caritanyane kakawitin madaging ring geguritan Rajapala puniki,
saking Ken Rajapala sane maboros sakadi sane sampun kapolihang ring
ngantos pinaka pamuputnyane lunga pikolih tetilikan. Guna sarat punika pinih
ngelarang yasa kerti (matapa). Pahan rumaket ring konsep Tri Hita Karana,
sane nyaritayang Ki Durma, pamargin sakemaon paiketan jadma sareng
caritanyane kakawitin saking Ki Durma palemahan nenten akeh sane kasurat.
sane urip praragan ngantos pinaka Guna sarat punika taler prasida ngranjing
pamuputnyane matemu sareng Diah Ayu ring watek paajah-ajah, (1) ring sajeroning
Anom. guna sarat paiketan jadma sareng Ida
Yadiastun carita punika mamurda Sang Hyang Widhi Wasa, guna sarat
geguritan Rajapala, nanging pinaka watek paajah-ajah sane kapolihang inggih
unteng bebaosannyane nyaritayang Ki punika Religius.(2)ring sajeroning guna
Durma pinaka pianak Ken Rajapala sarat paiketan rerama sareng pianak
sareng Ken Sulasih. Unteng saking akeh kapanggih guna sarat sane marupa
paletan kapertama punika tan ja lian pitutur Ken Rajapala Majeng ring Ki
nyaritayang Ken Rajapala sane madue Durma. Sakewanten guna sarat punika
Rabi widyadari maparab Ken Sulasih, tur nenten prasida ngranjing ring watek
madue putra asiki maparab Ki Durma. Iriki paajah-ajah, santukan punika wantah
madaging piteket sane janten kasurat marupa pabesen. Ring sajeroning guna
marupa pupuh-pupuh, akehnyane inggih sarat paiketan pianak sareng
punika 17 piteket. Piteket punika pinaka reramannyane, guna sarat sane
pitutur Ken Rajapala majeng ring Ki kapolihang inggih punika Ki Durma sane
Durma sadurung ipun ngelarang yasa kerti kayun ngincepang tur nglaksanayang
(matapa) ring alase. Piteket punika pitutur saking ajinnyane prasida ngranjing
mapaiketan pesan sareng sapunapi ring guna sarat watek paajah-ajah disiplin.
pratingkang manados manusa.Yadiastun (3) ring sajeroning guna sarat paiketan
karya sastra geguritan Rajapala puniki jadama sareng jadma, guna sarat watek
sampun lami kekaryanin, nanging piteket paajah-ajah sane kapolihanag inggih
punika prasida kaangen ring aab jagate punika bersahabat/komunikatif. (4)ring
sakadi mangkin. sajeroning guna sarat ngenenin paiketan
Ring paletan sane kaping kalih, parekan sareng Rajanyane, guna saret
pinaka unteng caritanyane inggih punika sane kapolihang inggih punika Ki Durma
nyaritayang Ki Durma sane urip praragan sanetangkil ka puri malajahang raga tur
ngantos prasida manados jadma sane kabaosang Ki Durma sane kayun
mautama. Pragina puniki madue polah ngamejahang raksasane yadiastun antuk
sane asih majeng ring rerama, krama, mangetohang urip. Guna sarat punika
teler ring pamerintah. Yadiastun ipun pinaka bakti parekan sareng rajannyane
katinggal ajinnyane ngelarang petapan, lan prasida ngranjing ring guna sarat
nanging Ki Durma setata menget ring watek paajah-ajah cinta tanah air.
pitutur ajinnyane tur kaanggen pinaka Saking makudang-kudang guna
panuntun ngamargiang kahuripannyane. sarat punika, prasida kamedalang ring
Ring paletan kalih puiki taler madaging pangaajahan watek paajah-ajah. Guru
piteket sane dahat becik. Piteketnyane pangajian prasida nganggen geguritan
inggih punika asih bakti I pianak sareng I Rajapala puniki pinaka srana pangajahan
rerama lan pamerintah. Lianan saking Ki santukan akeh madaging guna sarat sane
Durma sane kayun ngincepang pitutur pinih mabuat pinaka jalaran anggen
ajinnyane, Ki durma taler sarat pesan nincapang watek sane becik ring angga
manggih ajinnyane.Yadiastun akeh para sisia utawi mahasisia.
pialang sane kapanggih rikala ipun Tetilikan puniki pinaka untengnyane
ngaruruh ajinnyane, nanging Ki Durma nilikin indik guna sarat watek pajah-ajah
setata mautsaha.Ngantos ipun prasida ring sajeroning geguritan Rajapala,
matemu sareng ajinnyane sane pinih sakewanten sadurungnyane sampun
asihin ipun. kalaksanayang nyelehin wangun intinsik
e-Journal JJPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Vol: 2, No: 1 Tahun 2015)

saking geguritan puniki mangda Kumaidi. 2005. Pengukuran Bekal Awal


kapolihang kayaktian saking geguritan Belajar dan Pengembangan Tesnya.
Rajapala puniki. Akeh malih sane prasida Jurnal Ilmu Pendidikan. Jilid 5, No.
katilikin saking geguritan Rajapala puniki, 4,
sakadi struktur forma awinan puniki
Kuntoro, T. 2006. Pengembangan
mawentuk geguritan, guna sarat sosial,
Kurikulum Pelatihan Magang di STM
kawentenan geguritan/carita Rajapala ring
Nasional Semarang: Suatu Studi
krama Bali, muah sane tiosan. Panilik
Berdasarkan Dunia Usaha. Tesis
ngaptiang mangda panilik sane tiosan
tidak diterbitkan. Semarang: PPS
prasida nglanturang tetilikan puniki.
UNNES
KAPUSTAKAAN Pitunov, B. 13 Desember 2007. Sekolah
Aminuddin. 1984. Pengantar Apresiasi Unggulan Ataukah Sekolah
Sastra. Malang: IKIP Malang Pengunggulan ? Majapahit Pos, hlm.
Antara, I G.P. 2011.Prosa Fiksi Bali: 4 & 11
Pengertian Fungsi Aspek Klasifikasi Waseso, M.G. 2001. Isi dan Format Jurnal
Contoh. Singaraja: Fakultas Bahasa Ilmiah. Makalah disajikan dalam
dan Seni, Universitas Pendidikan Seminar Lokakarya Penulisan artikel
Ganesha. dan Pengelolaan jurnal Ilmiah,
Gautama, W.B. 2007. Kasusastraan Bali: Universitas Lambungmangkurat, 9-
Cakepan Panuntun Mlajahin 11Agustus
Kasusastraan Bali. Surabaya:
Paramita.
-------, 2007.Kamus Bali
Indonesia.Surabaya: Paramita
Ginarsa, I K.lan sawitra. 1982. Struktur
Geguritan Pakang Raras. Denpasar:
Pusat Pembinaan dan
Pengembangan Bahasa,
Departemen Pendidikan dan
Kebudayaan.
Medera, I N. 2005.Kasusastraan Bali.
Denpasar: Dinas Kebudayaan
Provinsi Bali.
Putra, I N.D. 2005.Tonggak Baru Sastra
Bali Modern.Denpasar: Program
Studi Magister Kajian Budaya Unud.
Siswanto, W. 2013.Pengantar Teori
sastra.Malang: Aditya Media
Publising.
Sugiyono. 2006. Metode Penelitian Bisnis.
Bandung: CV Yreme.
Suwija, I N. 2002.Wacana Lagu Pop Bali
Raja Pala: Kajian Bentuk, Fungsi
dan Makna. Denpasar:Program
Pascasarjana, UNUD.

Kansil, C.L. 2002. Orientasi Baru


Penyelenggaraan Pendidikan
Program Profesional dalam
Memenuhi Kebutuhan Dunia
Industri. Transpor, XX(4): 54-5 (4):
57-61

Anda mungkin juga menyukai