Anda di halaman 1dari 316

PUSAT PERBUKUAN

Departemen Pendidikan Nasional


Hak Cipta Pada Departemen Pendidikan Nasional
dilindungi oleh Undang-Undang

Mudah dan Aktif Belajar Fisika


untuk Kelas XII Sekolah Menengah Atas/Madrasah Aliyah
Program Ilmu Pengetahuan Alam

Penulis : Dudi Indrajit


Penyunting : Ahmad Saripudin
Pewajah Isi : Neni Yuliati
Ilustrator : S. Riyadi
Pewajah Sampul : A. Purnama

Ukuran Buku : 21 x 29,7cm

530.07
DUD DUDI Indrajit
m Mudah dan Aktif Belajar Fisika 3 :untuk Kelas XII Sekolah Menengah Atas /
Madrasah Aliyah Program Ilmu Pengetahuan Alam / penulis, Dudi Indrajit,
; penyunting, Ahmad Saripudin, ; illustrator, S. Riyadi. — Jakarta :
Pusat Perbukuan, Departemen Pendidikan Nasional, 2009.
vi, 306 hlm, : ilus. ; 30 cm

Bibliografi : hlm. 306


Indeks
ISBN 978-979-068-816-2 (No. Jil Lengkap)
ISBN 978-979-068-931-2

1. Fisika-Studi dan Pengajaran I. Judul


II. Ahmad Saripudin III. S. Riyadi

Hak Cipta Buku ini dibeli oleh Departemen Pendidikan Nasional


dari Penerbit Setia Purna Inves, PT

Diterbitkan oleh Pusat Perbukuan


Departemen Pendidikan Nasional
Tahun 2009

Diperbanyak oleh ....


Kata Pengantar
Puji syukur kami panjatkan ke hadirat Allah SWT, berkat rahmat
dan karunia-Nya, Pemerintah, dalam hal ini, Departemen
Pendidikan Nasional, pada tahun 2009, telah membeli hak cipta
buku teks pelajaran ini dari penulis/penerbit untuk disebarluaskan
kepada masyarakat melalui situs internet (website) Jaringan
Pendidikan Nasional.
Buku teks pelajaran ini telah dinilai oleh Badan Standar
Nasional Pendidikan dan telah ditetapkan sebagai buku teks
pelajaran yang memenuhi syarat kelayakan untuk digunakan
dalam proses pembelajaran melalui Peraturan Menteri Pendidikan
Nasional Nomor 22 Tahun 2007 tanggal 25 Juni 2007.
Kami menyampaikan penghargaan yang setinggi-tingginya
kepada para penulis/penerbit yang telah berkenan mengalihkan
hak cipta karyanya kepada Departemen Pendidikan Nasional
untuk digunakan secara luas oleh para siswa dan guru di seluruh
Indonesia.
Buku-buku teks pelajaran yang telah dialihkan hak ciptanya
kepada Departemen Pendidikan Nasional ini, dapat diunduh
(down load), digandakan, dicetak, dialihmediakan, atau difotokopi
oleh masyarakat. Namun, untuk penggandaan yang bersifat
komersial harga penjualannya harus memenuhi ketentuan yang
ditetapkan oleh Pemerintah. Diharapkan bahwa buku teks
pelajaran ini akan lebih mudah diakses sehingga siswa dan guru
di seluruh Indonesia maupun sekolah Indonesia yang berada di
luar negeri dapat memanfaatkan sumber belajar ini.
Kami berharap, semua pihak dapat mendukung kebijakan ini.
Kepada para siswa kami ucapkan selamat belajar dan
manfaatkanlah buku ini sebaik-baiknya. Kami menyadari bahwa
buku ini masih perlu ditingkatkan mutunya. Oleh karena itu, saran
dan kritik sangat kami harapkan.

Jakarta, Juni 2009


Kepala Pusat Perbukuan

iii
Kata Pengantar
Fisika adalah salah satu rumpun ilmu sains yang mempelajari alam semesta.
Ruang lingkup ilmu Fisika sangat luas, mulai dari atom yang berdimensi
nanometer hingga jagat raya yang berdimensi tahunan cahaya. Dalam
kehidupan sehari-hari, banyak ditemukan aplikasi ilmu Fisika, baik berupa
fenomena-fenomena di alam atau rekayasa teknologi. Oleh karena itu, Fisika
memiliki tingkat urgensitas yang tinggi karena merupakan dasar untuk
penguasaan teknologi di masa depan.
Sesuai dengan misi penerbit untuk memberikan kontribusi yang nyata bagi
kemajuan ilmu pengetahuan maka penulis dan penerbit merealisasikan tanggung
jawab tersebut dengan menyediakan buku bahan ajar Fisika yang berkualitas,
sesuai dengan tuntutan kurikulum yang berlaku saat ini.
Buku ini disusun dengan mengutamakan pendekatan secara inkuiri
(eksperimen) dan disajikan secara sistematis, komunikatif, dan integratif, serta
adanya keruntutan rangkaian (bab dengan subbab, antarsubbab dalam bab,
antaralenia dalam subbab). Sebelum mempelajari materi, sebaiknya Anda
terlebih dahulu membaca bagian Advanced Organizer yang terdapat pada
halaman awal setiap bab agar Anda dapat mengetahui isi bab secara umum.
Pada awal setiap bab, disajikan pula Tes Kompetensi Awal sebagai evaluasi
materi prasyarat untuk mempelajari bab yang bersangkutan.
Di akhir setiap bab, terdapat Rangkuman, Peta Konsep, dan Refleksi yang
bertujuan lebih meningkatkan pemahaman Anda tentang materi yang telah
dipelajari dengan memunculkan umpan balik untuk evaluasi diri. Buku ini di-
lengkapi juga dengan beberapa materi, tugas, dan soal pengayaan, di antaranya
Informasi untuk Anda (Information for You), Tantangan untuk Anda, Mari
Mencari Tahu, Tugas Anda, Pembahasan Soal, dan Tokoh yang dapat
memperluas pengetahuan materi Fisika yang sedang dipelajari.
Untuk menguji pemahaman Anda terhadap materi yang telah dipelajari
diberikan Tes Kompentensi Subbab pada setiap akhir subbab, Tes Kompetensi
Bab pada setiap akhir bab, dan Tes Kompetensi Fisika Semester pada setiap
akhir semester. Selain itu, pada akhir buku juga diberikan Tes Kompetensi Akhir
untuk menguji pemahaman materi Fisika selama satu tahun ajaran. Semua tes
kompetensi tersebut merupakan sarana mengevaluasi pemahaman dan
melatih kemampuan menerapkan konsep/prinsip Fisika yang berkaitan dengan
materi yang telah dipelajari. Adapun Kunci Jawaban (nomor ganjil) kami sajikan
untuk memudahkan Anda dalam mengevaluasi hasil jawaban.
Untuk menumbuhkan daya kreativitas, kemampuan psikomotorik, dan cara
berpikir ilmiah, kami sajikan Aktivitas Fisika dan Proyek Semester yang
menuntut peran aktif Anda dalam melakukan kegiatan tersebut.
Demikianlah persembahan kami untuk dunia pendidikan.

Bandung, Mei 2007

Penerbit
Panduan untuk Pembaca
Materi-materi pembelajaran pada buku ini berdasarkan kurikulum yang berlaku saat ini dan disajikan secara
sistematis, komunikatif, dan integratif. Di setiap awal bab, dilengkapi gambar pembuka pelajaran, bertujuan
memberikan gambaran materi pembelajaran yang akan dibahas, dan mengajarkan siswa konsep berpikir kontekstual
sekaligus merangsang cara berpikir kontekstual. Selain itu, buku ini juga ditata dengan format yang menarik dan
didukung dengan foto dan ilustrasi yang representatif. Penggunaan bahasa yang sederhana, sesuai dengan tingkatan
kognitif siswa sehingga membuat pembaca lebih mudah memahaminya.
Buku Fisika untuk SMA Kelas XII ini terdiri atas sepuluh bab, yaitu Gejala Gelombang, Gelombang Cahaya,
Gelombang Bunyi, Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor, Medan Magnetik, Induksi Elektromagnetik, Radiasi
Benda Hitam, Fisika Atom, Teori Relativitas Khusus, serta Fisika Inti dan Radioaktivitas. Untuk lebih jelasnya,
perhatikan petunjuk untuk pembaca berikut.
(1) Judul Bab, disesuaikan dengan tema materi dalam bab.
(2) Hasil yang harus Anda capai, tujuan umum yang harus Anda
capai pada bab yang Anda pelajari.
4
(3) Setelah mempelajari bab ini, Anda harus mampu, kemampuan
yang harus Anda kuasai setelah mempelajari bab.
(4) Gambar Pembuka Bab, disajikan untuk mengetahui contoh 18
1 manfaat dari materi yang akan dipelajari.
2 (5) Advanced Organizer, uraian singkat tentang isi bab untuk 19
3 menumbuhkan motivasi belajar dan mengarahkan Anda agar lebih
fokus terhadap isi bab.
5 (6) Tes Kompetensi Awal, merupakan soal prasyarat yang harus 20
Anda pahami sebelum memasuki materi pembelajaran.
(7) Materi Pembelajaran, disajikan secara sistematis, komunikatif,
integratif, dan sesuai dengan perkembangan ilmu dan teknologi
terkini (up to date).
6 (8) Gambar dan Ilustrasi, sesuai dengan materi dalam bab yang
disajikan secara proporsional dan harmonis. 21
(9) Contoh Soal, berisi contoh dan penyelesaian soal.
(10) Tugas Anda, berisi tugas atau latihan soal yang berkaitan 22
7 dengan materi tersebut.
(11) Pembahasan Soal, berisi contoh soal yang berasal dari
Ebtanas, UAN, UMPTN, atau SPMB.
8 23
(12) Mari Mencari Tahu, tugas mencari informasi yang bertujuan
menumbuhkan rasa ingin tahu dan mendorong siswa untuk
mencari informasi lebih jauh.
(13) Aktivitas Fisika, kegiatan yang dilakukan secara berkelompok
untuk mengembangkan kecakapan hidup Anda.
(14) Ingatlah, catatan atau hal-hal penting yang perlu Anda ketahui.
(15) Informasi untuk Anda (Information for You), berisi pengayaan
mengenai informasi dan aplikasi materi, disajikan dalam 2 bahasa
10 9
(bilingual).
12 (16) Tantangan untuk Anda, berisi soal-soal yang disajikan 24
dengan tingkat kesulitan lebih tinggi.
11 (17) Kata Kunci
13 (18) Tokoh, berisi tokoh Fisika penggagas ide baru dan pekerja
keras sehingga akan menumbuhkan semangat inovatif/kreatif, etos
kerja, dan mengembangkan kecakapan hidup Anda.
(19) Tes Kompetensi Subbab, berisi soal-soal untuk mengevaluasi
penguasaan materi subbab.
(20) Rangkuman
14 (21) Peta Konsep
(22) Refleksi, sebagai umpan balik bagi siswa setelah
mempelajari materi di akhir pembelajaran tiap bab. 25
15 (23) Tes Kompetensi Bab, berisi soal-soal untuk mengevaluasi
penguasaan materi bab.
(24) Proyek Semester, kegiatan percobaan untuk meningkatkan
pemahaman konsep Fisika dan memotivasi Anda untuk menggali
16 informasi, memanfaatkan informasi, dan menyelesaikan masalah.
26
(25) Tes Kompetensi Fisika Semester, berisi soal-soal untuk
17 mengevaluasi penguasaan materi selama satu semester.
(26) Tes Kompetensi Akhir, berisi soal-soal untuk mengevaluasi
penguasaan materi selama satu tahun ajaran.

v
Diunduh dari BSE.Mahoni.com

Daftar Isi
Kata Sambutan • iii
Kata Pengantar • iv
Panduan untuk Pembaca • v

Bab 1
Gejala Gelombang • 1
A. Pemahaman Gelombang • 2
B. Gelombang Berjalan dan Gelombang
Stasioner • 7
C. Sifat-Sifat Gelombang • 19
Rangkuman • 26
Peta Konsep • 27
Refleksi • 27
Tes Kompetensi Bab 1 • 28

Bab 2
Gelombang Cahaya • 31
A. Interferensi Cahaya • 32
B. Difraksi Cahaya • 37 Bab 4
C. Polarisasi Cahaya • 42
Rangkuman • 46
Medan Listrik, Potensial
Peta Konsep • 46 Listrik, dan Kapasitor • 75
Refleksi • 46
A. Muatan Listrik • 76
Tes Kompetensi Bab 2 • 47
B. Medan Listrik • 80
C. Energi Potensial Listrik dan
Potensial Listrik • 87
Bab 3 D. Kapasitor • 92
Rangkuman • 100
Gelombang Bunyi • 49 Peta Konsep • 101
A. Sifat Dasar Gelombang Bunyi • 50 Refleksi • 101
B. Cepat Rambat Bunyi • 51 Tes Kompetensi Bab 4 • 102
C. Unsur Bunyi dan Pemanfaatan
Gelombang Bunyi • 53
D. Sifat-Sifat Gelombang Bunyi • 55
E. Dawai dan Pipa Organa sebagai
Sumber Bunyi • 58 Bab 5
F. Energi Gelombang Bunyi • 66 Medan Magnetik • 105
Rangkuman • 70
Peta Konsep • 71 A. Medan Magnetik • 106
Refleksi • 71 B. Gaya Magnetik • 114
Tes Kompetensi Bab 3 • 72 C. Aplikasi Gaya Magnetik • 120
D. Sifat Magnet Bahan • 122
Rangkuman • 124
Peta Konsep • 125
Refleksi • 125
Tes Kompetensi Bab 5 • 126

vi
Bab 6
Induksi
Elektromagnetik • 131
A. Gejala Induksi
Elektromagnetik • 132
B. Aplikasi Induksi Elektromagnetik
Faraday • 142
C. Arus dan Tegangan Listrik Bolak-
Balik • 147
Rangkuman • 165
Peta Konsep • 166
Refleksi • 166
Tes Kompetensi Bab 6 • 167
Proyek Semester 1 • 169
Tes Kompetensi Fisika Semester 1 • 171

Bab 9
Bab 7 Teori Relativitas Khusus • 229
Radiasi Benda Hitam • 175 A. Semua Gerak Bersifat Relatif • 230
A. Pengertian Radiasi Benda B. Teori Relativitas Einstein • 235
Hitam • 176 Rangkuman • 252
B. Dualisme Gelombang Partikel • 183 Peta Konsep • 253
Rangkuman • 192 Refleksi • 253
Peta Konsep • 193 Tes Kompetensi Bab 9 • 254
Refleksi • 193
Tes Kompetensi Bab 7 • 194

Bab 10
Bab 8 Fisika Inti
Fisika Atom • 197 dan Radioaktivitas • 257
A. Evolusi Model Atom • 198 A. Inti Atom • 258
B. Atom Berelektron Banyak • 210 B. Radioaktivitas • 264
Rangkuman • 224 C. Reaksi Inti • 272
Peta Konsep • 225 D. Reaktor Nuklir, Bom Nuklir, dan
Refleksi • 225 Radioisotop • 277
Tes Kompetensi Bab 8 • 226 Rangkuman • 283
Peta Konsep • 284
Refleksi • 284
Tes Kompetensi Bab 10 • 285
Proyek Semester 2 • 287
Tes Kompetensi Fisika Semester 2 • 288

Tes Kompetensi Akhir • 291


Kunci Jawaban • 295
Apendiks • 300
Senarai • 303
Indeks • 304
Daftar Pustaka • 306

vii
Bab

1
Sumber: Science Encyclopedia, 2001
Riak pada air kolam terjadi karena perambatan getaran akibat
jatuhnya batu pada air kolam tersebut.

Gejala Gelombang
Hasil yang harus Anda capai:

menerapkan konsep dan prinsip gejala gelombang dalam menyelesaikan


masalah.

Setelah mempelajari bab ini, Anda harus mampu:

mendeskripsikan gejala dan ciri-ciri gelombang secara umum.

*B@B</< ?7/9 ;3:7<59/? >/2/ >3?;B9//< /7? ;3?B>/9/< @/:/6 @/AB A. Pemahaman
03<AB953:=;0/<5'=:/=;0/903?03<AB9:7<59/?/<E/<5A3?:76/A@3;/97<
;3<E30/? 2/>/A A3?8/27 93A79/ @30B/6 0/AB 278/AB69/< 93 2/:/; /7? Gelombang
*3>7<A/@ A/;>/9 >3?;B9//< /7? 03?53?/9 03?@/;/ 53:=;0/<5 B. Gelombang
*303</?<E/ >3?;B9//< /7? A72/9 03?53?/9 03?@/;/ 53:=;0/<5 !/?/9 27
Berjalan dan
/<A/?/ ?7/9?7/9 53:=;0/<5 27@30BA >/<8/<5 53:=;0/<5 />/A9/6 <2/
;3;0B9A79/< 0/6D/ >3?;B9//< /7? A72/9 03?53?/9 03?@/;/ 53:=;0/<5 Gelombang
*303</?<E/ />/9/6 53:=;0/<5 7AB Stasioner
'3;/6/;/< A3<A/<5 538/:/538/:/ 53:=;0/<5 ;3<8/27 @3@B/AB E/<5
C. Sifat-Sifat
>3<A7<5 B<AB9 ;3;>3:/8/?7 53:=;0/<5 A7<59/A :/<8BA @3?A/ ;3;/6/;7
/>:79/@7<E/2/:/;A39<=:=57%/6>/2/0/07<7<2//9/<;3<1/?7A/6B Gelombang
A3<A/<5 538/:/ 2/< 17?717?7 53:=;0/<5 @31/?/ B;B; @3?A/ >3<3?/>/<<E/
2/:/; 93672B>/< @36/?76/?7 &:36 9/?3</ 7AB >3?6/A79/< ;/A3?7 0/0 7<7
23<5/< 03</? 93:/9 <2/ /9/< ;3?/@/ A/98B0 =:36 @74/A@74/A 53:=;0/<5
E/<5 ;3<57@E/?/A9/< 0/6D/ +B6/< A3:/6 ;3<17>A/9/< @35/:/ @3@B/AB
23<5/< >3<B6 >3?67AB<5/< E/<5 A/9 A3?A/<27<57

Gejala Gelombang 1
Tes Kompetensi Awal
  &.'' '* &$+#%)(, * $& &)'(!% +$%(&",)&,)& +#%.-&'.%.&-#"(
 >/9/6E/<527;/9@B223<5/<53:=;0/<5  *30BA9/<83<7@83<7@53:=;0/<5E/<5<2/93A/6B7
 /5/7;/</9/6@74/A@74/A2/?753:=;0/<5  3:=;0/<5/>/9/6E/<5A3?03<AB9>/2//7?9=:/;
93A79/<2/;3<8/AB69/<0/AB932/:/;<E/

Tokoh A. Pemahaman Gelombang


*303</?<E/ 0/<E/9 938/27/< 27 @397A/? <2/ E/<5 3?/A 9/7A/<<E/
Frank Oppenheimer 23<5/< 53:=;0/<5 *30/5/7 1=<A=6 >3?</69/6 <2/ 03?>797? ;3<5/>/
(1912–1985) 0B<E72/?7@B;03?0B<E72/>/A2723<5/?,;B;<E/=?/<5/9/<;3<8/D/0
+3<AB @/8/ 97A/ 2/>/A ;3<23<5/? 9/?3</ ;3;7:797 A3:7<5/ '/2/6/:
@303AB:<E/ A3?23<5/?<E/ 0B<E7 0B9/< 6/<E/ 27@30/09/< =:36 /2/<E/
A3:7<5/ A3A/>7 8B5/ 27@30/09/< =:36 /2/<E/ @B;03? 0B<E7 2/< ;327B;
>3?/;0/A/< "3A79/ <2/ ;3<23<5/? >3;071/?//< @3@3=?/<5 A3:7<5/
<2/ A3:/6 ;3<3?7;/ 53:=;0/<5 0B<E7 E/<5 ;3?/;0/A 27 B2/?/ @30/5/7
;327B; >3?/;0/A/<<E/
3?2/@/?9/< @B;03?<E/ 53:=;0/<5 2793:=;>=99/< ;3<8/27 2B/
;/1/; E/7AB     2/<    
3:=;0/<5;39/<7903?/@/:2/?7=@7:/@753A/?/<@B/ABA7A79/A/B>/?A793:
272/:/;@B/AB?B/<5<3?572/<;=;3<AB;53A/?/<27?/;0/A9/<;3:/:B7
5/<55B/< 27 2/:/; ;327B; A3;>/A A3?8/27<E/ 53A/?/< A3?@30BA A/<>/
>3?>7<2/6/< ;/A3?7 *30/5/7 1=<A=6 93A79/ 07=:/ 27>3A79 /A/B 2753@39
5/<55B/< A3?6/2/> A/:7 278/:/?9/< @3>/<8/<5 A/:7 '/2/ @//A E/<5
Frank Oppenheimer lahir di New York 03?@/;//< A/:7 E/<5 03?53A/? ;3<56/@7:9/< @32797A >3?B0/6/< >/2/
pada tahun 1912. Di Exploratorium
dia mendemonstrasikan pengamatan-
A39/</< B2/?/ 27 @397A/?<E/ 2/< >3?B0/6/< >/2/ A39/</< 7<7 278/:/?9/<
nya bahwa gerakan pendulum bila @30/5/7 53:=;0/<5 0B<E7 ;3:/:B7 B2/?/
diproyeksikan pada sabuk kertas 3:=;0/<5 3:39A?=;/5<3A79 03?/@/: 2/?7 =@7:/@7 ;B/A/<;B/A/<
bergerak membentuk lintasan grafik
sinusoidal. :7@A?79 27 2/:/; /A=; /A/B ;=:39B: '/2/ 53:=;0/<5 3:39A?=;/5<3A79
Sumber: Conceptual Physics, 1998 3<3?572/<;=;3<AB;270/D/=:36;32/<:7@A?792/<;/5<3AE/<52/>/A
;3<8/:/? ;3:/:B7 ;327B; C/9B; /6/E/ ;3?B>/9/< 53:=;0/<5
3:39A?=;/5<3A79 9/?3</ 2/>/A ;3<8/:/? A/<>/ /2/<E/ ;327B; >3?/<A/?/
3?2/@/?9/< /?/6 53A/? 2/< ?/;0/A/<<E/ 53:=;0/<5 27032/9/<
;3<8/27    !  2/<      ,<AB9
;3<53A/6B7 932B/ 03<AB9 53:=;0/<5 A3?@30BA :/9B9/<:/6 9357/A/<
03?79BA
Aktivitas Fisika 1.1
Jenis Gelombang Berdasarkan Arah Getarannya
Tujuan Percobaan
Mengamati gelombang transversal dan gelombang longitudinal.
Alat-Alat Percobaan
Sebuah slinki (pegas plastik) yang panjangnya 3 meter.
Langkah-Langkah Percobaan
1. Pegang kuat-kuat salah satu ujung slinki oleh teman Anda atau diikatkan
pada tiang.
2. Rentangkan sesuai panjangnya dan getarkan ujung yang satu dengan
satu kali hentakan naik turun dari posisi setimbang dan kembali ke posisi
setimbang (posisi saat tangan Anda diam).
3. Ulangi langkah 2, dan getarkan ujung slinki tersebut terus menerus naik
turun, kemudian amati perambatan gelombang sepanjang slinki.

2 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Tugas Anda 1.1
Selain dalam medium slinki,
dapatkah Anda mencari medium lain
4. Letakkan slinki di atas lantai licin, kemudian dengan bantuan teman Anda untuk menggambarkan gelombang
longitudinal?
pegang salah satu ujungnya.
5. Hentakkan salah satu ujung pegas dengan satu kali dorongan dan satu kali
tarikan ke posisi semula. Amati rapatan dan regangan yang merambat sepan-
jang slinki.

6. Ulangi langkah 5, namun dorongan dan tarikannya dilakukan secara terus-


menerus. Amati perambatan dan regangan sepanjang slinki. arah
getar T

/?7 >3?1=0//< A3?@30BA 27>3?=:36 93@7;>B:/< @3>3?A7 27AB<8B99/<


2/:/; A/03: 03?79BA
 &
'3?032//<3:=;0/<5+?/<@C3?@/:2/<3:=;0/<5#=<57AB27</: arah rambat
,#& (!'-( &)'(!+(,/ +,& /
()(!#-.#(&*&#(%#
T
.&,+(,/ +,& .&,)(!#-.#(& arah rambat

3<AB9
3:=;0/<5
arah getar
?/653A/?/< +35/9:B?B@23<5/</?/6 *3/?/623<5/</?/6?/;0/A/<
?/;0/A/<53:=;0/<5 53:=;0/<5 0
'/<8/<5 $3?B>/9/<8/?/9/<A/?/ $3?B>/9/<8/?/9/<A/?/?/>/A/< Gambar 1.1
3:=;0/<5 >B<1/993>B<1/9 93?/>/A/<03?79BA<E//A/B Berdasarkan arah getarnya,
53:=;0/<503?79BA<E/ ?3<55/<5/<93?3<55/<5/< gelombang mekanik
03?79BA<E/ dikelompokkan menjadi:
(a) Gelombang transversal;
3:=;0/<5A?/<@C3?@/:/2/:/653:=;0/<5E/<5/?/653A/?/<<E/A35/9 (b) Gelombang logitudinal.
:B?B@ A3?6/2/> /?/6 ?/;0/A/<<E/ 1=<A=6<E/ 53:=;0/<5 >3?;B9//< /7?
53:=;0/<5 >/2/ A/:7 2/< 53:=;0/<5 1/6/E/ 3:=;0/<5 :=<57AB27</:
/2/:/6 53:=;0/<5 E/<5 /?/6 53A/?<E/ @38/8/? 23<5/< /?/6 ?/;0/A/<<E/
1=<A=6<E/ 53:=;0/<5 0B<E7 2/< 53:=;0/<5 >/2/ >35/@
3:=;0/<5 >/2/ >35/@ /A/B @:7<97 2/>/A ;3<55/;0/?9/< 03<AB9
53:=;0/<5A?/<@C3?@/:2/<53:=;0/<5:=<57AB27</:03?5/<AB<50/5/7;/</
1/?/ >35/@ A3?@30BA 2753A/?9/< !79/ >35/@ 2703?7 B@79/< A35/9 :B?B@
A3?6/2/> >/<8/<5<E/ /9/< A3?03<AB9 53:=;0/<5 A?/<@C3?@/: 2/>B<
879/ >35/@ 2703?7 5/E/ @3/?/6 23<5/< >/<8/<5 >35/@ >/2/ >35/@ /9/<
A3?8/27 ?/>/A/< 2/< ?3<55/<5/< E/<5 27@30BA 53:=;0/<5 :=<57AB27</:
B/A:/6;=23:53:=;0/<523<5/<;3<55B</9/<@3BA/@A/:7E/<5@/:/6
@/AB B8B<5<E/ 2779/A9/< >/2/ A7/<5 "3;B27/< 53?/99/< A/<5/< <2/
</79AB?B<@367<55//9/<A3?:76/A0/5/7;/</@30B/653:=;0/<5;3?/;0/A Gambar 1.2
@3>3?A7 >/2/ '+   $3<B?BA <2/ />/9/6 A/:7 79BA ;3?/;0/A Gelombang pada tali.

93A79/ 2753A/?9/<
/:/; >3?/;0/A/<<E/ 53:=;0/<5 ;3;7<2/69/< 3<3?57 2/< A72/9
;3<E3?A/9/< >3?/;0/A/< ;327B;<E/ '/2/ 9/@B@ 53:=;0/<5 A/:7 53?/9/<
A/<5/<</79AB?B<;3;0/<597A9/<3<3?57;39/<79>/2/A/:7<3?57;39/<79
A3?@30BA ;3<553A/?9/< 2/3?/6 27 @397A/?<E/ @367<55/ 2/3?/6 27 @397A/?<E/
79BA >B:/ 03?53?/9 </79 AB?B< 23;797/< @3A3?B@<E/ @/;>/7 B8B<5 A/:7

Gejala Gelombang 3
puncak 1. Panjang, Frekuensi, Periode, dan Cepat Rambat Gelombang
347<7@7 @/AB 53:=;0/<5 >/2/ 53:=;0/<5 A?/<@C3?@/: /2/:/6 8/?/9
lembah
E/<5 @/;/ 23<5/< 8/?/9 /<A/?/ 2B/ >B<1/9 03?B?BA/< /A/B 2B/ :3;0/6
03?B?BA/< !/?/9 A3?@30BA 27</;/9/< >/<8/<5 53:=;0/<5   @3>3?A7
panjang gelombang 27AB<8B99/< >/2/ '+ 

/ '/2/ 53:=;0/<5 :=<57AB27</: >/<8/<5 53:=;0/<5   272347<7@79/<
@30/5/7 8/?/9 E/<5 @/;/ 23<5/< 8/?/9 /<A/?/ 2B/ >B@/A ?3<55/<5/< E/<5
rapatan renggangan 03?239/A/< /A/B 8/?/9 /<A/?/ 2B/ >B@/A ?/>/A/< E/<5 03?239/A/< @3>3?A7
>/2/ '+ 

!/?/9E/<527A3;>B653:=;0/<5@3A7/>@/AB@/AB/<D/9AB27</;/9/<
13>/A ?/;0/A 53:=;0/<5 ! @32/<59/< 0/<E/9<E/ 53:=;0/<5 E/<5
panjang gelombang A3?03<AB9 @3A7/> @/AB @/AB/< D/9AB 27</;/9/< 4?39B3<@7 
0 '3?7=23   /2/:/6 D/9AB E/<5 27>3?:B9/< B<AB9 ;3<3;>B6 8/?/9
Gambar 1.3 @/AB >/<8/<5 53:=;0/<5
(a) Panjang gelombang pada
gelombang transversal. 2. Persamaan Umum Gelombang
(b) Panjang gelombang pada
gelombang longitudinal. 3@/?/<03@/?/< />/ E/<5 27;7:797 @30B/6 53:=;0/<5 <2/ >/@A7
;/@76 7<5/A 0/6D/ @3A7/> 53:=;0/<5 ;3;7:797 4?39B3<@7  >3?7=23  
2/< 13>/A ?/;0/A 53:=;0/<5 ! B0B<5/< /<A/?/ 03@/?/<03@/?/<
A3?@30BA @31/?/ ;/A3;/A7@ 27AB:7@9/< @30/5/7 03?79BA

/A/B!  H 

"3A3?/<5/<
!  13>/A ?/;0/A 53:=;0/<5 ; @
 >/<8/<5 53:=;0/<5 ;

 >3?7=2353:=;0/<5@
  4?39B3<@7 53:=;0/<5 F
bukit
y
gelombang '3?6/A79/< '+   /;0/? A3?@30BA ;3?B>/9/< >?=E39@7 2/?7
B F @7;>/<5/< # 2/< >3?>7<2/6/< " 2/?7 @30B/6 53:=;0/<5 3<AB9<E/
;3<E3?B>/7 03<AB9 53:=;0/<5 A?/<@C3?@/: A3?27?7 2/?7 0B97A 2/< :3;0/6
C E
A B' F' G
x 3?2/@/?9/< 5/;0/? A3?@30BA >/<8/<5 53:=;0/<5 /2/:/6 8/?/9 2/?7
D H  93  /A/B 8/?/9 2/?7  93  ;>:7AB2=  /2/:/6 <7:/7 @7;>/<5/<
lembah A3?03@/?E/<52/>/A271/>/7>/?A793:;327B;E/7AB8/?/92/?793/A/B
gelombang 2/?7  93  'B<1/9 53:=;0/<5 /2/:/6 A7A79 A3?A7<557 >/2/ 53:=;0/<5
Gambar 1.4 E/7AB A7A79  2/< A7A79  /@/? 53:=;0/<5 /2/:/6 139B<5/< /A/B :3;0/6
Panjang gelombang ( ) pada
grafik simpangan (y) terhadap A3?3<2/6 E/7AB A7A79  2/< A7A79  2/>B< @7;>B: /2/:/6 A7A79A7A79 >/2/
arah rambat (x). 53:=;0/<5 93A79/ ;3<1/>/7 93@3A7;0/<5/< /A/B @7;>/<5/<<E/ <=:

Contoh 1.1
3:=;0/<5>/2/A/:7;3?/;0/A23<5/<9313>/A/<; @!79/8/?/9/<A/?/ >B<1/9
53:=;0/<5E/<503?B?BA/</2/:/6 ;3A3?A3<AB9/<
/ >/<8/<553:=;0/<5
2 = 36 m
0 4?39B3<@753:=;0/<5A3?@30BA
0
793A/6B7
!; @
!/?/9/<A/?/ >B<1/9 ;

4 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


/  
  
!/27>/<8/<553:=;0/<5A/:7 ; Pembahasan Soal
0 ! 
Gelombang air laut menyebabkan
! 
   F permukaan air naik turun dengan
 periode 2 s. Jika jarak antara dua

!/274?39B3<@753:=;0/<5A/:7/2/:/6 F puncak gelombang 5 m,
gelombang akan mencapai jarak
10 m dalam waktu ....
a. 1 s
Contoh 1.2 b. 2 s
c. 3 s
7>3?;B9//<@B<5/7A3?2/>/A2B/0B/65/0B@E/<5A3?>7@/6@38/B6
1;"32B/<E/ d. 4 s
</79AB?B<A3?0/D/53:=;0/<5/7?*/:/6@/AB5/0B@03?/2/27>B<1/953:=;0/<5 e. 5 s
@32/<59/<5/0B@E/<5:/7<03?/2/272/@/?53:=;0/<57/<A/?/932B/5/0B@A3?@30BA UMPTN 2001
A3?2/>/A@/AB0B97A!79/4?39B3<@753:=;0/<5/7?A3?@30BA/2/:/6 FA3<AB9/<13>/A Pembahasan:
?/;0/A53:=;0/<5>/2//7? T =2s
1,5
0 5 m
793A/6B7 F
3<5/<;3;3?6/A79/<5/;0/?27>3?=:36
  
1; jarak antara dua puncak = satu
  
1; gelombang

!  
1;I F v=
5m
 = 2,5 m/s
T 2s
 
1; @
s = vt
 ; @ 10 m = (2,5 m/s)t
!/2713>/A?/;0/A53:=;0/<5>/2//7?/2/:/6 ; @
10 m
t= =4s
2,5 m/s

3. Energi Gelombang Jawaban: d

7/D/:0/07<7<2/A3:/6;3<53A/6B70/6D/53:=;0/<5276/@7:9/<
=:36 53A/?/< E/<5 27?/;0/A9/< ,<AB9 ;3<567AB<5 3<3?57 53:=;0/<5
<2/ 6/?B@ ;3<57<5/A 93;0/:7 ;/A3?7 27 "3:/@ .  A3<A/<5 3<3?57 A=A/:
;/@@/E/<503?=@7:/@7>/2/>35/@<3?57A3?@30BA27AB:7@9/<@30/5/703?79BA

  

23<5/<    
@30/5/7 9=<@A/<A/ 5/E/ 2/<  /2/:/6 /;>:7AB2=
*3:/<8BA<E/ >3?6/A79/< 5/;0/? 03?79BA
m   x
Gambar 1.5
Gerakan tangan dirambatkan
oleh tali dalam bentuk
gelombang.

'+   ;3?B>/9/< @30B/6 ;=23: 53:=;0/<5 A/:7 3:=;0/<5


A/:7 A3?@30BA A3?8/27 9/?3</ /2/<E/ 53?/9/< A/<5/< +/<5/< A3?@30BA
03?53?/96/?;=<7923<5/</;>:7AB2=2/<4?39B3<@7@B2BA
3?/9/<
A/<5/< 7<7 ;3<E30/09/< @3A7/> 3:3;3< A/:7 ;3<5/:/;7 53?/9 6/?;=<79
 /2/:/6;/@@/2/?7@35;3<9317:A/:7  ;3?B>/9/<?/>/A;/@@/:7<3/?
A/:7 2/< " ;3?B>/9/< >/<8/<5 @35;3< A/:7 3<5/< 23;797/< 3<3?57
53:=;0/<5 2/>/A 27AB:7@9/< @30/5/7 03?79BA Tugas Anda 1.2
Embusan angin kencang membuat
   Sears Building di Chicago goyang
dan selanjutnya bergetar dengan
frekuensi sebesar 0,1 Hz. Berapa
  
 periode getarannya?

Gejala Gelombang 5

    "



  
 "  H 

*3:/<8BA<E/ >3?6/A79/< '+   03?79BA


P1
/
t1
x

Gambar 1.6 P1 t1 +  t
(a) Pada waktu t1, gelombang tali 0
mencapai titik P1 dan memiliki
energi karena gerak harmonik
elemen-elemennya. x
(b) Pada saat waktu bertambah
sebesar t , gelombang tali
menjalar sejauh v t . v t
'+   ;3;>3?:76/A9/< @30B/6 53:=;0/<5 E/<5 ;3<8/:/? 93
9/</< '/2/ @//A   53:=;0/<5 A3>/A ;3<1/>/7 A7A79 '  *3A7/> @35;3<
A/:7>/2/0/57/<97?7' ;3;7:7973<3?57  E/<52703?79/<=:36 +,'(
1  *3A3:/6    53:=;0/<5 A3:/6 ;3<8/:/? @38/B6 "  !   @3>3?A7
Tantangan A3?:76/A >/2/ '+    <3?57 E/<5 27A?/<@;7@79/< ;3:/:B7 '
untuk Anda @3:/;/   /2/:/6

Grafik simpangan terhadap waktu   
 "
sebuah gelombang yang memiliki
kecepatan 0,05 m/s seperti pada
gambar berikut.
  
 !   H 
y(cm)
10 *3:/<8BA<E/ 8B;:/6 3<3?57 E/<5 27A?/<@;7@79/< @3A7/> @/AB/< D/9AB
27@30BA :/8B 3<3?57 /A/B @/;/ 23<5/< 2/E/ E/<5 27A?/<@;7@79/< *31/?/
t(s) ;/A3;/A7@ 27AB:7@ @30/5/7 03?79BA

150 cm   
 !  H
Berdasarkan gambar tersebut,

tentukan:
a. amplitudo (A);
/?7  +,'( 1  <2/ 2/>/A ;3:76/A 0/6D/ 2/E/ E/<5 27A?/<@
b. periode (T); ;7@79/< 03?0/<27<5 :B?B@ 23<5/< 9B/2?/A /;>:7AB2= 9B/2?/A 4?39B3<@7
c. frekuensi gelombang (f). 2/< :/8B 53:=;0/<5

Contoh 1.3
*30B/653:=;0/<5>/<8/<5<E/ 1;2/</;>:7AB2=<E/  1;03?53?/923<5/<
9313>/A/<; @27@3>/<8/<5A/:7E/<5>/<8/<5<E/ ;2/<;/@@/<E/
5
/ 3?/>/9/63<3?57A=A/:53:=;0/<5>/2/A/:7
0 3?/>/9/62/E/E/<527?/;0/A9/<A/:7A3?@30BA
0
793A/6B7  1;  ;
   1;  
5?/;
! ; @

6 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


)/>/A;/@@/:7<3/?A/:7/2/:/6


95
Kata Kunci
    I
H 95 ;
; • gelombang mekanik
• gelombang elektromagnetik
?39B3<@7@B2BA53:=;0/<5/2/:/6 • gelombang transversal
   ; @ • gelombang longitudinal

         ?/2 @ • panjang gelombang



  ; • periode gelombang
/ <3?57A=A/:53:=;0/<5>/2/A/:7/2/:/6 • frekuensi gelombang
• simpul

  
 " • laju energi gelombang
• daya gelombang
• cepat rambat gelombang
• rapat massa linear
  I
H 95 ; ?/2 @ 

;  ; ! • energi total gelombang

0 /E/E/<527A?/<@;7@79/<;3:/:B7@30B/6A7A79>/2/A/:7/2/:/6

  
 !


  I
H 95 ; ?/2 @ 

; ; @  -

Tes Kompetensi Subbab A


 +$%(&"&'.%.&-#"(
 !3:/@9/<83<7@83<7@53:=;0/<503?2/@/?9/<@B;03? 932B/ 5/0B@ A3?@30BA A3?2/>/A @30B/6 0B97A
2/</?/653A/?<E/ 53:=;0/<5 !79/ 13>/A ?/;0/A 53:=;0/<5
 ; @
 3:=;0/<5/7?:/BA03?53?/923<5/<9313>/A/< ; @ A3<AB9/<4?39B3<@753:=;0/<5A3?@30BA
!/?/9/<A/?/A75/>B<1/953:=;0/<5E/<503?239/A/<  *30B/653:=;0/<5;3?/;0/A9/<3<3?57@303@/?
!
/2/:/6;+3<AB9/< 23<5/<4?39B3<@7

F2/</;>:7AB2= 1;
/ >/<8/<553:=;0/<5 / 7AB<5:/6>3<5B?/<5/<3<3?57879/4?39B3<@7<E/
0 >3?7=23 A3A/>2/</;>:7AB2=<E/03?B0/6;3<8/27 1;
1 4?39B3<@753:=;0/<5 0 7AB<5:/6 3<3?57 53:=;0/<5 A3?@30BA 879/
 3?79/< 2B/ /:/@/< ;3<5/>/ 53:=;0/<5 /7? :/BA 1
4?39B3<@72/</;>:7AB2=<E/;3<8/27 9/:72/?7
/;>:7AB2=<E/@3;/97<9317:879/@3;/97<8/B62/?7 2
@B;03?53:=;0/<5 @3;B:/
 B/0B/65/0B@03?8/?/9 ;"32B/5/0B@A3?@30BA  *B/AB53:=;0/<5A?/<@C3?@/:E/<5;3;7:7974?39B3<@7
03?/2/27/A/@>3?;B9//</7?"32B/5/0B@03?53?/9
 9F ;3<553A/?9/< >/?A793: 03?;/@@/
 ;5
</79AB?B<03?@/;//<23<5/<>3<8/:/?/<53:=;0/<5 23<5/</;>:7AB2=;;!79/  
67AB<5:/6
/7?*/AB5/0B@03?/2/27/A/@0B97A53:=;0/<52/< 03@/?3<3?5753A/?E/<527;7:797=:36@B;03?53A/?
@/AB :/57 03?/2/ 27 :3;0/6 53:=;0/<5 7 /<A/?/ 53:=;0/<5A3?@30BA

B. Gelombang Berjalan dan Gelombang


Stasioner
$/@76 7<5/A9/6 <2/ 1/?/ ;3;0B/A 53:=;0/<5 A?/<@C3?@/:
;3<55B</9/< A/:7 */:/6 @/AB B8B<5 A/:7 E/<5 A3?:3A/9 27 /A/@ :/<A/7
2763<A/99/< AB?B< </79 @367<55/ >/2/ A/:7 A3?@30BA A3?8/27 53:=;0/<5
E/<5 27A/<2/7 23<5/< A3?03<AB9<E/ 0B97A 2/< :3;0/6 E/<5 ;3<8/:/?
@3>/<8/<5 A/:7 !79/ A/<5/< <2/ ;/;>B ;3<553?/99/< B8B<5 A/:7 AB?B<
</79 @31/?/ 9=<@A/< @3:/;/ 53?/9/< A3?@30BA /9/< A3?03<AB9 53:=;0/<5
E/<5 ;3<8/:/? @3>/<8/<5 A/:7 /5/7;/</ 03<AB9 53:=;0/<5 A3?@30BA
!79/ <2/ >3?6/A79/< 53:=;0/<5 A3?@30BA ;3;7:797 /;>:7AB2= A3A/>
3:=;0/<5 @3>3?A7 7<7 27@30BA 53:=;0/<5 03?8/:/<

Gejala Gelombang 7
1. Gelombang Berjalan
y *3BA/@A/:7>/<8/<52753A/?9/<@367<55/>/2/A/:7;3?/;0/A53:=;0/<5

v A?/<@C3?@/: 93 /?/6 @B;0B" >=@7A74 @3>3?A7 A3?:76/A >/2/ '+ 
3:=;0/<5 03?8/:/< E/<5 276/@7:9/< 27;B:/7 2/?7 A7A79 & E/7AB A7A79 /@/:
?/;0/A/<53:=;0/<5*//AA7A79&A3:/603?53A/?@39=<@7;>/<5/<53A/?
O P x A7A79&A3?6/2/>D/9AB53:=;0/<5;3;3<B67>3?@/;//<@7;>/<5/<53A/?
6/?;=<7@ *31/?/ ;/A3;/A7@ >3?@/;//<<E/ 27AB:7@9/< @30/5/7 03?79BA
Gambar 1.7 #   @7<
  H
Gelombang merambat
ke arah sumbu-x positif. "3A3?/<5/<
#  @7;>/<5/< 53:=;0/<5 ;
  /;>:7AB2= 53:=;0/<5 ;

 9313>/A/< @B2BA ?/2 @
  D/9AB @
 
&:369/?3</
 2/<     +,'(1 2/>/A8B5/27AB:7@

  H
#   @7<  /A/B #   @7< 

3:=;0/<5 ;3?/;0/A ;B:/7 2/?7 A7A79 & 93 @B;0B" >=@7A74 ;3<B8B
A7A79'E/<503?8/?/9"2/?7A7A79&-/9ABE/<527>3?:B9/<53:=;0/<5B<AB9
"
;3?/;0/A 2/?7 A7A79 & 93 A7A79 ' @38/B6 " /2/:/6  @39=< !79/ A7A79

!
"
03?53A/?@3:/;/@39=<;/9/A7A79 /9/<03?53A/?@3:/;/H @39=<
!
'3?@/;//< @7;>/<5/< 53:=;0/<5 27 A7A79 ' /2/:/6

 "  H
#   @7<
   
 !
 +,'( 1 03?:/9B B<AB9 53:=;0/<5 E/<5 ;3?/;0/A 93 /?/6
@B;0B">=@7A742/>B<>3?@/;//<53:=;0/<5E/<5;3?/;0/A2/?7@B;0B"
>=@7A74 ;3<B8B @B;0B" <35/A74 /A/B >B@/A 9==?27</A /2/:/6

 "
#   @7<
     H
 !
'/2/ +,'(12/< +,'(1/;>:7AB2=03?6/?5/
>=@7A74 9/?3</ 27/<55/> /D/: 53A/?/< 27;B:/7 2/?7 A7A79 @3A7;0/<5 &
03?53?/9 93 /A/@ !79/ 53?/9/< 27;B:/7 2/?7 A7A79 @3A7;0/<5 & 03?53?/9
93 0/D/6 ;/9/ /;>:7AB2=  03?6/?5/ <35/A74 @367<55/ >3?@/;//<
Ingatlah @7;>/<5/< 53:=;0/<5 27 ' @31/?/ B;B; ;3<8/27

 "
y =  A sin
t  kx  #    @7<
     H
+A = awal getaran gelombang ke  !
atas
–A = awal getaran gelombang ke /:/; 03<AB9 :/7<  +,'( 1 2/>/A 27AB:7@ @30/5/7 03?79BA
bawah
+k = gelombang merambat ke
kiri
#     @7< 
   "   H

–k = gelombang merambat ke
kanan

23<5/<  /2/:/6 <7:/7 2/?7  /A/B 
!

8 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


"3A3?/<5/< Tugas Anda 1.3
#  @7;>/<5/< 53:=;0/<5 ; Gelombang air laut merupakan

 9313>/A/< @B2BA 53A/?/< ?/2 @ gelombang berjalan. Energi


"  >=@7@7 A7A79 ' 27B9B? 2/?7 A7A79 /@/: & ; gelombang air laut ini dapat
digunakan untuk menggerakkan
  07:/<5/< 53:=;0/<5 generator listrik. Bukan hal yang
  /;>:7AB2= ; mustahil teknologi ini suatu saat
  D/9AB A7A79 /@/: 03?53A/? @ diterapkan di Indonesia. Menurut
Anda, kira-kira di daerah laut
  4?39B3<@7 53A/?/< 53:=;0/<5 F manakah teknologi ini dapat
diterapkan? Coba Anda diskusikan
a. Sudut Fase, Fase, dan Beda Fase alasannya bersama teman-teman.
<2/ A3:/6 ;3<53A/6B7 0/6D/ 53:=;0/<5 03?8/:/< ;3;7:797
>3?@/;//< @7;>/<5/< @3>3?A7 >/2/  +,'( 1 ,<AB9 93/2//<
B;B; >3?@/;//<<E/ @30/5/7 03?79BA

  "
#   @7< 
  "    @7<    
 
/?7 >3?@/;//< A3?@30BA 03@/? @B2BA 4/@3<E/ /2/:/6

  "
        H 
 
2/< 03@/? 4/@3<E/ /2/:/6
  "
      H 
 
@367<55/6B0B<5/</<A/?/@B2BA4/@32/<4/@353:=;0/<5<E/2/>/A27AB:7@
@30/5/7 03?79BA
y
       H  A B

'3?6/A79/< '+  +7A79  E/<5 03?8/?/9 "  2/?7 A7A79 /@/: O x
53A/?/< & A3:/6 03?53A/? @3:/;/  @39=< ;3;7:797 4/@3   '/2/ /D/:
53A/?/< E/<5 @/;/ A7A79  03?8/?/9 "  2/?7 A7A79 /@/: 53A/?/< & 2/< x1

;3;7:797 4/@3   32/ 4/@3 A7A79  2/<  /2/:/6 x2

 "   "  Gambar 1.8


            
    Titik A yang berjarak x1 dan titik
B yang berjarak x2 dari O. Kedua
titik memiliki beda fase  .
"  " "
    H 

Mari Mencari Tahu


$/@767<5/A9/6<2/A3<A/<503<1/<//:/;>/:7<52/6@E/AE/<5;3<7;>/@/B2/?/
@/B2/?/97A/271362/<@397A/?<E/>/2/ 3@3;03?

 &)'(!,.('#
;3:B:B6:/<A/99/<0B;7136+B5/@<2/1/?7:/67<4=?;/@7;3<53</753:=;0/<5
A@B</;7A3?@30BA@3>3?A70/5/7;/</A3?8/27<E//>/>3<E30/0>3<E30/0<E/9/>/<
2/<27;/</>3?</6A3?8/27+@B</;72/<7<4=?;/@7:/7<<E/A3<A/<5A@B</;75/?
:3076;3</?79A/;0/69/<5/;0/?5/;0/?E/<5?3:3C/<932/:/;AB:7@/<<2/

Gejala Gelombang 9
Informasi Contoh 1.4
untuk Anda
'3?@/;//<@30B/653:=;0/<503?8/:/<27<E/A/9/<=:36#
@7<
  
H
"
23<5/<"2/<#2/:/;1;2/<2/:/;@39=<A3<AB9/<
Satuan frekuensi adalah hertz (Hz), / /?/6>3?/;0/A/<53:=;0/<5 2 07:/<5/<53:=;0/<5
diambil dari nama Heinrich Hertz, 0 /;>:7AB2=53:=;0/<5 3 13>/A?/;0/A53:=;0/<5
orang yang pertama kali
mendemonstrasikan gelombang 1 4?39B3<@753:=;0/<5
radio pada 1886. Satu getaran per 0
sekon disebut 1 hertz; dua getaran '3?@/;//<@7;>/<5/<#
@7<
  
H
"2/>/A27@/;/9/<23<5/<>3?@/;//<
per sekon dinamakan 2 hertz, dan
selanjutnya. #@7< 
t  kx  
#
@7<
  
H
"
@7<  H
  "
Information for You 3<5/<;3;3?6/A79/<932B/>3?@/;//<A3?@30BA@3;B/>3?A/<E//</9/<A3?8/D/0
The unit of frequency is called the / +/<2/2/:/;4B<5@7@7<B@<35/A74/?/6>3?/;0/A/<53:=;0/<5939/</<
hertz (Hz), after Heinrich Hertz, who 0 ;>:7AB2=
1;
demonstrated radio in 1886. One 1
  9313>/A/<@B2BA
   ;/9/
vibration per second is 1 hertz; two
vibrations per second is 2 hertz,
     F

and so on. 2 
  2/?7 +,'(1 >/<8/<553:=;0/<527>3?=:36


 
   


1;
 


3 3>/A?/;0/A53:=;0/<52/>/A27>3?=:362/?7 +,'(1E/7AB
 
!    1;  F
1; @

 

Contoh 1.5
*30B/653:=;0/<5;3?/;0/A93/?/6@B;0B">=@7A7423<5/<93:/8B/<; @4?39B3<@7
F2/</;>:7AB2=53A/? 1;3:=;0/<5A3?@30BA;3:/:B7A7A79'E/<503?8/?/9
;
2/?7A7A79&!79/A7A79/@/:A3:/603?53A/?@3:/;/ @39=<2/<A7A79&9/:7>3?A/;/
03?53A/?23<5/</?/6@7;>/<5/<930/D/6A3<AB9/<:/6
/ >3?@/;//<@7;>/<5/<53:=;0/<52/:/;03<AB9@7<B@
0 >3?@/;//<53A/?/<27A7A79'
1 @B2BA4/@32/<4/@353:=;0/<5
2 @7;>/<5/<27A7A79'
0
793A/6B7
Tantangan ! 1; @
  F
untuk Anda   1;
  @39=<
Sebuah gelombang merambat dari
sumber S ke kanan dengan laju / '3?@/;//<@7;>/<5/<53:=;0/<503?8/:/<2/:/;03<AB9@7<B@23<5/<A7A79&"

8 m/s, frekuensi 16 Hz, dan @//A
03?53?/9930/D/62/</?/6?/;0/A<E/93@B;0B">=@7A74/2/:/6
amplitudo 4 cm. Gelombang
 "
tersebut melalui titik P yang #H@7<     "     @7<      
1
berjarak 9 m dari S. Jika S telah
 !
2  "
1 #H

@7<     
bergetar 1 S dan arah gerak
4
 
pertamanya ke atas, hitunglah 

0 #H

@7<     
simpangan titik P pada saat itu.
 
#H

@7<     
 

10 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


1 '3?@/;//<B;B;@7;>/<5/</2/:/6
 "
#H

@7<     
 
 "  
 
*B2BA4/@3               ?/2
     

 
/@3   
 
2 *7;>/<5/<27A7A79'E/<503?8/?/9
;2/?7&/2/:/6

# $@7<   

@7<  $

@7<
G 

; gelombang perut
pantul
+/<2/<35/A74;3<B<8B99/</?/6@7;>/<5/<930/D/6

2. Gelombang Stasioner
simpul
3:=;0/<5 @A/@7=<3? 2/>/A A3?8/27 9/?3</       # 
    $7@/:<E/ @B>3?>=@7@7 A3?B@;3<3?B@ /<A/?/ 53:=;0/<5 Gambar 1.9
2/A/<5 2/< 53:=;0/<5 >/<AB: E/<5 ;3?/;0/A >/2/ 53:=;0/<5 A/:7 Gelombang pantul dari seutas
'/2/ 53:=;0/<5 @A/@7=<3? A3?2/>/A A7A79A7A79 E/<5 03?53A/? 23<5/< tali yang bergerak bebas (tidak
ada perubahan fase).
/;>:7AB2= ;/9@7;B; +7A79 7<7 27</;/9/< 3?BA 53:=;0/<5 @32/<59/<
A7A79A7A79 E/<5 03?53A/? 23<5/< /;>:7AB2= ;7<7;B; 27@30BA @7;>B:
gelombang
53:=;0/<5 3:=;0/<5 @A/@7=<3? 2/>/A 276/@7:9/< 2/?7 @3BA/@ A/:7 0/79 datang
23<5/< B8B<5 A72/9 A3?79/A '+  ;/B>B< 23<5/< B8B<5 A3?79/A
'+ 
a. Gelombang Stasioner pada Tali dengan Ujung Bebas
gelombang pantul
3:=;0/<5 @A/@7=<3? >/2/ A/:7 23<5/< B8B<5 030/@ B8B<5 A/:7
Gambar 1.10
2707/?9/< 03?53?/9 </79AB?B< @32/<59/< B8B<5 E/<5 :/7< 2753A/?9/< Gelombang pantul dari seutas
'/2/ 53:=;0/<5 @A/@7=<3? 7<7 A72/9 A3?8/27 >3?B0/6/< 4/@3 /?A7<E/ 4/@3 tali yang terikat.
53:=;0/<5 2/A/<5 @/;/ 23<5/< 4/@3 53:=;0/<5 >/<AB:
'3?6/A79/<'++7A79&/2/:/6A7A79/@/:?/;0/A/<53:=;0/<5
2/A/<523<5/<  >/<8/<5A/:72/<"8/?/9A7A79'2/?7B8B<5030/@ gelombang gelombang
+7A79 ' ;3<5/:/;7 >3?>/2B/< 53:=;0/<5 2/A/<5 #  23<5/< 53:=;0/<5 pantul datang

>/<AB: #  *31/?/ ;/A3;/A7@ @7;>/<5/< 53:=;0/<5 2/A/<5 #  27 A7A79 '


/2/:/6
A P
 " O
#   @7<
     H 
y2
 !  y1
x
x
-/9AB E/<5 27>3?:B9/< 53:=;0/<5 2/A/<5 2/?7 A7A79 & @/;>/7 27 
Gambar 1.11
"
A7A79 ' /2/:/6  @32/<59/< D/9AB E/<5 27>3?:B9/< =:36 53:=;0/<5 Simpangan gelombang datang
! y1 dan simpangan gelombang
" pantul y2 pada ujung bebas tidak
>/<AB:2/?7A7A79&93A7A79@/;>/727'/2/:/6 !/27>3?@/;//< mengalami beda fase.
!
@7;>/<5/< 53:=;0/<5 >/<AB: /2/:/6

 "
#   @7<
     H 
 ! 
/@7: >3?>/2B/< @7;>/<5/< 53:=;0/<5 2/A/<5 #  2/< @7;>/<5/<
53:=;0/<5 >/<AB: #  27 A7A79 ' 2/>/A 27AB:7@ @30/5/7 03?79BA

Gejala Gelombang 11
## #
 "  "
#@7<
      @7<
   
 !   ! 

 "  "
;7@/:9/<  
   2/< 
   
 !   ! 
;/9/ >3?@/;//< @7;>/<5/< # ;3<8/27
#  @7<    @7< 
03?2/@/?9/< /AB?/< >3?8B;:/6/< @7<B@ E/7AB

@7<   @7<   @7<     1=@    

@367<55/
 "    "   "    " 
y p =  @7< 
    
   1=@ 
    
  
  !   !     !   !  


&:369/?3</
  !  2/<   >3?@/;//<53:=;0/<5@A/@7=<3?

/970/A >3;/<AB:/< B8B<5 030/@ 2/>/A 27AB:7@9/< @30/5/7 03?79BA

   "
#  @7<     1=@     H 
   
'3?@/;//< @7;>/<5/< # 2/>/A 8B5/ 27AB:7@ @30/5/7 03?79BA

"  
#  1=@    @7<      H 
   


'3?6/A79/<  +,'( 1 '3?@/;//<      ;3?B>/
 
9/< /;>:7AB2= 53:=;0/<5 @A/@7=<3? 27 A7A79 ' !/27 /;>:7AB2= 53:=;0/<5
27 A7A79 ' 2/>/A 27<E/A/9/< 23<5/< >3?@/;//<

"
    1=@      1=@ "  H 
 
#3A/9 >3?BA 2/< @7;>B: 2/?7 B8B<5 030/@ 2/>/A 27A3<AB9/<
03?2/@/?9/<  +,'( 1
'3?BA A3?8/27 93A79/ A3?03<AB9 @7;>/<5/< ;/9@7;B; @E/?/A<E/
   
1=@  "     /A/B "    @367<55/ 27>3?=:36
 


"   23<5/<
    H

 

3<5/< 23;797/< >3?BA A3?03<AB9 >/2/ >=@7@7 " 
     

12 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


*7;>B: A3?8/27 93A79/ A3?03<AB9 @7;>/<5/< 53:=;0/<5 03?6/?5/ <=:
 "  
@E/?/A<E/ 1=@    
 /A/B "       @367<55/ 27>3?=:36
 


"   23<5/<
    H 


 
3<5/< 23;797/< @7;>B: A3?03<AB9 >/2/ >=@7@7 "     
  
2/?7 B8B<5 030/@
b. Gelombang Stasioner pada Tali dengan Ujung Terikat
3:=;0/<5 @A/@7=<3? >/2/ A/:7 23<5/< B8B<5 A3?79/A 27>3?=:36 2/?7 gelombang gelombang
53A/?/< @3BA/@ A/:7 E/<5 B8B<5<E/ A3?79/A @367<55/ A72/9 2/>/A 03?53?/9 pantul datang
@3>3?A7 A3?:76/A >/2/ '+   A P
y1
&:36 9/?3</ B8B<5 A/:7 A72/9 2/>/A 03?53?/9 ;/9/ /9/< A3?8/27 x y2 O

>3?B0/6/< 4/@3 53:=;0/<5 2/A/<5 23<5/< 53:=;0/<5 >/<AB: @303@/? 


 ?/2 Gambar 1.12
'3<B?B</< >3?@/;//< @7;>/<5/< 53:=;0/<5 @A/@7=<3? >/2/ B8B<5 Simpangan gelombang datang
A3?79/A23<5/<;3:76/A'+ +7A79&/2/:/6A7A79/D/:?/;0/A/< y1 dan simpangan gelombang
pantul y2 pada ujung terikat
53:=;0/<5 2/A/<5 23<5/<   >/<8/<5 A/:7 "  8/?/9 A7A79 ' E/<5 memiliki beda fase 180°.
;3?B>/9/< >3?>/2B/< 53:=;0/<5 2/A/<5 #  2/< 53:=;0/<5 >/<AB: # 
*31/?/;/A3;/A7@@7;>/<5/<#E/<5A3?8/27>/2/A7A79'/2/:/6@7;>/<5/<
53:=;0/<5 2/A/<5 #  27 A7A79 '

 "
#   @7<
     H 
 ! 

-/9AB E/<5 27>3?:B9/< 53:=;0/<5 2/A/<5 2/?7 A7A79 & @/;>/7 A7A79
"
'/2/:/6 @32/<59/<D/9ABE/<527>3?:B9/<=:3653:=;0/<5>/<AB:
!
"
2/?7 A7A79 & 93  @/;>/7 27 A7A79 ' /2/:/6  3:=;0/<5 @A/@7=<3?
!
>/2/A/:723<5/<B8B<5A3?79/A;3;7:797032/@B2BA4/@3/<A/?/53:=;0/<5
2/A/<52/<53:=;0/<5>/<AB:@303@/? 
G3<5/<23;797/<>3?@/;//<
@7;>/<5/< #  53:=;0/<5 >/<AB: /2/:/6

 "
#    @7<
     H 
 ! 

/@7: >3?>/2B/< @7;>/<5/< 53:=;0/<5 2/A/<5 #  2/< @7;>/<5/<


53:=;0/<5 >/<AB: #  27 A7A79 ' 2/>/A 27<E/A/9/< 23<5/< >3?@/;//<
## #
 "  "
#  @7<
      @7<
   
 !   ! 
 "  "
$7@/:9/<  
    2/< 
   
 !   ! 

Gejala Gelombang 13
Tugas Anda 1.4 3<5/< 23;797/< >3?@/;//< @7;>/<5/< ;3<8/27
Rumus syarat terbentuknya simpul #   @7<    @7< 
dan perut dapat juga ditulis seperti
berikut.  "    "   "    " 
E>   @7< 
    
   1=@ 
    
  
1
x = (2n – 1) 4 untuk simpul dan   !   !     !   !  
 
1
x = n 2 untuk perut.
"  
Coba Anda diskusikan dengan teman, #   @7<
  1=@
   
bagaimanakah penurunannya? !  !

&:369/?3</
!  2/< ;/9/

"   
#  @7<    1=@      H 
   

"
!79/ <2/ >3?6/A79/<  +,'( 1   @7<     ;3?B>/9/<
 
/;>:7AB2=53:=;0/<5@A/@7=<3?>/2/A7A79'3<5/<23;797/</;>:7AB2=
53:=;0/<5 27 A7A79 ' 2/>/A 27AB:7@ @30/5/7 03?79BA

"
  @7<     H 
 

#3A/9 >3?BA 2/< @7;>B: 2/>/A 27A3<AB9/< 03?2/@/?9/<  +,'(


1 
'3?BA A3?8/27 93A79/ A3?03<AB9 @7;>/<5/< ;/9@7;B; @E/?/A<E/
" " 
@7<     /A/B        @367<55/ 27>3?=:36


"   23<5/<
    H 


3<5/< 23;797/< >3?BA A3?03<AB9 >/2/ >=@7@7 "     
  
2/?7 A7A79 B8B<5 A/:7 A3?79/A
Tantangan *7;>B: A3?8/27 93A79/ A3?03<AB9 @7;>/<5/< 53:=;0/<5 03?<7:/7 <=:
untuk Anda " 
@E/?/A<E/ @7<  
 /A/B "    @367<55/ 27>3?=:36
Gelombang stasioner dapat terjadi
karena superposisi gelombang
  23<5/<
  
   H 
datang dan gelombang pantul
oleh ujung bebas. Titik simpul yang
x n
kesepuluh berjarak 1,52 m dari
ujung bebasnya. Jika frekuensi

gelombang itu 50 Hz, berapakah 3<5/< 23;797/< @7;>B: A3?03<AB9 >/2/ >=@7@7 "     
cepat rambat gelombangnya?
2/?7 A7A79 B8B<5 A/:7 A3?79/A

14 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Contoh 1.6 Kata Kunci
*3BA/@A/:7E/<5>/<8/<5<E/1;2753A/?9/<</79AB?B<>/2/@/:/6@/ABB8B<5<E/ • bilangan gelombang
• amplitudo
@32/<59/<B8B<5E/<5:/7<03?53?/9030/@
• frekuensi
/ !79/>3?BA9303?8/?/9 1;2/?7A7A79/@/:53A/?/<A3<AB9/<>/<8/<553:=;0/<5 • kecepatan sudut getar
E/<5A3?8/27 • sudut fase
0 +3<AB9/<8/?/9@7;>B:93 2/?7A7A79/@/:53A/?/< • fase
• beda fase
0
• cepat rambat gelombang
/ &:369/?3</>/<8/<5A/:7  1;@32/<59/<8/?/9>3?BA932/?7/@/: • simpul gelombang
53A/?/< 1;8/?/92/?7B8B<5030/@/2/:/6"1;H 1;
1;*3:/<8BA<E/ • perut gelombang
5B</9/< +,'(1
B<AB9;3<3<AB9/<>/<8/<553:=;0/<5 

"    
    /A/B  1;
   
!/27>/<8/<553:=;0/<5<E//2/:/6 1;
0 !/?/9A7A79@7;>B:93  2/?7B8B<5030/@/2/:/6

"        1;    1;
 
!/278/?/9@7;>B:93 2/?7A7A79/@/:53A/?/</2/:/61;H  1; 1;

Contoh 1.7
*3BA/@A/:7>/<8/<5<E/;B8B<5'A3?79/AA/:72753A/?9/<A?/<@C3?@/:23<5/<4?39B3<@7

F/;>:7AB2=53:=;0/<51;2/<:/8B53:=;0/<5 ; @+3<AB9/<@7;>/<5/<
E/<5A3?8/2727A7A79(E/<503?/2/ ;2/?7A7A79/@/:53A/?/<&@3A3:/603?53A/?
@3:/;/ @39=<
2,4 m
Jawab:
Q P
793A/6B7 O
 ;   ;
!  ; @  1; 4m
 
F   @
"   H
H  ;
! ; @
    ;   
 @

F 
F
;/9/
"   
#   @7<    1=@    
   
      
  @7< 
   1=@ 
   
   
  
 I1;I
H
H 1;
!/27@7;>/<5/<E/<5A3?8/2727A7A79(/2/:/6H 1;

Gejala Gelombang 15
3. Kecepatan Gelombang Stasioner
!79/ <2/ ;3;0B/A 93;0/:7 ;=23: 53:=;0/<5 ;3<55B</9/< A/:7
E/<5 @/:/6 @/AB B8B<5<E/ 2779/A 93;B27/< ;3<553?/99/<<E/ A3?B@
;3<3?B@@/;>/7272/>/A2B/0B/653:=;0/<53:=;0/<5>3?A/;//2/:/6
53:=;0/<5 E/<5 03?@B;03? >/2/ A/<5/< <2/ 2/< 53:=;0/<5 932B/
/2/:/6 53:=;0/<5 E/<5 03?/@/: 2/?7 >3;/<AB:/< '/2/ 93/2//< A3?@30BA
<2/ /9/< ;3<3;B9/< 93;0/:7 538/:/ @B>3?>=@7@7
3:=;0/<5@A/@7=<3?A3?03<AB9879/53:=;0/<5>/<AB:03?@B>3?>=@7@7
23<5/< 53:=;0/<5 2/A/<5 "32B/ 53:=;0/<5 A3?@30BA ;3;7:797 4?39B3<@7
2/< /;>:7AB2= @/;/ A3A/>7 4/@3<E/ 03?:/D/</< ,<AB9 ;3;0B9A79/<
/2/<E/ 53:=;0/<5 @A/@7=<3? :/9B9/<:/6 >3?1=0//< @3>3?A7 E/<5 >3?</6
27:/9B9/<  &  >/2/ %-#/#-, #,#% 03?79BA 7<7

Aktivitas Fisika 1.2


Percobaan Melde
Tujuan Percobaan
Mengamati gelombang stasioner.
Alat-Alat Percobaan
1. Kawat tipis (2 buah) yang berbeda massanya
2. Beban
3. Pembangkit getaran (vibrator)
4. Katrol
Langkah-Langkah Percobaan
1. Susunlah alat-alat seperti pada gambar berikut.
vibrator
gelombang

Pembahasan Soal
Tali yang panjangnya 5 m ber- P S P S beban
tegangan 2 N digetarkan sehingga
terbentuk gelombang stasioner. 2. Hidupkan pembangkit getaran dengan menghubungkannya ke sumber
Jika massa tali 625 × 10–3 kg, maka tegangan sehingga pada tali terbentuk gelombang seperti pada gambar.
cepat rambat gelombang tali 3. Jika belum terbentuk gelombang stasioner, ubahlah berat beban yang
adalah .... tergantung pada ujung katrol sehingga pada suatu saat terbentuk gelom-
a. 2 m/s
bang stasioner.
b. 5 m/s
c. 6 m/s
4. Amatilah dengan saksama gelombang yang terjadi dan tulislah kesimpulan
d. 10 m/s Anda dari kegiatan tersebut.
e. 40 m/s 5. Lakukan langkah 1 sampai 4 untuk kawat kedua yang berbeda massanya.
UMPTN 1996
Pembahasan: =0/ @39/?/<5 <2/ 0/<27<59/< 93@7;>B:/< <2/ 23<5/<
Diketahui:
 = 5 m; F = 2 N; m = 625 × 10–3 kg. 93@7;>B:/<  &  03?79BA
Menurut Melde kecepatan rambat 3>/A ?/;0/A 53:=;0/<5 A?/<@C3?@/: E/<5 ;3?/;0/A ;3:/:B7 @3</?
gelombang tali adalah >/2/ >3?1=0//<  &  @30/<27<5 23<5/< /9/? 5/E/ A35/<5/< 9/D/A
F
v =  2/< 03?0/<27<5 A3?0/:79 23<5/< /9/? ;/@@/ 9/D/A >3? @/AB/< >/<8/<5
F 9/D/A *31/?/ ;/A3;/A7@ >3?@/;//< 13>/A ?/;0/A 53:=;0/<5 27AB:7@9/<
=
m @30/5/7 03?79BA
2N 5m
= 6,25 10 -3 kg
 
= 40 m/s ! /A/B!  H 
Jawaban: e  

16 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


"3A3?/<5/< Tugas Anda 1.5
!  13>/A ?/;0/A 53:=;0/<5 ; @ Gelombang stasioner terbentuk
  5/E/ A35/<5/< 9/D/A % jika superposisi terjadi dari dua
     ;/@@/ 9/D/A >3? @/AB/< >/<8/<5 95 ;
gelombang yang frekuensi dan
amplitudo sama tapi fasenya
 berlawanan. Jika frekuensi dan
amplitudo dibuat tidak sama,
Contoh 1.9 gelombang apa yang terjadi?

*3BA/@A/:72753A/?9/<@367<55/;3;03<AB953:=;0/<5E/<503?4?39B3<@7
F2/<
13>/A?/;0/A53:=;0/<5; @+3<AB9/<A3;>/A932B2B9/<>3?BA2/<@7;>B:2/?7
B8B<5>3;/<AB:/<53:=;0/<5A3?@30BA
0
793A/6B7
 
F
! ; @
! ; @
  
 ;
1;

F
/ "32B2B9/<>3?BA

      

  
,<AB9
    1;
    1;
    1;
!/27932B2B9/<>3?BAB<AB9 03?/2/>/2/8/?/9 1; 03?/2/
>/2/8/?/9 1;2/<B<AB9 03?/2/>/2/8/?/9 1;2/?7B8B<5>3;/<AB:/<
0 "32B2B9/<@7;>B:


   

   
,<AB9
   
1;
   
1;
   
1;
!/27932B2B9/<@7;>B:B<AB9 03?/2/>/2/8/?/9
1; 03?/2/
>/2/8/?/9
1;2/< 03?/2/>/2/8/?/9
1;2/?7B8B<5>3;/<AB:/<

Contoh 1.10
'/2/>3?1=0//<$3:23A3?03<AB9 >3?BA53:=;0/<52/?7@3</?E/<5>/<8/<5<E/ Tantangan
 ; !79/ >/2/ B8B<5 9/D/A 275/<AB<59/< 030/<  5 2/< ;/@@/ @3</?  5 untuk Anda
A3<AB9/<
/ 03<AB953:=;0/<5@3</?A3?@30BA Kawat untuk saluran transmisi listrik
0 >/<8/<553:=;0/<5>/2/@3</? yang massanya 40 kg diikat antara
dua menara tegangan tinggi yang
1 13>/A?/;0/A53:=;0/<5
jaraknya 200 m. Salah satu ujung
2 4?39B3<@7@B;03?53A/? kawat dipukul oleh teknisi yang
0 berada di salah satu menara,
sehingga timbul gelombang yang
793A/6B7 merambat ke menara yang lain. Jika
  ; gelombang pantul terdeteksi
030/<  5 I
H 95 setelah 10 s, berapa tegangan kawat?
@3</?  5 I
H 95

Gejala Gelombang 17
/ 3<AB953:=;0/<5
1,5 m

0 '/<8/<553:=;0/<527>3?=:362/?7>3?@/;//<

 ;

 ;
!/27>/<8/<553:=;0/<5>/2/@3</?/2/:/6 ;
@3</?

1     I
H 95 ;
 
 030/<I I
H I

 %

 
!       ; @


!/2713>/A?/;0/A53:=;0/<5/2/:/6  ; @
2 ?39B3<@7@B;03?53A/?
! 
     F

!/274?39B3<@7@B;03?53A/?/2/:/6  F

Tes Kompetensi Subbab B


 +$%(&"&'.%.&-#"(
 *3BA/@ A/:7 E/<5 >/<8/<5<E/

 1; @/:/6 @/AB / 3?/>/>/<8/<553:=;0/<5E/<503?53?/9>/2/


B8B<5<E/ 2753A/?9/< 6/?;=<79 </79AB?B< 23<5/< A/:7879/>3?BA93 03?8/?/9 1;2/?7A7A79/@/:
53A/?/<
4?39B3<@7 F2/</;>:7AB2= 1;@32/<59/<B8B<5 0 7;/</:3A/9@7;>B:93 27B9B?2/?7A7A79/@/:

:/7<<E/A3?79/A3A/?/<;3?/;0/A23<5/<:/8B1; @ 53A/?/<
+3<AB9/<  *30B/653:=;0/<5E/<54?39B3<@7<E/

F;3;7:797
/ /;>:7AB2=53:=;0/<527A7A79E/<503?8/?/9 1; 9313>/A/< 
; @
2/?7A7A79/@/:53A/?/< / 3?/>/9/6 8/?/9 /<A/?/ 2B/ A7A79 /5/? @B2BA
0 @7;>/<5/<53:=;0/<527A7A79A3?@30BA@3A3:/6A/:7 4/@3<E/03?032/@303@/?
G
0 3?/>/9/6>3?032//<@B2BA4/@3@B/ABA7A79E/<5
03?53A/?@3:/;/  @ 03?53A/?2/:/;@3:/<5D/9AB
H @39=<

1 :3A/9@7;>B:932/<>3?BA93 2/?7A7A79/@/:  *30B/653:=;0/<5;3?/;0/A2/?7A7A79&93A7A79'
53A/?/< 23<5/<13>/A?/;0/A; @4?39B3<@7 F/;>:7AB2=
 *3BA/@A/:7>/<8/<5<E/;*/ABB8B<5A/:72779/A93 1;2/<8/?/9&' ;+3<AB9/<@7;>/<5/<A7A79'
27<27<5 2/< B8B<5 A/:7 :/7<<E/ 2753A/?9/< 23<5/< @//A&A3:/603?53A/?@3:/;/ @
/;>:7AB2=  1; @3?A/ >3?7=23
  @ @367<55/  +3<AB9/<@B2BA4/@353:=;0/<527A7A79'879/A7A79&
53:=;0/<5>/2/A/:72/>/A;3?/;0/A23<5/<93:/8B/< A3:/603?53A/?@3:/;/ @39=<23<5/<8/?/9A7A79&

1; @*30B/6A7A79'>/2/8/?/9" ;2/?7B8B<5 93'/2/:/6;3A3?2/<03@/?13>/A?/;0/A53:=;0/<5
>3;/<AB:/<A3<AB9/<:/6 ; @
/ >3?@/;//< @7;>/<5/< 53:=;0/<5 2/A/<5 2/<  *3BA/@ A/:7 E/<5 >/<8/<5<E/  ; 27?3<A/<59/<
53:=;0/<5>/<AB:27A7A79' 6=?7F=<A/:*/:/6@/ABB8B<5<E/2753A/?9/<2/<B8B<5
0 >3?@/;//<@7;>/<5/<@B>3?>=@7@753:=;0/<527 :/7<<E/ A3A/> *3A3:/6 A3?8/27 53:=;0/<5 @A/@7=<3?
A7A79' A3?<E/A/ >3?BA 93 03?8/?/9  ; 2/?7 A7A79 /@/:
 */:/6@/ABB8B<52/?7@3BA/@A/:7E/<5;3;7:797>/<8/<5 53A/?/<
 1; 2753A/?9/< 6/?;=<79 </79AB?B< @32/<59/< / 3?/>/>/<8/<553:=;0/<5E/<5A3?8/27
B8B<5:/7<<E/2707/?9/<030/@03?53?/9 0 7AB<5:3A/9@7;>B:9327B9B?2/?7A7A79/@/:
53A/?/<

18 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


C. Sifat-Sifat Gelombang
1. Pemantulan
38/:/ >3;/<AB:/< 53:=;0/<5  2/>/A <2/ :76/A 2/:/;
93672B>/<@36/?76/?7$7@/:<E/>3;/<AB:/<1/6/E/=:3613?;7<@367<55/
<2/2/>/A;3:76/A0/E/<5/<>/2/13?;7<38/:/>3;/<AB:/<53:=;0/<5
2/>/A>B:/27/;/A7>/2/53:=;0/<5A/:7'/2/B8B<5A/:7E/<597A/79/A9/<
/9/< A3?:76/A >3;/<AB:/< 53:=;0/<5 @3>3?A7 >/2/ '+ 

@32/<59/<B<AB9B8B<5030/@27AB<8B99/<=:36'+
,<AB9
:3076 ;3;/6/;7 >3;/<AB:/< <2/ 2/>/A ;3<5/;/A7 >3;/<AB:/<
53:=;0/<5 /7? E/<5 A3?8/27 >/2/ A/<597 /7? A/<597 ?7/9
/ 0
B9B; >3;/<AB:/< 53:=;0/<5 ;3<E/A/9/< 0/6D/ @B2BA 2/A/<5
Gambar 1.13
53:=;0/<5@/;/23<5/<@B2BA>/<AB:<E/ :B@A?/@7>3;/<AB:/<53:=;0/<5 Pemantulan gelombang pada tali:
A3?@30BA 2/>/A 27:76/A >/2/ '+   *31/?/ ;/A3;/A7@ >3?<E/A//< (a) ujung terikat; dan (b) ujung bebas.
A3?@30BA 2/>/A 27?B;B@9/< 2/:/; 03<AB9 >3?@/;//< 03?79BA gelombang
datang
    H  sinar
gelombang
"3A3?/<5/< datang sinar
 1   @B2BA 2/A/<5 gelombang
 2 @B2BA>/<AB: i 1
2
pantul

a. Pemantulan Gelombang Lingkaran oleh Bidang Datar


/5/7;/</ 072/<5 2/A/? ;3;/<AB:9/< ;B9/ 53:=;0/<5 :7<59/?/< r
'+   ;3<B<8B99/< >3;/<AB:/< 53:=;0/<5 :7<59/?/< 93A79/ normal
;3<53</7072/<52/A/?E/<5;3<56/:/<57<E/+3?<E/A/53:=;0/<5>/<AB: muka gelombang pantul
;3;7:797 >=:/ E/<5 @/;/ 23<5/< 53:=;0/<5 2/A/<5 Gambar 1.14
'/2/ '+   +7A79 & ;3?B>/9/< @B;03? 53:=;0/<5 2/A/<5 Hukum pemantulan
23<5/< ;3;3?6/A79/< 6B9B; >3;/<AB:/< E/7AB @B2BA 2/A/<5 @/;/
23<5/< @B2BA >/<AB: &:36 9/?3</ 7AB 27>3?=:36 0/E/<5/< & 27 A7A79 
+7A79  /2/:/6 @B;03? 53:=;0/<5 >/<AB: @367<55/ ;B9/ 53:=;0/<5
>/<AB: /2/:/6 :7<59/?/<:7<59/?/< E/<5 03?>B@/A 27 
O A
Aktivitas Fisika 1.3
Pemantulan Gelombang
Tujuan Percobaan
Mengamati pemantulan gelombang pada tangki riak. Sumber: Physics for ‘O’ Level, 1999

Alat-Alat Percobaan Gambar 1.15


1. Wadah bak air 4. Lampu atau OHP Pemantulan gelombang
2. Papan 5. Air lingkaran oleh bidang datar.
3. Kaca
Langkah-Langkah Percobaan
1. Buatlah semacam bak air (tangki riak) dengan kaca sebagai alasnya.
2. Letakkan bak tersebut di bawah sinar lampu OHP, kemudian letakkan sebuah
kertas putih di bawah bak.
3. Buatlah riak kecil dengan cara mencelupkan salah satu jari Anda di tengah-
tengah bak. Perhatikan yang terjadi.
4. Masukkan papan tersebut di ujung bak, lalu gerakkan secara perlahan dalam
arah horizontal sehingga terbentuk riak.
5. Jelaskan hasil yang diperoleh dan sebutkan perbedaan kedua riak tersebut.
Kemudian, jelaskan pula bagaimana dengan pemantulan gelombang pada Sumber: Physics for ‘O’ Level, 1999
dinding. Gambar 1.16
Tangki riak yang ditempatkan
di atas OHP.

Gejala Gelombang 19
2. Pembiasan Gelombang
,<AB9 ;3<5/;/A7 >3;07/@/< 53:=;0/<5 :3A/99/<:/6 93>7<5 53:/@
A30/:27@30/57/<2/@/?A/<597?7/953:=;0/<5/5/?932B/072/<5;3;7:797
932/:/;/< /7? E/<5 03?032/ '3?032//< 932/:/;/< /7? A3?@30BA A3?:76/A
>/2/ '+  03?79BA
gelombang setelah
dibiaskan
2 1
batas

tempat dangkal
gelombang datang

keping gelas tebal meja kaca tangki riak


Gambar 1.17
Pembiasan pada tangki riak yang
kedalamannya berbeda.

/?7'+A3?:76/A0/6D/>/<8/<553:=;0/<527A3;>/AE/<5
:3076 2/:/; :3076 03@/? 2/?7>/2/ >/<8/<5 53:=;0/<5 27 A3;>/A E/<5
2/<59/:  @367<55/13>/A?/;0/A53:=;0/<5<E/>B<03?032/3<5/<
/
23;797/< >3?B0/6/< >/<8/<5 53:=;0/<5 ;3<E30/09/< A3?8/27<E/
>3;03:=9/< 53:=;0/<5 '3;03:=9/< 53:=;0/<5 27</;/9/< >3;07/@/<
;07::/6@30/A/<50=:>=7<:/:B;/@B99/<932/:/;53:/@9/1/E/<5
03?7@7 /7? 03<7<5 =:>=7< A3?@30BA /9/< A3?:76/A 03<59=9 '3?7@A7D/ 7<7
27@30BA >3?7@A7D/      =<A=6 >3?7@A7D/ >3;07/@/< E/<5
:/7< /2/:/6 43<=;3</      2/< >3:/<57
'3;07/@/< A3?8/27 /970/A /2/<E/ >3?032//< 7<239@ 07/@ '3?032//<
7<239@ 07/@ ;3<E30/09/< >3?B0/6/< 13>/A ?/;0/A 53:=;0/<5 '/2/
>3?7@A7D/0=:>=7<272/:/;53:/@1/6/E/E/<527>/<AB:9/<93;/A/;3:3D/A7
A75/;/1/;0/6/<'3?A/;/1/6/E/E/<527>/<AB:9/<;3:3D/A7/7?272/:/;
53:/@"3;B27/<;3:3D/A70/6/<E/<5932B/E/7AB9/1/53:/@2/<A3?/967?
Sumber: Dokumentasi Penerbit
;3:3D/A7 B2/?/ "3A75/ ;/1/; 0/6/< A3?@30BA ;3;7:797 7<239@ 07/@ E/<5
03?032/032/ @367<55/ 13>/A ?/;0/A 53:=;0/<5 03?B0/6B0/6
0 B9B; E/<5 ;3<55/;0/?9/< 43<=;3</ 7<7 /2/:/6 B9B; *<3::7B@
sinar A3<A/<5 >3;07/@/< '3?6/A79/< '+  B9B; *<3::7B@
datang
;3<E/A/9/< 0/6D/
 @7</?2/A/<55/?7@<=?;/:2/<@7</?07/@A3?:3A/9>/2/@/AB072/<52/A/?
1  @7</? 2/A/<5 ;3;03<AB9 @B2BA   A3?6/2/> 5/?7@ <=?;/: 2/< @7</?
n1 07/@ ;3;03<AB9 @B2BA   A3?6/2/> 5/?7@ <=?;/: 2/< ;3;3<B67
>3?@/;//< 03?79BA
n2
2  @7<   @7<   H

sinar "3A3?/<5/<
bias   13>/A ?/;0/A 1/6/E/ 27 ?B/<5 6/;>/ ; @
n2 > n1
!  13>/A ?/;0/A 1/6/E/ 93A79/ ;3:3D/A7 ;327B;
  7<239@ 07/@ ;BA:/9 0/6/<
Gambar 1.18 '3?6/A79/<  +,'( 1
 *7;0=:   2/;   ;3?B>/9/<
(a) Pembiasan terjadi pada 9=<@A/<A/ A/9 03?27;3<@7 "=<@A/<A/ A3?@30BA 27</;/9/< 7<239 07/@
bolpoin yang dicelupkan ke
dalam air; (b) Skema perjalanan *7;0=: 1 /2/:/6@B2BAE/<52703<AB9=:36@7</?2/A/<52/<5/?7@<=?;/:
sinar pada proses pembiasan. 2/>B< 2 /2/:/6@B2BAE/<52703<AB9=:36@7</?07/@2/<5/?7@<=?;/:

20 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


8./5 ,3+< +,<96>= <>+=> ,+2+8 7/;>:+5+8 :/;,+8.381+8 5/-/:+=+8 Tugas Anda 1.6
-+2+A+ .+6+7 ;>+81 ?+5>7   .+8 5/-/:+=+8 -+2+A+ .3 .+6+7 7/.3>7 Menurut Anda, mengapa
,+2+8 =/;</,>= /81+8 ./7353+8 38./5< ,3+< .38A+=+5+8 ./81+8 gelombang air laut yang begitu
:/;<+7++8 besar ketika sampai di pantai
menjadi kecil? Apakah terjadi hal
yang sama untuk laut yang
 
D
 berbatasan dengan daratan yang
 bertebing karang curam?

35+ )*%& / .3<><>8 5/7,+63 >8=>5 7/7,+8.3815+8 <>.>=


,3+<    .+81+8 <>.>= .+=+81  
 .3:/;96/2 :/;<+7++8 ,/;35>=

<38   <38 

D 

/;.+<+;5+8 )*%& / .+:+= .35/=+2>3 ,+2@+ ,/<+;8A+
<>.>= ,3+< ,/;1+8=>81 :+.+ <>.>= .+=+81  
 38./5< ,3+< 7/.3>7
:/;=+7+ 
 .+8 38./5< ,3+< 7/.3>7 5/.>+  

 35+ <+7+./81+8
  +5+8<+7+./81+8 
%+.+5/+.++8383
;/0;+5<3=3.+57/8A/,+,5+8:/7,/695+8<38+;(38+;.+=+81+5+8.3=/;><
5+8=+8:+:/7,/6955+8+;+2</:/;=3=/;632+=:+.+%) 
 35+ 6/,32,/<+;.+;3:+.+
  +5+86/,325/-36.+;3:+.+ 
%+.+
5/+.++8 383 <38+; .3,3+<5+8 7/8./5+=3 1+;3< 89;7+6 .+8 7/84+>2
1+;3< :/;:+84+81+8 <38+; .+=+81 </:/;=3 :+.+ %)  
 35+ 6/,325/-36.+;3:+.+
  +5+86/,32,/<+;.+;3:+.+ 
%+.+
5/+.++8383<38+;.3,3+<5+87/84+>231+;3<89;7+6.+81+;3<:/;:+8
4+81+8 <38+; .+=+81 </:/;=3 :+.+ %)  

sinar garis normal sinar garis normal garis normal


datang datang sinar
datang

1 1 1
n1 n1 n1

n2 sinar n2 n2
sinar
2 bias 2 2 bias
sinar Gambar 1.19
bias Pembiasan sinar bergantung
pada indeks bias medium.

n2 = n 1 n2 > n 1 n2 < n 1
+ , -

Contoh 1.8
(/,>+21/697,+81.+=+81:+.+,3.+81,+=+<+8=+;+.>+7/.3>7./81+8<>.>=.+=+81
C 35+:/;,+8.381+8+8=+;+38./5<,3+<7/.3>7:/;=+7+.+87/.3>75/.>++.+6+2

=/8=>5+8<>.>=,3+<8A+.+86>53<5+8:/7,3+<+81/697,+81=/;</,>=

-
35/=+2>3 <>.>=.+=+81 
 C

38./5<,3+<
 

Gejala Gelombang 21
+ (>.>=,3+< , ">53<+8:/7,3+<+81/697,+81

<38  
<38 


37°
 
 <38 

medium 1
  <38      
medium 2
 
  <38     
53°

3. Polarisasi
%96+;3<+<3 7/;>:+5+8 :/;3<=3@+ A+81 7/7:/;632+=5+8 -3;3 52+<
1/697,+81 =;+8<?/;<+6 %/;3<=3@+ :96+;3<+<3 .+:+= =/;4+.3 5+;/8+ :/;3<=3@+
:/7+8=>6+8:/7,3+<+8,3+<5/7,+;</6/5=30.+8:/;3<=3@+,3.+811/=+;
%/;3<=3@+ :96+;3<+<3 .+:+= .3?3<>+63<+<35+8 ./81+8 7/7,+A+815+8
1/697,+81 =;+8<?/;<+6 :+.+ </>=+< =+63 %/;2+=35+8 %) 

celah

Gambar 1.20
Gelombang tali yang
terpolarisasi. gelombang
terpolarisasi

(/>=+<=+63.31/=+;5+8./81+87/6/@+=3</,>+2-/6+2</7:3=?/;=35+6
)+63 =/;632+= 7/8A37:+81 </:/;=3 <:3;+6 (/=/6+2 1/697,+81 =+63 7/6/@+=3
-/6+2 2+8A+ +;+2 1/=+; ?/;=35+6 <+4+ A+81 7+<32 =/;<3<+ </.+815+8 +;+2
1/=+; 29;3B98=+6 .3;/.+7 +=+> .3</;+: 96/2 -/6+2 </7:3= =/;</,>=
/697,+81 A+81 5/6>+; .+;3 =+63 .3</,>= 1/697,+81 =/;:96+;3<+<3 638/+;
*8=>5 6/,32 7/7+2+73 :96+;3<+<3 +7+=36+2 %) 
%)  7/7:/;632+=5+8 1/697,+81 =;+8<?/;<+6 A+81
gelombang .36/@+=5+8:+.+.>+-/6+2A+81:9<3<38A+<+7+.+81/697,+81=+63=/;8A+=+
terpolarisasi 6969< :+.+ 5/.>+ -/6+2 =/;</,>= %)  7/7:/;632+=5+8
1/697,+81 =;+8<?/;<+6 A+81 .36/@+=5+8 :+.+ .>+ -/6+2 A+81 <+6381
7/8A36+81 =/1+5 6>;>< )/;8A+=+ 1/697,+81 6969< :+.+ -/6+2 A+81
:/;=+7+ A+3=> -/6+2 A+81 </4+4+; ./81+8 +;+2 1/=+; =/=+:3 =3.+5 6969<
+
:+.+ -/6+2 A+81 6+38 A+3=> -/6+2 A+81 =/1+5 6>;>< ./81+8 +;+2 1/=+;
gelombang
tidak /;.+<+;5+8 %)  .+8 %)  .+:+=
terpolarisasi .3<37:>65+8,+2@+2+8A+1/697,+81=;+8<?/;<+6A+81.3:/81+;>23-/6+2
/697,+81 A+81 .+:+= 6969< .+;3 -/6+2 2+8A+ 7/736353 <+=> +;+2 1/=+;
/697,+81 A+81 ./7353+8 .3</,>= 1/697,+81 :96+;3<+<3 (38+; +6+73
</:/;=3 <38+; 7+=+2+;3 ,>5+8 =/;7+<>5 <38+; =/;:96+;3<+<3 (37,96 >8=>5
, <38+; A+81 =3.+5 =/;:96+;3<+<3 +.+6+2  </.+815+8 <37,96 >8=>5
Gambar 1.21
Polarisasi gelombang tali. <38+; A+81 =/;:96+;3<+<3 +.+6+2 

22 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


cahaya alami
yang datang
getaran vertikal
diserap sebagian

getaran horizontal
diserap sempurna
oleh polaroid Gambar 1.22
cahaya diteruskan Cahaya tak terpolarisasi
terpolarisasi linear dilewatkan pada sebuah kristal.

4. Interferensi Gelombang
(/6+38 :/7+8=>6+8 .+8 :/7,3+<+8 <30+= 6+38 .+;3 1/697,+81 +.+6+2
38=/;0/;/8<3 (30+= 38=/;0/;/8<3 :+.+ 1/697,+81 +.+6+2 :96+ :/81>+=+8
38=/;0/;/8<3 598<=;>5=30 .+8 :96+ :/81236+81+8 38=/;0/;/8<3 ./<=;>5=30
7>5+1/697,+81.+;3.>+1/697,+81A+81<+6381,/;=/7>*8=>57/632+=
:96+ 383 6/,32 4/6+< :/;2+=35+8 %)  ,/;35>=
interferensi konstruktif

Gambar 1.23
interferensi destruktif Interferensi gelombang air
Sumber: www.physics.umd.edu

8.+ :>8 .+:+= 7/6+5>5+8 :/;-9,++8 >8=>5 7/632+= 1/4+6+


38=/;0/;/8<3 1/697,+81 7,366+2 </,>+2 =+8153 ;3+5 5/7>.3+8 ,>+=6+2
-/6+2 1+8.+ :+.+ </,>+2 :+:+8 #+<>55+8 :+:+8 =/;</,>= 5/ .+6+7
=+8153 </-+;+ ?/;=35+6 $A+6+5+8 6+7:> .3 +=+< =+8153 ;3+5 +3; !/7>
.3+8 ,>+=6+2 <>7,/; 1/697,+81 ./81+8 -+;+ 7/8-/6>:5+8 <+6+2 <+=>
4+;3 8.+ 5/ .+6+7 +3; .3 <+6+2 <+=> >4>81 =+8153 "32+=6+2 :96+ 38=/;
+ +
0/;/8<3:+.+5/;=+<.3,+@+2=+8153=/;</,>=.3,+@+2>4>81=+81536+38
%/7+<+81+8 :+:+8 ,/;-/6+2 =+.3 </,/8+;8A+ +.+6+2 :/7,>+=+8 .>+ = =
<>7,/; 1/697,+81 %+.+ .38.381 =+8153 +5+8 =+7:+5 :/81>+=+8 .+8
:/81236+81+8 1/697,+81 +53,+= ,/;=/7>8A+ 5/.>+ 1/697,+81 =/;</,>= + ,
%/81>+=+8 =/;4+.3 5+;/8+ +.+8A+ 5/<+7++8 0+</ .+;3 5/.>+ 1/697,+81 Gambar 1.24
!/<+7++8 0+</ +.+6+2 .>+ 1/697,+81 A+81 7/736353 0;/5>/8<3 .+8 Interferensi dua gelombang
<37:+81+8A+81<+7+%/81236+81+8=/;4+.35+;/8++.+8A+5/=3.+5<+7++8 (a) interferensi konstruktif
(menguatkan) dan
0+</ 1/697,+81 +</ A+81 =3.+5 <+7+ +.+6+2 435+ +.+ .>+ 1/697,+81 (b) interferensi destruktif
7/736353 0;/5>/8<3 A+81 <+7+ 8+7>8 <37:+81+88A+ <+6381 ,/;6+@+8+8 (menghilangkan).

5. Difraksi Gelombang
30;+5<3.+6+7,+2+<+</2+;32+;3.+:+=.3+;=35+8</,+1+3:/6/8=>;+8
%/;3<=3@+ .30;+5<3 +=+> :/6/8=>;+8 1/697,+81 .+:+= .3+7+=3 ./81+8
7/811>8+5+8 =+8153 ;3+5 .+8 :+:+8 ,/;-/6+2 $+7>8 1/697,+81 A+81
=37,>6.3+3;=3.+5.32+<365+896/21/=+;+8=+81+87/6+385+8.+;31/;+5+8
7+4> 7>8.>; </,>+2 :+:+8 </23811+ 7>5+ 1/697,+81 ,>5+8 ,/;,/8=>5
63815+;+8 35+ 8.+ 7/6+5>5+8 2+6 =/;</,>= 8.+ +5+8 7/8.+:+=5+8

Gejala Gelombang 23
,+2@+ </=/6+2 1/697,+81 5/6>+; .+;3 :+:+8 ,/;-/6+2 ,/8=>5 7>5+
1/697,+81=3.+5</:/;=3,/8=>51/697,+81A+81:/;=+7+%96+A+81+5+8
8.+ .+:+=3 .3=>84>55+8 96/2 %)  
celah

Gambar 1.25
Difraksi pada gelombang air
Sumber: Physics for Scientist & Engineers
gelombang air
with Modern Physics, 2000 gelombang air setelah
melewati celah

6. Efek Doppler
35+ 8.+ 7/7,>+= 1/=+;+8 :+.+ :/;7>5++8 +3; 7/811>8+5+8
</,>+2 +6+= :/811/=+;  
 :+.+ :/;7>5++8 +3; =/;</,>= +5+8
=/;,/8=>5 1/697,+811/697,+81 A+81 7/;+7,+= 5/ </1+6+ +;+2 </:/;=3
.3=>84>55+8 %) 
 :+ A+81 =/;4+.3 435+ ?3,;+=9; .3=+;35 5/
s
5 4 3 2 1 5+8+8 35+?3,;+=9;.3=+;355/5+8+8+5+8=/;,/8=>563815+;+81/697,+81
+3; </:/;=3 :+.+ %) 

+;+5 1/697,+81 .3 </,/6+2 5+8+8 6/,32 ;+:+= .3,+8.3815+8 ./81+8
4+;+5 1/697,+81 .3 </,/6+2 53;3 )/;632+= ,+2@+ :><+= .+;3 </=3+: 7>5+
1/697,+81 A+81 .32+<365+8 ,/;1/;+5 5/ 5+8+8 </23811+ 4+;+5 +8=+;+
+ :>8-+5 5/ :>8-+5 1/697,+81 A+81 ,/;./5+=+8 .3 </,/6+2 5+8+8 6/,32
:/8./5 .+;3:+.+ :+84+81 1/697,+81 .3 </,/6+2 53;3 ;=38A+ <>7,/;
1/697,+81 A+81 ,/;1/;+5 7/8A/,+,5+8 :/;>,+2+8 :+84+81 1/697,+81
%+84+811/697,+81A+81,/;>,+2+5+87/8A/,+,5+8:/;>,+2+80;/5>/8<3
vp
%/;3<=3@+ :/;>,+2+8 0;/5>/8<3 1/697,+81 +53,+= :/81+;>2 1/;+5 ;/6+=30
vs
+8=+;+ <>7,/; 1/697,+81 .+8 :/81+7+= .38+7+5+8 /0/5 9::6/;
s 5 4321
P
8.+ .+:+= 7/81+7+=3 /0/5 9::6/; 5/=35+ ,/;.3;3 .3 :38113; 4+6+8
.+8 +.+ 79,36 7/8>4> +=+> 7/8./5+=3 8.+ ,>8A3 79,36 =/;</,>= =/;
./81+; </7+538 =38113 /7353+8 :>6+ 435+ 79,36 =/;</,>= 7/84+>23
8.+,>8A379,36=/;</,>==/;./81+;</7+538;/8.+2/897/8+=/;</,>=
, 5+63 :/;=+7+ .3+7+=3 96/2 </9;+81 03<35+@+8 ><=;3+  )!*+!& '(($)
Gambar 1.26 
 D
  </23811+ .38+7+5+8 /0/5 9::6/;
Sumber gelombang yang
bergerak pada permukaan air
%/;>,+2+8 ,>8A3 79,36 7/84+.3 =38113 +=+> ;/8.+2 =/;</,>=
menyebabkan panjang .3</,+,5+8 96/2 :/;>,+2+8 0;/5>/8<3 !/=35+ 79,36 =/;</,>= 7/8./5+=3
gelombang lebih pendek 8.+0;/5>/8<38A+</7+538,/<+;(/,+6358A+5/=35+79,36=/;</,>=,/;
sesuai arah gerak.
1/;+5 7/84+>23 8.+ 0;/5>/8<38A+ </7+538 5/-36 %/;>,+2+8 0;/5>/8<3
=/;</,>= .+:+= .34/6+<5+8 </,+1+3 ,/;35>=
!/=35+ <>7,/; ,>8A3 .+8 :/8./81+; .3+7 1/697,+81 ,>8A3 A+81
.3:+8-+;5+8 96/2 <>7,/; ,>8A3 7/736353 :+84+81 1/697,+81 A+81 <+7+
./81+8 1/697,+81 ,>8A3 A+81 .3=/;37+ :/8./81+; ,/;6+5> :/;<+7++8

      

$+7>8:+.+<++=<>7,/;,>8A3,/;1/;+5.+8:/8./81+;.3+77+5+
:+84+81 1/697,+81 A+81 .3=/;37+ :/8./81+; +.+6+2
  
 


24 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


</23811+ 0;/5>/8<3 A+81 .3=/;37+ :/8./81+; +.+6+2 </,+1+3 ,/;35>=

       
D +
    

*8=>55+<><</,+6358A+:+.+<++=<>7,/;,>8A3.3+7.+8:/8./81+;
,/;1/;+5 :+84+81 1/697,+81 A+81 .3=/;37+ :/8./81+; +.+6+2

 

</23811+ 0;/5>/8<3 A+81 .3=/;37+ :/8./81+; +.+6+2 </,+1+3 ,/;35>= Tokoh
     
    
D ,
   Christian Johann
Doppler
(/-+;+ >7>7 :/;<+7++8 /0/5 9::6/; >8=>5 <>7,/; ,>8A3 .+8 (1803–1853)
:/8./81+; ,/;1/;+5 ,/;6+5> :/;<+7++8

  
   
D 
  
!/=/;+81+8
  0;/5>/8<3 A+81 .3=/;37+ :/8./81+; B
  0;/5>/8<3 .+;3 <>.>= ,>8A3 B
  5/-/:+=+8 1/697,+81 ,>8A3 7<
  5/-/:+=+8 1/;+5 :/8./81+; 7<
  5/-/:+=+8 1/;+5 <>7,/; ,>8A3 7<
Christian Johann Doppler adalah
%/;4+843+8 =+8.+ A+81 .31>8+5+8 .+6+7 :/;<+7++8 +.+6+2 </,+1+3 fisikawan yang lahir di Salzburg,
,/;35>= Austria. Dia belajar di Vienna dan

 35+ :/8./81+; 7/8./5+=3 <>7,/; :/8./81+; :9<3=30 menjadi seorang profesor Fisika
(1851). Dia terkenal dengan
 35+ :/8./81+; 7/84+>23 <>7,/; :/8./81+; 8/1+=30 pengamatannya tentang variasi
 35+ <>7,/; 7/8./5+=3 :/8./81+; <>7,/; 8/1+=30 frekuensi gelombang suara dan
 35+ <>7,/; 7/84+>23 :/8./81+; <>7,/; :9<3=30 gelombang cahaya karena pengaruh
kecepatan gerak relatif antara
sumber dan pengamat.
Sumber: www. allbiographic.com
Contoh 1.11
(/,>+279,36,/;1/;+5./81+85/-/:+=+8 574+7<+7,367/7,>8A35+856+5<98
./81+80;/5>/8<3 B+;3+;+2,/;6+@+8+8</9;+81:/81/8.+;+79=9;,/;1/;+5
./81+85/-/:+=+8 574+7)/8=>5+80;/5>/8<3,>8A356+5<98A+81.3./81+;96/2
:/81/8.+;+</:/.+79=9;=/;</,>=435+-/:+=;+7,+=,>8A3.3>.+;++.+6+2 7<
-
35/=+2>3
79,36  574+7 7<
 :/8./1+;  574+7
7<
 >.+;+  7<
56+5<98 79,36  B
>.+;+  :/8./81+;
 :/8./81+;  56+5<9879,36
>.+;+  79,36
7<
7<
 7<   7<   B B
+.3:/81/8.+;+</:/.+79=9;7/8./81+;,>8A356+5<98./81+80;/5>/8<3B

Gejala Gelombang 25
Kata Kunci Contoh 1.12
• refleksi !/;/=++:3,/;1/;+57/83811+65+8<=+<3>8./81+85/-/:+=+8 574+7(/9;+81
• tangki riak 7+<383<7/7,>8A35+8:/6>3=8A+./81+80;/5>/8<3 B 35+-/:+=;+7,+=,>8A3
• sudut datang .3>.+;+ 7<,/;+:+0;/5>/8<3A+81.3./81+;96/2:/=>1+<.3<=+<3>8=/;</,>=
• sudut pantul
• garis normal -
• refraksi 35/=+2>35/;/=++:3 574+7 7<>.+;+ 7<:/8./81+; 7<
• fatamorgana
• indeks bias >.+;+  :/8./81+;
• sudut bias  :/8./81+;  :/6>3=  7< 7<   B
• polarisasi >.+;+  5/;/=++:3 7<   7<
• interferensi
• interferensi konstruktif B
• interferensi destruktif
• efek Doppler
+.30;/5>/8<3A+81.3./81+;96/2:/=>1+<.3<=+<3>8=/;</,>=+.+6+2B

Tes Kompetensi Subbab C


)"#&$ $%,#,$+! &

 (/,>+21/697,+81.+=+81.+;3>.+;+./81+8<>.>= +7,>6+8< )/8=>5+8 0;/5>/8<3 A+81 .3./81+;
.+=+81 C7+<>55/.+6+7+3;.+8.3,3+<5+8./81+8 :/81/7>.3<++=
<>.>=,3+< C 35+:+84+811/697,+81=/;</,>=.3>.+;+ + 5/.>+79,36<+63817/8./5+=3
-7=/8=>5+8:+84+811/697,+81.3.+6+7+3; , 5/.>+79,36<+63817/84+>23
 (/,>+21/697,+81.+=+81:+.+,3.+81,+=+<+8=+;+  !/=35+,/;.3;3.3=;9=9+;</9;+81+8+57/8./81+;,>8A3
.>+7/.3>7./81+8<>.>=.+=+81 C 35+38./5<,3+< ,/;0;/5>/8<3  B .+;3 <3;38/ 79,36 :963<3 A+81

7/8./5+=38A+ (/=/6+2 79,36 :963<3 7/6/@+=38A+
;/6+=307/.3>7.>+=/;2+.+:7/.3>7<+=>+.+6+2  0;/5>/8<3,>8A3A+81=/;./81+;7/84+.3  B/;+:+

=/8=>5+8 <>.>= ,3+<8A+ .+8 6>53<5+8 :/7,3+<+8 5/6+4>+879,36:963<3=/;</,>=
1/697,+818A+ !/-/:+=+8,>8A3.3>.+;+ 7<
 /697,+81.+=+81.+;3:/;7>5++8+3;A+81.+6+75/  (/,>+2 <>7,/; ,>8A3 7/736353 0;/5>/8<3   B
:/;7>5++8+3;A+81.+815+6./81+8<>.>=.+=+81 C ,/;1/;+5./81+85/-/:+=+8 7<7/8./5+=3</9;+81
35+-/:+=;+7,+=1/697,+81:+.+:/;7>5++8+3;A+81 :/81+7+=A+81.3+7)/8=>5+8,/<+;0;/5>/8<3A+81
.+6+7.+8:/;7>5++8+3;A+81.+815+67<.+8 7< .3./81+;96/2:/81+7+=435+
=/8=>5+8<>.>=,3+<8A+ + =3.+5+.++8138
 /6+<5+8+:+A+81.37+5<>.:96+;3<+<3 , =/;.+:+=+8138A+81,/;1/;+5./81+85/-/:+=+8
 (/,>+2+7,>6+8<,/;1/;+5./81+85/-/:+=+8 7< 7<</+;+2./81+8+;+2<>7,/;,>8A3.+8
<+7,367/7,>8A35+8<3;38/8A+:+.+0;/5>/8<3 B - =/;.+:+=+8138A+81,/;1/;+5./81+85/-/:+=+8
(/9;+81:/81/7>.3=;>5,/;1/;+5,/;6+@+8+8+;+2 7<,/;6+@+8+8+;+2./81+8+;+21/;+5<>7,/;
./81+85/-/:+=+8 7<7/8./81+;,>8A3<3;38/ ,>8A3/:+=;+7,+=,>8A3.3>.+;+ 7<

Rangkuman

 /;.+<+;5+8<>7,/;8A+1/697,+81.35/697:955+8

7/84+.3.>+7+-+7A+3=>1/697,+817/5+835.+8     

1/697,+81/6/5=;97+18/=35  (37:+81+8 1/697,+81 ,/;4+6+8 .3 <>+=> =3=35
 /;.+<+;5+8 +;+2 1/=+;8A+ 1/697,+81 .3,/.+5+8 .38A+=+5+8./81+8:/;<+7++8
7/84+.3 1/697,+81 =;+8<?/;<+6 .+8 1/697,+81



69813=>.38+6     <38         <38      
 /<+; -/:+= ;+7,+= 1/697,+81 ,/;,+8.381 6>;><  
./81+8:+84+811/697,+81.+8,/;,+8.381=/;,+635  %/;<+7++8 5/-/:+=+8 </,>+2 =3=35 .+6+7 <>+=>
./81+8@+5=>>8=>57/8/7:>2<+=>1/697,+81 1/697,+81=/;2+.+:@+5=>+.+6+2=>;>8+8:/;=+7+
%A+81.38A+=+5+8./81+8:/;<+7++8

 
      <38     
 /<+;8A+ .+A+ A+81 .3=;+8<73<35+8 7/6+6>3 <>+=>  
1/697,+81 ,/;,+8.381 6>;>< ./81+8 5>+.;+=      -9<     
+7:63=>.95>+.;+=0;/5>/8<3.+86+4>1/697,+81

26 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


 %/;-/:+=+8 1/=+;+8 :+;=35/6 .3 =3=35 % 7/;>:+5+8

 
   <38    -9<    
=>;>8+8:/;=+7+.+;35/-/:+=+81/=+;=3=35%=/;</,>=   
=/;2+.+:@+5=>



  ./81+8  <38    +.+6+2+7:63=>.91/697,+81

     -9<      
   "/=+5<37:>6.+;3>4>81:/7+8=>6+8:+.+>4>81=+63

    <38          =/;35+=+.+6+2
 %/;<+7++81/697,+81<=+<398/;+53,+=:/7+8=>6+8


:+.+>4>81=+63,/,+<+.+6+2     



  .+:>8 6/=+5 :/;>= 1/697,+81 .+;3 >4>81
  -9<    <38    
   :/7+8=>6+8:+.+>4>81=+63=/;35+=+.+6+2



./81+8  -9<    +.+6+2+7:63=>.91/697,+81     


 

<>:/;:9<3<3
 /697,+81.+:+=7/81+6+73:/7+8=>6+8:/7,3+<+8
"/=+5<37:>6.+;3>4>81:/7+8=>6+8:+.+>4>81=+63 :96+;3<+<338=/;0/;/8<3.+8.30;+5<3
,/,+<+.+6+2

 >5>7 (8/663>< :+.+ :/7,3+<+8 1/697,+81



.38A+=+5+8./81+8:/;<+7++8
    
 
 <38   
<38 

"/=+5:/;>=./697,+81.+;3>4>81:/7+8=>6+8:+.+

 0/5 9::6/; 7/;>:+5+8 0/897/8+ :/;>,+2+8
>4>81=+63,/,+<+.+6+2
0;/5>/8<31/697,+81+53,+=:/81+;>21/;+5;/6+=30


     +8=+;+ <>7,/; 1/697,+81 .+8 :/81+7+= (/-+;+
>7>7.38A+=+5+8./81+8:/;<+7++8
 %/;<+7++81/697,+81<=+<398/;+53,+=:/7+8=>6+8
  
:+.+>4>81=+63=/;35+=+.+6+2   
  

Peta Konsep

%/7+8=>6+8 %/7,3+<+8 %96+;3<+<3 8=/;0/;/8<3 30;+5<3

/697,+81 /697,+81
#/5+835 .+:+= 7/81+6+73 );+8<?/;<+6
,/;.+<+;5+8 ,/;.+<+;5+8
<>7,/;8A+ $'%& +;+2 1/=+;8A+
=/;.3;3 +=+< =/;.3;3 +=+<
/697,+81 /697,+81
,/;.+<+;5+8
6/5=;97+18/=35 +7:63=>.98A+
"9813=>.38+6
=/;.3;3 +=+<

/697,+81 /697,+81
(=+<398/; /;4+6+8

Refleksi
Setelah mempelajari bab ini, Anda tentu telah Selain itu, coba Anda sebutkan manfaat lainnya yang
mengetahui jenis-jenis gelombang serta sifat-sifatnya. Anda peroleh setelah mempelajari materi bab ini.
Dari materi bab ini, bagian mana yang Anda anggap sulit?
Coba diskusikan dengan teman atau guru Fisika Anda.

Gejala Gelombang 27
Tes Kompetensi Bab 1
 !$! $ *$ *+,"-&.&($!&+(+&#)"#&$ (,#,$+! &

 (/,>+2 1/697,+81 7/736353 :/;<+7++8 <37:+81+8  %+.+:/;-9,++8#/6./.31>8+5+8</>=+<.+@+3A+81


  
<38      .+6+7 <+=>+8 ( ;/5>/8<3 :+84+818A+   -7 .+8 ,/;7+<<+  1 35+ .+@+3
.+8:+84+811/697,+81=/;</,>=+.+6+2 .3=/1+815+8 ./81+8 1+A+ </,/<+;   $ 5/-/:+=+8
+ B.+8 7 .
B.+8
7 ;+7,+=1/697,+81=;+8<?/;<+6:+.+.+@+3+.+6+2
, B.+8
7 / B.+8 7 + 7< .
7<
-
B.+8 7 ,
7< / 7<
 *8=>5,/8.+A+817/81+6+731/=+;+82+;79835:+.+ - 7<
<++=<37:+81+87+5<37>7 +&* 
+ 5/-/:+=+8.+8:/;-/:+=+87+5<37>7  )+63A+81:+84+818A+7.3=/1+815+8./81+81+A+
, 5/-/:+=+8.+8:/;-/:+=+873837>7 $5/7>.3+8.3;+7,+=31/697,+81=;+8<?/;<+6 35+
- 5/-/:+=+88A+7+5<37>7.+8:/;-/:+=+88A+896 -/:+=;+7,+=1/697,+81=/;</,>= 7<7+<<+=+63
. 5/-/:+=+88A+896.+8:/;-/:+=+88A+7+5<37>7 +.+6+2
/ <37:+81+87+5<37>7/8/;138A+7+5<37>7 +  1;+7 . 1;+7
 /:+= ;+7,+= 1/697,+81 :+.+ =+63 +.+6+2  -7< ,  1;+7 /  1;+7
./81+80;/5>/8<3 B +;+5.>+=3=35:+.+=+63435+ - 1;+7
  
,/.+0+</5/.>+=3=35 +.+6+2  %+.+:/;-9,++8 .31>8+5+8</>=+<,/8+81A+81

+  -7 .  -7 :+84+818A+
7/=/;7+<<+,/8+811;+7 35+,/,+8
, -7 /  -7 </,/<+;  51.31+8=>815+8:+.+,/8+81=/;</,>=.+8
- -7 
7< 7+5+5/-/:+=+8:/;+7,+=+81/697,+81
 /697,+81 ( 7/;+7,+= ./81+8 :/;<+7++8 :+.+,/8+81+.+6+2
+ 7< . 7<
   <+=>+8.+8.+6+77/=/;.+8 ,
7< / 7<
 
   <38   
- 7<
.+6+7</598%+.+<++=(=/6+2,/;1/=+;
<<37:+81+8
 (+=>:+84+811/697,+81+.+6+24+;+5+8=+;+
=3=35%A+81=/;6/=+5</4+>2
7.+;3(+.+6+2 + :>8-+55/:>8-+5,/;>;>=+8
+  7 . 
7 , <37:>6.+8:/;>=,/;>;>=+8
,  7 /  7 - :/;>=.+86/7,+2,/;>;>=+8
-  7 . :>8-+55/6/7,+2,/;>;>=+8
 (/,>+21/697,+81,/;4+6+87/6+6>3=3=35.+8A+81 / <37:>65/<37:>6,/;>;>=+8
,/;4+;+5-7.+6+7+;+2.+;35/%+.+<++= 

 (/,>+21/697,+816+>=.+=+817/7/-+2:+8=+3</=3+:
<37:+81+81/697,+81.3+.+6+2896 35+:+84+81 </598</5+63 +;+5</=3+:1/697,+81
7 +.36+4>
1/697,+81
-7.+8+7:63=>.9 -7<37:+81+8=3=35 1/697,+817/8>4>:+8=+3</,/<+;
 + 7< . 7<
:+.+<++=0+</=3=35 ;+.+.+6+2 ,  7< / 7<

+ -7 . -7 - 7<
, -7 / -7
 +7,+;,/;35>=7/8>84>55+81/697,+81=;+8<?/;<+6
- -7 ,/;4+6+8
 (/,>+2 1/697,+81 =;+8<?/;<+6 .38A+=+5+8 ./81+8 Q U

:/;<+7++8   <38     
   ./81+8  .+8  P R
S
T V

.+6+7-7.+8.+6+7</5987+5+ +6+7<+=>:/;39./.3=/7:>24+;+5

 :+84+811/697,+818A+
-7 + %D&D'D( . &D'D(
  0;/5>/8<38A+ B , 'D(D)D* / 'D(D)
  +7:63=>.98A+
-7 - %D&D'D(D)
  -/:+=;+7,+=8A+ -7<
 35+1/697,+81+3;7/;+7,+=.+;3=/7:+=A+81.+6+7
%/;8A+=++8A+81,/8+;+.+6+2 5/=/7:+=A+816/,32.+815+67+5+
+
 .+8 . <+4+ + -/:+=;+7,+=.+8:+84+811/697,+81=/=+:
,
.+8 / </7>+,/8+; , -/:+=;+7,+=7/84+.36/,32,/<+;.+8:+84+81
- .+8 1/697,+81=/=+:
 

28 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


- -/:+=;+7,+=7/81/-36.+8:+84+811/697,+81
 8.3,/;.3;3.3<+7:381<>7,/;,>8A3A+810;/5>/8
7/7,/<+; <38A+  B (/,>+2 <>7,/; ,>8A3 6+38 ./81+8
. -/:+=;+7,+=.+8:+84+811/697,+817/81/-36 0;/5>/8<3B7/8./5+=38.3./81+85/-/:+=+8
/ -/:+=;+7,+=7/81/-36.+80;/5>/8<37/7,/<+; 7< 35+5/-/:+=+87/;+7,+=,>8A3.3>.+;++.+6+2

 /697,+817/;+7,+=7/6+6>3.>+B+=7>6+7>6+  7< 8.3 +5+8 7/8./81+; 6+A+81+8 ,>8A3


./81+8 5/-/:+=+8  7< <>.>= .+=+81 C .+8 ./81+80;/5>/8<3
.3,3+<5+8:+.+B+=5/.>+./81+8<>.>= C/:+= + . B
;+7,+=1/697,+81:+.+B+=5/.>++.+6+2 , B / B
+ 7< . 7< - B
, 7< /  7<  (/,>+2<>7,/;,>8A3,/;1/;+5./81+85/-/:+=+8
-  7<
 7< 7/8>4> :/8./81+; A+81 .3+7 </23811+
0;/5>/8<3A+81.3./81+;96/2:/8./81+;+.+6+2


 (/>=+<=+63:+84+818A+7.+8,/;7+<<+ 1;+7
35+ <>7,/; ,>8A3 =/;</,>= .3+7 </.+815+8
.3=/1+815+8 ./81+8 1+A+
 $ 35+ 0;/5>/8<3
:/8./81+; ,/;1/;+5 ./81+8 5/-/:+=+8
 7<
<>7,/;1/=+;+88A+ B-/:+=;+7,+=1/697,+81
7/8./5+=3<>7,/;,>8A30;/5>/8<3A+81.3./81+;
=+63=/;</,>=+.+6+2
96/2:/8./81+;+.+6+2  35+-/:+=;+7,+=,>8A3.3
+
7< .  7<
>.+;+7<:/;,+8.381+8
 +.+6+2
,  7< /
 7<
-  7<

+
.

 %/;3<=3@+:/;:+.>+8+8=+;+.>+1/697,+81.3<>+=>

=3=35.+6+7@+5=>A+81,/;<+7++8.3</,>=


+ :/7,3+<+8 . .30;+5<3

, /

, :/7+8=>6+8 / :96+;3<+<3



- <>:/;:9<3<3



 (/>=+<=+63A+81:+84+818A+ 75/.>+>4>818A+  
.335+=./81+8/;+=!/7>.3+8:+.+=+63.3=37,>65+8

-
1/697,+81</23811+=/;,/8=>5,>+2:/;>="/=+5

:/;>=5/637+.+;3>4>81=/;4+>2+.+6+2


+
 7 .  7  (/9;+81:/8/;,+81A+81:/<+@+==/;,+818A+7/8>4>
,
 7 /  7 5/7/8+;+,+8.+;+7/8./81+;,>8A3<3;38/7/8+;+
-
7 ./81+80;/5>/8<3  B 35+:+.+<++=3=><3;38/

 35+</,>+21/697,+817/6/@+=3:/812+6+81A+81 7/7+8-+;5+8,>8A3./81+80;/5>/8<3
 B.+8
7/736353-/6+2</7:3=+5+8=/;4+.3:/;3<=3@+ -/:+= ;+7,+= ,>8A3 .3 >.+;+  7< 5/-/:+=+8
+ 38=/;0/;/8<3 . ;/0;+5<3 :/<+@+==/;,+81=/;</,>=+.+6+2
, .30;+5<3 / :96+;3<+<3 +
574+7 . 574+7
- ;/06/5<3 , 574+7 / 574+7

 35+:+.+:/;-9,++8#/6./=/1+81+8.3,>+=</7,36+8 -
574+7
5+63.+;3</7>6+-/:+=;+7,+=1/697,+81:+.+=+63  (/,>+21/697,+81,/;4+6+87/6+6>3=3=35.+8A+81
=/;</,>=7/84+.3 ,/;4+;+5-7%+.+<++= <37:+81+81/697,+81

.3+.+6+2  35+:+84+81 1/697,+818A+
-7.+8
+ 5+63</7>6+ . 5+63</7>6+
+7:63=>.98A+ -7 <37:+81+8=3=35:+.+<++=0+</


, 5+63</7>6+ / 
5+63</7>6+ =3=35 +.+6+2-7

- 5+63</7>6+ + .
 (/,>+2<>7,/;,>8A3./81+80;/5>/8<3
 B,/;
1/;+5 7/8./5+=3 </9;+81 :/81+7+= ./81+8 , /
5/-/:+=+8 7<!/-/:+=+8;+7,+=,>8A3.3>.+;+ -
+.+6+2 </,/<+;  7< 35+ :/81+7+= ,/;1/;+5  (/>=+<=+63:+84+818A+ 7.31/=+;5+8=;+8<?/;<+6
7/84+>23<>7,/;,>8A3./81+85/-/:+=+8
7< "+4>;+7,+=1/697,+81=;+8<?/;<+6:+.+=+63=/;</,>=
,/<+;0;/5>/8<3,>8A3A+81.3./81+;96/2:/81+7+=  7< 35+1+A+=/1+81+8:+.+=+63=/;</,>= $
+.+6+2 7+<<+=+63+.+6+2
+  B .
 B + 
51 .  51
,
  B /
 B ,  51 /  51
-

B -  51

Gejala Gelombang 29
 -$ ()+&.&)!#,+!&!&&+(+

 %+.+<>+=><++=,/8=>51/697,+81=;+8<?/;<+6</,+1+3 .+6+7<+=>+8-7.+8.38A+=+5+8.+6+7<+=>+8<
0>81<3.+;3=/7:+=5/.>.>5+8.3=>84>55+8</:/;=3 )/8=>5+8836+3.+;3
:+.+1+7,+;,/;35>= + 0;/5>/8<31/697,+81
B F , :+84+811/697,+81
- -/:+=;+7,+=1/697,+81=/;</,>=
A C E G I
D H  (/,>+21/697,+81,/;4+6+8.+;3=3=355/=3=35
./81+8+7:63=>.9
-7.+8:/;39./  </598 +;+5
)/8=>5+8.>+=3=35A+810+</8A+<+7+
   -7 35+ ,/<+; -/:+= ;+7,+= 1/697,+81
 8=/;0/;/8<3 A+81 .+:+= 7/812+<365+8 1/697,+81
=/;</,>= 7<=/8=>5+8
<=+<398/;.+:+=.3:/;96/2.+;3:/;-9,++8#/6./:+
+ </63<320+</.+8
5+2 A+81 .37+5<>. ./81+8 1/697,+81 <=+<398/;
, <37:+81+8.3<++==3=357/6+6>35/.>.>5+8
/6+<5+8./81+87/7:/;1>8+5+81+7,+;
</37,+818A+
 (/>=+<=+63./81+8:+84+81.31/=+;5+82+;79835
 (/,>+21/697,+81<=+<398/;.3,/8=>5.+;338=/;0/;/8<3
</6+7+  < .3 >4>81  </23811+ 7/812+<365+8
.>+,>+21/697,+81A+817+<3817+<3817/736353
1/697,+81=;+8<?/;<+6,/;4+6+8./81+85/-/:+=+8


 7<;/5>/8<31/697,+81
B.+8+7:63=>.98A+ +7:63=>.9  -7,36+81+81/697,+81   -7
-7)3=35,/;+.+7.+;3 35+7>6+3.31/;+5
5+85/+=+<23=>816+2 .+80;/5>/8<3<>.>=  
 ;+.<
+ <37:+81+8.3 + 3=>814+;+5+8=+;+.>+:/;>=1/697,+81A+81
, 0+</.3 ,/;>;>=+8
 %/;<+7++8 </,>+2 1/697,+81 =;+8<?/;<+6 ,/;4+6+8 , /;+:++7:63=>.91/697,+81<=+<398/;.3
  -7
+.+6+2   <38  
    ./81+8.+8.3
   (/,>+2<>7,/;,>8A3,/;0;/5>/8<3 B,/;1/;+5


8A+=+5+8.+6+7<+=>+87.+8.38A+=+5+8.+6+7 ./81+8 5/-/:+=+8  7< 7/8./5+=3 </9;+81


<+=>+83=>816+2 :/81+7+= A+81 .3+7 )/8=>5+8 0;/5>/8<3 A+81
+ +7:63=>.98A+ .3./81+;96/2:/81+7+=435+
, :+84+811/697,+818A+ + =3.+5+.++8138
- -/:+=;+7,+=8A+ , =/;.+:+=+8138A+81,/;1/;+5./81+85/-/:+=+8
. :/;39./8A+
7<</+;+2./81+8+;+2<>7,/;,>8A3
 %/;<+7++8 1/697,+81 69813=>.38+6 ,/;4+6+8 .+6+7 - =/;.+:+=+8138A+81,/;1/;+5./81+85/-/:+=+8

7<,/;6+@+8+8./81+8+;+21/;+5<>7,/;
   .+8 ,>8A3

,+=+81+.+6+2   
 <38    

 
 (/,>+279,36A+81,/;1/;+5./81+85/-/:+=+8
.+6+7-7.+8.+6+7<3=>816+2,/<+;  7< %+.+ +;+2 ,/;6+@+8+8 ,/;1/;+5 79,36
+ +7:63=>.91/697,+81 +7,>6+8<./81+85/-/:+=+8
7<7,>6+8<7/7
, :+84+811/697,+81 ,>8A35+8 <3;38/ </23811+ =/;./81+; ,>8A3 <3;38/
- -/:+=;+7,+=1/697,+81 ,/;0;/5>/8<3 B)/8=>5+80;/5>/8<3<3;38/A+81
. :/;39./1/697,+81 =/;./81+;96/2:/81/7>.379,36=/;</,>=435++8138
 35/=+2>3 :/;<+7++8 1/697,+81 ,/;4+6+8 ,/;=3>:./81+85/-/:+=+87<
   + </+;+21/;+5+7,>6+8<

  <38   

 
./81+8.+8.38A+=+5+8
, </+;+21/;+579,36

30 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Bab

2
Sumber: Physics Today, 1995
Cahaya merupakan gelombang elektromagnetik yang banyak
digunakan untuk kepentingan teknologi komunikasi.

Gelombang Cahaya
Hasil yang harus Anda capai:

menerapkan konsep dan prinsip gejala gelombang dalam menyelesaikan masalah.

Setelah mempelajari bab ini, Anda harus mampu:

• mendeskripsikan gejala dan ciri-ciri gelombang cahaya;


• menerapkan konsep dan prinsip gelombang cahaya dalam teknologi.

5>?=5>165>?=5>1 C5>C1>7 3181G1 B5A9>7 >41 :D=@19 41<1= A. Interferensi


;5894D@1> B581A981A9  %5C9;1 CDAD> 8D:1> @141 B91>7 81A9 ;141>7
Cahaya
;141>7 ;9C1 41@1C =5>9;=1C9 9>418>G1 @5<1>79 G1>7 =5>7891B9 35A18>G1
<1>79C  @1;18 B525>1A>G1 @5<1>79 9CD B. Difraksi Cahaya
181G1 =5AD@1;1> 75<?=21>7 5<5;CA?=17>5C9;  *141 12  >41
C. Polarisasi Cahaya
C5<18 =5=@5<1:1A9 75<?=21>7 =5;1>9; =9B1<>G1 75<?=21>7 19A 41>
75<?=21>7 C1<9  @1;18 @5A25411> 1>C1A1 75<?=21>7 5<5;CA?=17>5C9;
41> 75<?=21>7 =5;1>9;
'1>DB91 C5<18 =5=1>611C;1> 75<?=21>7 5<5;CA?=17>5C9; 41<1=
2941>7 CA1>B@?AC1B9 1BCA?>?=9 =9<9C5A 41> 75?7A169  ,18D;18 >41
21719=1>1 75:1<1 41> 39A939A9 75<?=21>7 5<5;CA?=17>5C9; ;8DBDB>G1
3181G1B5AC1@5>5A1@1>>G1$1F121>1C1B@5AC1>G11>@5AC1>G11>C5AB52DC
41@1C >41 C5=D;1> @141 212 9>9  )<58 ;1A5>1 9CD @5<1:1A9 212 9>9
45>71> 219;

Gelombang Cahaya 31
Tes Kompetensi Awal
!(&(.6//(/2(.%,%3+-104(2(.1/&%0)%*%8%-(3,%-%0.%*41%.41%.&(3+-65'%.%/&6-6.%5+*%0
@1;18G1>749=1;BD445>71>75<?=21>75<5;CA?  5A1@1;18;535@1C1>3181G141<1=AD1>781=@1
=17>5C9;  +52DC;1>B961CB961C75<?=21>73181G1
@1;183181G1C5A=1BD;75<?=21>75<5;CA?=17>5C9;

Tokoh A. Interferensi Cahaya


 141<18 "!! !#
Augustine Fresnell    1AC9>G1 75<?=21>7 =5=9<9;9 !  41> 
(1788–1827) #    +5@5AC9 G1>7 C5<18 492181B @141 @5=2181B1> 75<?=21>7
218F1 75<?=21>7 3181G1 25AB961C B5@5AC9 81<>G1 75<?=21>7 2D>G9 G19CD
41@1C 25A9>C5A65A5>B9  )<58 ;1A5>1 9CD D>CD; =5>41@1C;1> 9>C5A65A5>B9
3181G1@D>49@5A<D;1>BD=25A3181G1G1>7;?85A5>G19CDBD=25A3181G1
G1>7 =5=9<9;9 6A5;D5>B9 B1=1 41> 2541 61B5 C5C1@  +D=25A 3181G1 G1>7
;?85A5> 41@1C 491=1C9 =5<1<D9 @5A3?211> G1>7 49<1;D;1> ?<58 $160)
41> 3(40(..

1. Percobaan Young dan Fresnell


Augustine Fresnell (1788–1827) a. Percobaan Celah Ganda Young
adalah fisikawan Prancis yang *5A3?211>9>949<1;D;1>?<58$160)45>71>=5>77D>1;1>4D1@5>7
mengembangkan teori gelombang
transversal cahaya berdasarkan hasil
81<1>7  *5>781<1>7 @5AC1=1 =5=9<9;9 B1CD <D21>7 ;539< 41> @5>781<1>7
penemuannya tentang lensa dan ;54D1 49<5>7;1@9 45>71> 4D1 <D21>7 ;539<  *5A81C9;1> %/&%3 
interferensi. Fresnell terang
memperlihatkan bahwa cahaya
gelap
matahari terdiri atas bermacam-
macam warna cahaya, yang setiap terang
warna memiliki sudut bias tertentu. gelap
Ia juga menemukan sebuah bentuk terang
gelombang gelap
lensa yang pada kedua datang
permukaannya berbentuk cembung. terang
S2 gelap
Bentuk lensa ini dikenal sebagai terang
lensa cembung. Lensa ini memiliki gelap
terang
sifat mengumpulkan cahaya. gelap
Sumber: Science Encyclopedia, 1998
S0 terang
gelap
terang
gelap
terang
S1 gelap
terang
gelap
terang
gelap
Gambar 2.1
terang
Interferensi pada celah
ganda Young gelap
terang
A B C
+9>1A=?>?;A?=1C9B49@5A?<5841A9<1=@DB521719BD=25A3181G1G1>7
S =5=1>31A=5<1<D935<18+ %5=D491>B9>1A41A935<18+49@1>31A;1>;5
C1
S1 @5>781<1>7 ;54D1  D1 35<18 @141 @5>781<1>7 ;54D1 G19CD +  41> +
O G1>7 49@1B1>7 B5:1:1A 45>71> + 1;1> 25A6D>7B9 B521719 @5=1>31A B9>1A
B9>1A;?85A5> %54D125A;1B41A935<1835<18+ 41>+ 9>925A9>C5A65A5>B9
@141 <1G1A   "1B9< 9>C5A65A5>B9 25AD@1 71A9B C5A1>7 41> 71A9B 75<1@
S2 P b. Percobaan Fresnell
C2
5>71>=5>77D>1;1>B52D18BD=25A3181G1+3(40(..=5=@5A?<58
Gambar 2.2
Percobaan Fresnell untuk 4D1 BD=25A 3181G1 +  41> +  G1>7 ;?85A5> 41A9 81B9< @5=1>CD<1> 4D1
menunjukkan interferensi cahaya. 35A=9>  *5A81C9;1> %/&%3 

32 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


*141%/&%3  C5AB52DC41@1C49<981C218F1+141<18BD=25AB9>1A
=?>?;A?=1C9B  +  41> +  141<18 21G1>71> 41A9 + ?<58 35A=9>   41> 
5>71> 45=9;91> B9>1AB9>1A G1>7 41C1>7 @141 <1G1A B5?<18?<18 25A1B1<
41A9 +  41> +  !5<?=21>7 3181G1 41A9 +  41> +  9>9 1;1> B1<9>7
25A9>C5A65A5>B9@141<1G1A41>81B9<>G125A71>CD>7@141B5<9B9841A9<9>C1B1>
;54D1 B9>1A 9CD  *5A<D >41 ;5C18D9 :9;1 ;54D1 BD=25A 3181G1 =5=9<9;9
1=@<9CD4? G1>7 B1=1 @141 C5=@1C C5A:149>G1 9>C565A5>B9 =9>9=D= 1;1>
C5A25>CD; 71A9B 75<1@  +521<9;>G1 :9;1 1=@<9CD4? C941; B1=1 9>C5A65A5>B9
=9>9=D=>G1 C941; 75<1@ B1=1 B5;1<9
D r2

S2 
P r1 Gambar 2.3
r2  (a) Sinar gelombang dari celah S1
y b dan S2 berinterferensi di titik P.
S1 r1  (b) Untuk D  d, r1 dan r 2 dianggap
S1
d L sejajar dan membentuk sudut 
S2  terhadap sumbu tengah.
b 2

B C Pembahasan Soal
1
Seberkas cahaya monokromatis
*5A81C9;1> %/&%3 
 75<?=21>7 3181G1 41C1>7 =5>D:D 35<18 dijatuhkan pada dua celah sempit
41> 35<18  G1>7 C5A<5C1; @141 2941>7   181G1 C5AB52DC C5A496A1;B9 ?<58 vertikal berdekatan dengan jarak
d = 0,01 mm. Pola interferensi
;54D1 35<18 C5AB52DC 41> =5>781B9<;1> @?<1 9>C5A65A5>B9 @141 <1G1A  yang terjadi ditangkap layar pada
%9C1 41@1C =5>5>CD;1> 49 =1>1 B5C91@ @9C1 C5A1>7 1C1D @9C1 75<1@ jarak 20 cm dari celah. Diketahui
bahwa jarak antara garis gelap
C5A<5C1; @141 <1G1A 45>71> =5=25A9;1> BD4DC   41A9 BD=2D C5>718 pertama sebelah kiri ke garis gelap
C5A8141@ 71A9B 75<1@ 1C1D 71A9B C5A1>7 C5AB52DC  ->CD; =5>5>CD;1> sebelah kanan adalah 7,2 mm.
25B1A>G1   ;9C1 81ADB =5>78D2D>7;1>>G1 45>71> 
 *5A81C9;1> Panjang gelombang cahaya
tersebut adalah ....
%/&%3 
&  ,9C9;  =5AD@1;1> B52D18 C9C9; G1>7 C5A<5C1; @141  a. 180 nm d. 720 nm
B545=9;91> AD@1 B589>771 :1A1; 2 ;5 * B1=1 45>71>  ;5 *  45>71> b. 270 nm e. 1.800 nm
45=9;91> 
B1=1 45>71> :1A1; 41A9  ;5   "D2D>71> 1>C1A1 :1A1; c. 360 nm
SPMB 2003
41A9  ;5  41>   9>9 B1>71C AD=9C  (1=D> ;9C1 41@1C =5>G545A81>1 Pembahasan:
;1>>G1 45>71> =5>71>771@ 218F1 BDBD>1> :1A1; 35<18 C5A8141@ <1G1A Jarak pola gelap ke-1 ke pusat
adalah
:1D8<529825B1A41A9@141:1A1;1>C1A1;54D135<18 1A971=21A
7,2  10 3 m
C5A<981C 218F1 B9>1A 75<?=21>7   41>   141<18 B5:1:1A 41> =5=25>CD; y
2
 3,6  10 3 m
BD4DC   C5A8141@ BD=25A @DB1C  *5A81C9;1> %/&%3 
&  ,5A>G1C1 Dari soal diketahui:
m = 1; d = 10–5 m; D = 0,2 m
BD4DC    G1>7 4925>CD; ?<58 BD=2D @DB1C 41> BD=2D   5>71> sehingga
45=9;91> ;9C1 41@1C 45>71> =D418 =5>5>CD;1> 218F1 yd
D 
 m 1 
2


B9>   
yd
 
D m 1 
2

  B9>   K  3,6  10 m  10 5 m
3

0,2 m  1
(34%/%%0  9 =5AD@1;1> @5AB1=11> D>CD; =5>5>CD;1> :1A1; 2
3,6  10 3 m  10 5 m
C5=@D8 1>C1A1 B9>1A   41>   C5A8141@ *  ->CD; 9>C5A65A5>B9 =1;B9=D= 
0,2 m  1
9>C5A65A5>B9 ;?>BCAD;C96 C5<18 49;5C18D9 218F1 
@1BC9 >?< 1C1D 2
29<1>71> 75>1@ 41A9 @1>:1>7 75<?=21>7  (34%/%%0  9 41@1C 49CD<9B   3,6  10 7 m = 360 nm
B521719 25A9;DC Jawaban: c

Gelombang Cahaya 33

  B9>     K 
45>71>    ->CD;C5A1>7@DB1C;9C1=5=25A9;1> 
@9C1 C5A1>7 @5AC1=1    41> B5C5ADB>G1
41@D> D>CD; 9>C5A65A5>B9 =9>9=D= 9>C5A65A5>B9 45BCAD;C96

@1BC929<1>71>71>:9<;1<9B5C5>71875<?=21>7(34%/%%0 941@1C
49CD<9B;1> B521719 25A9;DC



  B9>        K

45>71>   
->CD;75<1@@5AC1=1;9C1=5=25A9;1>  @9C175<1@;54D1  
41> B5C5ADB>G1

2. Menentukan Jarak Pita Terang ke-m atau Pita Gelap ke-m


dari Terang Pusat
Tantangan *141 @5=2181B1> B525<D=>G1 C5<18 49B52DC;1> 218F1 @?<1
9>C5A65A5>B9 @141 <1G1A 25AD@1 @9C1 C5A1>7 41> @9C1 75<1@  *5A81C9;1>
untuk Anda %/&%3   %9C1 41@1C =5>5>CD;1> ;54D4D;1> @9C1 C5A1>7 ;5 1C1D
Seberkas cahaya monokromatis @9C1 75<1@ ;5 @141 <1G1A  *5A81C9;1> ;5=21<9 %/&%3 
%  )<58
dijatuhkan pada dua celah sempit ;1A5>1  :1D8 <5298 25B1A 41A9@141     BD4DC   25A>9<19 B1>71C
vertikal berdekatan dengan jarak
d = 0,01 mm. Pola interferensi yang
;539<  ->CD; BD4DC G1>7 B1>71C ;539< 1;1> 25A<1;D B9>   C1>   1A9
terjadi ditangkap pada jarak 20 cm %/&%3 
% ;9C1 41@1C =5>5>CD;1> 218F1
dari celah. Diketahui bahwa jarak
antara garis gelap pertama di #
sebelah kiri ke garis gelap pertama B9>   C1>    K
di sebelah kanan adalah 7,2 mm. 
Hitunglah panjang gelombang
berkas cahaya tersebut.
->CD; @9C1 C5A1>7 =1BD;;1> (34%/%%0  9  ;5 (34%/%%0  9 
B589>771 49@5A?<58

#
   K


->CD; @9C1 75<1@ =1BD;;1> (34%/%%0  9  ;5 (34%/%%0  9



B589>771 49@5A?<58

#
      K


%5C5A1>71>
  :1A1; 1>C1A35<18 @141 <1G1A
#  :1A1; C5A1>7
75<1@ ;5 41A9 @DB1C
  :1A1; <1G1A ;5 35<18
  @1>:1>7 75<?=21>7 3181G1
1<1=81<9>9   

34 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Contoh 2.1
->CD;=5>5>CD;1>@1>:1>775<?=21>7B9>1AG1>749@1>31A;1>?<58<1=@D@9:1A
>1CA9D=B9>1A9>949<5F1C;1>@1414D135<18G1>725A:1A1; == *141:1A1; =5C5A
41A935<1849@1B1>7<1G1A $9;181B9<9>C5A65A5>B9@141<1G1A49@5A?<58:1A1;71A9BC5A1>7
@DB1CB1=@1945>71>;5<9=1141<18==25A1@1;18@1>:1>775<?=21>7B9>1A>1CA9D=
C5AB52DC
%7%&
9;5C18D9   ==L K= # ==L K=
    =
#
k 

   =    = 
  

 L K I
$149@1>:1>775<?=21>7B9>1A>1CA9D=141<18 I

Contoh 2.2
*141B52D18@5A3?211>9>C5A65A5>B9497D>1;1>4D135<18B5=@9C $1A1;1>C1A1;54D1
35<189CD ==41>49<5C1;;1>@141:1A1; =;5<1G1A71A9B75<1@@5AC1=141A9@DB1C
G1>7:1A1;>G1 == "9CD>7<18@1>:1>775<?=21>73181G1>G1
%7%&
  == L K=
 
  =
#  ==L K=9>C5A65A5>B975<1@
1A9(34%/%%0 9 49@5A?<58
#     
 =K      =  =   K  
 =

L K=    L K= I

$149@1>:1>775<?=21>73181G1>G1141<18 I

3. Interferensi oleh Lapisan Tipis


*5=1>CD<1> 3181G1 =1C181A9 ?<58 ! # G1>7 4931=@DA P

45>71> 19A 1;1> =5=@5A<981C;1> 71A9B71A9B 25AF1A>1 @141 =9>G1;


+@5;CAD= F1A>1 9>9 =5=@5A<981C;1> 141>G1  "   ?<58
(1)
<1@9B1>=9>G1;G1>7C9@9B9CD #>C5A65A5>B9C5AB52DC41@1C25AD@19>C5A65A5>B9 i
=1;B9=D==1D@D>9>C5A65A5>B9=9>9=D= #>C5A65A5>B91>C1A175<?=21>7 D lensa
(2)
G1>7 49@1>CD<;1> ?<58 <1@9B1> C9@9B 49CD>:D;;1> @141 %/&%3  A C
+525A;1B B9>1A 41C1>7 =5>75>19 <1@9B1> C9@9B 45>71> BD4DC 41C1>7  r lapisan
1;1> 49291B;1> 41> B521791> <179 49@1>CD<;1> ;5=21<9 ;5 @5A=D;11> d
tipis
+9>1A G1>7 49@1>CD<;1> 49<5F1C;1> @141 B52D18 <5>B1 @?B9C96 41>
n
496?;DB;1>49C9C9;* 5A;1B3181G149C9C9;*=5AD@1;1>81B9<9>C5A65A5>B9 B
25A;1B 3181G1   41>   45>71>   141<18 25A;1B 3181G1 G1>7 Gambar 2.4
49@1>CD<;1> <1>7BD>7 41>   141<18 25A;1B 3181G1 G1>7 =5>71<1=9 Interferensi oleh lapisan tipis.
@5=291B1> C5A<5298 418D<D ;5=D491> 49@1>CD<;1>

Gelombang Cahaya 35
+5<9B98 <9>C1B1> ?@C9; G1>7 49C5=@D8 ?<58 B9>1A 41C1>7 89>771
=5>:149 B9>1A @1>CD< ;5  41> B9>1A @1>CD< ;5  141<18
  K  K K
45>71>  141<18 9>45;B 291B <1@9B1> C9@9B 41>     '9B1<;1> C521<
<1@9B1> 141<18 =1;1    3?B  B589>771

  3?B  41>B9>45>71> C1>B589>771

 K  B9>  B9> 


    3?B   K C1>B9>  3?B  3?B 
Sumber: www.designprodygzone.com
5>71> =5>77D>1;1> 6-6/ !0(..+64 C5>C1>7 @5=291B1> 3181G1
Gambar 2.5
Interferensi oleh busa sabun.
G1;>9 B9> B9> 49@5A?<58B5<9B98:1A1;C5=@D8;54D1B9>1A=5>:149

   K  B9>     KB9>   3?B 
3?B  3?B  3?B  3?B 
  3?B  K
+D@1G1 C5A:149 9>C5A65A5>B9 =1;B9=D= 49 C9C9; *   81ADB =5AD@1
;1> ;5<9@1C1> 41A9 @1>:1>7 75<?=21>7   ;1> C5C1@9 B9>1A @1>CD< 49 

=5>71<1=9 @5AD2181> 61B5  =1;1   1;1> =5>:149

     1C1D     



 
 K

#>C5A65A5>B9=1;B9=D=B9>1A@1>CD<@141<1@9B1>C9@9B1;1>=5=5>D89
@5AB1=11>
Sumber: www.funsci.com
Gambar 2.6 3?B     K
Interferensi oleh lapisan
busa sabun yang tipis. 45>71>   
(34%/%%0  925A<1;DD>CD;9>45;B291B<1@9B1>C9@9B<529825B1A
41A9 1C1D
41@D>D>CD;=5=@5A?<589>C5A65A5>B9=9>9=D=;54D1B9>1A@1>CD<
81ADB =5=9<9;9 2541 61B5  =1;1

             
     

          
#>C5A65A5>B9 =9>9=D= 41<1= 1A18 @1>CD< =5=5>D89 @5AB1=11>
  3?B41>   
1C1D
Sumber: www.instckphoto.com   3?B   K 
Gambar 2.7
Interferensi oleh lapisan minyak 45>71>   9>45;B 291B
yang tipis. 41>=5=5>D89BG1A1C  41>>  1C1D   41> 

Contoh 2.3
,5>CD;1>C521<<1@9B1>=9>9=D=G1>7492DCD8;1>BD@1G1C5A:1499>C5A65A5>B9@141B52D18

<1@9B1>C9@9BG1>7=5=9<9;99>45;B291B 45>71>@1>:1>775<?=21>7 I

36 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


%7%& Tugas Anda 2.1
#>C5A65A5>B9=1;B9=D=@141<1@9B1>C9@9B=5=5>D89@5AB1=11>
Coba Anda perhatikan kembali
    

Gambar 2.5. Gelembung tersebut
3?B   
  3?B 
sebenarnya berwarna-warni.
Mengapa demikian? Anda dapat
+D@1G1C521<<1@9B1>=9>9=D=B5C9@9BC9@9B>G1=1;1 mencari jawabannya dari buku
  41>3?B B589>77149@5A?<58 referensi atau internet.

     I 

     I I



 

$149C521<<1@9B1>C9@9BG1>7492DCD8;1>141<18 I

Contoh 2.4
,5>CD;1>@1>:1>775<?=21>7B9>1AG1>7497D>1;1>:9;1C5A:1499>C5A65A5>B9=9>9=D=
?A45;54D141A9<1@9B1>C9@9B49D41A145>71>;5C521<1> >=BD4DC291BJ41>
9>45;B291B<1@9B1> 
%7%&
5>71>=5>77D>1;1>(34%/%%0 949@5A?<58
3?B 
Kata Kunci
   >=3?BJ  • interferensi
  >= • sinar monokromatis
• interferensi maksimum
$149@1>:1>775<?=21>7G1>7497D>1;1>141<18 >=
• interferensi minimum

Tes Kompetensi Subbab A


(3,%-%0.%*'%.%/&6-6.%5+*%0
@1G1>749=1;BD49>C5A65>B93181G1 +9>1A 29AD 45>71> @1>:1>7 75<?=21>7   >=
+52D1835<1871>4125A:1A1;==4925<1;1>735<18 49:1CD8;1> C571; <DADB @141 35<18 71>41  *?<1
41>@141:1A1; =5C5A49<5C1;;1>B52D18<1G1A 5<18 9>C5A65A5>B9C5A:149@141<1G1AG1>725A:1A1; =41A9
49B9>1A9 4D1 B9>1A =?>?;A?=1C9B 45>71> @1>:1>7 35<18 !1A9BC5A1>7?A45@5AC1=125A:1A1;==41A9
75<?=21>7>=41> >= 5A1@1;18:1A1;71A9B 71A9BC5A1>7@DB1C +5C5<189CDB9>1A=5A1849:1CD8;1>
C5A1>7?A45;55=@1C;54D1B9>1A@141<1G1A @14135<18 ,5A>G1C171A9BC5A1>7?A45@5AC1=125A:1A1;
 +525A;1B3181G1=5<5F1C94D135<18B5=@9CG1>7B1CD ==41A971A9BC5A1>7@DB1C ,5>CD;1><18@1>:1>7
B1=1<19>25A:1A1;== $1A1;35<18;5<1G1A =5C5A 75<?=21>7B9>1A=5A189CD
41>:1A1;1>C1A14D171A9BC5A1>7@141<1G1A141<18  +52D18<1@9B1>C9@9B=5=9<9;99>45;B291B
497D>1;1>
L K 3= 5A1@1;18@1>:1>775<?=21>73181G1 D>CD; =5<981C 75:1<1 9>C5A65A5>B9  $9;1 @1>:1>7
G1>7497D>1;1> 75<?=21>7>G1   I C5>CD;1> C521< =9>9=D=
 ->CD; =5>7D;DA @1>:1>7 B9>1A =5A18 49<1;D;1> <1@9B1>C5AB52DCBD@1G1C5A:1499>C5A65A5>B9
@5A3?211>B52171925A9;DC

B. Difraksi Cahaya
*141@5<1:1A1>75C1A1>41>75<?=21>749%5<1B/C5<18492181B218F1
75<?=21>7 19A G1>7 =5<5F1C9 B52D18 @5>781<1>7 45>71> B52D18 35<18
B5=@9C1;1>=5>71<1=9<5>CDA1> !5<?=21>7G1>741C1>741@1C25A25<?;
B5C5<18 =5<1<D9 35<18 C5AB52DC  *5=25<?;1> 75<?=21>7 G1>7 49B5212;1>
?<58 141>G1 @5>781<1>7 25AD@1 35<18 49B52DC 496A1;B9 75<?=21>7  +1=1
81<>G1 45>71> 75<?=21>7 3181G1 G1>7 49<5F1C;1> @141 B52D18 35<18
B5=@9C :D71 1;1> =5>71<1=9 <5>CDA1>

Gelombang Cahaya 37
96A1;B93181G1C5A:149:D71@14135<18B5=@9CG1>7C5A@9B18B5:1:1A
B1CD B1=1 <19> @141 :1A1; G1>7 B1=1  5<18 B5=@9C G1>7 45=9;91>
49B52DC    %9B9 141<18 ;5@9>71> ;131 G1>7 497?A5B =5>DADC
71A9B B5:1:1A 41> 21>G1; :D=<18>G1  $1A1; 1>C1A1 4D1 35<18 49B52DC
C5C1@1> ;9B9 

1. Difraksi Celah Tunggal


5
96A1;B9 @141 35<18 CD>771< 1;1> =5>781B9<;1> @?<1 71A9B C5A1>7
4 41> 75<1@ @141 <1G1A  5<18 CD>771< 41@1C 491>771@ C5A49A9 1C1B 2525A1@1

3 35<18 B5=@9C G1>7 4921C1B9 C9C9;C9C9; 41> B5C91@ 35<18 9CD =5AD@1;1>
d 2 BD=25A 3181G1 B589>771 B1CD B1=1 <19>>G1 41@1C 25A9>C5A65A5>B9
2
d
 1 *5A81C9;1> %/&%3 
d
2 ->CD; =5>71>1<9B9B @?<1 496A1;B9 35<18 @141 %/&%3  492179
4D1 21791>  *5A81C9;1> 75<?=21>7  41>   !5<?=21>7  =5>5=@D8
<9>C1B1> G1>7 <5298 :1D8 B525B1A  B9>   41A9@141 75<?=21>7   +1=1
d sin
2

81<>G1 45>71> 75<?=21>7  41>  G1>7 =5=9<9;9 2541 <9>C1B1> B525B1A
Gambar 2.8
Difraksi cahaya pada celah tunggal.
 B9>   #>C5A65A5>B9 =9>9=D= G1>7 =5>781B9<;1> 71A9B 75<1@ C5A:149 :9;1

;54D1 75<?=21>7 25A2541 61B5  J 1C1D 2541 <9>C1B1>>G1 B1=1 45>71>


 @1>:1>7 75<?=21>7
 B9>      B9>   

$9;1 35<18 492179 5=@1C 21791> 4941@1C 71A9B 75<1@ ;5C9;1
 B9>     B9>   
 
"1< B5AD@1 45>71> 9CD :9;1 C5<18 492179 5>1= 21791> 4941@1C 71A9B
maksimum
75<1@ ;5C9;1
utama  B9>     B9>   
 
+531A1 D=D= 41@1C 49>G1C1;1> 218F1 @9C1 75<1@ ;5 C5A:149 :9;1

B9>     K 

%5C5A1>71>
  <521A 35<18
  BD4DC B9=@1>7 45E91B9
   
Gambar 2.9
Maksimum utama terjadi
->CD;    1C1D    C5A:149 =1;B9=D= DC1=1 @9C1 C5A1>7
untuk k = 0 atau  = 0. C5>718 B5@5AC9 49@5A<981C;1> @141 %/&%3 

Contoh 2.5
5>71>=5>77D>1;1>@5>781<1>735<18CD>771<@141<1G1AC1=@1;@?<1496A1;B9
71A9BC5A1>7@DB1C41>71A9B75<1@;55=@1C=5=25>CD;BD4DCJC5A8141@71A9B>?A=1<
$9;13181G1G1>7497D>1;1>=5=9<9;9@1>:1>775<?=21>7 IC5>CD;1><521A
35<18G1>7497D>1;1>

38 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


%7%&
5>71>=5>77D>1;1>(34%/%%0 949@5A?<58 P
 B9>    garis gelap Pembahasan Soal

B9>J I=1;1  
Suatu berkas sinar sejajar mengenai
celah yang lebarnya 0,4 mm secara
   I 
tegak lurus. Di belakang celah diberi
d Q
lensa positif dengan jarak titik api
 40 cm. Garis terang pusat (orde nol)
dengan garis gelap pertama pada
$149<521A35<18>G1141<18 I terang pusat layar di bidang titik api lensa
berjarak 0,56 mm. Panjang
gelombang sinar adalah ....
->CD;=5>41@1C;1>@?<1496A1;B9=1;B9=D=2541<9>C1B1>41A99>C5A a. 6,4 × 10–7 m
b. 6,0 × 10–7 m
65A5>B9=9>9=D=81ADB49;DA1>7945>71>  )<58;1A5>1;54D13181G1 c. 5,2 × 10–7 m
d. 5,6 × 10–7 m
B561B5 2541 61B5 ;54D1>G1 =5>:149  J  D1 75<?=21>7 45>71> 2541 e. 0,4 × 10–7 m
PPI 1983
61B5 1C1D2541BD4DC61B5 J49B52DC:D71B561B5 *5AB1=11>9>C5A65A5>B9 Pembahasan:
=1;B9=D= 41A9 @?<1 496A1;B9>G1 1;1> =5>:149 Jarak titik api = jarak celah ke
layar =  = 40 cm.
 B9>      Gelap pertama m = 1
dp
 m

 B9>     
  0,4  10 3 m0,5  10 3 m
0,4 m
 1

1C1D  = 5,6 × 10 m–7

 B9>       
Jawaban: d

 K 

 K 141<1829<1>71>71>:9<  

Contoh 2.6
,5>CD;1><521A35<18=9>9=D=G1>7492DCD8;1>@141496A1;B935<18CD>771<:9;1
499>79>;1>BD4DC496A1;B9>G1J41>@1>:1>775<?=21>7G1>7497D>1;1> >=
D>CD;@?<1496A1;B9=1;B9=D=
%7%&
5>71>=5>77D>1;1>(34%/%%0 9 49@5A?<58
 B9>       

      >= 
 
   >=   >=   >=
B9> 

$149<521A35<18=9>9=D=141<18  >=

2. Difraksi pada Kisi A


 T

96A1;B9 3181G1 C5A:149 @D<1 @141 3181G1 G1>7 =5<1<D9 21>G1; 35<18 B
B1 
d
B5=@9C 45>71> :1A1; 35<18 B1=1  5<18 B5=@9C G1>7 45=9;91> 49B52DC C 
M
;9B9 496A1;B9 1C1D 49B9>7;1C ;9B9  +5=1;9> 21>G1; 35<18 @141 B52D18 ;9B9 D
P
B5=1;9> C1:1= @?<1 496A1;B9 G1>7 4981B9<;1> @141 <1G1A  '9B1<>G1 @141 E
415A18 B5<521A  3= C5A41@1C   35<18  AC9>G1 ;9B9 C5AB52DC C5A49A9 F
K
G
1C1B   35<18
 3= 1C1D   35<18
3=  5>71> 45=9;91> :1A1;
Gambar 2.10
1>C1A35<18 141<18   3=   L K 3=  *5A81C9;1> %/&%3  Difraksi pada kisi

Gelombang Cahaya 39
intensitas
m=1 m=2 %/&%3  =5=@5A<981C;1> B525A;1B B9>1A =?>?;A?=1C9B G1>7
1 31  49<5F1C;1> @141 B52D18 ;9B9 41> =5>781B9<;1> @?<1 496A1;B9 @141 <1G1A
  *?<1 496A1;B9 25AD@1 71A9B C5A1>7 41> 71A9B 75<1@ B531A1 25A71>C91>
1 23  96A1;B9=1;B9=D=C5A:149:9;1@141<1G1AC1=@1;71A9B71A9BC5A1>7 541
 2 d sin <9>C1B1> G1>7 49<5F1C9 3181G1 G1>7 41C1>7 41A9 4D1 35<18 25A45;1C1>
Gambar 2.11 141<18        1C1D29<1>71>31318;1<9@1>:1>775<?=21>7>G1
Difraksi minimum kedua *?<1 496A1;B9 =1;B9=D= DC1=1 @141 ;9B9 141<18
untuk N = 2 celah.
 B9>   
49=1>1141<18?A45496A1;B941>141<18:1A1;1>C1A35<181C1DC5C1@1>
m = –1 m = 0 m = 1 m = 2
;9B9
96A1;B9=9>9=D=491>C1A1 =1;B9=D=C5A:149:9;1@141<1G1AC1=@1;
71A9B71A9B 75<1@ 41> =9>9=D= @5AC1=1 B5BD418 =1;B9=D= ;5 C5A:149

:9;1  B9>       :D71 =9>9=D= ;54D1 :9;1  B9>     


d sin

0  2
  

Gambar 2.12 +5217193?>C?8D>CD;  35<1849@5A?<58%/&%3 B541>7
Difraksi minimum kedua ;1> D>CD;  21>G1; 35<18 49@5A?<58 %/&%3 
untuk N banyak celah.
%/&%3 
 =5=@5A<981C;1> 3181G1 @?<9;A?=1C9; @141 35<18  
G1>7 =5AD@1;1> 3181G1 @DC98  +9>1A @DC98 @?<9;A?=1C9; C5A49A9 1C1B
spektrum
orde ke 2
25A21719 F1A>1 45>71> @1>:1>7 75<?=21>7 C5A;539< F1A>1 D>7D 41>
C5A25B1A F1A>1 =5A18  5>71> 45=9;1> F1A>1 G1>7 C5A45;1C 45>71>
rah

u
bir
me

ah
er
m u
spektrum
orde ke-1 141<18F1A>1D>7D41>G1>7C5A:1D8141<18F1A>1=5A18G1>7=5AD@1;1>
bir B@5;CAD= F1A>1 <5>7;1@ G19CD D>7D 29AD 89:1D ;D>9>7 :9>771 41>
spektrum
cahaya
putih
orde ke-0 =5A18  +5C91@ ?A45 496A1;B9 =5>D>:D;;1> B@5;CAD= F1A>1
kisi (putih)
difraksi b
m iru
er spektrum Contoh 2.7
ah orde ke-1
me

+52D18;9B945>71> 71A9B
3=49<5F1C;1>3181G1C571;<DADB45>71>@1>:1>7
bir
rah

spektrum
orde ke-2 75<?=21>7  !1A9BC5A1>7496A1;B9?A45@5AC1=1=5=25>CD;BD4DC JC5A8141@71A9B
>?A=1<=1;B9=D=DC1=1 ,5>CD;1><18@1>:1>775<?=21>7  
Gambar 2.13
Difraksi cahaya putih akan %7%&
menghasilkan pola berupa 9;5C18D9
pita-pita spektrum.
 71A9B
3= L K3=B9> J  

5>71>=5>77D>1;1>(34%/%0 9 49@5A?<58
 B9>   
 L K3=        L K3=

   I
$149@1>:1>775<?=21>7G1>7497D>1;1>141<18  I

Tantangan
untuk Anda Mari Mencari Tahu
Tentukan daya urai sebuah celah
dengan diameter 2 mm, jarak celah *5A>18;18>41=5<981C@5<1>79*5<1>79=5AD@1;1>B1<18B1CD75:1<11<1=B521719
ke layar 1 meter dengan panjang 81B9<496A1;B9 ,D71B>41;D=@D<;1>9>6?A=1B9=5>75>19C5A:149>G1@5<1>79
gelombang cahayanya 590 nm.
;5=D491>@A5B5>C1B9;1>CD<9B1>>414945@1>;5<1B

40 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


3. Daya Urai Optik
# !   141<18 ;5=1=@D1> B52D18 <5>B1 D>CD; =5=9B18;1>
21G1>71>41A94D1C9C9;G1>7C5A@9B18B1CDB1=1<19>@141:1A1;=9>9=D=
%5=1=@D1> @5A25B1A1> 1<1C1<1C ?@C9; =9B1<>G1 <D@ =9;A?B;?@ 41>
C5A?@?>74921C1B9?<5841G1DA19<5>B141>:D714921C1B9?<58@?<1496A1;B9
G1>7 C5A25>CD; @141 21G1>71> 25>41 9CD  
%/&%3   =5=@5A<981C;1> 218F1 21G1>71> G1>7 C5A:149 =5 Gambar 2.14
AD@1;1> @?<1 496A1;B9 G1>7 49B5212;1> ?<58  ! <D1B B9BC5= <5>B1 Bayangan dari optik fisis dua benda
yang berdekatan karena (a) beririsan
?<58 1<1C1<1C ?@C9; C5AB52DC dan (b) terpisah dengan baik.
*?<1496A1;B9G1>74925>CD;?<58B52D1835<182D<1CC5A49A91C1B25>CD;
C5A1>7 @DB1C G1>7 49;5<9<9>79 39>39> C5A1>7 41> 75<1@  +1<18 B5?A1>7
celah bulat pola difraksi
9<=DF1> 13' %8.(+)* =5>G9=@D<;1> 218F1 4D1 2D18 C9C9; BD=25A
G1>7 C5A1>7>G1 B1=1 1;1> C5A<981C C5A@9B18 :9;1 =1;B9=D= B5>CA1< 1C1D
@DB1C@DB1C 41A9 @?<1 496A1;B9 G1>7 B1CD 25AC5@1C1> <5C1;>G1 45>71> r

=9>9=D= @5AC1=1 41A9 @?<1 496A1;B9 C9C9; G1>7 <19>  *?<1 C5AB52DC 41@1C D
49:5<1B;1> 45>71> =5>77D>1;1> %/&%3 
$1A9:1A9 <9>7;1A1> C5A1>7  G1>7 C5A25>CD; 41@1C 491AC9;1> 41G1 
@9B18 @?<1 496A1;B9 G1>7 C5A21C1B  $9;1 3181G1 =5<1<D9 AD1>7 81=@1 1C1D cahaya sumber datang 2

D41A141G1DA1941A935<18<9>7;1A1>41@1C49C5>CD;1>45>71>@5AB1=11> Gambar 2.15


Lukisan sinar dari sumber cahaya
    
dari sebuah celah bulat.

 K 

'5>DADC %8.(+)*41>(%04;A9C5A91:1A1;1>C1A1;54D1=1;B9=D=
C5AB52DC @1<9>7 ;539< B1=1 45>71> :1A9:1A9 <9>7;1A1> C5A1>7  '1;B9=D=
G1>7 ;54D1 :1CD8 @141 =9>9=D= G1>7 @5AC1=1 1C1D :1A1; BD4DC 1>C1A1 Informasi
;54D1 @DB1C 21G1>71> G19CD untuk Anda

B9>        K 
 

->CD; BD4DC G1>7 ;539<


       K 
 
%5C5A1>71>
  41G1 DA19 =
  :1A1; 25>41 41A9 <5>B1 =
  @1>:1>7 75<?=21>7 3181G1 = Merak jantan dengan bulu-bulu
  491=5C5A 2D;11> <5>B1 = ekornya yang berwarna-warni dan
  BD4DC 45E91B9 berukuran lebar menyebabkan
lebih kelihatan menarik dibanding
merak betina. Keindahan bulu
Contoh 2.8 merak tersebut merupakan contoh
efek difraksi gelombang cahaya
%5C9;1491=5C5A=1C149@5A25B1AB1=@19==25A1@1:1A1;=9>9=D=1>C1A14D1 oleh bulu merak.
BD=25AC9C9;G1>7=1B9841@1C492541;1>?<58=1C1@141:1A1; 3=41A9=1C1
 Information for You
*1>:1>775<?=21>73181G149D41A1 >=41>9>45;B291B=1C1

*5A81C9;1>71=21A25A9;DC Male with the largest or most colorful
s1 adornments are often the most
attractive to females. The extraordinary
D  feathers of a peacock’s tail are an
example of diffraction effect of
s2 peacock’s tail light wakes.
Sumber: Biology Concepts & Connections,
2006
L

Gelombang Cahaya 41
%7%&
Kata Kunci 9;5C18D9491=5C5A<5>B1=1C1==L K=@1>:1>775<?=21>73181G1
• difraksi gelombang 
   >=L K=9>45;B291B=1C1
• kisi difraksi 
• sudut simpang (deviasi) *1>:1>775<?=21>73181G1;5C9;1=5=1BD;9=1C149@5A?<5845>71>
• difraksi maksimum
• difraksi celah tunggal !   
=1C1   =     =
• difraksi pada kisi  
• daya urai optik 
• apertur
$1A1;C9C9;25>41;5<5>B1
 3= =
1G1DA19<5>B1=1C141@1C4989CD>7
     

  

       =   = 

   =
L K=

Tes Kompetensi Subbab B


(3,%-%0.%*'%.%/&6-6.%5+*%0
5<18 CD>771< B5<521A   == 49B9>1A9 3181G1 G1>7  $1A1;4D1<1=@D=?29<141<18 =5C5A41>491=5C5A
@1>:1>775<?=21>7>G1 I *?<1496A1;B949C1>7;1@ @D@9<=1C1B5?A1>71>1; == $9;1@1>:1>775<?=21>7
@141<1G1AG1>7:1A1;>G1 3=41A935<18 ,5>CD;1> 3181G1G1>749@1>31A;1>;54D1<1=@DC5AB52DCA1C1
:1A1;1>C1A171A9B75<1@;5C97141>71A9BC5A1>7@DB1C A1C1  I25A1@1;18:1A1;=?29<=1;B9=D=BD@1G1
D>CD;BD4DC  G1>7;539< B9>   C1>   >G1<1<1=@D9CD=1B9841@1C49@9B18;1>?<58=1C1
5A1@1 <521A 35<18 CD>771< G1>7 49@5A<D;1> BD@1G1  +5?A1>7 1>1; =5=2D;1 =1C1 <521A<521A B589>771
41@1CC5A:1499>C5A65A5>B9=1;B9=D=?A45;5C97145>71> 491=5C5A9A9B>G1 3= $9;1497D>1;1>B9>1A;D>9>7
BD4DC496A1;B9 J41A9B525A;1BB9>1A=?>?;A?=1C9BG1>7 45>71>@1>:1>775<?=21>7  I25A1@1;1841G1
=5=9<9;9@1>:1>775<?=21>7  I @9B18=1C11>1;C5AB52DC41<1=A1491>41>45A1:1C
 ,5>CD;1><1841G1DA19B52D1835<1845>71>491=5C5A
==41>:1A1;35<18;5<1G1A =5C5A45>71>@1>:1>7
75<?=21>73181G1>G1 >=

C. Polarisasi Cahaya
1. Polarisasi pada Kristal
181G1 G1>7 81>G1 =5=9<9;9 1A18 75C1A1> C5AC5>CD 49B52DC 3181G1
C5A@?<1A9B1B9 941>7C1=@1;;54D4D;1>1A1875C1A1>C5AC5>CD41A93181G1
C5A@?<1A9B1B9 49B52DC 2941>7 @?<1A9B1B9  $9;1 B52D18 3181G1 1<1=918
cahaya alami
yang datang
49<5F1C;1>@141B52D18;A9BC1<1A183181G1G1>7;5<D1A41A9;A9BC1<81>G1
getaran vertikal 41<1= B1CD 1A18 B1:1 B589>771 49B52DC 3181G1 C5A@?<1A9B1B9 <9>51A  $9;1
diserap
sebagian
;A9BC1< =5>G5A1@ B521791> 1A18 75C1A>G1 ;A9BC1< 9CD 49B52DC 
getaran *5A81C9;1> %/&%3   3181G1 41C1>7 =9B1<>G1 B9>1A 1<1=9 =1C181A9
horizontal
diserap
C941; C5A@?<1A9B1B9 49<5F1C;1> @141 B52D18 ;A9BC1<  %?=@?>5> E5AC9;1<
sempurna
cahaya diteruskan
49B5A1@ ?<58 ;A9BC1< 41> 3181G1 G1>7 49C5ADB;1> C5A@?<1A9B1B9 <9>51A
oleh polaroid
terpolarisasi linear +5<19> ;A9BC1< @?<1A?94 @D> 41@1C =5=2D1C 3181G1 C5A@?<1A9B1B9
Gambar 2.16
%/&%3  =5=@5A<981C;1> BDBD>1> 4D1 ;5@9>7 @?<1A?94 B5:1:1A
Cahaya tak terpolarisasi *?<1A?94 @5AC1=1 49B52DC   41> ;5@9>7 G1>7 ;54D1 49B52DC
dilewatkan pada sebuah kristal.  
181G1 G1>7 ;5<D1A 41A9 @?<1A?94 81>G1 =5=9<9;9 B1CD 1A18 75C1A1>
C5AC5>CD 1C1D 3181G1 C5A@?<1A9B1B9 ;1A5>1 1A18 75C1A1> <19>>G1 49B5A1@
%/&%3 %=5=@5A<981C;1>@?<1A9B1C?A41>1>1<9B1C?AG1>749@1B1>7

42 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


B5:1:1A 1C1D B1=1 ;54D4D;1>>G1 3181G1 G1>7 49C5ADB;1> C5A@?<1A9B1B9 cahaya yang
diteruskan
*141 %/&%3 & 1A18 CA1>B=9B9 1>1<9B1C?A C571; <DADB @141 1A18 terpolarisasi
CA1>B=9B9 @?<1A9B1C?A C941; 141 75C1A1> G1>7 41@1C 49C5ADB;1> 1>1<9B1C?A
B589>771 >41 C941; 41@1C =5<981C 3181G1
$9;1 25A;1B 3181G1 1<1=918 45>71> 9>C5>B9C1B   49<5F1C;1> @141 sumber
B52D18 @?<1A9B1C?A 9451< 9>C5>B9C1B 3181G1 G1>7 49<5F1C;1> 141<18   cahaya polarisator analisator
1
1C1D   ;1> C5C1@9 :9;1 ;54D1>G1 49@1B1>7 25AB9<1>71> C941; 141
9>C5>B9C1B 3181G1 G1>7 41@1C =5<5F1C9 1>1<9B1C?A tidak ada
>1<9B1C?A 25A6D>7B9 41<1= =5>71>1<9B9B B9>1A G1>7 49<5F1C;1> ?<58 cahaya

@?<1A9B1C?A $9;11>1<9B1C?A49@DC1A@141B11C9CD=1C1=5<981CB9>1AC5A1>7 sumber


cahaya polarisator analisator
+9>1A =5A54D@ @141 B11C @?<1A9B1C?A 41> 1>1<9B1C?A B1<9>7 C571; <DADB 2
41> C1; 141 3181G1 G1>7 49C5ADB;1>  '5>DADC 5+(00( 16+4 %.64
Gambar 2.17
 K   9>C5>B9C1B 3181G1 G1>7 49<5F1C;1> @?<1A9B1C?A 141<18   (a) Polarisator dan analisator dipasang

 $9;1 BD4DC BD=2D @?<1A9B1C?A 41> 1>1<9B1C?A 141<18   =1;1
sejajar sehingga cahaya yang
diteruskan di belakang analisator akan
9>C5>B9C1B3181G1B5C5<18=5<1<D91>1<9B1C?A141<18   3?B  B589>771 terpolarisasi linear.
(b) Polarisator dan analisator dipasang
tegak lurus sehingga cahaya tidak
   3?B   K  diteruskan oleh analisator.

*5AB1=11>9>949B52DC:D716-6/%.6445>71> 141<189>C5>B9C1B
3181G1 G1>7 <5F1C 1>1<9B1C?A 41>   141<18 BD4DC 1>C1A1 @?<1A9B1C?A 41>
1>1<9B1C?A  +1CD1> 9>C5>B9C1B 3181G1 141<18 F1CC
=
Contoh 2.9
+525A;1B3181G11<1=91849<5F1C;1>@1414D1;5@9>7;131@?<1A?94G1>71A18@?<1A9B1B9
B1CDB1=1<19>=5=25>CD;BD4DC J $9;19>C5>B9C1B3181G11<1=918>G1141<18
 .
=  C5>CD;1> 9>C5>B9C1B 3181G1 G1>7 C5<18 =5<5F1C9;54D1 ;131@?<1A?94
C5AB52DC
%7%&
5>71>=5>77D>1;1>(34%/%%0 9 49@5A?<58
   3?B  ip



   .
= 3?B   .
=   .
=
 

cermin
$1499>C5>B9C1B3181G1G1>749<5F1C;1>141<18.
=
terpolarisasi
1
2. Polarisasi pada Pemantulan dan Pembiasan
*5A81C9;1> %/&%3 &  +525A;1B B9>1A 41C1>7 G1>7 49<5F1C;1>
@141 @5A=D;11> 2941>7 21C1B 4D1 =549D= G1>7 9>45;B 291B>G1 25A2541 ip
=9B1<>G1 41> B521791>B9>1A49@1>CD<;1>41>B521791><17949291B;1>
$9;1 B9>1A @1>CD< 41> B9>1A 291B B1<9>7 C571; <DADB =5=25>CD; BD4DC n1
 J B9>1A @1>CD< 25AD@1 B9>1A C5A@?<1A9B1B9 <9>51A @?<1A9B1B9 B5=@DA>1
n2
*141 B11C 9CD BD4DC 41C1>7 49B52DC BD4DC @?<1A9B1B9 
+D4DC 41C1>7 9>9 49B52DC BD4DC @?<1A9B1B9 1C1D BD4DC "   %/&%3
& =5=@5A<981C;1> B9>1A 41C1>7 @141 2941>7 21C1B  +521791> r
49@1>CD<;1>41>B521791><17949291B;1> +5BD1945>71>"D;D=+>5<<9DB
  B9>     B9>  45>71>      J 1C1D     K  =1;1 41@1C terpolarisasi

49CD<9B;1> @5AB1=11>>G1 G19CD 2


Gambar 2.18
 B9>  
 B9> B9> K   B9> 3?B   Polarisasi pada (a) pemantulan dan
 3?B   (b) pembiasan.

Gelombang Cahaya 43

 C1>    K 
normal 
5>71>141<18BD4DC@?<1A9B1B91C1DBD4DC" 41> B5AC1
n1 141<18 9>45;B 291B =549D= B1CD 41> =549D= 4D1
n2
3. Polarisasi pada Pembiasan Ganda
*141 ;A9BC1< ;1<B9C 1) ;D1AB1 +9)  =9;1 C?@1B 41> 5B
(1) 3181G1 41@1C =5>71<1=9 @5=291B1> 71>41 ;1A5>1 =5=9<9;9 4D1 >9<19
9>45;B 291B  *141 %/&%3  C1=@1; 141 4D1 21791> B9>1A G1>7
(2) 49291B;1> +9>1A C941;=5>79;DC9@5=291B1>=5>DADC"D;D=+>5<<9DB
Gambar 2.19 1C1D49B52DCB9>1A9BC9=5F1B9>1A =5>79;DC98D;D=@5=291B1>+>5<<9DB
Polarisasi pembiasan ganda. 1C1D 49B52DC B9>1A 291B

4. Polarisasi karena Hamburan


181G1G1>741C1>7@141H1C71B1;1>=5>71<1=9@?<1A9B1B9B521791>
<5;CA?>5<5;CA?> 41<1= @1AC9;5< 1;1> =5>G5A1@ 41> =5=1>31A;1>
partikel-partikel
;5=21<9 B521791> 41A9 3181G1 %/&%3    #  
gas   #    !  !  &1>79C @141 B91>7
81A9 C1=@1; 25AF1A>1 29AD ;1A5>1 @5A9BC9F1 81=2DA1>  *1AC9;5<@1AC9;5<
gelombang datang D41A1 =5>G5A1@ B9>1A =1C181A9 41> =5=1>31A;1>>G1 ;5=21<9 C5ADC1=1
tak terpolarisasi B9>1A 29AD>G1  *141 @179 41> B?A5 81A9 @1AC9;5<@1AC9;5< D41A1 1;1>
gelombang hamburan =5>781=2DA;1> <5298 21>G1; 3181G1 29AD B589>771 G1>7 C5AB9B1 41A9
terpolarisasi 3181G1 =1C181A9 141<18 3181G1 =5A18  D<1> C941; =5=9<9;9 1C=?B65A
Gambar 2.20 B589>771 C941; 41@1C =5>781=2DA;1> 3181G1 =1C181A9  )<58 ;1A5>1
Polarisasi karena hamburan. 9CD 1C=?B65A D<1> C5A<981C 75<1@
$9;1 3181G1 C941; C5A@?<1A9B1B9 41C1>7 @141 BD1CD =549D= 71B
3181G1 G1>7 4981=2DA;1> 41@1C C5A@?<1A9B1B9 B521791> 1C1D B5<DAD8>G1
A18 @?<1A9B1B9 B545=9;91> AD@1 B589>771 C571; <DADB C5A8141@ 2941>7
G1>7 4925>CD; ?<58 71A9B B9>1A 41C1>7 41> 71A9B @5>7<981C1>

5. Pemutaran Bidang Polarisasi


%/&%3   =5=@5A<981C;1> B52D18   G1>7 C5A49A9 1C1B
cahaya alami 4D12D18@?<1A?94G1>749@1B1>7@141B52D181<1CG1>749<5>7;1@945>71>
tak terpolarisasi
cahaya B;1<1 45A1:1C 41> ;?C1; <1ADC1>  *?<1A?94 G1>7 45;1C 45>71> BD=25A
terpolarisasi 3181G1 49B52DC @?<1A9B1C?A 41> G1>7 <19>>G1 141<18 1>1<9B1C?A

E 0 cos 'D<1=D<1 =1C1 49 25<1;1>7 1>1<9B1C?A C941; =5<981C 3181G1 G1>7
E0
41C1>7 75<1@  *5>D>:D; 1>1<9B1C?A =5>D>:D;;1> BD4DC   ;5=D491>
sumbu
polarisator sumbu
49 1>C1A1 @?<1A9B1C?A 41> 1>1<9B1C?A 49<5C1;;1> 25:1>1 ;131 G1>7 25A9B9
analisator <1ADC1> 7D<1  181G1 G1>7 =5<1<D9 @?<1A9B1C?A 1;1> =5<5F1C9 <1ADC1> 9>9
Gambar 2.21 B525<D= B1=@19 ;5 1>1<9B1C?A  +5C5<18 491=1C9 C5A>G1C1 B5;1A1>7 =1C1
Pemutaran bidang polarisasi. =5<981C 141>G1 3181G1 C5A1>7  &1ADC1> 7D<1 41<1= 81< 9>9 25A6D>7B9
B521719 @5=DC1A 2941>7 75C1A  71A =5>:149 <5298 75<1@ <179 1>1<9B1C?A
49@DC1A B589>771 =5>D>:D;;1> BD4DC   $149 25B1A>G1 BD4DC @DC1A1>
2941>7 75C1A 3181G1 G1>7 49<1;D;1> ?<58 <1ADC1> 7D<1 141<18
    K 

&1ADC1> 7D<1 C5AB52DC 49B52DC <1ADC1>      &1ADC1> C5AB52DC


141 G1>7 41@1C =5=DC1A 2941>7 75C1A @?<1A9B1B9 ;5 ;9A9 41> 141 :D71
G1>7 ;5 ;1>1>  5>71> 1<1C B5=131= 9>9 ?A1>7 41@1C =5>5>CD;1>

44 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


;?>B5>CA1B9 <1ADC1> ?@C9; 1;C96  *?<1A9=5C5A G1>7 ;8DBDB D>CD; =5>5> Kata Kunci
CD;1> ;?>B5>CA1B9 <1ADC1> 7D<1 49B52DC  
1A9 25A21719 @5A3?211> 49B9=@D<;1> 218F1 61;C?A61;C?A G1>7 • bidang polarisasi
• dichroic
=5=5>71AD89BD4DC@DC1A2941>775C1A141<18:5>9B<1ADC1>C521<<1ADC1> • polarisator
@1>:1>7 41> ;?>B5>CA1B9 <1ADC1>  +531A1 =1C5=1C9B 41@1C 49CD<9B;1> • analisator
• sudut polarisasi/sudut Brewster
B521719 25A9;DC • hamburan
• polarimeter
      K  • larutan optik aktif
• sacharimeter
%5C5A1>71>
    BD4DC @DC1A 2941>7 75C1A
  ;?>B5>CA1B9 <1ADC1>
  @1>:1>7 <1ADC1> C521<
  BD4DC @DC1A1> :5>9B <1ADC1>

Contoh 2.10
$9;19>45;B291BD41A1141<18 BD4DC@?<1A9B1B93181G1@14121<?;5B141<18J
,5>CD;1>9>45;B291B21<?;5BC5AB52DC
%7%&
9;5C18D9J 
5>71>=5>77D>1;1>(34%/%%0 949@5A?<58

C1>    C1>    C1>J   

$1499>45;B291B21<?;5B141<18 

Contoh 2.11
+52D18B1381A9=5C5AG1>7@1>:1>7>G1 3=25A9B9<1ADC1>7D<1@1B9A45>71>@DC1A1>
:5>9B<1ADC1>>G1 J $9;1497D>1;1>B9>1A>1CA9D=@5=DC1A1>2941>7@?<1A9B1B9>G1
J89CD>7<18;?>B5>CA1B9<1ADC1>9CD
%7%&
9;5C18D9
  3= =
  J
    J
%?>B5>CA1B9<1ADC1>41@1C49@5A?<5845>71>(34%/%%0 949@5A?<58
       =    
$149;?>B5>CA1B9<1ADC1>141<18  L  

Tes Kompetensi Subbab C


(3,%-%0.%*'%.%/&6-6.%5+*%0
9;5C18D9BD4DC@?<1A9B1B9BD1CD3181G1@14121<?;5B  +52D18B1381A9=5C5A=5=9<9;9C12D>7G1>7@1>:1>7>G1
141<18J $9;19>45;B291BD41A1  C5>CD;1><18 3=25A9B9<1ADC1>7D<145>71>;5@5;1C1> 41>
9>45;B291B21<?;5BC5AB52DC =5=9<9;9BD4DC@DC1A1>:5>9BJ ,5>CD;1>BD4DC
@129<19>C5>B9C1B3181G1G1>7;5<D1A41A94D1;131 @5=DC1A1>2941>7@?<1A9B1B9>G1:9;149@5A7D>1;1>B9>1A
@?<1A?94G1>749@1B1>7=5=25>CD;BD4DC JB1CDB1=1 >1CA9D=
<19>41A93181G1=D<1=D<1 ,5>CD;1>25B1A>G1BD4DC
G1>74925>CD;?<58;54D1;131@?<1A?94C5AB52DC

Gelombang Cahaya 45
Rangkuman
181G1 C5A=1BD; 75<?=21>7 5<5;CA?=17>5C9;  96A1;B9 75<?=21>7 141<18 @A?B5B @5=25<?;1>
B589>771@5A1=21C1>>G1C941;=5=5A<D;1>=549D= 75<?=21>7G1>749B5212;1>?<58141>G1@5>781<1>7
#>C5A65A5>B9 141<18 @5A9BC9F1 @5>7712D>71> 4D1 25AD@1 35<18 1C1D BD4DC @5>781<1>7 G1>7
75<?=21>71C1D<529841A975<?=21>7G1>7;?85A5> =5>781<1>79 B521791> =D;1 75<?=21>7  5<18
 181G141@1C25A9>C5A65A5>B9:9;1BD=25A3181G1>G1 45=9;91>49B52DC;9B9496A1;B9 $1A1;1>C1A35<1841<1=
;?85A5>1AC9>G1=5=9<9;96A5;D5>B9B1=141>2541 ;9B949B52DCC5C1@1>;9B9
61B5C5C1@ +D=25A3181G1G1>7;?85A5>41@1C491=1C9  *141496A1;B935<18CD>771<@9C175<1@;5C5A:149
=5<1<D9@5A3?211>$160)41>3(40(.. :9;1  B9>   45>71>   B541>7;1>
 #>C5A65A5>B93181G1=5>781B9<;1>@?<175<1@C5A1>7
@9C1C5A1>7;5C5A:149:9;1  B9>         
*?<175<1@4981B9<;1>41A99>C5A65A5>B945BCAD;C96B1<9>7
45>71> K 141<1829<1>71>71>:9<  
=5<5=18;1>1;921C@5>7712D>71>4D175<?=21>7
 96A1;B9@141;9B9C5A:149:9;13181G149<5F1C;1>@141
G1>7=5=9<9;961B525A<1F1>1> *5AB1=11>B5<9B98:1A1;
35<1835<18G1>7=5=9<9;9:1A1;G1>7B1=1
G1>749C5=@D875<?=21>7141<18
 1G1 DA19 ?@C9; 141<18 ;5=1=@D1> B52D18 <5>B1

  B9>     
  D>CD; =5=9B18;1> 21G1>71> 41A9 4D1 C9C9; G1>7

45>71>    C5A@9B18B1CDB1=1<19>@141:1A1;=9>9=D=
*?<1C5A1>74981B9<;1>41A99>C5A65A5>B9;?>BCAD;C96 *?<1A9B1B9141<18@A?B5B@5>G1A9>71>1A1875C1ABD1CD
B1<9>7 =5>7D1C;1> 1;921C @5>7712D>71> 4D1 75<?=21>7  <1C D>CD; =5>G1A9>7 1A18 75C1A 9>9
75<?=21>7G1>7=5=9<9;961B5B1=1 *5AB1=11>B5<9B98 49B52DC@?<1A?94B1<18B1CD3?>C?8>G1141<18;A9BC1<
:1A1;G1>749C5=@D875<?=21>7141<18 #>C5>B9C1B3181G1G1>749<5F1C;1>@141@?<1A9B1C?A

  B9>    ;5@9>7@?<1A?94141<18   

45>71>    #>C5>B9C1B3181G1G1>749<5F1C;1>@1411>1<9B1C?A
 $1A1;41A9C5A1>7@DB1C;5@?<1C5A1>7;5141<18
141<18    3?B   45>71>   BD4DC G1>7
#   
 4925>CD; 1>C1A1 BD=2D @?<1A9B1C?A 41> BD=2D
$1A1;41A9C5A1>7@DB1C;5@?<175<1@;5141<18 1>1<9B1C?A
#   
 


Peta Konsep
(.1/&%0).(-531/%)0(5+- 3?>C?8>G1 181G1
41@1C =5>71<1=9

#>C5A65A5>B9 *?<1A9B1B9 96A1;B9


C5A49A9 1C1B =5=2181B =5=2181B

#>C5A65A5>B9 #>C5A65A5>B9 *?<1A9B1B9 *?<1A9B1B9@141 *5=DC1A1> 96A1;B9 96A1;B9


'9>9=D= '1;B9=D= @141%A9BC1< *5=291B1>!1>41 941>7 5<18,D>771< @141%9B9
*?<1A9B1B9

*?<1A9B1B9@141*5=1>CD<1> *?<1A9B1B9;1A5>1
41>*5=291B1> "1=2DA1>

Refleksi
Setelah mempelajari bab ini, tentu Anda menjadi bagian mana yang menurut Anda sulit dipahami? Coba
tahu bahwa cahaya merupakan gelombang elektro- Anda diskusikan bersama teman atau guru Fisika Anda.
magnetik yang dapat mengalami proses interferensi, Selain itu, coba Anda sebutkan manfaat yang Anda
difraksi, dan polarisasi. Dari semua materi pada bab ini, peroleh setelah mempelajari materi bab ini.

46 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Tes Kompetensi Bab 2
 +.+*.%*4%.%*4%56,%7%&%08%0)2%.+0)5(2%5'%0-(3,%-%0.%*2%'%&6-6.%5+*%0
+D4DC@9C1C5A1>7C5>71841A9496A1;B9?A45;54D1G1>7  *141@5A3?211>0?D>735<1871>41:9;1:1A1;1>C1A1
4981B9<;1>?<58;9B945>71>  35<18
3=B525B1A J 4D135<18>G149:149;1>4D1;1<9B5=D<1=1;1:1A1;
'1;1@1>:1>775<?=21>73181G1G1>749@5A7D>1;1> 1>C1A14D171A9B75<1@G1>725ADADC1>
141<18 1 ;1<9B5=D<1
1  I 2 ;1<9B5=D<1
2    I 3 M;1<9B5=D<1
3  I 4 N;1<9B5=D<1
4    I 5 C5C1@C941;25AD218
5   I  @129<19>C5>B9C1B3181G1=D<1=D<1G1>7=5<5F1C9
$9;1B9>1AG1>7:1CD8C571;<DADB491C1B@5A=D;11> 4D1 @<1CA5C1A41B9 141<18   1>C1A1 ;54D1 @<1C
=9>G1;491C1B19AC521<<1@9B1>=9>G1;9>45;B291B>G1 =5=25>CD; BD4DC  J 9>C5>B9C1B 3181G1 G1>7
 41> @1>:1>7 75<?=21>7 41A9 3181G1 G1>7 =5>7 49<5F1C;1>?<58;54D1@<1C141<18
81B9<;1>9>C5A65A5>B9=1;B9=D=  =1;1@5AB1=11>  
G1>7=5=5>D89141<18 1 4

1  
2     2  5 
3    
4     3 
5    +52D18@?<1A?94=5=9<9;9@?<1A9B1C?A41>1>1<9B1C?AG1>7
 ->CD;=5>5>CD;1>@1>:1>775<?=21>7=?>?;A?=1C9B 49@1B1>7=5=25>CD;BD4DC J9>C5>B9C1B3181G1G1>7
497D>1;1> @5A3?211> 0?D>7 G1>7 41C1>G1 B521719 49C5ADB;1>1;1>B521>49>745>71>
25A9;DC
1  4
$1A1;1>C1A1;54D135<18>G1 ==:1A1;35<18;5
<1G1A 3=B5AC1:1A1;1>C1A171A9B75<1@;5 41>  
2  5
71A9B75<1@;5@141<1G1A ==
*1>:1>7 75<?=21>7 B9>1A =?>?;A?=1C9B C5AB52DC
3
141<18 
D135<18B5=@9CG1>7C5A@9B18@141:1A1;  ==
1  >= 4  >=
49B9>1A9C571;<DADB !1A9BC5A1>7;5C971C5A<5C1;==
2  >= 5  >=
41A971A9BC5A1>7;5>?<@141<1G1AG1>7:1A1;>G1 =
3  >=
41A9 35<18  *1>:1>7 75<?=21>7 B9>1A G1>7 49@1;19
 *141@5A3?211>0?D>74D135<1825A:1A1; ==49
141<18
<5C1;;1>@141:1A1; =41A9B52D18<1G1A $9;1:1A1;
1 L K==
C5A45;1C1>C1A1@?<19>C5A65A5>B971A9BC5A1>7@5AC1=1
2  L K==
41> 71A9B C5A1>7 ;5B525<1B 141<18  == @1>:1>7
3 L K==
75<?=21>73181G1G1>7=5>G9>1A9141<18
4 L K==
1 I 4  I
5  L K==
2 I 5  I
+525A;1B B9>1A =?>?;A?=1C9B 45>71> @1>:1>7
3   I
75<?=21>7L K=41C1>7C571;<DADB@141;9B9
 *A9>B9@41B1A41A94D1BD=25A3181G1;?85A5>141<18
$9;1B@5;CAD=?A45;54D1=5=2D1CBD4DC J45>71>

71A9B>?A=1<@141;9B9=1;1:D=<1871A9B@5A3=;9B9
1 ;54D1>G1B1>71C25A45;1C1>
141<18
2 1=@<9CD4?>G1B1=1
1 L  4 L 
3 B9=@1>71>>G1B5<1<DB1=1
2 L  5 L 
4 254161B5;54D1>G1141<18C5C1@
3 L 
5 ;54D1>G1=5=1>31A;1>3181G1G1>725A@1@1B1>
1<?;;1311;1>=5>781B9<;1>B9>1A@1>CD<C5A@?<1A9B1B9
 9>39>(5FC?>C5A:149;1A5>175:1<1
<9>51A:9;1B9>1A@1>CD<41>B9>1A291B=5=25>CD;
1 496A1;B9
BD4DC
2 @?<1A9B1B9
1  J 4  J
3 49B@5AB9
2 J 5 J
4 9>C5A65A5>B9
3  J
5 A56A1;B9

Gelombang Cahaya 47
 +525A;1B 3181G1 =?>?;A?=1C9B 49:1CD8;1> @141 @5=9B181>1>C1A@?<1C5A1>7141<18  3==1;1
4D135<18B5=@9CE5AC9;1<25A45;1C1>45>71>:1A1; @1>:1>775<?=21>73181G1G1>7497D>1;1>C5AB52DC
  == *?<19>C5A65A5>B9G1>7C5A:14949C1>7;1@ 141<18
@141:1A1; 3=41A935<18 9;5C18D9218F1:1A1; 1 >= 4  >=
1>C1A171A9B75<1@@5AC1=149B525<18;9A9;571A9B75<1@ 2  >= 5  >=
@5AC1=1 49 B525<18 ;1>1> 141<18   ==  *1>:1>7 3  >=
75<?=21>725A;1B3181G1141<18 #"  %810
1  >=  .1A>1D>7D41A9B@5;CAD=?A45;5C97125A9=@9C45>71>
2  >= F1A>1=5A18?A45;54D141A9BD1CD@5A9BC9F1496A1;B9
3  >= G1>7=5=@5A7D>1;1>;9B99>925A1AC9@5A21>49>71>
4  >= 1>C1A1B9>1A@1>:1>775<?=21>7B9>1AD>7D41>B9>1A
5  >= =5A18141<18
! 
 ()+10%. 1 
 +D1CD3181G1=5>5A1>7935<1871>41G1>7=5=9<9;9 2 
:1A1;1>C1A35<18  3=B545=9;91>89>771C5A25>CD; 3 
@?<175<1@C5A1>7@141<1G1AG1>725A:1A1; 3= %5C9;1 4 
5 B5=D1:1F121>B1<18

 %7%&.%*2(35%08%%0&(3+-65+0+'(0)%05(2%5
D135<1845>71>:1A1;  ==49B9>1A9C571;<DADB  $9;1@5A3?211>35<1871>410?D>74935<D@;1>;541<1=
!1A9BC5A1>7;5C971C5A<5C1;==41A971A9BC5A1>7;5 19A21719=1>1;18@5AD2181>@1419>C5A65A5>B9G1>7
>?<@141<1G1AG1>725A:1A1; =41A935<18 5A1@1 C5A:149
@1>:1>775<?=21>7B9>1AG1>749@1;19  +52D18B1381A9=5C5A=5=9<9;9C12D>7G1>7499B9<1ADC1>
181G1BD1CDBD=25A=5<1<D94D135<18B5=@9CG1>7 7D<1 @1>:1>7>G1  3=  %?>B5>CA1B9 7D<1 G1>7
C5A@9B18  == $9;1:1A1;1>C1A14D135<18B5=@9C 497D>1;1> 41>BD4DC@DC1A:5>9B<1ADC1>141<18
C5A8141@ <1G1A  3= 41> :1A1; 1>C1A1 71A9B 75<1@  @5A 3= $9;1497D>1;1>B9>1A>1CA9D=
@5AC1=141>71A9BC5A1>7@5AC1=1141<18 == C5>CD;1> @5=DC1A1> 2941>7 @?<1A9B1B9 3181G1 ?<58
25A1@1;18 @1>:1>7 75<?=21>7 3181G1 G1>7 <1ADC1>
497D>1;1>

48 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Bab

3
Sumber: Fundamental of Physics, 2001
Kelelawar ladam kuda (horseshoe bat) dapat memancarkan gelombang bunyi
ultrasonik yang berfungsi sebagai pengindra ketika terbang pada malam hari.

Gelombang Bunyi
Hasil yang harus Anda capai:

menerapkan konsep dan prinsip gejala gelombang dalam menyelesaikan


masalah.

Setelah mempelajari bab ini, Anda harus mampu:

• mendeskripsikan gejala dan ciri-ciri gelombang bunyi;


• menerapkan konsep dan prinsip gelombang bunyi dalam teknologi.

2A2D<29 ?52 >6>32H2?8<2? 5E?:2 D2?A2 252?H2 3E?H: E?:2 A. Sifat Dasar
2<2? D6B2C2 CE?H: D2?A2 252?H2 3E?H: 6B282> ;6?:C 3E?H: >6?;25:<2?
5E?:2:?:=63:9O9:5EAP?5252A2D>6?56?82B<2?>EC:<<2B6?2252?H2
Gelombang Bunyi
A6B2>32D2? 86=@>32?8 3E?H: H2?8 C2>A2: <6 D6=:?82 ?52 +29E<29 B. Cepat Rambat Bunyi
?52 C:72DC:72D 52? <=2C:7:<2C: 86=@>32?8 3E?H: ,=DB2C@?:< >6BEA2<2?
C2=29C2DE;6?:C3E?H:H2?852A2D5:A2?42B<2?@=69<6=6=2G2B6=@>32?8
C. Unsur Bunyi dan
3E?H: D6BC63ED 36BA6B2? C63282: OA6?8:?5B2P <6D:<2 <6=6=2G2B D6B32?8 Pemanfaatan
A252 >2=2> 92B: Gelombang Bunyi
*6=2:? E=DB2C@?:< D6B52A2D ;6?:C 86=@>32?8 3E?H: =2:??H2 ,?DE< D. Sifat-Sifat
>6?86D29E: =63:9 =2?;ED D6?D2?8 ;6?:C;6?:C 86=@>32?8 3E?H: C:72DC:72D
86=@>32?83E?H:52?76?@>6?276?@>6?2=2:??H2H2?836B<2:D2?56?82? Gelombang Bunyi
86=@>32?8 3E?H: C6BD2 A6?6B2A2??H2 52=2> D6<?@=@8: A6=2;2B:=29 >2D6B: E. Dawai dan Pipa
A252 323 :?: C642B2 32:<
Organa sebagai
Sumber Bunyi
F. Energi Gelombang
Bunyi

Gelombang Bunyi 49
Tes Kompetensi Awal
'$'.6//'/2'.#,#3+-104'2'.1/$#0)608+-'3,#-#0.#*41#.41#.$'3+-65&#.#/$6-6.#5+*#0
 6B52C2B<2? CE>36B?H2 3E?H: D6B>2CE< ;6?:C  A2H2?85:>2<CE556?82?86>252?82E?8
86=@>32?82A2  A2<2986=@>32?8H2?85:A2?42B<2?A6>2?42BB25:@
 A2<2986=@>32?83E?H:52A2D>6?82=2>:A@=2B:C2C: D6B>2CE<86=@>32?8=@?8:DE5:?2=
 A2H2?85:>2<CE556?82?2E5:@C@?:<:?7B2C@?:<
52?E=DB2C@?:<

A. Sifat Dasar Gelombang Bunyi


A2<29 ?52 >6?86D29E: AB@C6C D6B;25:?H2 3E?H: (252 52C2B?H2
C6CE2DE H2?8 36B86D2B 252=29 CE>36B 3E?H: E?H: C66<@B ?H2>E<
D6B56?82B <2B6?2 <6A2<2? 3E=E3E=E <65E2 C2H2A?H2 H2?8 >6>:=:<:
7B6<E6?C: C6<:D2B 

 I E?H: C66<@B ;2?8<B:< D6B56?82B 2<:32D 252?H2


86D2B2? <65E2 C2H2A?H2 H2?8 36B86C6<2? C642B2 D6BEC>6?6BEC
6=@>32?8 :?7B2C@?:< 5:A2?42B<2? @=69 C66<@B A2EC 56?82? 7B6<E6?C:
Gambar 3.1
Gelombang bunyi dari C2?82D B6?529 5: 32G29
 I D6D2A: >2>AE 5:D2?8<2A @=69 A2EC H2?8
lonceng yang bergetar =2:? G2=2EAE? ;2?8<2E2??H2 B2DEC2? <:=@>6D6B
merambat melalui media 6B3652 56?82? CE>36BCE>36B 3E?H: D6BC63ED 3E?H: A252 2=2D2=2D
udara sampai ke telinga.
>EC:< H2?8 52A2D <:D2 56?82B D6B>2CE< 86=@>32?8 2E5:@C@?:< E?H:
#$'. 
H2?8 <6=E2B 52B: 2=2D >EC:< 36BC:72D D6B2DEB C69:?882 5:?2>2<2? 56?82?
6A2D)2>32DE?H:636B2A2292? ?252 52AE? 3E?H: H2?8 D:52< D6B2DEB 5:?2>2<2? 56C29
A252*E9E
L (6B92D:<2? #/$#3   (252 82>32B D6BC63ED D6B=:92D 86D2B2?
=@?46?8 >6?892C:=<2? 86=@>32?8 3E?H: H2?8 >6B2>32D >6=2=E: >65:2
#/##*#0 '2#5#/$#5 E52B2 >6?E;E D6=:?82 H2?8 36BEA2 86=@>32?8 =@?8:DE5:?2=
'&+6/ 608+/4
(25252C2B?H286=@>32?83E?H:52A2D>6B2>32D5:>65:E>2A2AE?
:B 
(6B92D:<2? #$'.  <6>2>AE2?>65:E>E?DE<>6?886D2B<2?A2BD:<6=
:B=2ED 
36B36523652329<2?252>65:E>H2?852A2D>6B652>3E?H:>:C2=?H22:B
=E>:?:E> 

6=@>32?8 3E?H: 52A2D >6?E?;E<<2? C:72DC:72D E>E> 86=@>32?8


6C:52?2;2 

C6A6BD: 52A2D >6?82=2>: :?D6B76B6?C: 5:7B2<C: B67B2<C: 52? B6C@?2?C:


6=2C 

?52;E822<2?>6>A6=2;2B:A6B:CD:G2CEA6BA@C:C:C6A6BD:CEA6BA@C:C:5E2
6=:E> 

 86=@>32?8 3E?H: H2?8 <64:= A6B36522? 7B6<E6?C:?H2 C69:?882 >6?8


:5B@86? 

92C:=<2?3E?H:<E2D=6>29C642B2A6B:@5:<H2?85:C63EDA6=2H2?82?3E?H:
#2HE<6B2C 

6B52C2B<2?2B29B2>32D?H2D6B>2CE<86=@>32?82A2<293E?H::DE
,52B2  
82B ?52 >6>292>:?H2 A6B92D:<2? #/$#3 

Sumber: Physics, 1995
tekanan
udara
Gambar 3.2
rapatan
Getaran dari membran bas
drum membuat partikel udara
x
merapat dan merenggang.
renggangan

#/$#3 
 >6?E?;E<<2? CE>36B 3E?H: 36BEA2 86D2B2? >6>3B2?
32C 5BE> 6D2B2? C6=2AED H2?8 >6BEA2<2? 56?HED 36B5:>6?C: 5E2
5:A2?DE=<2?C642B236BE=2?8E=2?8@=6932D2CC6=2AEDC69:?882C6=2AED2<2?
36B86D2B C642B2 A6B:@5:< #6D:<2 C6=2AED 36B86B2< <6=E2B 2<2? D6B;25:
A6>2>A2D2? E52B2 5: 56A2??H2 (6>2>A2D2? D6BC63ED >6?H6323<2?
D6<2?2? E52B2 36BD2>329 H2?8 5:C63ED 526B29 B2A2D2? )2A2D2? 36B86B2<
>6?;2E9: C6=2AED 52=2> 32D2C <646A2D2? 3E?H: )2A2D2? 52? B6?882?82?
H2?8 D6B36?DE< 52B: A2BD:<6=A2BD:<6= E52B2 >:B:A 56?82? B2A2D2? 52?
B6?882?82? 86=@>32?8 =@?8:DE5:?2= A252 C=:?<: "25: 86=@>32?8 =@?8:DE
5:?2= >6BEA2<2? C:72D 52C2B 86=@>32?8 3E?H:

50 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


E?H: 52A2D D6B56?82B ;:<2 86D2B2? 52B: CE>36B?H2 52A2D >6B2>32D
9:?882 <6 D6=:?82 %65:2 B2>32D2??H2 52A2D 36BEA2 I2D A252D I2D 42:B Ingatlah
52? I2D 82C "25: 5:A6B=E<2? >65:E> E?DE< >6?;2=2B<2? 3E?H: %2C:9
:?82D<29?52A6B:CD:G2D6?D2?83E?H:H2?852A2D>6B2>32D>6=2=E:C6ED2C Gelombang longitudinal adalah
gelombang yang arah getarnya
36?2?832C29H2?8<65E2E;E?8?H2D6B9E3E?8<2=6?8CECE56?82?32?DE2? searah dengan arah rambatannya
CE2B2D6>2??52&29>6?EBED?5252A2D<293E?H:>6B2>32D5:52=2>
F2<E> ,?DE< >6?86D29E: ;2G232??H2 =2<E<2?=29 2<D:F:D2C 36B:<ED

Aktivitas Fisika 3.1


Bunyi dalam Ruang Vakum
Tujuan Percobaan Tugas Anda 3.1
Menyelidiki apakah bunyi dapat merambat melalui
Apakah bunyi termasuk gelombang
ruang hampa.
elektromagnetik? Sebutkan alasan-
Alat-Alat Percobaan alasan yang mendasari jawaban Anda
1. Jam weker tersebut.
2. Tabung hampa udara (vakum)
Langkah-Langkah Percobaan
1. Bunyikan jam weker tanpa ditutup oleh tabung
vakum.
2. Tutup jam weker dengan tabung vakum. Amati
yang terdengar dari jam weker tersebut.
3. Gunakan sebuah pengisap untuk mengisap udara
dalam tabung vakum secara perlahan-lahan. Kata Kunci
4. Amati perubahan intensitas bunyi jam weker tersebut. • gelombang bunyi
• gelombang longitudinal
• gelombang infrasonik
A2 H2?8 52A2D ?52 C:>AE=<2? 52B: 2<D:F:D2C D6BC63ED %6?82A2 • gelombang audiosonik
<6D:<2 E52B2 5: 52=2> D23E?8 5::C2A =2>2<6=2>22? 3E?H: ;2> G6<6B •

nada
desah
D6BC63ED D:52< D6B56?82B 2= D6BC63ED >6>3E<D:<2? 329G2 86=@>32?8 • pelayangan bunyi
3E?H: >6>6B=E<2? >65:E> E?DE< >6B2>32D • ruang vakum

Tes Kompetensi Subbab A


'3,#-#0.#*&#.#/$6-6.#5+*#0
 A2<29H2?85:>2<CE556?82?CE>36B3E?H:  6B52C2B<2? 2B29 86D2B?H2 D6B>2CE< 86=@>32?8
 *63ED<2?C:72DC:72DH2?85:>:=:<:86=@>32?83E?H: 2A2<293E?H::DE
 A2<293E?H:52A2D>6B2>32D5:BE2?892>A2E52B2  A2<29A6B36522?2?D2B2?25252?56C29
%6?82A2

B. Cepat Rambat Bunyi


6A2DB2>32D3E?H:D:52<36B82?DE?8A252D6<2?2?E52B2"25:;:<2
D6B;25:A6BE3292?D6<2?2?E52B246A2DB2>32D3E?H:D:52<36BE3296A2D
B2>32D3E?H:36B82?DE?8A252CE9E*6>2<:?D:?88:CE9EE52B2C6>2<:?
36C2B46A2DA6B2>32D2?3E?H::526B29A68E?E?82?46A2DB2>32D3E?H:
=63:9 =2>32D 52B:A252 46A2D B2>32D 3E?H: 5: <2G2C2? A2?D2: : E52B2
46A2DB2>32D3E?H:36B82?DE?8A252;6?:CA2BD:<6=H2?8>6>36?DE<E52B2
D6BC63ED (6BC2>22??H2 52A2D 5:DE=:C<2? C63282: 36B:<ED
 
$  N 

Gelombang Bunyi 51
#6D6B2?82?
Ingatlah   <@?CD2?D2 $2A=246
 D6D2A2?E>E>82C " >@= #
Cepat rambat bunyi di udara   CE9E >ED=2< 82C <6=F:?
bergantung pada suhu udara.
 >2CC2 >@=6<E= 82C 8B2> >@=
6A2DB2>32D3E?H:52=2>I2DA252D5:D6?DE<2?@=69>@5E=EC.@E?852?
>2CC2;6?:CI2DD6BC63ED(6BC2>22??H252A2D5:DE=:C<2?C63282:36B:<ED

$   N 

#6D6B2?82?

>@5E=EC.@E?8I2DA252D& > 
Tugas Anda 3.2   >2CC2 ;6?:C I2D A252D <8 > 
Bandingkan nilai cepat rambat bunyi :52=2>I2D42:B46A2DB2>32D3E?H:5:D6?DE<2?@=69>@5E=ECE=<
di udara yang Anda dapatkan dari 52? <6B2A2D2? >2CC2 ;6?:C 42:B2? D6BC63ED (6BC2>22??H2 52A2D
percobaan dan dari buku referensi.
Jika ada perbedaan, berikan analisis 5:DE=:C<2? C63282: 36B:<ED
Anda mengenai hal tersebut.

$   N 
#6D6B2?82?
 >@5E=EC E=< & > 
  >2CC2 ;6?:C I2D 42:B <8 > 

Contoh 3.1
2?5:?8<2?<646A2D2?3E?H:52=2>2=E>:?:E>52?2:B;:<2>@5E=EC.@E?8E?DE<
2=E>:?:E>
Q

& > >@5E=ECE=<2:B  Q
& > 52?<646A2D2?
Pembahasan Soal 2:B 

<8 > 
#7#$
Iskandar mendengarkan kembali :<6D29E:

Q

& >     

<8 > 
suaranya sebagai gema dari sebuah   Q

& >     

<8 > 
tebing setelah waktu 4 detik. Jika
 adalah perbandingan panas jenis


udara pada tekanan dan suhu $    $   
konstan, serta Iskandar mengetahui  

bahwa suhu saat itu T kelvin dan





& >  
 & >
massa molekul relatif udara M,  
Iskandar dapat menentukan jarak 

<8 > 

<8 >
tebing menurut persamaan .... 
 > C  > 4
 RT  RT
a.
M
d. 6
M #646A2D2?3E?H:5:2:BD6B?H2D2=63:9<64:=52B:A252<646A2D2?3E?H:52=2>
2=E>:?:E> 2=D6BC63ED5:C6323<2?42:B2?=63:9<@>AB6C:36==63:9>E529
 RT  RT
b. 2
M
e. 8
M
36BE32936?DE<5:32?5:?8<2?56?82?I2DA252D>@5E=ECE=<42:B2?=63:9
<64:=5:32?5:?8<2?56?82?>@5E=EC.@E?8E?DE<I2DA252D
 RT
c. 4
M

UMPTN 1996 Contoh 3.2


Pembahasan:
 RT
6A2DB2>32D86=@>32?83E?H:5:E52B2A252CE9E
L252=29 
> C":<2CE9E
d = vt v = M E52B2?2:<>6?;25: LD6?DE<2?46A2DB2>32D86=@>32?83E?H:D6BC63ED
2
#7#$
 RT  RT
t 4 #6D:<2 CE9E E52B2 ?2:< <646A2D2? 3E?H: 2<2? C6>2<:? 36BD2>329 2= D6BC63ED
M M
d=
2
=
2 5:C6323<2?86B2<2?86B2<2?>@=6<E=E52B2H2?8>6B2>32D<2?3E?H:36BD2>32946A2D
:<6D29E:  
    #
= 2  RT
M     
#
Jawaban: b
$  
> C

52 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


$     Kata Kunci
$  
• cepat rambat bunyi
• konstanta Laplace

 • modulus Young
$   $  
  > C
 • modulus Bulk

"25:46A2DB2>32D3E?H:36BD2>329>6?;25:  > C

Tes Kompetensi Subbab B


'3,#-#0.#*&#.#/$6-6.#5+*#0
 +6?DE<2?<646A2D2?3E?H:52=2>82C<2B3@?5:@<C:52  :DE?846A2DB2>32D3E?H:A252C632D2?836C:
A252CE9E

L;:<236B2D>@=6<E=' 52? 
 Q
& > 52?  8B2> 4> 
     6B2A2<2=:=:A2D<29<646A2D2?3E?H:A25232;25:
 6A2DB2>32D3E?H:A252CE9E LC2>256?82?  > C 32?5:?8<2?56?82?<646A2D2?3E?H:A2522=E>:?:E>
+6?DE<2?46A2DB2>32D3E?H:A252CE9E

L ;:<2>@5E=EC.@E?8E?DE<32;252?2=E>:?:E>>2C:?8
 6A2DB2>32D3E?H:52=2>82C' 252=29

> C >2C:?8 Q


& > 52?Q

& > C6BD2>2CC2
    6B2A2<2946A2DB2>32D?H252=2>82C' ;6?:C32;252?2=E>:?:E>>2C:?8>2C:?88B2> 4>
   A252CE9EH2?8C2>2 52? 8B2> 4> 

C. Unsur Bunyi dan Pemanfaatan Gelombang


Bunyi
,?CEBE?CEB 3E?H: 2?D2B2 =2:? C63282: 36B:<ED
1. Tinggi Nada Bunyi
(252A@<@<3292C2?C636=E>?H2?52D6=29>6?86D29E:329G23E?H:
5:D:>3E=<2? @=69 CE2DE 36?52 H2?8 36B86D2B *6>2<:? 32?H2< ;E>=29
86D2B2? H2?8 5:92C:=<2? 52=2> C2DE C6=2?8 G2<DE D6BD6?DE 3E?H: H2?8
5:92C:=<2? 2<2? C6>2<:? ?H2B:?8
(25282>32B#/$#3  C6@B2?82?2<D6B=:92DC652?8>6?6>A6=<2?
32D2?8=:5:5:;2B:;2B:B@52C6A652H2?8C652?836BAED2B":<2B@52D6BC63ED
5:AED2BC6>2<:?46A2D2A2<293E?H:H2?85:92C:=<2?2<2?C6>2<:??H2B:?8 Gambar 3.3
Lidi dipegang oleh seorang anak
+6B?H2D2 A252 AED2B2? H2?8 =2>32D 3E?H: H2?8 D6B56?82B 36B?252 dan ditempelkan pada jeruji
B6?529 (252 C22D AED2B2? B@52 C6A652 5:A6B46A2D 3E?H: H2?8 D6B56?82B roda yang berputar.
36B?252D:?88: 2=D6BC63ED>6>3E<D:<2?329G2D:?88:?25236B82?DE?8
A252 7B6<E6?C: CE>36B 3E?H:
2. Kuat Bunyi
#E2D 3E?H: H2?8 5:92C:=<2? 36B82?DE?8 A252 2>A=:DE5@ 86D2B2?
(6B92D:<2? #/$#3   H2?8 >6?6B2?8<2? A6B4@322? A252 C6?2B 8:D2B
(6D:<=29 C2=29 C2DE C6?2B 8:D2B 56?82? C:>A2?82? H2?8 D:52< D6B=2=E
36C2B 6?82B<2? 32:<32:< <E2D 3E?H: H2?8 5:92C:=<2? =2=E 32?5:?8<2? 2
56?82?<E2D3E?H:H2?85:92C:=<2?@=69C6?2BH2?8C2>2?2>E?56?82?
C:>A2?82? H2?8 =63:9 36C2B 52B:A252 C6>E=2 (6D:<2? >2?2<29 H2?8
>6?892C:=<2? 3E?H: =63:9 <E2D
3. Warna Bunyi 3
-2B?2 3E?H: >6BEA2<2? 3E?H: <92C H2?8 5:D:>3E=<2? @=69 CE2DE Gambar 3.4
CE>36B 3E?H: E?H: 8:D2B 36B3652 56?82? 3E?H: 3:@=2 :DE <2B6?2 252 Percobaan kuat bunyi yang
dihasilkan oleh getaran senar gitar
G2B?2 3E?H: (6B36522? D6BC63ED D6B;25: <2B6?2 823E?82? ?252 2D2C 52? dengan (a) simpangan yang kecil
?25252C2B52B:CE>36B3E?H:36B36523652G2=2EAE?7B6<E6?C:?H2C2>2 dan (b) simpangan yang besar.

Gelombang Bunyi 53
4. Batas Pendengaran
?52D6?DED6=29>6?86D29E:329G2>2?EC:252?96G2?5:=6?8<2A:
56?82? 2=2D A6?56?82B2? H2?8 C6>AEB?2 &2>E? <6>2>AE2?
A6?56?82B2??H2 36B36523652 2D2C <6>2>AE2? A6?56?82B2? 5:E<EB
36B52C2B<2? 7B6<E6?C: 3E?H:
%2?EC:2?@B>2=>6>:=:<:32D2CA6?56?82B2?2?D2B2
96BDIC2>A2:
56?82?


96BDI26B297B6<E6?C:D6BC63ED5:?2>2<2? #!#
 C652?8<2? 526B29 7B6<E6?C: 5: 32G29
 96BDI 5:C63ED  !
52? 526B29 5: 2D2C 7B6<E6?C: 56?82B 2D2E 5: 2D2C


 96BDI 5:C63ED
#" !
636B2A296G2?>2>AE>6?56?82B3E?H:E=DB2C@?:<329<2?96G2?
C6A6BD: <6=6=2G2B H2?8 >6>:=:<: 2=2D A6?8=:92D2? D:52< C632:< 2=2D
A6?56?82B2??H2 >6?88E?2<2? 3E?H: E=DB2C@?:< E?DE< >6?86D29E:
36?52 H2?8 252 5: 56A2??H2

5. Pemanfaatan Gelombang Bunyi


6=@>32?8 3E?H: 32?H2< 5:>2?722D<2? 52=2> <69:5EA2? C692B:92B:
pemancar penerima >:C2=?H2E?DE<>6?6?DE<2?<652=2>2?=2ED>6?42B:CE>36B>:?H2<52?
>6?56D6<C: <6BEC2<2? =@82> ,?DE< >6?6?DE<2? <652=2>2? =2ED 2=2D
gelombang
ultrasonik
A6?56D6<C: H2?8 5:8E?2<2? 5:C63ED !  !# $"  *@?2B
36<6B;2 56?82? >6>2?42B<2? 86=@>32?8 <6>E5:2? A2?DE=2? 86=@>32?8
D6BC63ED 2<2? 5:D6B:>2 @=69 $  6?82? >6?86D29E: <646A2D2?
Gambar 3.5
Sonar dapat digunakan untuk 86=@>32?8H2?85:E<EB52?G2<DED6>AE986=@>32?8D6BC63ED#652=2>2?
mendeteksi kedalaman laut. =2ED 52A2D 5:D6?DE<2? 56?82? >6?88E?2<2? A6BC2>22? 36B:<ED

 
!  $ " 
   N
2<D@BC6D6?8295:56A2?"A252'34#/##0 9 >6?H2D2<2?C6D6?829
4 G2<DE D6>AE9 52B: C@?2B <6 D6>A2D A6>2?DE=2?
1 B6<E6?C:H2?85:8E?2<2?@=69C@?2B36B252A252526B29E=DB2C@?:<
H2:DE 5: 2D2C


 96BDI B6<E6?C: D6BC63ED D:52< 52A2D 5:56?82B 52?


A2?;2?8 86=@>32?8 A252 526B29 E=DB2C@?:< C2?82D <64:= C69:?882 5:7B2<C:
2 3 5 H2?8 D6B;25: ;E82 C6>2<:? <64:= 52? 86=@>32?8 D:52< 2<2? >6?H632B
#64:=?H2 A2?;2?8 86=@>32?8 H2?8 5:8E?2<2? 52A2D ;E82 5:8E?2<2?
Sumber: www.mediajakartaselatan.com
E?DE< >6?56D6<C: 36?5236?52 H2?8 <64:= (6?88E?22? 86=@>32?8
Gambar 3.6 E=DB2C@?:< D6B52A2D ;E82 A252 2=2D #" !  ,* =2D D6BC63ED
Teknologi 3D USG terbaru sekarang
dapat melihat organ-organ tubuh E>E>?H2 5:8E?2<2? E?DE< >6?82?2=:C:C <692>:=2? 2D2E >6?56D6<C:
bayi dalam kandungan. @B82?@B82? 52=2> DE3E9

Contoh 3.3
*63E292=2DC@?2B5:8E?2<2?E?DE<>6?8E<EB<652=2>2?=2ED*6=2?8G2<DEH2?8
5:42D2D@=69C@?2BE?DE<86=@>32?8A6B2>32D2?C2>A2:<6>32=:=28:<6C@?2B252=29
Kata Kunci C6<@?":<246A2DB2>32D86=@>32?85:52=2>2:B=2ED252=29 

> CD6?DE<2?=29
• tinggi nada <652=2>2?=2EDD6BC63ED
• kuat bunyi
#7#$
• audiosonik
• infrasonik :<6D29E:$ 

> C" C


• ultrasonik
• resonansi !$ " 

> CQ Q C


>6D6B
• sonar

• ultrasonografi "25:=2EDD6BC63ED>6>:=:<:<652=2>2?
>6D6B

54 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Tes Kompetensi Subbab C
'3,#-#0.#*&#.#/$6-6.#5+*#0
 ?52 >6?56?82B 92=:=:?D2B  C6<@? C6D6=29 <:=2D  ":<2D:?88:?2525:?2:<<2?3282:>2?2<29A6BE3292?
D6B=:92D":<246A2DB2>32D3E?H:5:E52B2 
> C H2?8D6B;25:A252
D6?DE<2?;2B2<2C2=<:=2DD6BC63ED52B:D6>A2D?52 2 7B6<E6?C:
 *63E29 2=2D C@?2B 5:8E?2<2? E?DE< >6?8E<EB 3 A2?;2?886=@>32?8
<652=2>2?=2ED*6=2?8G2<DEH2?85:42D2D@=69C@?2B 4 46A2DB2>32D86=@>32?8
E?DE<86=@>32?8>6B2>32DC2>A2:<6>32=:<6C@?2B 5 2>A=:DE5@86=@>32?8
252=29 C6<@?":<2<652=2>2?=2ED 

>D6?DE<2?  ":<2<E2D3E?H:5:?2:<<2?3282:>2?2<29A6BE3292?
46A2DB2>32D3E?H:5:52=2>2:B=2ED H2?8D6B;25:A252
 %6?82A2<6=6=2G2BH2?8D6B32?8A252>2=2>92B:D:52< 2 7B6<E6?C:
A6B?29>6?23B2<36?5236?52H2?82525:56<2D?H2 3 A2?;2?886=@>32?8
4 46A2DB2>32D86=@>32?8
5 2>A=:DE5@86=@>32?8

D. Sifat-Sifat Gelombang Bunyi


?52 D6=29 >6>A6=2;2B: C:72DC:72D E>E> D6?D2?8 86=@>32?8 H2:DE
A6>3:2C2? B67B2<C: A6>2?DE=2? B67=6<C: A6=6?DEB2? 5:7B2<C:
:?D6B76B6?C:52?A@=2B:C2C:E?H:>6BEA2<2?C2=29C2DE36?DE<86=@>32?8
'=69 <2B6?2 :DE 86=@>32?8 3E?H: ;E82 >6?82=2>: A6B:CD:G2A6B:CD:G2
D6BC63ED

1. Pemantulan Gelombang Bunyi


%6?82A2C22D?5236BD6B:2<5:C6<:D2BD63:?8C6=2=E2523E?H:H2?8
>6?:BE<2? CE2B2 ?52 D6BC63ED %6?82A2 CE2B2 ?52 D6B56?82B =63:9
<6B2C <6D:<2 36B252 5: 52=2> 865E?8 #65E2 A6B:CD:G2 D6BC63ED
>6?E?;E<<2?329G23E?H:52A2D5:A2?DE=<2?,?DE<>6>292>:D6?D2?8
A6>2?DE=2? 3E?H: =2<E<2?=29 2<D:F:D2C 36B:<ED

Aktivitas Fisika 3.2


Tugas Anda 3.3
Pemantulan Bunyi
Gelombang bunyi merupakan
Tujuan percobaan gelombang longitudinal sehingga
Membuktikan peristiwa pemantulan bunyi. tidak dapat mengalami dispersi dan
Alat-Alat Percobaan polarisasi. Diskusikanlah bersama
1. Weker 4. Dua buah pipa berdiameter 1 inci teman Anda, mengapa hal tersebut
2. Papan pemantul 5. Busur derajat bisa terjadi? Berikanlah penjelasan
3. Meja 6. Kertas karton putih ilmiah mengenai hal tersebut.
Langkah-Langkah Percobaan
1. Susunlah alat seperti tampak pada gambar.
2. Letakkan jam weker di salah satu ujung pipa paralon.
3. Atur pipa paralon yang lain agar Anda dapat mendengar bunyi jam weker yang
paling jelas.
4. Gambarlah susunan pipa tersebut pada kertas karton putih yang Anda
letakkan di bawahnya. Ukurlah besar sudut datang dan sudut pantulnya.
5. Ulangi langkah percobaan ke-3 dan ke-4 dengan sudut yang berbeda.

Gelombang Bunyi 55
$E<:C2? 82B:C H2?8 ?52 3E2D D6?D2?8 CE5ED 52D2?8 CE5ED A2?DE=
i r 52?82B:C?@B>2=A252A6>2?DE=2?3E?H:2<2?C2>256?82? #/$#3 
(252 82>32B D6BC63ED D6B=:92D 329G2 CE5ED 52D2?8  CE5ED A2?DE=  
52?82B:C?@B>2=D6B=6D2<A252C2DE3:52?852D2B52?  
%6?82A2 3E?H: 52=2> BE2?82? D6BDEDEA D6B56?82B =63:9 <6B2C $6D2<
5:?5:?8 BE2?82? H2?8 D6B=2=E 56<2D >6?H6323<2? 3E?H: A2?DE= D:52< 4E<EA
A N C G2<DE E?DE< >6B2>32D C69:?882 3E?H: 52D2?8 52? 3E?H: A2?DE= D6B56?82B
C642B2 36BC2>22? 2= D6BC63ED >6>3E<D:<2? 329G2 3E?H: A2?DE= 52A2D
Gambar 3.7
Proses pemantulan bunyi. >6>A6B<E2D3E?H:2C=:?H2!DE=29C6323?H2CE2B2>EC:<2<2?D6B56?82B=63:9
<6B2C5:52=2>BE2?82?52B:A2525:=2A2?82?D6B3E<26B365256?82?86>2
H2?8 D6B;25: ;:<2 ?52 36BD6B:2< 5: 526B29 36BD63:?8 "2B2< D63:?8 52?
CE>36B 3E?H: H2?8 4E<EA ;2E9 >6?H6323<2? 3E?H: A2?DE= >6>6B=E<2?
G2<DEH2?84E<EA=2>2E?DE<>6B2>32DC2>A2:A6?56?82B2?<:32D?H2
3E?H: A2?DE= 2<2? D6B56?82B C6D6=29 3E?H: 2C=: 636B2A2 A6B:CD:G2 D6BC63ED
>6BEA2<2? A6?82=2>2? H2?8 C6B:?8 ?52 D6>E<2?

2. Pembiasan Gelombang Bunyi


?52 D6=29 >6?86D29E: 86=@>32?8 3E?H:
>6B2>32D <6 C6>E2 2B29 52? 86=@>32?8 3E?H: D:52<
52A2D D6BA@=2B:C2C: %6?82A2 A252 >2=2> 92B: CE2B2
25I2? 2D2E CE2B2 D6B:2<2? H2?8 4E<EA ;2E9 D6B56?82B
2 =63:9 ;6=2C 52B:A252 C:2?8 92B: (252 C:2?8 92B: CE9E
E52B2 5: A6B>E<22? =63:9 D:?88: 52B:A252 5: 2D2C?H2
2= D6BC63ED >6?H6323<2? =2A:C2? E52B2 A252 328:2?
2D2C=63:9B2A2D52B:A2525:32G29?H2*632=:<?H2A252
>2=2> 92B: =2A:C2? E52B2 5: A6B>E<22? =63:9 B2A2D
3 52B:A252 5: 2D2C?H2 <:32D?H2 A252 C:2?8 92B: ;:<2
CE>36B 3E?H: 52D2?8 C642B2 9@B:I@?D2= D6B9252A
Gambar 3.8
(a) Pada siang hari, arah rambat
A6?56?82B52A2D5:A2CD:<2?2B29B2>32D3E?H:2<2?>6=6?8<E?8<62D2C
bunyi melengkung ke atas. C652?8<2? A252 >2=2> 92B: 2B29 B2>32D 3E?H: 2<2? >6=6?8<E?8 <6
(b) Pada malam hari, arah rambat 32G29 (6B92D:<2? #/$#3 
bunyi melengkung ke bawah.
A2 H2?8 2<2? D6B;25: ;:<2 3E?H: 52D2?8?H2 >6B2>32D F6BD:<2= <6
32G29 (252 >2=2> 92B: 2B29 B2>32D 3E?H: 5:3:2C<2? >6?56<2D: 82B:C
?@B>2=*632=:<?H2A252C:2?892B:2B29B2>32D3E?H:5:3:2C<2?>6?;2E9:
82B:C ?@B>2=
*6CE2: 56?82? 9E<E> A6>3:2C2? 86=@>32?8 329G2 86=@>32?8
52D2?8 52B: >65:E> <EB2?8 B2A2D <6 >65:E> =63:9 B2A2D 2<2? 5:3:2C<2?
>6?56<2D: 82B:C ?@B>2= 2D2E C632=:<?H2

3. Difraksi Gelombang Bunyi


A2<2986=@>32?83E?H:52A2D>6?82=2>:5:7B2<C:2D2EA6=6?DEB2?
(6B:CD:G2 A6=6?DEB2? 3E?H: 52A2D 5:2>2D: <6D:<2 ?52 >6?56?82B 56BE
3E?H:>@3:=>6=:?D2C:526B29A6B3E<:D2?H2?836B<6=@<CE2B2A6B42<2A2?
D6>2?D6>2? ?52 5: BE2?82? H2?8 36B3652 2D2E <242 A6>32D2C =@<6D
A6>32H2B2?5:C63E2932?<H2?8C6?82;25:3E2D56?82?3636B2A2=E32?8
Ingatlah <64:=282B86=@>32?83E?H:D:52<>6>2?DE=G2=2EAE?2B29B2>32D3E?H:
D:52< 36BEA2 82B:C =EBEC +:82 A6B:CD:G2 D6BC63ED >6BEA2<2? 4@?D@9
Pelayangan bunyi terjadi karena
adanya interferensi dua gelombang
A6?6B2A2? 5:7B2<C: 3E?H: "25: 2A2<29 H2?8 5:>2<CE5 56?82? 5:7B2<C:
yang frekuensinya berbeda sedikit. :DE :7B2<C: 252=29 A6B:CD:G2 A6=6?DEB2? 86=@>32?8 <6D:<2 >6=6G2D:
46=29 H2?8 E<EB2? 46=29?H2 C6@B56 56?82? A2?;2?8 86=@>32?8?H2

56 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


$2=E >6?82A2 86=@>32?8 3E?H: >E529 >6?82=2>: 5:7B2<C: Kata Kunci
6=@>32?8 3E?H: 5: E52B2 >6>:=:<: A2?;2?8 86=@>32?8 C6<:D2B 3636B2A2
C6?D:>6D6B C2>A2: 3636B2A2 >6D6B 2?5:?8<2? 56?82? 4292H2 H2?8 • dispersi
• refraksi
>6>:=:<:A2?;2?886=@>32?836B<:C2B

>>!DE=29C6323?H286=@>32?8 • refleksi
3E?H: =63:9 >E529 E?DE< D6B5:7B2<C: • difraksi
• interferensi
• polarisasi
4. Interferensi Gelombang Bunyi • superposisi
#6D:<2?52 36B5:B:5:56A2?5E2#!  A6?86B2C CE2B2C63282:
CE>36B3E?H:<6>E5:2?36B;2=2?=EBECC6;2;2B56?82?82B:CA6?89E3E?8<65E2
#! D6BC63ED+2<=2>2C6D6=29:DE?522<2?>6?56?82B3E?H:=6>29
52?C6C22D<6>E5:2?D6B56?82B3E?H:<E2DE?H:<E2DD6B;25:<6D:<2CEA6BA@C:C:
52B: 5E2 86=@>32?8 3E?H: >6?892C:=<2? :?D6B76B6?C: 56CDBE<D:7 !?D6B76B6?C:
D6BC63EDD6B;25:;:<23652=:?D2C2??H2>6BEA2<2?<6=:A2D2?3:=2?82?3E=2D52B:
C6D6?829A2?;2?886=@>32?83E?H:C642B2>2D6>2D:C5:DE=:C<2?C63282:36B:<ED

! 
    
56?82?
   


 52? 36BDEBEDDEBEDE?DE<3E?H:<E2DA6BD2>23E?H:
<E2D <65E2 52? 3E?H: <E2D <6D:82

5. Pelayangan Bunyi
!?D6B76B6?C: H2?8 5:D:>3E=<2? 52B: 5E2 86=@>32?8 3E?H: 52A2D
>6?H6323<2?A6B:CD:G2A6=2H2?82?3E?H:H2:DEA6?8E2D2?52?A6=6>292?
3E?H: 2=D6BC63EDD6B;25:2<:32DCEA6BA@C:C:5E286=@>32?8H2?8>6>:=:<:
7B6<E6?C: H2?8 C65:<:D 36B3652 52? >6B2>32D 52=2> 2B29 H2?8 C2>2
"25: C2DE A6=2H2?82? 5:567:?:C:<2? C63282: 5E2 3E?H: <6B2C 2D2E 5E2
3E?H: =6>29 H2?8 D6B;25: C642B2 36BEBED2? =2H2?82?  <E2D N =6>29 N
<E2D 2D2E =6>29 N <E2D N =6>29
":<2 <65E2 86=@>32?8 3E?H: D6BC63ED >6B2>32D 36BC2>22? 2<2?
>6?892C:=<2? 3E?H: A2=:?8 <E2D C22D 72C6 <65E2?H2 C2>2 ":<2 <65E2
86D2B2? 36B=2G2?2? 72C6 2<2? 5:92C:=<2? 3E?H: A2=:?8 =6>29
%:C2=<2? 5E2 CE>36B 3E?H: >6>:=:<: 7B6<E6?C:   52?   C65:<:D
36B3652 C:>A2?82? C6D:2A 86=@>32?8 A252 A@C:C: D6BD6?DE 252=29 Ingatlah
& C:?   "52?& C:?   "
6?82?56>:<:2?CEA6BA@C:C:C:>A2?82?<65E286=@>32?8D6BC63ED252=29 sin A + sin B = 2 cos 21 (A–B) sin 21
&  &  &   C:?   "   C:?   " (A+B)
&   C:?   "  C:?   " 
56?82? >6?88E?2<2? 2DEB2? C:?EC 2<2? 5:A6B@=69

&   4@C    "    "C:?    "    "

       
   4@C  "    C:?  "  
   
":<2       52?       >2<2
     f        
  52?    
 
   
(6BC2>22? CEA6BA@C:C: 52A2D 5:DE=:C<2? >6?;25:
  
& 4@C  "   C:?  "AC:?  "  N
 

Gelombang Bunyi 57
  
    4@C    "  N
Pembahasan Soal  
Dua buah dawai baja yang identik 6B52C2B<2? '34#/##0  9 :?D6?C:D2C 3E?H: 2<2? >2<C:>2= ;:<2
memberikan nada dasar dengan

frekuensi 400 Hz. Bila tegangan
&    '=69 <2B6?2 :DE =2H2?82? 3E?H: D6B;25: ;:<2  4@C   "
dalam salah satu dawai ditambah
2%, frekuensi pelayangan yang
terjadi adalah .... 36B?:=2:  52? N  C69:?882 7B6<E6?C: =2H2?82??H2 252=29
a. 0 Hz d. 6 Hz
b. 2 Hz e. 8 Hz f p  ( f1  f 2 )  N
c. 4 Hz
Tes ITB 1975 #6D6B2?82?
Pembahasan:   7B6<E6?C: A6=2H2?82?  I
Diketahui:   7B6<E6?C: 86=@>32?8 &   I
f0 = 400 Hz
Tegangan ditambah 2%
  7B6<E6?C: 86=@>32?8 &   I
p’ = F + 2% F = 1,02 F
maka Contoh 3.4
f0
 F’ 
1,02F
 1,01 E2ED2CC6?2BH2?8:56?D:<>6>36B:<2??25252C2B56?82?7B6<E6?C:

 I":<2
f F F
sehingga frekuensi layangannya
D682?82?C2=29C2DEC6?2B5:D2>32936B2A2A6=2H2?82?H2?8D6B;25:
adalah #7#$
fp = (f2 – f1) :<6D29E: 

 I   


  
 
= (1,01 f0 – f0)
= 0,01 f0
 52A2D5:9:DE?856?82?A6BC2>22?  

= 0,01 · 400 Hz 
= 4 Hz  
Jawaban: c
 

   


  
  


Hz 
 I
B6<E6?C:A6=2H2?82?5:A6B@=6956?82?>6?88E?2<2?'34#/##0 9252=29
 N 

N
 IN I
"25:7B6<E6?C:A6=2H2?82??H2252=29N I

Tes Kompetensi Subbab D


'3,#-#0.#*&#.#/$6-6.#5+*#0
 "6=2C<2?A6?86BD:2?5:7B2<C:86=@>32?83E?H:  E23E29C6?2BH2?8:56?D:<>6>36B:<2??25252C2B
 ":<2 252 D:82 CE>36B 3E?H: H2?8 :56?D:< 5:=6D2<<2? 56?82? 7B6<E6?C:

 I ":<2 D682?82? C2=29 C2DE


>2C:?8>2C:?8 36B;2B2<  > 56?82? H2?8 =2:??H2 52G2:5:D2>32936B2A27B6<E6?C:A6=2H2?82?H2?8
<2A2?<29D6B;25::?D6B76B6?C:>2<C:>E>52B:<6D:82 D6B;25:
CE>36B3E?H:D6BC63ED

E. Dawai dan Pipa Organa sebagai Sumber Bunyi


1. Frekuensi Gelombang pada Dawai
?52D6=29>6>A6=2;2B:329G236?5236?52H2?836B86D2B>6BEA2<2?
CE>36B3E?H:D6D2A:D:52<C6>E23E?H:52A2D5:56?82B@=69D6=:?82>2?EC:2
2= D6BC63ED 5:C6323<2? D6=:?82 >2?EC:2 ?@B>2= >6>:=:<: 7B6<E6?C:
2>32?8>:?:>2=H2:DE7B6<E6?C:D6B6?52952B:CE>36B3E?H:H2?8>2C:9
52A2D 5:D6B:>2 @=69 D6=:?82

58 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


*2=29 C2DE CE>36B 3E?H: 252=29 52G2: 8:D2B &252 H2?8 5:92C:=<2?
52G2: 8:D2B 52A2D 5:E329E329 56?82? 42B2 >6?6<2? C6?2B A252 D:D:<
D:D:< D6BD6?DE (@=2 86=@>32?8 H2?8 52A2D D6B;25: A252 52G2: 8:D2B
5:DE?;E<<2? A252 #/$#3  56?82?   36BE329E329
*2DE 52G2: 52A2D >6>36?DE< 36B3282: 7B6<E6?C: 2D2E A@=2 86D2B2?
C6A6BD: D2>A2< A252 #/$#3 

1 3
  0   1   2   2 2
2 2
2 3 4 5
(@=2 86D2B2? 52G2: A252 #/$#3 # >6?892C:=<2? ?252 52C2B Gambar 3.9
(a) Nada dasar f0;
$ $

56?82?   
2D2E 
  >2<2 
   (b) Nada atas pertama f1;

 (c) Nada atas kedua f2;
(d) Nada atas ketiga f3.
(@=2 86D2B2? 52G2: A252 #/$#3 $ >6?892C:=<2? ?252 2D2C
$ $
A6BD2>2 56?82?    2D2E    >2<2     

 
(@=286D2B2?52G2:A252#/$#3 %>6?892C:=<2??2522D2C<65E2

 56?82?    2D2E    >2<2  
$

$

$
 

Informasi
   untuk Anda

(@=286D2B2?52G2:A252#/$#3 &>6?892C:=<2??2522D2C<6D:82
$ $ $
 56?82?    2D2E    >2<2       

  

(6B32?5:?82? 7B6<E6?C: ?252?252 A252 52G2: H2?8 5:92C:=<2?
36BEA2A@=286=@>32?8C6A6BD:A252#/$#3 252=29C63282:36B:<ED

       N
'=69 <2B6?2 46A2D B2>32D 86=@>32?8 A252 52G2: C6CE2: 56?82? 92C:=
Echolocation adalah bentuk sensor
 yang digunakan oleh binatang
2'3%1$##0 '.&' H2:DE $   >2<2 5:A6B@=69 seperti kelelawar, paus, dan lumba-
 lumba. Binatang tersebut
2 7B6<E6?C: ?252 52C2B memancarkan gelombang suara
(gelombang longitudinal), kemudian
 dipantulkan oleh objek. Gelombang
   pantul kemudian dideteksi oleh

    binatang tersebut. Gelombang
3 7B6<E6?C: ?252 2D2C A6BD2>2 echolocation yang dipancarkan oleh
kelelawar memiliki frekuensi sekitar
 175.000 Hz.
  
   
Information for You
4 7B6<E6?C: ?252 2D2C <65E2
Echolocation is a form of sensory
 perception used by animals such as
   bats, toothed whales, and porpoises.
    The animal emits a pulse of sound (a
5 7B6<E6?C: ?252 2D2C <6 longitudinal wave) which is reflected
from objects. The reflected pulse is
    detected by the animal. Echolocation
          N wave emitted by bats have


    frequencies of about 175.000 Hz.

Gelombang Bunyi 59
(6BC2>22?7B6<E6?C:?252?252D6BC63ED<2=:A6BD2>25:E?8<2A<2?@=69
'34'00' C69:?882 '34#/##0  9 D6BC63ED 5:<6?2= 56?82? 6-6/
'34'00'

Contoh 3.5
*6ED2C52G2:H2?8<65E2E;E?8?H2D6B:<2D>6>:=:<:A2?;2?8 >>2CC2;6?:C?H2
  
8 4> >6?892C:=<2?7B6<E6?C:?25252C2B

 I
2 :DE?8=2982H2D682?82?52G2:
3 6B2A2<2936C2B7B6<E6?C:52?A2?;2?886=@>32?8A252?2522D2CA6BD2>2
4 +6?DE<2?=29 7B6<E6?C: 52? A2?;2?8 86=@>32?8 A252 52G2: E?DE< ?252 2D2C
<65E2
#7#$
:<6D29E:   >  
<8 4> 

 I
2 6?82?>6?88E?2<2?'34#/##0 9E?DE<?25252C2B5:A6B@=69

 2D2E     

 

Q
N <8 4>   
 I
 
&
"25:36C2B82H2D682?82?52G2:252=29 
&
3 B6<E6?C:?2522D2CA6BD2>2 252=29
 
2D2E  
 
 I
 I
(2?;2?886=@>32?8A252?2522D2CA6BD2>2252=29     >
4 B6<E6?C:A252?2522D2C<65E2 252=29
 
2D2E  
 
 I 
 I
(2?;2?886=@>32?8A252?2522D2C<65E2252=29
   2D2E          >


2. Pipa Organa dan Pola Gelombangnya


+6=29?52<6D29E:329G236?52H2?836B86D2B52A2D>6?892C:=<2?
3E?H:+:52<92?H236?52A252DC6A6BD:52G2:D2=:>2EAE?A6=2D=@82>
H2?8 52A2D 36B86D2B 86D2B2? AE? 52A2D D6B;25: A252 82C >:C2=?H2 E52B2
6D2B2? <@=@> E52B2 A252 C6BE=:?8 2<2? >6?892C:=<2? 3E?H: +:?88:
?252 H2?8 5:A6B@=69 52B: C63E29 C6BE=:?8 52A2D 5:2DEB 7B6<E6?C:?H2 :
2?D2B2 A6B2?8<2D >EC:< C656B92?2 H2?8 52A2D >6?892C:=<2? 86D2B2?
Gambar 3.10 <@=@> E52B2 C6=2:? C6BE=:?8 252=29 A:A2 @B82?2 +6B52A2D 5E2 >242>
Seruling merupakan pipa A:A2 @B82?2 H2:DE A:A2 @B82?2 D6B3E<2 52? A:A2 @B82?2 D6BDEDEA
organa terbuka.
a. Pipa Organa Terbuka
(:A2@B82?2D6B3E<2252=292=2DD:EA36BEA2D23E?8H2?8<65E2E;E?8
A6?2>A2?8?H2 D6B3E<2 #65E2 E;E?8 A:A2 @B82?2 D6B3E<2 >6?;25: A6BED
86=@>32?8 A252 <@=@> E52B2 (@=2 86=@>32?8 H2?8 5:92C:=<2? C6A6BD:
D2>A2< A252 #/$#3   B6<E6?C: H2?8 5:92C:=<2? @=69 A:A2 @B82?2
D6B3E<2 252=29 C63282: 36B:<ED

 &252 52C2B 
   
 2D2E 
  

$ $
B6<E6?C: H2?8 5:92C:=<2? 
  



60 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


 &252 2D2C A6BD2>2      2D2E     nada dasar atau
harmonik pertama
$ $
B6<E6?C: H2?8 5:92C:=<2?    
 

 &2522D2C<65E2     2D2E   

1
  0
$ $ 2
B6<E6?C:H2?85:92C:=<2?    
 
nada atas pertama atau
harmonik kedua
 &252 2D2C <6  ?          

B6<E6?C: H2?8 5:92C:=<2?

$
           N

   1

(6B32?5:?82? 7B6<E6?C: 86=@>32?8 H2?8 5:>:=:<: <@=@> E52B2 A252 nada atas ketiga atau
A:A2 @B82?2 D6B3E<2 C2>2 56?82? A6B32?5:?82? 7B6<E6?C: 86=@>32?8 harmonik ketiga
A252 52G2: (6B32?5:?82? 7B6<E6?C: H2?8 5:92C:=<2? @=69 C6D:2A A@=2
86=@>32?8 E?DE< A:A2 @B82?2 D6B3E<2 252=29

$ $ $
                      N


   3
 
2
'34#/##0  9  H2?8 >6BEA2<2? A6B32?5:?82? 7B6<E6?C: 5:<6?2= Gambar 3.11
C63282: 6-6/  '3016..+ 52? >6BEA2<2? A6B32?5:?82? 3:=2?82? Pola gelombang resonansi
suatu pipa organa terbuka.
3:=2?82? 3E=2D

Contoh 3.6
*63E29A:A2@B82?2D6B3E<2A2?;2?8?H2
4>+6?DE<2? 1
    40cm
?25252C2BH2?85:92C:=<2?A:A2D6BC63ED;:<246A2DB2>32D 2
3E?H:5:E52B2 
> C
#7#$
:<6D29E:A2?;2?8A:A2   
4>
>
46A2DB2>32D3E?H:$ 
> C
6?82?>6?88E?2<2?'34#/##0 97B6<E6?C:?25252C2B5:A6B@=69

   2D2E    >2<2    
  >  
 >

$ 
> C
*H2B2DD6B;25:?H2?25252C2BH2:DE       I


  >

Contoh 3.7
*63E29A:A2@B82?2D6B3E<2H2?8A2?;2?8?H2 >52?7B6<E6?C:92B>@?:<?H2
36BDEBEDDEBED 
 I52?
 I+6?DE<2?46A2DB2>32D3E?H:A252A:A2@B82?2
D6BC63ED

Gelombang Bunyi 61
#7#$
%:C2=<2?? 
 I52?? 
 I
6?82?>6?88E?2<2?'34#/##0 95:A6B@=69
$
? N?J N K

$

  
 I        

$
 I 
    
$ > C

b. Pipa Organa Tertutup


harmonik pertama (:A2 @B82?2 D6BDEDEA 252=29 2=2D D:EA 36BEA2 D23E?8 H2?8 C2=29 C2DE
E;E?8 A6?2>A2?8?H2 D6BDEDEA *2=29 C2DE E;E?8 A:A2 @B82?2 D6BDEDEA
>6?;25: C:>AE= 86=@>32?8 A252 <@=@> E52B2 52? E;E?8 =2:??H2 H2?8
D6B3E<2>6?;25:A6BED86=@>32?8(@=286=@>32?8H2?85:92C:=<2?D2>A2<
C6A6BD:#/$#3 
B6<E6?C:H2?85:92C:=<2?@=69A:A2@B82?2D6BDEDEA
1 252=29 C63282: 36B:<ED
  0
4

harmonik kedua  &252 52C2B 
   
 2D2E 
  

$ $
7B6<E6?C: H2?8 5:92C:=<2? 
  



 &252 2D2C A6BD2>2       2D2E    
3
  1 
4
$  $ 
7B6<E6?C: H2?8 5:92C:=<2?       
harmonik ketiga
   
 
 &252 2D2C <65E2       2D2E    
 
$  $ 
5
  2 7B6<E6?C: H2?8 5:92C:=<2?       
4    
Gambar 3.12

Pola gelombang resonansi pada  &252 2D2C <6N ?         2D2E   
suatu pipa organa tertutup.     
B6<E6?C: H2?8 5:92C:=<2?
$
            N 


(6B32?5:?82? 7B6<E6?C: H2?8 5:92C:=<2? @=69 C6D:2A A@=2 86=@>32?8
E?DE< A:A2 @B82?2 D6BDEDEA 252=29

$  $   $ 
                          N 

      
'34#/##0  9
 H2?8 >6BEA2<2? A6B32?5:?82? 7B6<E6?C: 5:<6?2=
C63282: 6-6/  '3016..+ 52? >6BEA2<2? A6B32?5:?82? 3:=2?82?
3:=2?82? 82?;:=

62 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Contoh 3.8
*63E29A:A2@B82?2D6BDEDEA>6>:=:<:A2?;2?8 4>A23:=246A2DB2>32D3E?H: Pembahasan Soal
C22D:DE 
> CD6?DE<2?7B6<E6?C:?25252C2B
?2522D2CA6BD2>2 52??2522D2C
<65E2  Pipa organa terbuka A dan pipa
organa tertutup sebelah B memiliki
#7#$ panjang yang sama. Perbandingan
:<6D29E:   4>
 >$ 
> C frekuensi nada atas pertama antara
$ pipa organa A dengan pipa organa B
6B52C2B<2?'34#/##0 9       
     5:A6B@=69
  adalah ....
$ 
> C a. 1 : 1 d. 3 : 2
M ?25252C2B
 
   
 I b. 2 : 1 e. 4 : 3
 
 > c. 2 : 3
M ?2522D2CA6BD2>2  UMPTN 1995
 0   1
  
 

 I Pembahasan:
Pipa organa terbuka:
M ?2522D2C<65E2  0   1
 
 

 I
 A  1  ,  , 3  , ....
2 2
Pada nada atas pertama:
 A    fA  v  v
x A
Contoh 3.9 Pipa organa tertutup:
*63E29A:A2@B82?2D6B3E<2 56?82?A2?;2?8
4>D6B;25: 3E29C:>AE=&252  B  1  , 3  , 5  , ....
4 4 4
A:A2@B82?2D6BC63ED36B6C@?2?C:56?82?A:A2@B82?2D6BDEDEA 52?>6>36?DE< Pada nada atas pertama:
3E29C:>AE=6B2A2A2?;2?8A:A2@B82?2H2?8D6BDEDEA B  3     4 B
4 3
#7#$ fB  v  v  3 v
4 B
)6C@?2?C:D6B;25:;:<2 C2>256?82?  
 4 
3 B
  Untuk  A   B , diperoleh
(2?;2?8A:A2@B82?2D6B3E<2  
4>D6B;25: C:>AE=52? A6BED    v
  fA 
C69:?882  A 4
fB 3 v 3
4 B

   2D2E    >2<2   
4>  
4> Jawaban: e

 
(252A:A2@B82?2D6BDEDEAD6B;25: C:>AE=52? A6BED    C69:?882
 
 $
   2D2E    >2<2  
 
56?82?>6?88E?2<2?CH2B2DB6C@?2?C:A2?;2?8A:A2@B82?2D6BDEDEA  52A2D5:9:DE?8
$ $ 
       
4>  
4>
 

3. Resonansi
(6B:CD:G2 :<ED 36B86D2B?H2 CE2DE 36?52 <2B6?2 252 36?52 =2:? H2?8
36B86D2B5:C63ED !!*H2B2DD6B;25:?H2B6C@?2?C:252=297B6<E6?C:86D2B
<65E2 36?52 92BEC C2>2 2D2E 7B6<E6?C: 36?52 H2?8 :<ED 36B86D2B C2>2
56?82? <6=:A2D2? 3:=2?82? 3E=2D 52B: 7B6<E6?C: 36?52 H2?8 36B86D2B
(6B92D:<2? 5E2 4@?D@9 A6B:CD:G2 B6C@?2?C: 36B:<ED :?:
a. Resonansi pada Garputala
":<2 C63E29 82BAED2=2 5:AE<E= 82BAED2=2 D6BC63ED 36B86D2B C6A6BD:
A252 #/$#3   B6<E6?C: 86=@>32?8 3E?H: H2?8 5:92C:=<2?
36B82?DE?8 A252 36?DE< 36C2B 52? 3292? =@82> 82BAED2=2 D6BC63ED Gambar 3.13
Dua garputala yang memiliki
#6D:<25:56<2D<2?A25282BAED2=2H2?8=2:?52?>6>:=:<:7B6<E6?C:3E?H: frekuensi yang sama akan
C2>2 82BAED2=2 <65E2 2<2? :<ED 36B86D2B (6B:CD:G2 :<ED 36B86D2B?H2 beresonansi.
82BAED2=2 H2?8 <65E2 5:C63ED B6C@?2?C:

Gelombang Bunyi 63
b. Resonansi pada Kolom Udara
(6B92D:<2? #/$#3   H2?8 >6>A6B=:92D<2? A6B:CD:G2 B6C@?2?C:
A252<@=@>E52B2":<2<@=@>E52B2H2?8D6B=6D2<5:2D2CA6B>E<22?2:B
5:86D2B<2? 56?82? >6?88E?2<2? C63E29 82BAED2=2 >@=6<E=>@=6<E=
E52B25:52=2><@=@>E52B22<2?:<ED36B86D2B*H2B2DD6B;25:?H2B6C@?2?C:
A252 <@=@> E52B2 252=29
 D6A2DA252A6B>E<22?2:B92BECD6B36?DE<B2A2D2? C:>AE=86=@>32?8
 A252 E;E?8 A6B>E<22? <@=@> E52B2 >6BEA2<2? A6BED B6?882?82?
86=@>32?8
,?DE<>6?52A2D<2?B6C@?2?C:A2?;2?8<@=@>E52B25:2D2CA6B>E<22?
Gambar 3.14
92BEC5:E329E32952AE?7B6<E6?C:52?A2?;2?886=@>32?83E?H:?H2D6D2A
Sebuah kolom udara di atas )6C@?2?C:A6BD2>22<2?D6B;25:;:<2A2?;2?8<@=@>E52B25:2D2CA6B>E<22?
permukaan air digetarkan oleh 
sebuah garputala. 2:B   B6C@?2?C:<65E2   B6C@?2?C: <6D:82  52?C6D6BEC?H2
  
*2>2 92=?H2 56?82? 86D2B2? E52B2 A252 A:A2 @B82?2 D6BDEDEA
9E3E?82? A2?;2?8 <@=@> E52B2    D6B9252A A2?;2?8 86=@>32?8 3E?H:
   A252 A6B:CD:G2 B6C@?2?C: <@=2> E52B2 52A2D 5:DE=:C C63282: 36B:<ED

         N 

#6D6B2?82?
 
   
   A2?;2?8 <@=@> E52B2 <6N
  A2?;2?8 86=@>32?8 3E?H:
":<2 7B6<E6?C: 82BAED2=2 5:<6D29E: 46A2D B2>32D 86=@>32?8 3E?H: 82BAED2=2
52A2D 5:D6?DE<2? >6=2=E: A6BC2>22? $     82B ?52 52A2D
>6?82A=:<2C:<2?AB@C6CA6?8E<EB2?46A2DB2>32D3E?H:5:E52B236B52C2B<2?
<@?C6A B6C@?2?C: 3E?H: A252 <@=@> E52B2 =2<E<2?=29 2<D:F:D2C 36B:<ED

Aktivitas Fisika 3.3


Cepat Rambat Bunyi
Tujuan Percobaan
Mengukur cepat rambat bunyi di udara. gelas
air
Alat-Alat Percobaan mineral
garputala
1. Garputala
2. Lampu neon yang sudah tidak terpakai
3. Botol air mineral 100 m
4. Selang plastik berdiameter 1,5 cm dan panjang 2 m
5. Pipa paralon berdiameter 3 cm dan panjang 1 m
6. Penjepit
7. Penggaris neon
8. Gabus sebagai sumbat paralon
selang
Langkah-Langkah Percobaan plastik
1. Rangkailah alat-alat tersebut seperti pada gambar.
2. Isilah lampu neon dengan air sampai ketinggian gabus
kolom udara 5 cm.
3. Getarkanlah garputala di atas lampu neon yang
terbuka.
4. Lakukan pemompaan terhadap air dari lampu neon
agar air keluar melalui selang dengan botol air mineral secara perlahan-
lahan.

64 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


5. Berhentilah memompa air pada saat terdengar bunyi mendengung. Ukur
panjang kolom saat itu dan catat sebagai l1 (resonansi pertama) pada tabel
pengamatan seperti berikut.
Data Pengamatan Resonansi Udara untuk Percobaan Cepat Rambat Udara

Resonansi ke–n Panjang Kolom Udara ( )

1. ....
2. ....
3. ....

6. Turunkan permukaan air dalam lampu neon sampai terdengar bunyi


mendengung lagi. Ukur panjang kolom saat itu dan catat sebagai l2
(resonansi kedua) pada tabel pengamatan.
7. Ulangi langkah tersebut sampai didapatkan l3, l4, dan seterusnya.

6B52C2B<2? 2<D:F:D2C D6BC63ED ?52 2<2? >6?52A2D<2? 52D2


A2?;2?8 <@=@> E52B2 #6>E5:2? 3282:>2?2<29 42B2 >6?89:DE?8 46A2D
B2>32D 3E?H: 5: E52B2 (6B92D:<2? <6>32=: '34#/##0  9 

 ?     

Ingatlah

  
Nilai frekuensi setiap garputala
    sudah diketahui. Analoginya
seperti nilai fokus dari lensa.
":<2 ?52 >6?89:DE?8 C6=:C:9  1 52?  0  2<2? 5:52A2D<2?

 N 
  N   
 
    N 

'=69<2B6?2A2?;2?886=@>32?8CE5295:<6D29E:?5252A2D>6?89:DE?8
46A2D B2>32D?H2 36B52C2B<2? A6BC2>22?
$    N 
#6D6B2?82?
$ 46A2DB2>32D3E?H:> C
  A2?;2?8 86=@>32?8 82BAED2=2 >
  7B6<E6?C: 82BAED2=2  I

Contoh 3.10
(25282>32BD2>A2<C63E29<@=@>E52B2H2?8A2?;2?8?H2  E?DE<
>6?892C:=<2?B6C@?2?C:<@=@>E52B2C642B2F6BD:<2=":<2<@=@>E52B2
 D6BA6?56< >6?892C:=<2? B6C@?2?C: C22D 
 4>  D6?DE<2?
7B6<E6?C:82BAED2=2
+6?DE<2?AE=2A2?;2?8<@=@>E52B2A252B6C@?2?C:C6=2?;ED?H2
:<6D29E:46A2DB2>32D3E?H:5:E52B2$ 
> C
#7#$
:<6D29E: 
 4>
 >$ 
> C
(252A6B:CD:G2B6C@?2?C:A6BD2>252=2><@=@>E52B236B=2<E9E3E?82?36B:<ED


  2D2E   
  4>  4> 
 >


Gelombang Bunyi 65
Kata Kunci $ 
> C
   
  I

 >
• resonansi
"25:7B6<E6?C:82BAED2=2252=29
  I
• Hukum Mersenne
• pipa organa (2?;2?8<@=@>E52B2A252B6C@?2?C:<65E2 52?<6D:82 52A2D5:D6?DE<2?
• Hukum I Bernoulli
• Hukum II Bernoulli 56?82?'34#/##0 9 H2:DE        52?E?DE<B6C@?2?C:<65E2 
 
252=29

      
  > 
 >


"25:E?DE<B6C@?2?C:<6D:82        
  m  
 > 


Tes Kompetensi Subbab E


'3,#-#0.#*&#.#/$6-6.#5+*#0
 (252C6ED2C52G2:H2?8A2?;2?8?H2 >56?82?>2CC2 <6 >2<C:>E> *E2DE D:D:< >6>6B=E<2? G2<DE



8A6B2>32D2?86=@>32?8DB2?F6BC2=H2?85:92C:=<2? C6<@?52=2>86B2<D6BC63ED+6?DE<2?
>6>:=:<:<646A2D2?
> C+6?DE<2?D682?82?52G2: 2 A6B:@5686=@>32?8
D6BC63ED 3 7B6<E6?C:86=@>32?8
 +2=:H2?8A2?;2?8?H2>5:D682?8<2?56?82?82H2 4 82H2D682?8D2=:;:<25:<6D29E:A2?;2?886=@>32?8
&(6B2>32D2?86=@>32?8DB2?CF6BC2=H2?85:92C:=<2?  
>52?>2CC2D2=: 
8B2>
>6>:=:<: <646A2D2? 
 > C +6?DE<2? >2CC2 D2=:  *63E29 A:A2 @B82?2 D6B3E<2 A2?;2?8?H2
 4>
D6BC63ED +6?DE<2?7B6<E6?C:?25252C2BH2?85:92C:=<2?A:A2
 E2ED2CD2=:H2?8C2>2A2?;2?85:D2B:<@=6982H2H2?8 D6BC63ED;:<246A2DB2>32D3E?H:5:E52B2 > C
C2>2%2CC2D2=:A6BD2>2<2=:>2CC2D2=:<65E2+2=:  *63E29 A:A2 @B82?2 D6BDEDEA A2?;2?8?H2  4>
A6BD2>2 5:86D2B<2? 56?82? 7B6<E6?C:

 I +6?DE<2??25252C2BH2?85:92C:=<2?A:A2:DE;:<246A2D
C652?8<2?D2=:<65E2

 I":<2A2?;2?886=@>32?8 B2>32D3E?H:5:E52B2 > C


A252D2=:A6BD2>24>D6?DE<2?A2?;2?886=@>32?8  +6?DE<2?A2?;2?8>:?:>E>A:A2@B82?2D6B3E<2H2?8
A252D2=:<65E2 36B6C@?2?C:56?82?82BAED2=2H2?836B86D2B56?82?
 *63E29 86=@>32?8 C:?EC >6B2>32D A252 D2=: H2?8 7B6<E6?C: 
 I;:<246A2DB2>32D3E?H:5:E52B2
A2?;2?8?H2

4>36B86B2<52B:C:>A2?82?>:?:>E> 
> C

F. Energi Gelombang Bunyi


+6=29?52<6D29E:329G286=@>32?8252=2986D2B2?H2?8>6B2>32D
>6=2=E: I2D A6B2?D2B2 >65:E> D6D2A: >65:E>?H2 D:52< :<ED >6B2>32D
2=2>A6B2>32D2??H286=@>32?8>6>:?529<2?6?6B8:52B:C2DED6>A2D
<6 D6>A2D =2:? ?6B8: 86=@>32?8 3E?H: H2?8 5:D:>3E=<2? 52B: CE2B2
A6C2G2D ;6D !# ! 52A2D >6>6429<2? <242 ;6?56=2 CE2DE 32?8E?2?
2= D6BC63ED >6?E?;E<<2? 329G2 6?6B8: 86=@>32?8 3E?H: >6=2<E<2?
A6B2>32D2? ?6B8: 86=@>32?8 3E?H: 52A2D 5:D6?DE<2? 52B: 6?6B8:
A@D6?C:2= >2<C:>E> 86D2B2? <2B6?2 3E?H: >6BEA2<2? 86=@>32?8 =@?8:
DE5:?2= 92C:= A6B2>32D2? 86D2B2? '=69 <2B6?2 :DE 6?6B8: 86=@>32?8
3E?H: 52A2D 5:?H2D2<2? 56?82? H2:DE C63282: 36B:<ED


 

<2B6?2


 

66 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


2D2E
  
>2<2 5:A6B@=69

     N 
#6D6B2?82?
  >2CC2 A2BD:<6= <8
  2>A=:DE5@ 86=@>32?8 >
  7B6<E6?C: 86D2B  I
  <@?CD2?D2 A682C & >
6B52C2B<2?'34#/##0 9 6?6B8:H2?85:A:?529<2?@=69CE2DE
86=@>32?8 C632?5:?8 56?82? <E25B2D 2>A=:DE5@?H2

1. Intensitas Gelombang Bunyi


!?D6?C:D2C86=@>32?83E?H:5:567:?:C:<2?C63282:;E>=296?6B8:3E?H:
A6B C2DE2? G2<DE H2?8 >6?6>3EC D682< =EBEC CE2DE 3:52?8 A6B C2DE2?
=E2C E3E?82? 2?D2B2 52H2  =E2C  52? :?D6?C:D2C 3E?H:   r2
>6>6?E9: A6BC2>22?
 P r1
  N 

#6D6B2?82?
 :?D6?C:D2C 86=@>32?8 3E?H: - >
  =E2C A6?2>A2?8 > 
  52H2 86=@>32?8 3E?H: - Gambar 3.15
Sumber bunyi berupa titik.
*E>36B 3E?H: 36BEA2 C63E29 D:D:< C6A6BD: A252 #/$#3   2<2? Semakin jauh dari sumber bunyi,
>6>2?42B<2?3E?H:<6C682=22B29BD:?H286=@>32?83E?H:>6B2>32D luas permukaan semakin besar.
52=2> D:82 5:>6?C: 2= H2?8 C2>2 D6B;25: AE=2 A252 86=@>32?8 4292H2
!?D6?C:D2C 3E?H: A252 3:52?8 A6B>E<22? 52=2> 3@=2 H2?8 >6>:=:<: ;2B:
;2B:  2<2? >6>:=:<: =E2C      2?882A D:52< 252 6?6B8: 3E?H: H2?8
9:=2?8 2D2E D6BC6B2A C6=2>2 A6B2>32D2?
!?D6?C:D2C3E?H:2<2?C6>2<:?<64:=;:<2;2B2<CE>36B3E?H:<6CE2DE
3:52?8 A6B>E<22? C6>2<:? ;2E9 (6?8EB2?82? :?D6?C:D2C 3E?H: 2<:32D Ingatlah
A6BD2>3292? ;2B2< 52B: CE>36B 3E?H: >6>6?E9: 9E3E?82? 36B:<ED
  1 bel (B) = 10 desibel (dB)
   

 
 



  N 

#6D6B2?82?
;2B2<CE>36B3E?H:<6A@C:C:3:52?8 >

;2B2<CE>36B3E?H:<6A@C:C:3:52?8 >
Tugas Anda 3.4

6B52C2B<2? '34#/##0  9  52A2D 5:?H2D2<2? 329G2 :?D6?C:D2C Berapakah rasio intensitas bunyi 90
dB terhadap intensitas bunyi 60 dB?
3E?H: 36B32?5:?8 D6B32=:< 56?82? <E25B2D ;2B2< CE>36B 3E?H: D6BC63ED
<6 3:52?8 A6?56?82B2?

2. Taraf Intensitas (TI)


*6D:2A >2<9=E< 5: 2=2> C6>6CD2 :?: >6>:=:<: 32D2C :?D6?C:D2C
A6?56?82B2?2D2C:?D6?C:D2C3E?H:H2?852A2D5:56?82BD6=:?82>2?EC:2
252=29 C63282: 36B:<ED

Gelombang Bunyi 67
2 !?D6?C:D2C D6B<64:= H2?8 >2C:9 52A2D >6?:>3E=<2? B2?8C2?82?
A6?56?82B2? A252 D6=:?82 252=29 C636C2B
N  G2DD >  H2?8 5:C63ED
C63282: "!"! 
3 !?D6?C:D2CD6B36C2BH2?8>2C:9>2>AE5:D6B:>2D6=:?82>2?EC:2D2?A2B2C2
C2<:D252=29C636C2B G2DD > H2?85:C63ED"!   
"25: 32D2C A6?56?82B2? D6B6?529 252=29
N  G2DD >  52? 32D2C
:?D6?C:D2CD6BD:?88:252=29 G2DD > +2B27:?D6?C:D2C C632?5:?856?82?
=@82B:D>2A6B32?5:?82?2?D2B2:?D6?C:D2C3E?H:52?92B822>32?8:?D6?C:D2C
3E?H:H2?8D6B56?82B52?>6>:=:<:C2DE2?56C:36=5 *642B2>2D6>2D:C
9E3E?82? 2?D2B2  52?   5:DE=:C

 
=@8  N 

#6D6B2?82?
  D2B27 :?D6?C:D2C 5
 :?D6?C:D2C 3E?H: - > 


N  - >   :?D6?C:D2C 2>32?8 A6?56?82B2?
6B:<ED :?: 52D2 :?D6?C:D2C 52? D2B27 :?D6?C:D2C 52B: 3636B2A2 CE>36B
3E?H:
Pembahasan Soal
#$'. 

sumber gempa Malang !?D6?C:D2C52?+2B27!?D6?C:D2C52B:636B2A2*E>36BE?H:


300 km 6/$'3608+ #3#(05'04+5#4& 05'04+5#4"/

>32?8A6?56?82B2?
Q
N
100 km >32?8B2C2C2<:D

*:B:?6A252;2B2<
>

Q
N
$2=E=:?D2CB2>2: 
Q
N
(6B42<2A2?3:2C2A252;2B2<
4>   Q
N
Surabaya
)25:@A6=2? 
Q
N
Suatu gelombang gempa terasa di
Malang dengan intensitas 6 × 105 W/m2. :C:<3:C:< 
Q
N

Sumber gempa berasal dari suatu Sumber: College Physics, 1980


tempat yang berjarak 300 km dari
Malang. Jika jarak antara Malang dan
Contoh 3.11
Surabaya sebesar 100 km dan ketiga
tempat itu membentuk segitiga
+2B27:?D6?C:D2C3E?H:C63E29A6C2G2DA252;2B2<
>252=29
56B2A2D2B27
siku-siku dengan sudut siku-siku di
Malang, maka intensitas gempa yang :?D6?C:D2C3E?H:A252;2B2<

>
terasa di Surabaya adalah .... #7#$
a. 2 × 105 W/m2 :<6D29E: 
> 

> 
5
b. 3 × 105 W/m2
!?D6?C:D2C3E?H:36B32?5:?8D6B32=:<56?82?<E25B2D;2B2<
c. 4,5 × 105 W/m2

d. 5,4 × 105 W/m2   

       
e. 7,5 × 105 W/m2   

UMPTN 1996



Pembahasan:
I2  r1 
2 2 56?82?>6?88E?2<2?'34#/##0 9 E?DE< 52? 5:A6B@=69
r 
  I2  I1  1 
I1  r2   r2 
 
=@8
 300 
2

I2  6  10 5  
5 
 10 
 
=@8
5
= 5,4 × 10 W/m 2

Jawaban: d

   
=@8  =@8 


68 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII



Kata Kunci


• energi gelombang bunyi
   
=@8 
  • intensitas gelombang
  • taraf intensitas

• batas ambang pendengaran


   
=@8    
=@8 
5
=@8
N 

5


"25:D2B27:?D6?C:D2C3E?H:A252;2B2<

>252=29

5

":<2 D6B52A2D CE>36B 3E?H: H2?8 =63:9 52B: C2DE D2B27 :?D6?C:D2C
D@D2=?H2 52A2D 5:<6D29E: 56?82? >6?88E?2<2? A6BC2>22? 36B:<ED
 ?  
=@8  N 
#6D6B2?82?
  D2B27:?D6?C:D2C@=693E29CE>36B
  32?H2<?H2 CE>36B
   D2B27:?D6?C:D2C@=69 3E29CE>36B

Contoh 3.12
*63E29CE>36B3E?H:>6?892C:=<2?D2B27:?D6?C:D2CC636C2B
56B2A2D2B27
:?D6?C:D2CH2?85:92C:=<2?;:<2D6B52A2D

CE>36B3E?H:H2?8C2>252?36B3E?H:
A252C22D36BC2>22?
#7#$
:<6D29E: 
5


,?DE<C63E29CE>36B3E?H:

 
=@8




=@8  


,?DE<

3E29CE>36B3E?H:
 

Q




>2<2+! 
=@8 
=@8 
=@8

5

Tes Kompetensi Subbab F


'3,#-#0.#*&#.#/$6-6.#5+*#0
 *63E29CE>36B3E?H:>6>:=:<:D2B27:?D6?C:D2CC636C2B  *63E29CE>36B3E?H:>6>:=:<:D2B27:?D6?C:D2C36==
5":<2
3E29CE>36B3E?H:H2?8C2>236B3E?H: ":<2
3E29CE>36B3E?H:H2?8C2>236B3E?H:C642B2
C6B6?D2<36B2A2D2B27:?D6?C:D2C3E?H:H2?85:92C:=<2? C6B6?D2< 36B2A2<29 D2B27 :?D6?C:D2C 3E?H: H2?8
 6B2A2A6B32?5:?82?:?D6?C:D2C5E2CE>36B3E?H:;:<2 5:92C:=<2?
D2B27:?D6?C:D2C?H2 5 $5#0#4  
 *63E29CE>36B3E?H:D:D:<56?82?52H2 G2DD  *63E29CE>36B3E?H:>6>2?42B<2?6?6B8:<6C682=2
>6>2?42B<2? 86=@>32?8 3E?H: 36BEA2 86=@>32?8 2B29A23:=2;2B2<A6?56?82BD6B9252ACE>36B3E?H:
C76B:C 3@=2 +6?DE<2? D2B27 :?D6?C:D2C 3E?H: H2?8 5:3E2D>6?;25:<2=:C6>E=236B2A2A6?8EB2?82?D2B27
5:56?82B @=69 C6C6@B2?8 A252 ;2B2<

 >6D6B 52B: :?D6?C:D2C3E?H:H2?8D6B56?82B


CE>36B3E?H:D6BC63ED

N G2DD > 

Gelombang Bunyi 69
Rangkuman
 6=@>32?83E?H:252=2986=@>32?8=@?8:DE5:?2=H2?8 A6BC2>22?
52A2D>6B2>32D52=2>>65:E>I2DA252D42:B52?82C
 6A2DB2>32D3E?H:5:E52B236B82?DE?8A252;6?:C  
 
A2BD:<6=A6>36?DE<E52B2H2?85:?H2D2<2?56?82?
C652?8<2? 7B6<E6?C: ?252 2D2C <6 A252 52G2:
  5:?H2D2<2?56?82?A6BC2>22?
$
   
         
C652?8<2? 5: 52=2> I2D A252D 36B82?DE?8 A252    
>@5E=EC.@E?852?>2CC2;6?:CI2D  (252A:A2@B82?2D6B3E<27B6<E6?C:?2522D2C<6
5:?H2D2<2?56?82?A6BC2>22?

$ $
      

52AE?5:52=2>I2D42:B36B82?DE?8A252>@5E=EC C652?8<2?A252A:A2@B82?2D6BDEDEA7B6<E6?C:?252
E=<52?>2CC2;6?:CI2D42:B 2D2C<65:?H2D2<2?56?82?
$
      
$ 


 E3E?82? A2?;2?8 <@=@> E52B2    D6B9252A
 +:?88:B6?529?2523E?H:36B82?DE?8A2527B6<E6?C: A2?;2?8 86=@>32?8 3E?H:    A252 A6B:CD:G2
3E?H:#E2D3E?H:36B82?DE?8A2522>A=:DE5@86D2B2? B6C@?2?C:<@=@>E52B2252=29
 E5:@C@?:<252=293E?H:H2?836B7B6<E6?C:2?D2B2

 IC2>A2:56?82?


 I!?7B2C@?:<252=29        

3E?H:H2?836B7B6<E6?C:5:32G29
 IC652?8<2?  2=2>A6B2>32D2??H286=@>32?83E?H:>6>:?529
E=DB2C@?:< 252=29 3E?H: H2?8 36B7B6<E6?C: 5: 2D2C <2?6?6B8:C636C2B
   & 56?82?&252=29



 I 2>A=:DE5@86=@>32?8
 6=@>32?83E?H:52A2D>6?82=2>:AB@C6C5:CA6BC:  *6>2<:?;2E9;2B2<CE>36B3E?H:D6B9252AA6?56?82B
B67B2<C:B67=6<C:5:7B2<C::?D6B76B6?C:52?A@=2B:C2C: :?D6?C:D2C3E?H:2<2?C6>2<:?<64:=
 !?D6B76B6?C:86=@>32?83E?H:D6B;25:;:<23652=:?D2C2?  !?D6?C:D2C3E?H:5:?H2D2<2?56?82?A6BC2>22?
86=@>32?8?H2>6BEA2<2?<6=:A2D2?3:=2?82?3E=2D

52B:C6D6?829A2?;2?886=@>32?83E?H:  
=@8

      ":<2D6B52A2D3E29CE>36B3E?H:D2B27:?D6?C:D2C
!    
   
3E?H:D@D2=?H25:?H2D2<2?56?82?A6BC2>22?
 (6BC2>22?CEA6BA@C:C:86=@>32?83E?H:  ?  
=@8
  
&   4@C  "   C:?  "
 
 B6<E6?C:52??25252C2BA25252G2:5:?H2D2<2?56?82?

70 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Peta Konsep

'.1/$#0)608+

>6>3292C

6A2D)2>32D #=2C:7:<2C: *:72D*:72D !?D6?C:D2CE?H:


6=@>32?8E?H: 6=@>32?8E?H:
52=2>
>6>3292C >6>3292C
/2D(252D
+2B27!?D6?C:D2C
$
+:?88:E?H: !?D6B76B6?C:
/2D2:B (6>2?DE=2?
#E2DE?H:
;:<2 CE>36B
$ 3E?H:?H2 32?H2<
-2B?2E?H: :7B2<C:

2C (6=2H2?82?   


=@8

$

Refleksi
Setelah mempelajari bab ini, Anda tentu dapat Pada bab ini pula, Anda telah mempelajari manfaat
mengetahui sifat-sifat dasar gelombang bunyi dan dari gelombang bunyi, seperti untuk mengukur
klasifikasi gelombang bunyi serta dapat menjelaskan kedalaman laut. Coba Anda sebutkan manfaat lain yang
peristiwa resonansi pada pipa organa. Dari materi bab Anda rasakan setelah mempelajari bab ini.
ini, bagian manakah yang Anda anggap sulit? Coba
diskusikan dengan teman atau guru Fisika Anda.

Gelombang Bunyi 71
Tes Kompetensi Bab 3
 +.+*.#*4#.#*4#56,#7#$#08#0)2#.+0)5'2#5&#0-'3,#-#0.#*2#&#$6-6.#5+*#0
 (252CE2DEC22DD6B=:92D<:=2D52?
56D:<<6>E5:2?  *63E29 CE>36B 3E?H: 36B7B6<E6?C:  < I 36B86B2<
D6B56?82B CE2B2 8E?DEB?H2 ":<2 36C2B <646A2D2? =2?8CE?8<62B29C6@B2?8A6?56?82B56?82?<6=2;E2?
4292H2 Q
> C52?<646A2D2?3E?H: 
> C
 <2=: <6=2;E2? 3E?H: B6<E6?C: 3E?H: H2?8
;2B2<2?D2B2D6>A2D2C2=<:=2D52?A6?82>2D 5:D6B:>2?H2252=29
2 > 5 Q
> 2

< I 5
< I
3 

> 6 Q
> 3 < I 6
 < I
4


> 4  < I
 *63E29 2=2D C@?2B 5:8E?2<2? E?DE< >6?8E<EB 1#.!9!
 
<652=2>2?=2ED*6=2?8G2<DEH2?85:42D2D@=69C@?2B  ?52C652?836B86B2<>6?56<2D:C63E29CE>36B3E?H:
E?DE<86=@>32?8>6B2>32D9:?882<6>32=:=28:<6 *D:52<36B86B2<H2?836B252;2E95:56A2??5252?
C@?2B252=29 C6<@?":<246A2DB2>32D86=@>32?85: C652?8>6>2?42B<2?3E?H:36B7B6<E6?C:
<6C682=2
52=2> 2:B =2ED 252=29 

 > C <652=2>2? =2ED 2B2982<;2E95:36=2<2?8?52D6B52A2DC63E29


D6BC63ED252=29 5:?5:?8 A6>2?DE=  E?H: H2?8 ?52 56?82B
2 

> 5  
> =2?8CE?852B:*56?82?7B6<E6?C:C52?H2?836B2C2=
3 
> 6 

> 52B: A2?DE=2? 5:  56?82? 7B6<E6?C:  5 <6D:<2


4 

> 36B:?D6B2<C:5:D6=:?82?52252=29
 E23E29CE>36B3E?H:C6A6BD:D2>A2<A25282>32B 2 D:52<2<2?>6?:>3E=<2?=2H2?82?<2B6?2
36B:<ED 36B86D2B C642B2 <@96B6? E?H: H2?8 ?H2B:?8 C5

5:92C:=<2?5:;:<2  6?82?>6?2:<<2?C642B2 3 D:52<2<2?>6?:>3E=<2?=2H2?82?<2B6?2
A6B=292?=292? 3E?H:D6B=6>295:56?82B<6D:<2 N C5  

252=29
4>
4>52?

4>":<246A2DB2>32D 4 2<2?>6?:>3E=<2?=2H2?82?52?>6>6?E9:
3E?H:5:E52B2 
> C36C2B7B6<E6?C:3E?H:252=29 C5

S 5 2<2?>6?:>3E=<2?=2H2?82?52?>6>6?E9:
r1
C
5
6 2<2?>6?:>3E=<2?=2H2?82?52?>6>6?E9:
P
S2 C5

r2
 *63E29CE>36B3E?H:36B86B2<56?82?<646A2D2?> C
2  I 5 
 I >6?E;E<6A6?56?82BH2?85:2>C69:?8827B6<E6?C:
3   I 6 

 I H2?85:56?82B@=69A6?56?82B252=29 ":<2CE>36B
4 
 I 3E?H:D6BC63ED5:2>C652?8<2?A6?56?82B36B86B2<
 E23E29#! 52?5:=6D2<<2?C6A6BD:A252 56?82? <646A2D2?  > C >6?56<2D: CE>36B 3E?H:
82>32B 36B:<ED +6B?H2D2 A252 56D6<D@B  D6B;25: 7B6<E6?C:H2?85:56?82B@=69A6?56?82B252=29 ":<2
:?D6B76B6?C:>2<C:>E>@B56A6BD2>2":<2<646A2D2? 46A2DB2>32D3E?H:5:E52B2$> CA6B32?5:?82? 
3E?H:5:E52B2
> C7B6<E6?C:86=@>32?83E?H: 252=29
D6BC63EDD6BC63ED252=29

2 5 N
A
40 m
D $
 
9m 3 N 6 
$ $

B 4 
$
2  I 5 
 I
3
 I 6 
 I  *6@B2?8A6?6B32?8H2?8A6C2G2DD6B32?8?H2>6?E;E
4  I <6 >6?2B2 32?52B2 >6?56?82B 3E?H: C:B:?6 >6?2B2
56?82?7B6<E6?C: 

 I":<2C22D:DEC:B:?6D6BC63ED
 %@5E=ECE=<CE2DEI2D42:BH2?8>6>:=:<:>2CC2;6?:C >6>2?42B<2?3E?H:56?82?7B6<E6?C: 

 I52?

 8B2> 4>  252=29  Q
& > 6A2DB2>32D 46A2D B2>32D 3E?H: 5: E52B2  
 > C <646A2D2?
86=@>32?852=2>I2D42:BD6BC63ED252=29 A6C2G2DD6B32?8D6BC63ED252=29
2 

> C 5 

> C 2
<> ;2> 5
<> ;2>
3 

> C 6 

> C 3

<> ;2> 6 <> ;2>


4 

> C 4 <> ;2>

72 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII



 (6=2H2?82?3E?H:D6B;25:<2B6?2252?H2:?D6B76B6?C:  *6ED2C52G2:H2?8A2?;2?8?H2
4>52?36B>2CC2 
2 =63:952B: 86=@>32?8H2?8C2>27B6<E6?C:?H2 8B2>5:;6A:D<65E2E;E?8?H252?5:B6?D2?8<2?56?82?
3 86=@>32?8H2?836B=2G2?2?2B2986D2B?H2 D682?82? 

 & B6<E6?C: ?252 2D2C A6BD2>2 H2?8


4 86=@>32?8H2?8C2>27B6<E6?C:?H2 5:92C:=<2?252=29
5 86=@>32?8H2?836C2B36527B6<E6?C:?H2 2  I 5

 I
6 86=@>32?8H2?8<64:=36527B6<E6?C:?H2 3 
 I 6  I
 ":<25E23E29CE>36B3E?H:>2C:?8>2C:?856?82? 4 
 I
7B6<E6?C: 

 I52? 

 I36B3E?H:C6B6?D2<  1,2 m
2<2?D:>3E=A6=2H2?82?3E?H:56?82?7B6<E6?C:
2  I 5 

 I
3  I 6 

 I
4  I
f = 340 Hz
 *6ED2C52G2:>6?892C:=<2?B6C@?2?C:A6BD2>2A252
 
4>":<2A2?;2?8<2G2D
4>52?36B86D2B W
A252?2522D2C<65E246A2DB2>32D86=@>32?8DB2?C #6D:<2 82BAED2=2 5:86D2B<2? A252 52G2: D6B;25:
F6BC2=52=2><2G2D252=2946A2DB2>32D3E?H:5: 86=@>32?8 CD2C:@?6B C6A6BD: D2>A2< A252 82>32B
E52B2 
> C #646A2D2?B2>32D86=@>32?8A25252G2:252=29
2 > C 2
> C 5 
> C
3 
> C 3
> C 6 
> C
4 
> C 4
> C
5 > C
6 > C  *63E29A:A2@B82?2D6BDEDEA>6>:=:<:A2?;2?8
4>
":<246A2DB2>32D3E?H:5:E52B2 
> C36C2B7B6<E6?C:
 E23E2952G2:32;2H2?8:56?D:<>6>36B:<2??252 ?2522D2C<65E2252=29
52C2B56?82?7B6<E6?C:

 I":<2D682?82?52=2> 2  I 5   I
C2=29C2DE52G2:5:D2>329 7B6<E6?C:A6=2H2?82? 3   I 6   I
H2?8D6B;25:252=29 4   I
2
 I 5  I
3  I 6  I
 &252 2D2C A6BD2>2 A:A2 @B82?2 D6B3E<2 H2?8
4  I A2?;2?8?H2
4>36B6C@?2?C:56?82?A:A2@B82?2
D6BDEDEA":<2A252C22D36B6C@?2?C:;E>=29C:>AE=A252
 *63E29D23E?886=2CB6C@?2?C:H2?836B:C:2:B>6>:=:<: <65E2A:A2C2>2A2?;2?8A:A2@B82?2D6BDEDEAD6BC63ED
=E2CA6?2>A2?8
4> (252A@C:C:D6BC63EDD6B;25: 52=2>4>252=29
B6C@?2?C:A6BD2>2*6;E>=29

4> 2:B5:3E2?8<6=E2B 2
5 

C69:?882D6B;25:B6C@?2?C:<65E2":<2<6=2;E2?3E?H: 3
6 

5:E52B2

> C7B6<E6?C:82BAED2=2H2?85:A2<2: 4 

252=29 !  #810


2 
 I 5 
 I
3

 I 6 

  (252A:A2@B82?2D6B3E<2?2522D2C<65E25:92C:=<2?
4  I A2?;2?886=@>32?8C636C2B%52?A252A:A2@B82?2
D6BDEDEA?2522D2C<65E25:92C:=<2?A2?;2?886=@>
 (252A6B4@322?%6=565:8E?2<2?C6ED2C36?2?8H2?8 32?8C636C2B&":<2A2?;2?8<65E2A:A2C2>2?:=2:
A2?;2?8?H2 >6D6B52?36B>2CC28B2>":<23632? A6B32?5:?82?&52?%252=29
C636C2B
 <85:82?DE?8<2?A25236?2?8D6BC63ED 2 
<646A2D2?A6B2>32D2?86=@>32?8A25236?2?8252=29 3 

> C  4 
2 > C 5 > C 5 
3
> C 6 
> C 6 
4
> C
 +2B27:?D6?C:D2C3E?H:C63E29>6C:?B2D2B2D2
5
 *6ED2C52G2:>6?892C:=<2??25252C2B":<252G2: ":<2

>6C:?5:9:5EA<2?36BC2>2D2B27:?D6?C:D2C?H2
D6BC63ED5:A6?56<<2?4>D2?A2>6?8E329D682?82? 252=29
5:92C:=<2?7B6<E6?C:  ":<252G2:5:A6?56<<2? 2
5
4>=28:7B6<E6?C:H2?85:92C:=<2?252=29 3 
5
2  5  4 
5
3   6 
 5 5
4   6 
5

Gelombang Bunyi 73
 ":<2C63E29C6A652>@D@B>6=6G2D:C6C6@B2?8>@D@B 2

5

D6BC63ED2<2?>6?:>3E=<2?D2B27:?D6?C:D2C+!C636C2B 3 
6


5":<2@B2?8D6BC63ED5:=6G2D:
C6A652>@D@B;6?:C 4

H2?8C2>2C6<2=:8ECD2B27:?D6?C:D2C?H2252=29  +2B27:?D6?C:D2C3E?H:A252C63E29;6?56=2D6B3E<2
2 5 5 
5 H2?8=E2C?H2 > 252=29
5":<2?:=2:2>32?8
3 
5 6 

5 3E?H:
N - 4> 52H22<ECD:<H2?8>2CE<>6=2=E:
4 
5 ;6?56=2D6BC63ED252=29
 +2B27 :?D6?C:D2C 3E?H: C63E29 >6C:? 252=29 
 5 2
N -
56?82?24E2?:?D6?C:D2C2>32?8A6?56?82B2?C636C2B 3
N -

N - >":<2D2B27:?D6?C:D2C5:52=2>BE2?8A23B:< 4
N
-
H2?8>6?88E?2<2?C6;E>=29>6C:?D6BC63ED252=29 5
N-

5;E>=29>6C:?H2?85:8E?2<2?252=29 6
N-

 #7#$.#*2'35#08##0$'3+-65&'0)#05'2#5
 *63E2982BAED2=236B7B6<E6?C:
 I5:86D2B<2?5:  B6<E6?C:?2522D2CA6BD2>252B:A:A2@B82?2D6B3E<2
A6B>E<22?D23E?8B6C@?2?C:(252C22D<@=@>E52B2 

 I":<246A2DB2>32D3E?H:5:E52B2 
> C
>6?42A2:<6D:?88:2? 4>D6B;25:B6C@?2?C:H2?8 9:DE?8=29
A6BD2>26B2A2<2946A2DB2>32D3E?H:C22D:DE 2 7B6<E6?C:?25252C2B?H2
 *6ED2C <2G2D H2?8 A2?;2?8?H2 
 4> 5::<2D <65E2 3 7B6<E6?C:?2522D2C<6D:82
E;E?8?H2#6>E5:2?<2G2D5:86D2B<2?=@?8:DE5:?2=  6A2DB2>32D3E?H:52=2>C63E29A:A2@B82?2252=29
6A2DB2>32D86=@>32?8H2?85:92C:=<2?

> C 
> C":<27B6<E6?C:?25252C2BA:A2@B82?2252=29
%@5E=EC.@E?8<2G2D Q
& >  :DE?8=29 
 I36B2A2A2?;2?8>:?:>E>A:A2@B82?2E?DE<
2 7B6<E6?C:86D2B?H2 <2CEC
3 >2CC2;6?:C<2G2D 2 A:A2@B82?2D6B3E<2
 %@3:=  >6?56<2D: A6?82>2D  5:2> 56?82? 3 A:A2@B82?2D6BDEDEA
<646A2D2?
 > C C2>3:= >6>3E?H:<2? C:B6?6  E2ED2C52G2:32;2C6;6?:C>6>36B:<2??25252C2B
36B7B6<E6?C: 
 I (252 C22D :DE ;E82 >@3:=
 I":<2A2?;2?8C2=29C2DE52G2:5:D2>329 
>6?56<2D:52B:2B29H2?836B=2G2?2?56?82? 36B2A2<297B6<E6?C:=2H2?82?H2?8D6B;25:
A252<646A2D2?
> CC2>3:=>6>3E?H:<2?C:B:?6  E2ED2C52G2:32;2H2?8:56?D:<>6>36B:<2??252
36B7B6<E6?C:  I":<246A2DB2>32D3E?H:5:E52B2 52C2B56?82?7B6<E6?C:

 I":<2D682?82?52=2>
C22D:DE

> C36B2A2<297B6<E6?C:=2H2?82?H2?8 C2=29 C2DE 52G2: 5:D2>329  36B2A2 7B6<E6?C:


5:56?82B@=69 =2H2?82?52G2:H2?8>E?8<:?
 *6ED2C<2G2D32;2H2?8>2CC2?H2852?A2?;2?8 >  *66<@B D2G@? H2?8 >6?56?8E?8 A252 ;2B2<  >
5:36B:D682?82?&+6?DE<2? >6>:=:<:D2B27:?D6?C:D2C
5":<2252

D2G@?
2 46A2D B2>32D A2?;2?8 86=@>32?8 DB2?CF6BC2= >6?56?8E?8A252;2B2<%D2B27:?D6?C:D2C?H2
5
C6A2?;2?8<2G2D D6?DE<2?;2B2<%
3 A2?;2?886=@>32?852?7B6<E6?C:?25252C2B?H2

 (252C63E29D23E?8B6C@?2?C:D6B52A2D<@=@>E52B2
4 7B6<E6?C:?2522D2C<6C2DE52?<65E2
A252 " *6=:C:9 A2?;2?8 <@=@> B6C@?2?C:  
 4>
#646A2D2? 3E?H: A252 CE9E
L 252=29  > C
:DE?8";:<27B6<E6?C:B6C@?2?C:
 I

74 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Bab

4
Sumber: Physics for Scientists & Engineers with Modern Physics, 2000
Berbagai jenis kapasitor yang berfungsi untuk menyimpan muatan listrik.

Medan Listrik, Potensial


Listrik, dan Kapasitor
Hasil yang harus Anda capai:

menerapkan konsep kelistrikan dan kemagnetan dalam berbagai penyelesaian


masalah dan produk teknologi.

Setelah mempelajari bab ini, Anda harus mampu:

memformulasikan gaya listrik, kuat medan listrik, fluks, potensial listrik, energi
potensial listrik, serta penerapannya pada keping sejajar.

:-(+?52D6?DED6=29>6>A6=2;2B:>6?86?2:=:CDB:<
':CDB:<CE529 A. Muatan Listrik
252C6;2<;282DB2I2:?:=29:B
'652<2?A6D:B>6BEA2<2?4@?D@9<636B2522?
=:CDB:< <2B6?2 A6D:B 252=29 92C:= A6=6A2C2? >E2D2? =:CDB:< 5: 2G2?
B. Medan Listrik
2?I2< C6<2=: 2A=:<2C: =:CDB:< 52=2> <69:5EA2? C692B: 92B:
 .6=6F:C: C. Energi Potensial
B25:@<@>AED6B52?2=2D 2=2D6=6<DB@?:<=2:?>6?88E?2<2?=:CDB:<C63282:
Listrik dan
CE>36B 6?6B8:?I2
 -6D6=29 5:D6>E<2??I2 =:CDB:< 32?I2< 5:D6>E<2?
D6<?@=@8: D6<?@=@8: 32BE
 -63282: 4@?D@9 =:92D=29 328:2? 52=2> C63E29 Potensial Listrik
B25:@
 : 52=2>?I2 ?52 52A2D >6=:92D 36B>242> >242> <@>A@?6? D. Kapasitor
=:CDB:<
 2A2D<29 ?52 >6?I63ED<2? ?2>2 ?2>2 <@>A@?6? =:CDB:< I2?8
D6B52A2D 5: 52=2> B25:@
: 2?D2B2 C6<:2? 32?I2< <@>A@?6? I2?8 D6B52A2D 5: 52=2> B25:@
?52 A2CD: >6?6>E<2? <2A2C:D@B
 A2<29 <2A2C:D@B :DE A2 <68E?22?
<2A2C:D@B 282:>2?2 42B2 <6B;2 C63E29 <2A2C:D@B
?52 A2CD: :?8:? >6?86D29E: ;2G232? 52B: A6BD2?I22? A6BD2?I22?
D6BC63ED
 /?DE< :DE D6>E<2? ;2G232??I2 56?82? >6>A6=2;2B: 323 :?:

Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 75


Tes Kompetensi Awal
"*'*1922*25*1&/&6.0437*5*)&3.786.0!48*37.&1.786.0)&3&5&7.8460*6/&0&31&-74&174&1'*6.098)&1&2
'9091&8.-&3

A2<29C6D:2A36?52>6>:=:<:>E2D2?=:CDB:< 
A2 I2?8 ?52 <6D29E: D6?D2?8 <2A2C:D@B A2

A2 C2;2<29 A6?IECE? 52B: C63E29 2D@> %6=2C<2? C2;2<297E?8C:?I2282:>2?2AB:?C:A52C2B<6B;2?I2
A6?IECE? A6?IECE??I2D6BC63ED

A2I2?85:>2<CE556?82?>652?=:CDB:<

A. Muatan Listrik
+B@C6C 5EA=:<2C: ?2C<29 @=69 >6C:? 7@D@<@A: >6BEA2<2? C2=29 C2DE
4@?D@9 2A=:<2C: <@?C6A =:CDB:< CD2D:C 52=2> <69:5EA2? C692B: 92B:

+6>36?DE<2?C2=:?2?92C:=7@D@<@A:<2B6?2A6?6>A6=2?C6B3E<2D2ED@?6B
I2?836B>E2D2??682D:7A252A6B>E<22?<6BD2C
@?D@9=2:?86;2=2=:CDB:<
CD2D:C I2?8 =63:9 C656B92?2 252=29 >6?6>A6=?I2 B2>3ED 2D2E A@D@?82?
<6BD2C A252 A6?882B:C A=2CD:< I2?8 D6=29 5:8@C@< <2:? G@=

&65E286;2=2!:C:<2D6BC63ED>6?E?;E<<2?329G25E23E2936?5252A2D
Sumber: Conceptual Physics, 1998 C2=:?8 >6?2B:<
 282:>2?2 A2B2 29=: 7:C:<2 >6?;6=2C<2? 86;2=2 D6BC63ED
Gambar 4.1 +6B92D:<2? <65E2 A6B:CD:G2 A252 &2'&6   52? &2'&6 

Mesin fotokopi &6D:<2C63E2932D2?8<2B6D5:8@C@<56?82?<2:?G@=<6>E5:2?5:56<2D<2?


A252 32D2?8 <242 I2?8 5:8@C@< <2:? CEDB2 D6B?I2D2 <65E2 32D2?8 D6BC63ED
D2B:< >6?2B:<
-632=:<?I2C63E2932D2?8<2B6DI2?85:8@C@<56?82?<2:?
G@=52?5:56<2D<2?56?82?32D2?8<2B6DI2?8=2:?D6B?I2D2<65E232D2?8
<2B6D D@=2< >6?@=2<
 /?DE< >6?;6=2C<2? 86;2=2 D6BC63ED 52A2D 5:2?882A
329G2 A6?88@C@<2? <2:? G@= 52? <2:? CEDB2 A252 32D2?8 >6>36B:<2?
batang karet batang kaca >E2D2? =:CDB:< A252 32D2?8 D6BC63ED

Gambar 4.2
6B52C2B<2? 86;2=2 7:C:<2 D6C63ED ;6=2C 329G2 >E2D2? A252 <242
Setelah batang karet digosok kain 52? >E2D2? A252 32D2?8 <2B6D 36B3652 ;6?:C?I2
 *3/&2.3 6&301.3
wol dan batang kaca digosok kain   O  >6?I63ED<2?329G2>E2D2?=:CDB:<A25232D2?8<242C63282:
sutra kedua batang tersebut tarik-
menarik.
>E2D2?A@C:D:7
52AE?>E2D2?A25232D2?8<2B6D5:C63ED>E2D2??682D:7

6?52 D6BCECE? 2D2C B:3E2? 329<2? ;ED22? 2D@>


 D@> D6BCECE? 2D2C
AB@D@? ?6EDB@? 52? 6=6<DB@?
 +B@D@? 52? ?6EDB@? D6B52A2D 5: 52=2> :?D:
2D@>C652?8<2?6=6<DB@?D6B52A2D5:<E=:D2D@>
%E>=29AB@D@?52?6=6<DB@?
52=2> C63E29 2D@> 252=29 C2>2
 $DE=29 C6323?I2 2D@> 36BC:72D ?6DB2=

-63282:4@?D@92D@>9:5B@86?>6?82?5E?8C2DEAB@D@?52?C2DE6=6<DB@?

D@>36B>E2D2?A@C:D:7252=292D@>I2?8>6>:=:<:;E>=29AB@D@?=63:9
32?I2< 52B: ;E>=29 6=6<DB@? C652?8<2? 2D@> 36B>E2D2? ?682D:7 252=29
batang karet batang karet
2D@> I2?8 >6>:=:<: ;E>=29 AB@D@? =63:9 C65:<:D 52B:A252 ;E>=29 6=6<DB@?

Gambar 4.3 6?52 36B>E2D2? ?6DB2= D6BCECE? 2D2C 2D@> 2D@> I2?8 D:52< 36B
Setelah kedua batang karet digosok
kain wol dan didekatkan, kedua >E2D2? ?6DB2=
 D@> ?6DB2= 252=29 2D@> I2?8 >6>:=:<: ;E>=29 AB@D@?
batang karet tolak-menolak. C2>2 56?82? ;E>=29 6=6<DB@? >:C2=?I2 2D@> 9:5B@86? C6A6BD: D6B=:92D
A252 &2'&6 

1. Interaksi Elektrostatis antara Dua Muatan Listrik


%6?:C :?D6B2<C: 6=6<DB@CD2D:C 252  >242> I2:DE
2
D2B:< >6?2B:< 2?D2B2 >E2D2? >E2D2? D:52< C6;6?:C
3
D@=2< >6?@=2< 2?D2B2 >E2D2? >E2D2? C6;6?:C

-&61*7 9,978.3 49142'  O   >6?8E<EB 36C2B?I2 D2B:<


2? 52? D@=2<2? =:CDB:< C642B2 <E2?D:D2D:7
 $2 ;E82 >6?I:>AE=<2? 9E<E>
Gambar 4.4
Pada atom hidrogen terdapat I2?8 >6?82DEB D2B:<2? 52? D@=2<2? =:CDB:< D6BC63ED
 #E<E> D6BC63ED
satu proton dan satu elektron. 5:<6?2= 56?82? 1'1) +1(+) #E<E> @E=@>3 >6?I2D2<2? 329G2

76 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


5 0.%')!*.%' 01 0+(')!*+(' *0. 1 1$ )10* (%/0.%' F F
!/.*5!.* %*#(1.1/ !*#*$/%('(%!/.'! 1)10*0!./!10 * q1 q2
r
!.* %*# 0!.(%' !*#* '1 .0 &.' *0. '! 1 )10* 0!./!10

+6B92D:<2? &2'&6  52? &2'&6 
 -642B2 >2D6>2D:C 82I2 Gambar 4.5
Interaksi muatan listrik berlainan
D2B:< >6?2B:< 2D2E D@=2< >6?@=2< 82I2 @E=@>3 52=2> F2<E> 52A2D jenis akan tarik-menarik
5:DE=:C C63282: 36B:<ED


- -- F F
,    - 2D2E F2<E>  '   O  q1 q2

 . F F
q1 q2
"2I2@E=@>3I2?8D6B;25:52=2>CE2DE>65:E>2D2E3292?>6>:=:<: r

A6BC2>22? 82I2 @E=@>3 C63282: 36B:<ED


Gambar 4.6
Interaksi muatan listrik sejenis
- -  akan tolak-menolak
3292?   O
 . 
%:<2 +6BC2>22? O 2 52? +6BC2>22? O 3 5:823E?8<2? 5:52A2D
F2<E> 
  . O2
3292? 
-69:?8825:52A2D9E3E?82?82I2@E=@>3A2523292?52?82I2@E=@>3
A252 F2<E> C63282: 36B:<ED


3292?  F2<E>  O3
.
&6D6B2?82?
  82I2 @E=@>3 )
-  >E2D2? =:CDB:< 
'  <@?CD2?D25:6=6<DB:<'P )> 

  A6B>:D:F:D2CBE2?892>A2  P O  )>
 r  A6B>:D:F:D2C B6=2D:7 3292?
.  ;2B2< 2?D2B>E2D2? >

Contoh 4.1 Tugas Anda 4.1


Anda masih ingat alat yang
E2<6A:?8=@82>I2?8D6B3E2D52B:3292?C2>25:36B:>E2D2?C2>236C2B
dinamakan dengan elektroskop?
2
6B2A2<29>E2D2?5:C6D:2A<6A:?8;:<25:<6D29E:82I2@E=@>3C636C2B)52? Apakah fungsi alat tersebut?
;2B2<2?D2B<6A:?8=@82> > Bagaimanakah cara kerjanya? Coba
3
%:<2<65E2<6A:?836B2525:52=2>3292? >65:E>56?82?  . 36B2A2<29 Anda cari informasi dari internet
atau buku-buku referensi.
36C2B82I2@E=@>3?I2
&:&'
:<6D29E:
)
. >
- - 
2
'  56?82?- --
.

. . 
- -
' '
 )
-  .  > P O  
'    )>   

Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 77


- --  
%25:36C2B>E2D2?=:CDB:<5:C6D:2A<6A:?8252=29  

3
3292?   F2<E>   )   )

B  

%25:36C2B82I2@E=@>3?I2252=29 )

2. Resultan Gaya Coulomb


F12 q1 q2 F23 F21 F32 q3
+6B92D:<2? &2'&6 
 "2>32B D6BC63ED 52A2D 5:56C<B:AC:<2?
C63282: 36B:<ED
   252=29 82I2 @E=@>3 I2?8 5:2=2>: >E2D2? -  2<:32D
A6?82BE9 >E2D2? -
   252=29 82I2 @E=@>3 I2?8 5:2=2>: >E2D2? -
r1 r2 2<:32DA6?82BE9>E2D2?-
252=2982I2@E=@>3I2?85:2=2>:>E2D2?
Gambar 4.7 - 2<:32D A6?82BE9 >E2D2? -
  252=29 82I2 @E=@>3 I2?8 5:2=2>:
Resultan gaya Coulomb >E2D2? - 2<:32D A6?82BE9 >E2D2? -

,6CE=D2? 82I2 @E=@>3 5: CE2DE D:D:< 5:BE>EC<2? C63282: 36B:<ED

       

  * O
6B2BD:B6CE=D2?82I2@E=@>3I2?85:2=2>:>E2D2?-A252&2'&6
 252=29
-  

- -  --
2=2> 92= :?:   ' 
52?  '   

. .

Contoh 4.2
.:823E29A2BD:<6=36B252A252C2DE82B:C=EBECC6D:2AA2BD:<6=36B>E2D2?   
  52?  
?D2BA2BD:<6=36B;2B2<C2>2I2:DE 4>

Tokoh 2
.6?DE<2?36C2B2B2982I2A252A2BD:<6=36B>E2D2?  

3
:>2?2A2BD:<6=   5:=6D2<<2?282B82I2@E=@>3A252A2BD:<6=D6BC63ED
?@=
Charles Coulomb &:&'
(1736– 1806) :<6D29E:-    -   -  
2
'6D2<>E2D2?- -52?-C6A6BD:82>32B36B:<ED

%2B2<2?D2B2<65E2A2BD:<6=C2>236C2BI2:DE. . 4>


52AE? 
>6BEA2<2?82I2@E=@>392C:=:?D6B2<C:D2B:< >6?2B:<- 52?-C652?8<2?
>6BEA2<2? 82I2 @E=@>3 92C:= :?D6B2<C: D2B:< >6?2B:< - 52? -
 6?82?
>6>AB65:<C:<2?     >2<2 B6CE=D2? 82I2 @E=@>3?I2 >6>6?E9:
A6BC2>22?36B:<ED

r12 = 10 cm r23 = 10 cm

F12 F23
q1 q2 q3

Coulomb adalah ahli Fisika - -  --


  O ' 
 '  
kelahiran Angouleme, Prancis. Dia .  .
merupakan orang pertama yang
menunjukkan perilaku bahwa ' -
   -  -  
muatan listrik saling tolak satu sama .
lain. Namanya kemudian digunakan
sebagai satuan muatan listrik.    )>          
Sumber: Jendela IPTEK, 1995             )
  > 

78 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


3
82B?:=2:B6CE=D2?82I2@E=@>35:-C2>256?82??@=>2<236C2B 92BEC
C2>256?82?C69:?882A6BC2>22??I2>6?;25:
Kata Kunci
'- - '- - . - • proton
              • elektron
.  . .  - • neutron
• atom netral
. 
     .    .  • gaya Coulomb
.  
(:C2=<2?>E2D2?-5:=6D2<<2?4>52B:>E2D2?- >2<2
. 4> 52? . O4>
.  .    O4  4  4 >
%25:282B82I2@=@E>3A252-C2>256?82??@=>E2D2?-5:=6D2<<2?
 >52B:>E2D2?-

Contoh 4.3
E23E29A2BD:<6=>2C:?8 >2C:?836B>E2D2?   5:82?DE?8A252D2=:C6A6BD:A252
82>32B
%:<2D2=:5:2?882AD:52<36B>2CC2D6?DE<2?36C2B?I2
2
D682?82?D2=:
3
>2CC2C6D:2AA2BD:<6=;:<2# > C
T 60° T

&:&'
:<6D29E:- --P O
# > C'P )> 
q
30 cm
q

%:<282I2 82I2I2?836<6B;2A252A2BD:<6= A2BD:<6=D6BC63ED


5:82>32B<2?2<2?D6B=:92DC6A6BD:82>32B36B:<ED

30° T T cos 30°

F
T sin 30°

w
?5252A2D>6?6?DE<2?36C2BD682?82?D2=:52?>2CC2)92?I256?82?>6?:?;2E
C6D6?829328:2?52B:C:CD6>

2
-:CD6>5:<2D2<2?52=2><62522?C6D:>32?8;:<2
4  2D2EC:? L
' -
2B:!*67&2&&3 <
5:<6D29E:329G2 >2<2 Tantangan
.
untuk Anda
' -
2<2?5:A6B@=69C:? L 
. Perhatikan gambar berikut.
q


 
   Nm2 / C 2   O C  

   m
r r
)
3
 5  52?4@C L)#
–q +q

 )) > C  ) <8 

Hitunglah resultan gaya F yang
%25:>2CC2C6D:2AA2BD:<6=252=29 <8
bekerja pada muatan q.

Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 79


Tes Kompetensi Subbab A
*6/&0&31&-)&1&2'9091&8.-&3

6B2A2<2936C2B82I2D2B:< >6?2B:<2?D2B2AB@D@?52? 
(E2D2?I2?836C2B?I2   5:=6D2<<2?A25282B:C
6=6<DB@?52=2>C63E292D@>9:5B@86?I2?836B;2B: ;2B: 9E3E?82?D2B2>E2D2?I2?836C2B?I2O   52?
2D@> K P O > >E2D2?I2?836C2B?I2  
(E2D2?D6B=6D2<

+6B92D:<2?82>32B36B:<ED
4>52B:52?4>52B:
%:<2;2B2<4>
q1 q2 q3 D6?DE<2?36C2B?I2B6CE=D2?82I2I2?836<6B;2A252
a a 2
>E2D2?

B
3
>E2D2?

%:<25:<6D29E:- -  -O  52?  >


D6?DE<2?B6CE=D2?82I2@E=@>3A252-


.:823E29A2BD:<6=36B25252=2>C2DE82B:C=EBEC>2C:?8
A C
>2C:?8 36B>E2D2? O         52? O  

?D2BA2BD:<6=>6>:=:<:;2B2<I2?8C2>2 >

-63E2936?5236B>2CC2 852?36B>E2D2?-   
2
.6?DE<2? 36C2B 52? 2B29 82I2 A252 A2BD:<6= 5:82?DE?8<2?A252C6ED2CD2=:B:?82?I2?8>2CC2?I2
36B>E2D2?  
52A2D5:232:<2?
.6A2D5:C636=29<2?2?36?52A252
3
: >2?2 A2BD:<6= I2?8 36B>E2D2?    ;2B2< 4>5:=6D2<<2?-O  I2?8>6?I6323<2?
5:=6D2<<2? 282B 82I2 @E=@>3 A252 A2BD:<6= A@C:C:36?52>6?;25:C6A6BD:A25282>32B36B:<ED

D6BC63ED36B?:=2:?@=

E23E29A2BD:<6=>2C:?8 >2C:?836B>E2D2?   
T
5:82?DE?8A252D2=::C@=2D@BC6A6BD:82>32B36B:<ED

.2=: 5:2?882A D:52< 36B>2CC2

.6?DE<2?36C2B?I2 q q'
T
74° 2
D682?82?D2=: 15 cm
3
>2CC2C6D:2AA2BD:<6=;:<2
+q +q # > C

%:<2  P )> 52?# > C
90 cm
D6?DE<2?=29

282:>2?2<29;2B2<2?D2B25E2A2BD:<6=36B>E2D2? 2
36C2BCE5ED
52?
92BEC5:E329282B82I2D@=2<<65E2?I2>6?;25: 3
36C2BD682?82?A252D2=:


2
<2=:C6>E=2 3
 <2=:C6>E=2

B. Medan Listrik
?52 >E?8<:? A6B?29 >6?56?82B 329G2 C6D:2A >E2D2? I2?8
5:=6D2<<2? 5: CE2DE 526B29 2<2? >6>:=:<: >652? =:CDB:< 5: C6<:D2B?I2

%:<2 C63E29 >E2D2? E;: - 5:=6D2<<2? A252 526B29 D6BC63ED >E2D2?
D6BC63ED 2<2? >6?82=2>: 82I2 @E=@>3
 &E2D >652? =:CDB:< 5: CE2DE D:D:<
5:567:?:C:<2? C63282: 82I2 @E=@>3 A6B C2DE2? >E2D2? I2?8 5:2=2>: @=69
C63E29 >E2D2? 5: D:D:< D6BC63ED
 -642B2 >2D6>2D:C 5:DE=:C<2? C63282:
36B:<ED


 O
-
'-- 
56?82?  
.
>2<2
- -
' 
2D2E  O
.  . 

80 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


&6D6B2?82?
  <E2D >652? =:CDB:< ) 
-  >E2D2? =:CDB:< 
.  ;2B2< 2?D2B>E2D2? >
' P )> 

1. Garis-Garis Gaya
2
/?DE< >6?882>32B<2? >652? =:CDB:< 52A2D ;E82 5:=E<:C<2? 52=2>
36?DE< 82B:C 82B:C 82I2 (%*!/ +" "+.!
 #E3E?82? 2?D2B2 82B:C 82B:C 82I2
52? F6<D@B >652? =:CDB:< 252=29 C63282: 36B:<ED

2
06<D@B <E2D >652? 5: CE2DE D:D:< A252 82B:C 82I2 >6?I:?88E?8 82B:C
82I2 5: D:D:< D6BC63ED

3
2?I2<?I2 82B:C A6B C2DE2? =E2C A6?2>A2?8 I2?8 D682< =EBEC 56?82?
82B:C 82B:C D6BC63ED252=29C632?5:?856?82?36C2B?I2>652?=:CDB:< 
3

Contoh 4.4
+2BD:<6=36B>E2D2?   52?36B>2CC2 >8D6B2AE?83632C52=2>>652?=:CDB:<
C6A6BD:A25282>32B36B:<ED

q
4

%:<2# > CD6?DE<2?=2936C2B?I2<E2D>652?=:CDB:<I2?8>6>6?82BE9:A2BD:<6=


D6BC63ED

&:&'
:<6D29E:
) >8  O<8
# > C 5
-   P O
Gambar 4.8
+6B92D:<2?82>32B36B:<ED
(a) Garis-garis gaya listrik untuk
2=2><62522?C6D:>32?8 partikel bermuatan positif;
3 (b) Garis-garis gaya listrik untuk
F partikel bermuatan negatif;
E -)# (c) Garis-garis gaya untuk dua
w
)#   <8   > C  muatan yang sejenis;
   )  (d) Garis-garis gaya untuk dua
-     muatan yang berbeda jenis.

Contoh 4.5
+6B92D:<2?82>32B36B:<ED

v
-63E296=6<DB@?!O P O )P O <8
elektron
36B86B2<D2?A2<646A2D2?2G2=52B:A6=2D36B>E2D2??682D:7
>6?E;EA6=2DA@C:D:7I2?836B;2B2<4>52=2>>652?
=:CDB:<9@>@86? ) 
#:DE?8=29
2
A6B46A2D2?I2?85:>:=:<:6=6<DB@?
E 3
G2<DEI2?85:A6B=E<2?>6?42A2:A6=2DA@C:D:7
4
=2;E6=6<DB@?C22DD:325:A6=2DA@C:D:7

Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 81


&:&'
*=69<2B6?2>2CC26=6<DB@?C2?82D<64:=82I236B2D)#52A2D5:232:<2?D6B9252A82I2
@E=@>3 -

:<6D29E:
- !O P O 
) P O <8
4> >
  ) 
2
2B:#E<E>$$)6GD@?5:A6B@=69
  )  -  )
-           )  
     > C
)    <8
D2?52?682D:7>6?E?;E<<2?A6B46A2D2?I2?85:2=2>:6=6<DB@?

3
12<DED6>AE96=6<DB@?5:A6B@=6952B:A6BC2>22?"'I2:DE/2 0 0

56?82?2  /

 0  > P > C0
 
0 P OC6<@?

4
'2;E6=6<DB@?C22D>6?I6?DE9A6=2DA@C:D:75:A6B@=6956?82?A6BC2>22?
20 2 /
 P > C >
20 P > C

2. Resultan Kuat Medan Listrik


q1 q2
(652? =:CDB:< >6BEA2<2? 36C2B2? F6<D@B
 *=69 <2B6?2 :DE
E2 p E1
A6?;E>=292??I2 >6?8:<ED: 2DEB2? A6?;E>=292? F6<D@B
 ?52 52A2D
r1 r2 >6?882>32B F6<D@B F6<D@B >652? =:CDB:< 5: C6<:D2B >E2D2? CD2D:C I2?8
>6?E?;E<<2? 36C2B 52? 2B29 >652? =:CDB:< A252 D:D:< D:D:< 5: C6<:D2B
Gambar 4.9
Titik p dipengaruhi oleh muatan >E2D2? D6BC63ED
 ,6CE=D2? 36C2B <E2D >652? 5: D:D:< , 252=29 C63282:
q1 dan q2. 36B:<ED

     

 * O
&6D6B2?82?
  <E2D >652? =:CDB:< 5: D:D:< , 2<:32D >E2D2? -
  <E2D >652? =:CDB:< 5: D:D:< , 2<:32D >E2D2? -
(652? =:CDB:< >6BEA2<2? 36C2B2? F6<D@B
 *=69 <2B6?2 :DE E?DE<
>6?89:DE?8 B6CE=D2? 52B: >652? =:CDB:< 52A2D 5:=2<E<2? 56?82? 42B2
>6D@562?2=:C:C>6?88E?2<2?F6<D@BC2DE2?2D2E56?82?>6?88E?2<2?
>6D@568B27:<
(6D@568B27:<52A2D5:=2<E<2?56?82?CI2B2DC6D:2A>652?
=:CDB:< 5:<6D29E: 2B29 F6<D@B?I2

Contoh 4.6
+6B92D:<2?82>32B36B:<ED

5 cm 5 cm
P

0,2  C 0,05 C

.6?DE<2?
2
<E2D>652?=:CDB:<5:D:D:<
3
82I2A252>E2D2?OP O5:D:D:<

82 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


&:&'
2
+6B92D:<2?82>32B36B:<ED

q1 P E1 E2 q2 Pembahasan Soal
0,2  C 0,05 C Pada titik-titik sudut B dan D
r1 = 5 cm r1 = 5 cm sebuah bujur sangkar ABCD
masing-masing diletakkan sebuah
(E2D2?E;:3:2C2?I25:2?882A36B>E2D2?A@C:D:7
partikel bermuatan +q. Agar kuat
 <E2D>652?=:CDB:<2<:32D- medan listrik di titik A = nol, maka
di titik C harus diletakkan sebuah
<E2D>652?=:CDB:<2<:32D-
partikel bermuatan sebesar ....
- -
  '  52?  '  a. – q
. . b. + q
c. q 2
 - - 
 ,   '   '  
*=69<2B6?2. ..>2<2 d. q 2
 . . 
e. 2q 2
'    )>    UMPTN 1991
 ,    -  -              
.    >  Pembahasan:
EBD EAD
   )>   
          ) 
   >  EAB A B(+q)

%25:<E2D>652?=:CDB:<5:D:D:<252=29P ) 

3
(E2D2?OP O>6?82=2>:82I2C63282:36B:<ED

, ,P-P ) OP OO  )


D(+q) C
.2?52?682D:7>6?E?;E<<2?,2B29?I2<6<:B:

kq
EAB = EAD = =E
q2

EBD = E 2 AB  E 2 AD = 2E 2
Contoh 4.7
kq
EBD = E 2  2
+252D:D:< D:D:<CE5ED 52?C63E29A6BC68: >2C:?8 >2C:?85:=6D2<<2?C63E29 q2
A2BD:<6=36B>E2D2?-
82B<E2D>652?=:CDB:<5:D:D:< ?@=D6?DE<2?36C2B EAC = EBD
>E2D2?I2?892BEC5:=6D2<<2?5:D:D:<

B C k  qC  kq
&:&'  AC 
2

q2
2
*=69<2B6?2- --52?    .>2<2 qC q
 2
- 2
q2
   '  q 2 
. qC q
&E2D>652?5:D:D:< @=69>E2D2?5: 52? EAD A  2
2q2 q2
252=29 D
qC = 2q 2
' -  ' - 
            EBD EAB Jawaban: e
. .
82B   92BECC2>236C2BD6D2A:36B=2G2?2?2B2956?82? 

/?DE<:DE-92BEC36B>E2D2??682D:7

  O 
- -
 '    '  
. 
- -
' 
 '  
.   .
- -
  
.  .
-    - ?682D:7
%25:36C2B>E2D2?I2?892BEC5:=6D2<<2?5:D:D:<252=29  -

Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 83


3. Hukum Gauss
Luas = A #E<E>"2ECC5:52C2B<2?A252<@?C6A"(1'/
!=E<C252=29<E2?D:D2CI2?8
>6?882>32B<2?36B2A232?I2<F6<D@B>652? 82B:C 82B:C82I2I2?8>6?6>3EC
CE2DEA6B>E<22?52=2>2B29D682<=EBEC
+6B92D:<2? &2'&6 

%:<2 D6B52A2D 82B:C 82B:C 82I2 52B: CE2DE >652? =:CDB:< 9@>@86? I2?8
>6?6>3EC D682< =EBEC CE2DE 3:52?8 C6=E2C  ;E>=29 82B:C >652? I2?8
E >6?6>3EC D682< =EBEC 3:52?8 D6BC63ED C2>2 56?82? A6B<2=:2?  52?

+6B<2=:2?2?D2B252? :?:5:?2>2<2?"(1'/(%/0.%'  
-642B2>2D6>2D:C
5:DE=:C<2? C63282: 36B:<ED

Gambar 4.10   O


Garis-garis gaya yang
menembus bidang permukaan.
&6D6B2?82?
 7=E<C =:CDB:< )>  2D2E G636B
  <E2D >652? =:CDB:< ) 
 =E2C 3:52?8 I2?8 5:D6>3EC >652? =:CDB:< >
n %:<2 82B:C 82B:C 82I2 D6BC63ED >6?6>3EC 3:52?8 D:52< C642B2 D682<
=EBEC 7=E<C =:CDB:<?I2 252=29
E   4@C
O


56?82?
 252=29 CE5ED 2?D2B2 F6<D@B >652? 52? =E2C A6B>E<22? I2?8
5:D6>3EC >652? =:CDB:<

2B: <@?C6A 7=E<C =:CDB:< :?:=29 "2ECC >6?86>E<2<2? 9E<E>?I2


I2?8 5:?I2D2<2? C63282: 36B:<ED

71)($ #.%/ #5 5*# '!(1. .% /101 ,!.)1'* 0!.0101, /!* %*#
Gambar 4.11 !*#*&1)($)10*(%/0.%'5*# %(%*#'1,%+(!$,!.)1'*0!.0101,0!./!108

Garis gaya yang menembus -642B2 >2D6>2D:C 5:DE=:C


suatu permukaan
membentuk sudut
. -
A6B>E<22? D6BDEDEA 
 O 

Contoh 4.8
#:DE?8=297=E<C=:CDB:<A252CE2DE3:52?8A6BC68:I2?836BE<EB2? P 4>;:<2
<E2D>652?=:CDB:<9@>@86?C636C2B  ) 52?2B29?I2
2
C6;2;2B3:52?8
3
>6>36?DE<CE5EDLD6B9252A3:52?8
4
D682<=EBECD6B9252A3:52?8

&:&'
:<6D29E:
'E2C3:52?8A6BC68:  4>P 4> 4>P O>
&E2D>652?=:CDB:<  ) 

!=E<C=:CDB:<52A2D?52A6B92D:<2?A25282>32B36B:<ED

2
3
4

n n
n

37°
E
E

2
/?DE<CE5ED
 L
  4@C  L  ) P O> 

84 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


3
/?DE<CE5ED
L
  4@C L  ) P O> 13

Kata Kunci
4
/?DE<CE5ED
 L • medan listrik
  4@C L  ) P O> 13
• garis-garis gaya
• fluks
• fluks listrik
• keping sejajar
4. Perhitungan Medan Listrik dengan Menggunakan Hukum • bola konduktor
• permukaan Gauss
Gauss
a. Medan Listrik pada Keping Sejajar
(652? =:CDB:< 5: 2?D2B2 A6=2D C6;2;2B 52A2D 5:9:DE?8 56?82? >E529
>6?88E?2<2? #E<E> "2ECC
 E2 3E29 A6=2D <6A:?8 I2?8 >6>:=:<: =E2C  
>2C:?8 >2C:?85:36B:>E2D2?C2>2D6BC632B>6B2D2D6D2A:36B=2G2?2?
;6?:CI2:DE-52?O-C6A6BD:A252&2'&6 

,2A2D>E2D2? D:2A
<6A:?8 5:567:?:C:<2? C63282: >E2D2? - A6B C2DE2? =E2C  -642B2 E
>2D6>2D:C 5:DE=:C<2? C63282: 36B:<ED

-
 O 
Gambar 4.12
Medan listrik antara dua keping
&E2D >652? =:CDB:<  A252 A6=2D <@?5E<D@B 5:D6?DE<2? 36B52C2B<2? sejajar dengan rapat
muatan  dan  .
<@?C6A #E<E> "2ECC
 2B2?I2 56?82? >6>3E2D CE2DE A6B>E<22?
D6BDEDEA C6A6BD: C:=:?56B E?DE< >6>E529<2? A6B9:DE?82?
 +6B92D:<2?
&2'&6 

6B52C2B<2? !*67&2&&3  < 7=E<C =:CDB:< A252 C:=:?56B D6BDEDEA


D6BC63ED 252=29
C:=:?56B D6BDEDEA    
 4@C L 4@C L 4@C L E1 E2
E3

*=69<2B6?2    >2<2 A2 A3


A1
C:=:?56B D6BDEDEA    
6B52C2B<2? !*67&2&&3  <
 5:52A2D<2? A6BC2>22?
-
C:=:?56B D6BDEDEA 

C69:?882 Gambar 4.13
Perhitungan kuat medan listrik
- -
   E pada pelat konduktor
  menggunakan permukaan
tertutup (silinder) berdasarkan
- Hukum Gauss.
*=69 <2B6?2  B2A2D >E2D2? >2<2 <E2D >652? =:CDB:<  I2?8

5:D:>3E=<2? @=69 C2DE A6=2D <@?5E<D@B 5:?I2D2<2? 56?82? A6BC2>22?

 O 

6?82? 56>:<:2? 36C2B?I2 <E2D >652? =:CDB:< I2?8 5:D:>3E=<2?
@=69 5E2 A6=2D <@?5E<D@B 5:?I2D2<2? 56?82? A6BC2>22?

 O 

&6D6B2?82?
B2A2D>E2D2? >
 A6B>:D:F:D2CBE2?892>A2P O  )>

Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 85


b. Kuat Medan Listrik pada Bola Konduktor Berongga
+6B92D:<2? &2'&6 

 %:<2 <6 52=2> <@?5E<D@B 3@=2 36B@?882
R I2?8 36B;2B: ;2B:  5:36B: C6;E>=29 >E2D2? A@C:D:7 2D2E >E2D2? ?682D:7
r>R >E2D2?D6BC63ED2<2?D6BC632B>6B2D292?I25:A6B>E<22?3@=2
52AE?
r<R 5: 52=2> 3@=2 D:52< D6B52A2D >E2D2? =:CDB:<
 6B52C2B<2? #E<E> "2ECC
52A2D5:D6?DE<2?36C2B>652?=:CDB:<5:52=2>>2EAE?5:=E2B3@=2I2?8
36C2B?I2
- -
permukaan Gauss I   2D2E   O 
permukaan Gauss II  
Gambar 4.14 :328:2?52=2>3@=256?82?.36C2B?I2>652?=:CDB:<
#2=
Bola konduktor berongga
yang memiliki jari-jari R. D6BC63ED 5:C6323<2? 36C2B?I2 >E2D2? I2?8 5:=:?8<EA: A6B>E<22? "2ECC $
r = jarak titik ke pusat bola. -
52AE?E?DE<A6B>E<22?"2ECC$$56?82?.36C2B?I2>E2D2?
=:CDB:< I2?8 5:=:?8<EA: A6B>E<22? "2ECC $$ C2>2 56?82? ;E>=29 >E2D2?
=:CDB:<A2523@=2D6BC63ED
6?82?56>:<:2?>652?=:CDB:<5:A6B>E<22?
"2ECC $$ 252=29
R
a
- - -
  ' 
 .   .  .

E &E2D>652?=:CDB:<5:=E2B3@=252A2D5:A6B@=6956?82?>6?82?882A3@=2
q
E =k
R2 C63282:>E2D2?=:CDB:<I2?8D6B=6D2<5:AEC2D3@=2
%25:C642B2<6C6=EBE92?
q >652? =:CDB:< 5: C6<:D2B 3@=2 36B@?882 252=29
E=k
r2 M 5:52=2>3@=2 <2B6?2-
E=0
0 -
r=R r M 5: A6B>E<22? 3@=2   ' 
Gambar 4.15 
Grafik E terhadap r untuk -
bola konduktor berongga. M 5: =E2B A6B>E<22? 3@=2   ' 
.

Tes Kompetensi Subbab B


*6/&0&31&-)&1&2'9091&8.-&3

-63E296=6<DB@?5:D6>32<<2?56?82?<646A2D2?2G2= 
E23E29A2BD:<6=36B>E2D2?D6B=6D2<A252C2DE82B:C
P > CC62B2956?82?<E2D>652?=:CDB:<I2?8 =EBECC6A6BD:A25282>32B36B:<ED

36C2B?I2P ) 
.6?DE<2?=29 14 cm
2
<2A2?6=6<DB@?2<2?36B96?D:
3
;2B2<I2?85:D6>AE9?I2

–4q –24q

+6B92D:<2?82>32B36B:<ED

%:<2;2B2<2?D2B2A2BD:<6= 4>5:>2?2<29=6D2<D:D:<
I2?8<E2D>652?>28?6D:<?I2?@=

+252<66>A2DCE5EDC63E29A6BC68:5:=6D2<<2?6>A2D
E
F d
3E29>E2D2?I2?8C2>2    C6A6BD:82>32B36B:<ED

4 C 4 C

-63E296=6<DB@?!O P O )P O <8 20 cm


5:=6A2C<2?D2?A2<646A2D2?2G2=52B:C:C:A6=2D<6A:?8
36B>E2D2??682D:752?5:A6B46A2D>6?E;EA6=2DA@C:D:7
4 C 4 C
%:<2;2B2<2?D2B2A6=2D4>52?>652?=:CDB:<
) D6?DE<2?=29
.6?DE<2?<E2D>652?=:CDB:<5:AEC2DA6BC68:;:<2
2
36C2BA6B46A2D2?6=6<DB@?
2
<66>A2D>E2D2?:DEA@C:D:7
3
G2<DEI2?85:A6B=E<2?6=6<DB@?E?DE<>6?42A2:
3
D2?52A@C:D:752??682D:7<66>A2D>E2D2?:DE
A6=2DA@C:D:7
36BC6=2?8 C6=:?8

4
=2;E6=6<DB@?C22DD:325:A6=2DA@C:D:7

86 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII



#:DE?87=E<C=:CDB:<I2?8>6?6>3EC3:52?8A6BC68: 
-63E296=6<DB@?5:=6D2<<2?5:AEC2DC63E29<6A:?8
C:C: 4>;:<2<E2D>652?=:CDB:<C636C2B )  =@82> 36B>E2D2? ?682D:7
 =6<DB@? D6BC63ED 5:
I2?82B29?I2 A6B46A2D>6?E;E<6A:?8=@82>A@C:D:75:56<2D?I2
2
C6;2;2B56?82?3:52?8 C636C2B P > C
%:<2<65E2<6A:?8>6>:=:<:
3
D682<=EBEC3:52?8 B2A2D >E2D2? I2?8 C2>2 D6?DE<2? ?:=2: B2A2D
4
>6>36?DE<CE5ED LD6B9252A3:52?8
>E2D2??I2)6 P O <8-6 P O 
 0 P O  )>

C. Energi Potensial Listrik dan Potensial Listrik


1. Energi Potensial Listrik
+6B92D:<2? &2'&6 

 -63E29 >E2D2? E;: -  5:56<2D<2? 56?82?
>E2D2? -
 <:32D?I2 D6B;25: :?D6B2<C: 2?D2B2 >E2D2? -  52? - 36BEA2 q2 q1
Fc
q1
F
82I2 4@E=@>3 I2?8 2B29?I2 D@=2< >6?@=2<
 /?DE< 36BA:?529 52B: A@C:C: + – –
(2) (1)
.  <6 A@C:C: . >E2D2? -  92BEC >6=2<E<2? EC292
 6C2B?I2 EC292 I2?8 r1
92BEC 5:=2<E<2? 252=29 C632?5:?8 56?82? 36C2B?I2 82I2 @E=@>3 52? r2
A6BA:?5292??I2
r

     O 
Gambar 4.16
.2?52?682D:7>6?E?;E<<2?EC292>6=2G2?82I2@E=@>3
%:<2EC292 Interaksi antara muatan q1 dan q2.
I2?8 5:=2<E<2? -  >6=2=E: A6BA:?5292? I2?8 C2?82D <64:= >2<2 EC292 -
52A2D 5:A6B@=69 56?82? 42B2
O .
      .
.
'  -  - 
     .
.
.
' - -  .
  
. .

 
   ' - -     O 
 . . 
-6CE2: 56?82? 567:?:C:?I2 EC292 252=29 AB@C6C DB2?C76B 6?6B8: 2D2E
36C2B?I2 A6BE3292? 6?6B8: 2D2E 52=2> 36?DE< >2D6>2D:C?I2 C6A6BD:
36B:<ED

   ,   ,   , O 
2A2D <:D2 C:>AE=<2? 329G2 A6BC2>22? 6?6B8: A@D6?C:2= 5: CE2DE
D:D:< 252=29
' - - 
,  O 
.
&6D6B2?82?
  EC292 =:CDB:< ;@E=6
 82I2@E=@>3)
< <@?CD2?D2@E=@>3P )> 
-  >E2D2? E;: 
-  >E2D2? CE>36B 
.  ;2B2< 2?D2B2 -  52? - >

Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 87


2. Potensial Listrik
+@D6?C:2= =:CDB:< 252=29 36C2B?I2 6?6B8: A@D6?C:2= =:CDB:< A6B C2DE2?
>E2D2?
+252&2'&6 
A@D6?C:2==:CDB:<I2?85:>:=:<:@=69- 252=29
C63282: 36B:<ED

 , -  -  '  - 
 '  O 
- - . .

-642B2 E>E> A6BC2>22? A@D6?C:2= =:CDB:< 5: CE2DE D:D:< I2?8 36B;2B2< .
52B: >E2D2? CE>36B  252=29
' 
 O 
.
%:<2 >E2D2? =:CDB:< I2?8 >6?82<:32D<2? >E?4E=?I2 A@D6?C:2= =:CDB:<
q1 ;E>=29?I2 =63:9 52B: C2DE A@D6?C:2= =:CDB:< 5: C63E29 D:D:< >6BEA2<2?
+ ;E>=292=;232BA@D6?C:2=D6B9252AC6D:2A>E2D2?=:CDB:<
6C2B?I2>E2D2?
A@D6?C:2=5:D:D:<,I2?85:C6323<2?@=69>E2D2?D:D:<- -

-*252=29
q2
– -*
r1 ,   *  ' O 
.*
r2
+6B92D:<2? &2'&6 

 %:<2 92?I2 252  >E2D2? A@D6?C:2= =:CDB:<
P r3
q3
5: D:D:< + 252=29
+
- - - 
Gambar 4.17 ,  '       O
Potensial listrik oleh 3 muatan,  . . . 
q1, q2, q3 di titik P.

3. Hubungan Usaha dan Beda Potensial Listrik


+6B92D:<2?&2'&6 

/C292I2?85:=2<E<2?E?DE<>6>:?529<2?
>E2D2?- 52B:A@C:C:. <6A@C:C:.52B:2B29>E2D2?252=29
Q     ,   ,   ,
2 r2
'-  '- 
   
. .
r1
 ' ' 
   -  
 . . 
1 q

Gambar 4.18    -      O


Muatan q, bergerak dari titik 1 ke
titik 2 dipengaruhi muatan Q. 56?82?  O   252=29 3652 A@D6?C:2= =:CDB:< 2?D2B2 D:D:<  52? D:D:< 

Contoh 4.9
-63E29>E2D2?A@C:D:7- P O5:86B2<<2?>6?E;EC63E29:?D:2D@>I2?8
36B>E2D2?
%2B2<A:C292G2=<65E2A2BD:<6=D6BC63ED252=29P O >52?;2B2<
A:C292<9:B?I2252=29 P O >
%:<2EC292I2?85:A6B=E<2?E?DE<>6>:?529<2?
P O %D6?DE<2?>E2D2?:?D:2D@>D6BC63ED

&:&'
:<6D29E:
-  P O  . P O >
.  P > O
   P O %

88 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII



56?82?!*67&2&&3 <
5:A6B@=69 '-    Tantangan
  . 
.
untuk Anda
P %P  P  
O   O  

  

  > 
 Hitunglah usaha yang diperlukan
P 
O  untuk memindahkan muatan positif
yang besarnya 10 C dari suatu titik
%25:>E2D2?:?D:2D@>252=29P O 
yang potensialnya 10 V ke suatu titik
yang potensialnya 60 V.

Contoh 4.10
-68:D:82 C:<E C:<E5: 56?82? 4>52? 4>
-63E29>E2D2?
=:CDB:<-O O  2<2?5:A:?529<2?52B:D:D:< <6D:D:<I2?8D6B=6D2<A252
A6BD6?8292?
%:<2>E2D2?-  O 52?>E2D2?- O O 2?882A<6925:B2?
-D:52<36BA6?82BE9D6B9252AA@D6?C:2=5:D6?DE<2?=29
2
A@D6?C:2=5:@=29- 52?- 
3
A@D6?C:2=5:@=29- 52?- 
4
EC292I2?85:A6B=E<2?E?DE<>6>:?529<2?>E2D2?-52B:<6

&:&' C
:<6D29E:- -O 
O  O 

-O O   4>  >


10 cm
2
+@D6?C:2==:CDB:<5:2<:32D- 52?- 252=29 6 cm
- -
     ' ' A B
  4 cm D 4 cm
      
P )>     F@=D

   >   > 


3
+@D6?C:2==:CDB:<5:2<:32D>E2D2?- 52?-

*=69<2B6?2- 6- 52?  >2<2 O C69:?882


    O  
4
/C292E?DE<>6>:?529<2?>E2D2?252=29
-OO O  O0P O;@E=6

4. Hukum Kekekalan Energi Mekanik dalam Medan Listrik


#E<E> <6<6<2=2? 6?6B8: >6<2?:< AE? 36B=2<E A252 86B2< A2BD:<6=
C6A6BD: 86B2< AB@D@? 52? 6=6<DB@? 5: 52=2> >652? =:CDB:<
 #2= D6BC63ED Ingatlah
36B=2<E <2B6?2 >652? =:CDB:< >6BEA2<2? >652? <@?C6BF2D:7

?6B8: D@D2= C63E29 A2BD:<6= 56?82? >2CC2 ) 52? >E2D2? - I2?8 Hukum kekekalan energi mekanik
partikel dalam medan listrik berlaku
36B86B2< 52=2> >652? =:CDB:< 252=29 jika pada partikel tersebut tidak ada
, ' ,' gaya lain yang bekerja selain gaya
Coulomb.
2D2E

-  )2  -  )2 O
 
(6?8:?82D6?6B8:A@D6?C:2==:CDB:<, -52?6?6B8:<:?6D:<'
)2  ;:<2 <646A2D2? 2G2= A2BD:<6= 2    !*67&2&&3  <  >6?;25:



-   )2  O

!*67&2&&3 < >6?E?;E<<2?A6BE3292?6?6B8:A@D6?C:2=>6?;25:
6?6B8: <:?6D:<

Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 89


Kata Kunci Contoh 4.11
• energi potensial listrik +6B92D:<2?82>32B36B:<ED

• potensial listrik 652A@D6?C:2=5:2?D2B25E2A6=2DC6;2;2BA25282>32BD6BC63ED


• volt V 252=29  0
-63E29AB@D@?2G2=?I25:<6A:?8
%:<25:
2?D2B2<65E2A6=2D92>A2E52B29:DE?8<646A2D2?AB@D@?
C636=E>>6?I6?DE9<6A:?8
(2CC2AB@D@?) P O<8
>E2D2?AB@D@?- P O 

&:&'
(6=2=E: #E<E> &6<6<2=2? ?6B8: (6<2?:< 52=2> >652?
=:CDB:<5:A6B@=69
?6B8:>6<2?:<5:6?6B8:>6<2?:<5:
A B

-  )2  -  )2    2  2    -     
  
  -
2  2      
)
6B52C2B<2?36C2B2?I2?85:<6D29E:A252C@2=52A2D5:A6B@=69
        
 2     0 
   <8
2      > C     > C
&646A2D2?AB@D@?C636=E>>6?I6?DE9A6=2D252=29    > C

5. Potensial di antara Dua Keping Sejajar


%:<2 5E2 3E29 <6A:?8 C6;2;2B 5:9E3E?8<2? 56?82? CE>36B D682?82?
32D6B2: >2<2 <65E2 <6A:?8 2<2? >6>:=:<: >E2D2? I2?8 C2>2 D6D2A:
36B=2G2?2? ;6?:C
 /C292 I2?8 5:=2<E<2? 82I2 =:CDB:<   - E?DE<
>6>:?529<2? >E2D2? >E2D2? C6;2E9  252=29 C636C2B

52AE? 52=2> =:CDB:< CD2D:C 36C2B?I2 EC292 252=29
- 
d
6?82? >6?8823E?8<2? <65E2 A6BC2>22? EC292 D6BC63ED 5:A6B@=69
 - 
E
- - 
 
A B
O  O
V &6D6B2?82?
 ;2B2< 2?D2B2 <65E2 <6A:?8 >
Gambar 4.19   <E2D >652? =:CDB:< 0 >
Dua buah keping sejajar dan
terpisah sejauh d diberi 652A@D6?C:2=  O 52A2D5:?I2D2<2?C63282:3652A@D6?C:2=
muatan yang sama.  2?D2B2 <65E2 <6A:?8 C6;2;2B

90 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Contoh 4.12
-63E296=6<DB@?!5:D6>32<<2?>2CE<5:2?D2B25E2<6A:?8C6;2;2B56?82?<646A2D2?
2G2=2 C6A6BD:A25282>32B36B:<ED

x
%:<23652A@D6?C:2=<65E2<6A:?8252=2952?;2B2<
2?D2B2<6A:?8 D6?DE<2?
1d 2
G2<DEI2?85:A6B=E<2?6=6<DB@?9:?882
2 V
d >6?I6?DE9<6A:?8C636=292D2C
3
;2B2<>6?52D2B4I2?85:D6>AE96=6<DB@?
;:<2A6?82BE9A6B46A2D2?8B2F:D2C:5:232:<2?

Tantangan
&:&'
untuk Anda
2B:#E<E>$$)6GD@?52?!*67&2&&3 <5:A6B@=69 Sebuah elektron dengan massa
  )  -  ) 9,11 × 10–31 kg dan muatan listrik
-  –1,6 × 10–19 C, lepas dari katode
-   )    56?82?2B29<62D2C
menuju anode yang jaraknya 2 cm.
)
Jika kecepatan awal elektron = 0 dan
2
-6CE2:A6BC2>22?"'329G2 beda potensial antara anode dan
/ -  katode = 200 V, hitunglah kecepatan
0 C652?8<2?  >2<2E?DE</  2<2?5:A6B@=69 elektron ketika sampai di anode.
 ) 

0  )
-  - 
)
3
2B:A6BC2>22?4 2 056?82?4  5:A6B@=69

42  )  2 )
 -  
- 

Tes Kompetensi Subbab C


*6/&0&31&-)&1&2'9091&8.-&3

+6B92D:<2?82>32B36B:<ED
.6?DE<2?A@D6?C:2=D:D:<5:AEC2DA6BC68::DE;:<2
2
- ---  
3
-   -O  
q q -  -O  

r = 50 × 10–10 m

E2 3E29 >E2D2? D:D:< A252 <@@B5:?2D 2BD6C:EC
56?82?<@@B5:?2DC63282:36B:<ED
-   5:
%:<25:<6D29E:. P O >52?- P O  D:D:<52?-O   5:D:D:<O 
.6?DE<2?
52?C63E29AB@D@?D6B=6D2<5:D:D:< D6?DE<2?=296?6B8: A@D6?C:2==:CDB:<5:D:D:<  

A@D6?C:2=AB@D@?

-63E296=6<DB@?5:D6>32<<2?56?82?<646A2D2?

E2>E2D2?D:D:<- O*52?-*D6BA:C29 > C>2CE<<652=2>5E2<6A:?8C6A6BD:82>32B

A252;2B2< 4>
.6?DE<2?A@D6?C:2=5:D:D:<D6?829 %:<2<E2D>652?2?D2B25E2<6A:?8P ) 
82B:C9E3E?82?D2B2<65E2>E2D2?D6BC63ED
D6?DE<2? ;2B2< >6?52D2B 4 C2>A2: 6=6<DB@?

>A2D3E29>E2D2?=:CDB:<- --52?-D6B=6D2< >6?E>3E<<6A:?8I2?82D2C
)6P O <8
A252D:D:<CE5EDA6BC68:I2?8A2?;2?8C:C:?I2 4> -6 P O 52?# > C

C6A6BD:A25282>32B36B:<ED

q1 q2

x=?
E y = 1 cm
V
q4 q3

Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 91


D. Kapasitor
1. Muatan pada Kapasitor
+6B?29<29 ?52 >6>6B92D:<2? <@>A@?6? <@>A@?6? I2?8 252 5:
e–
E
52=2>2=2D6=6<DB@?:<C6A6BD:D6=6F:C:52?B25:@&2A2C:D@B2D2E<@?56?C2D@B
252=29C2=29C2DE<@>A@?6?6=6<DB@?:<I2?82525:52=2>?I2
+6B92D:<2?
&2'&6   <2A2C:D@B 2D2E <@?56?C2D@B 252=29 5E2 3E29 A6?892?D2B
A6=2D <@?5E<D@B I2?8 5:A:C29<2? @=69 CE2DE %/+(0+. 2D2E J2D %!(!'0.%'
E?DE<>6>A6B@=69>E2D2?I2?8C2>2D6D2A:36B=2G2?2?;6?:C
&2A2C:D@B
36B7E?8C: E?DE< >6?I:>A2? 6?6B8: A@D6?C:2= =:CDB:<

?5252A2D>6>32I2?8<2?C63E29EC292E?DE<>6>36B:<2?>E2D2?
A252 <2A2C:D@B 56?82? 42B2 <EDE3 A@C:D:7 32D6B2: >6?2B:< 6=6<DB@? A252
<6A:?8 C636=29 <:B: 9:?882 <6A:?8 D6BC63ED >6?;25: 36B>E2D2? A@C:D:7
52? >6?5@B@?8 6=6<DB@? 6=6<DB@? D6BC63ED <6 <6A:?8 C636=29 <2?2?
>6?;25: 36B>E2D2? ?682D:7 9:?882 <65E2 <6A:?8 >6>:=:<: >E2D2? C2>2
– + 92?I2 ;6?:C?I2 I2?8 36B3652
 +B@C6C A6BA:?5292? 6=6<DB@? 52B: <6A:?8
<:B: <6 <6A:?8 <2?2? >6=2=E: 6?6B8: &:>:2 52B: 32D6B2: I2?8 36B=2?8CE?8
Gambar 4.20 D6BEC >6?6BEC C2>A2: 3652 A@D6?C:2=  2?D2B2 <6A:?8 C2>2 56?82? 3652
Proses pengisian muatan
pada kapasitor. A@D6?C:2= I2?8 5:>:=:<: 32D6B2:
 -2>A2: 2<9:B?I2 <2A2C:D@B D6=29 A6?E9
>E2D2? 52? D:52< 52A2D 5::C: =28:

&2A2C:D@B 5:C:>3@=<2? 56?82?


 &2A2C:D@B 5:8E?2<2? E?DE<
2
>6?I:>A2? >E2D2? 2D2E 6?6B8: =:CDB:<
3
C63282: C2=29 C2DE <@>A@?6? 52=2> B2?8<2:2? A6?2=2 I2?8 36B8E?2
E?DE< >6>:=:9 7B6<E6?C: A252 A6C2G2D B25:@ 52?
4
>6?46829=@?42D2?=:CDB:<A252B2?8<2:2? B2?8<2:2?I2?8>6?82?5E?8
<E>A2B2? ;:<2 D:32 D:32 2BEC =:CDB:< 5:AEDEC<2?

2 3
keping
konduktor

isolator keping
konduktor
Gambar 4.21
(a) Jenis kapasitor;
(b) Skema kapasitor.

2. Kapasitas Kapasitor
?52 >E?8<:? A6B?29 >6=:92D <2A2C:D@B D6BED2>2 52=2> A6B2=2D2?
6=6<DB@?:<
 %:<2 C63E29 <2A2C:D@B 5:9E3E?8<2? 56?82? CE>36B 3652
A@D6?C:2= I2?8 36BE329 E329 >2<2 >E2D2? I2?8 D6BC:>A2? 5: 52=2>?I2
AE? 36BE329 E329

- -  -  - *
    <@?CD2?
   *

+6B32?5:?82? - 52?  D6BC63ED 5:?2>2<2? <2A2C:D2C <2A2C:D@B I2?8


92B82?I2<@?CD2?E?DE<D:2A<2A2C:D@BC69:?88252=2>36?DE<>2D6>2D:C
5:DE=:C C63282: 36B:<ED

92 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


- Tugas Anda 4.2
 O
 Berdasarkan kepolarannya, dikenal
dua jenis kapasitor, yaitu kapasitor
&6D6B2?82? polar dan kapasitor non-polar. Coba
-  >E2D2?  Anda cari informasi mengenai
perbedaan di antara keduanya.
  3652 A@D6?C:2= 0
  <2A2C:D2?C:  0 2D2E !
&2A2C:D2C <2A2C:D@B D:52< 5:A6?82BE9: @=69 A6BE3292? >E2D2? 52?
A@D6?C:2= =:CDB:<

52 D:82 ;6?:C <2A2C:D@B I2?8 32?I2< 5:8E?2<2? I2:DE


2
,/%0+. '!.0/
 &6BD2C A252 <2A2C:D@B :?: 36B7E?8C: C63282: A6?I6<2D 5:
2?D2B2 <65E2 A6=2D =@82>
3
,/%0+. 2.%!(
 &2A2C:D@B :?: 5:8E?2<2? 52=2> B2?8<2:2? A6?2=2
A252 A6C2G2D B25:@
4
,/%0+. !(!'0.+(%0 !(+
 &2A2C:D@B ;6?:C :?: >6>:=:<: <2A2C:D2?C: A2=:?8
D:?88: I2:DE C2>A2: 56?82?
 A!

keping
bergerak
kertas

Gambar 4.22
(a) Kapasitor kertas;
(b) Kapasitor variabel;
lempeng logam kapasitor elektrolit (c) Kapasitor elektrolit.
keping tetap
2 3 4

Contoh 4.13
-63E29<2A2C:D@B5::C:@=6932D6B2:F@=DC69:?88236B>E2D2?   
.6?DE<2?=29
2
<2A2C:D2C<2A2C:D@BD6BC63ED
3
>E2D2?I2?8D6BC:>A2?52=2><2A2C:D@B;:<25:>E2D:32D6B2:F@=D

&:&'
:<6D29E: F@=D-  P O

2
&2A2C:D2C<2A2C:D@B5:9:DE?856?82?!*67&2&&3 < 
-     
      !
 0
3
(E2D2?I2?8D6BC:>A2?5:A6B@=6956?82?A6BC2>22?
-P O!0  

3. Kapasitor Keping Sejajar


+252  .(-&*1 &6&)&; >6=2<E<2? A6?6=:D:2? D6?D2?8 A6?82BE9
A6?8:C:2?BE2?85:2?D2B2A6=2D A6=2D<2A2C:D@B56?82?>6?88E?2<2?3292?
5:6=6<DB:<
 &6&)&; >6?88E?2<2? 5E2 <2A2C:D@B I2?8 :56?D:<
 : C2=29
C2DE <2A2C:D@B 5:D6>A2D<2? CE2DE 3292? 5:6=6<DB:< C652?8<2? <2A2C:D@B
=2:??I2 36B:C: E52B2 A252 D6<2?2? ?@B>2=
 &6>E5:2? <65E2 <2A2C:D@B
D6BC63ED 5:36B: A@D6?C:2= =:CDB:< I2?8 C2>2 36C2B?I2 C6A6BD: 5:DE?;E<<2?
@=69&2'&6 
(6=2=E:6<CA6B:>6?D6BC63ED&6&)&;>6>A6B@=6992C:=
CA6<D2<E=6B
 (E2D2? 5: <2A2C:D@B I2?8 >6?82?5E?8 5:6=6<DB:< ;2E9 =63:9
36C2B 52B:A252 >E2D2? 5: <2A2C:D@B I2?8 >6?82?5E?8 E52B2

Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 93


*=69<2B6?2>E2D2?-=63:936C2BE?DE<I2?8C2>2A252<2A2C:D@B
-
udara I2?8 >6?82?5E?8 5:6=6<DB:<
 6B52C2B<2? A6BC2>22?    5:A6B@=69

92C:= 329G2 <2A2C:D2C C63E29 <2A2C:D@B 2<2? 36BD2>329 36C2B 2<:32D
bahan dielektrik A6?6>A2D2? 3292? 5:6=6<DB:< 5: 2?D2B2 A6=2D A6=2D <2A2C:D@B

2
#&'*1 

-:72D C:72D52B:636B2A2:6=6<DB:<
*09&8&3.*1*086.0
&-&3 4378&38&.*1*086.0
0%22
02<E>  
3
/52B2   
Gambar 4.23
(a) Baterai B menyebabkan
:B  O
perbedaan potensial yang sama &6BD2C  
pada setiap kapasitor; kapasitor (:<2>6B2956=:>2  
dengan bahan dielektrik memiliki ,E33I>:42
muatan yang lebih banyak.
(b) Kedua kapasitor mengangkut
+@BC6=6?  
muatan yang sama. Kapasitor &G2BC2I2?85:=63EB  
dengan bahan dielektrik memiliki "6=2CA:B6H  
perbedaan potensial lebih rendah, 2<6=:D  
seperti ditunjukkan oleh
pembacaan alat ukur.
+@=:6D=6?  
>36B  
.67=@?  
)6@AB6?  
(:?I2<DB2?C7@B>2D@B  
.:D2?:E>5:@<C:52 
+@=:CD:B6?  
Sumber: Fundamental of Physics, 2001

 -:72D C:72D:?:252=29<:B2 <:B2A252D6>A6B2DEB<2>2B52?E?DE<<@?5:C: <@?5:C:


C656>:<:2?BEA2C69:?882>652?=:CDB:<5:52=2>5:6=6<DB:<D:52<36BE329
56?82?G2<DE

 $?:=298B25:6?A@D6?C:2=>2<C:>E>I2?8>E?8<:?D6B52A2D5:52=2>5:6=6<DB:<
D2?A2D6B;25:?I2<68282=2?=:CDB:<!(!0.%(.!' +3*
:6=6<DB:<C6B:?8<2=:
5:D6>A2D<2?5:2?D2B2A=2D A=2DA6?892?D2BE?DE<>6?8:B:><2?CE2DEA6B36522?
A@D6?C:2=I2?8=63:9D:?88:E?DE<5:A2<2:<2?5:2?D2B2A=2D A=2DD6BC63ED52B:A252
A6B36522?A@D6?C:2=I2?8>E?8<:?5:52A2D56?82?>6?88E?2<2?E52B2C63282:
5:6=6<DB:<

+6B92D:<2? &2'&6   <2A2C:D@B <6A:?8 C6;2;2B D6B5:B: 2D2C 5E2


<6A:?8 =@82> I2?8 D6BA2C2?8 C6;2;2B A252 ;2B2< A:C29  >6D6B I2?8 ;2E9
=63:9 <64:= 52B: =E2C <6A:?8  >
 &65E2 <6A:?8 D6BC63ED 5:36B: >E2D2? -
E
+q
A
–q I2?8 C2>2 36C2B D6D2A: D:52< C6;6?:C

%:<25:2?D2B2<6A:?8C6;2;2B252=29E52B2 F2<E><2A2C:D2?C:<2A2C:D@B
>6>6?E9: A6BC2>22? 36B:<ED

d
   O

V &6D6B2?82?
Gambar 4.24  =E2C <6A:?8 >
Kapasitor keping sejajar
dihubungkan dengan  ;2B2< 2?D2B<6A:?8 >
sumber tegangan V.  A6B>:D:F:D2CF2<E>E52B2P O  )>

94 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


4. Dielektrik pada Kapasitor Tugas Anda 4.3
: 2?D2B2 5E2 A6=2D <6A:?8 A252 <2A2C:D@B 3:2C2?I2 5:C:C:A: 5:A2C2?8 Mengapa dielektrik tidak
CE2DE 3292? :C@=2D@B I2?8 5:C63ED %!(!'0.%'
 292? :?: 5:8E?2<2? <2B6?2 menggunakan bahan konduktor?
Coba tanya pada guru Anda atau cari
52A2D >6>A6B36C2B ?:=2: <2A2C:D2C <2A2C:D@B
 @?D@9 3292? 5:6=6<DB:< informasi dari internet.
252=29 <242 >:<2 <6BD2C 52? <2B6D

292? 5:6=6<DB:< >6>:=:<: 92B82 A6B>:D:F:D2C I2?8 36B3652 56?82?


92B82 A6B>:D:F:D2C F2<E>
 6B52C2B<2? !*67&2&&3  <  52A2D
5:<6D29E:329G2A6B>:D:F:D2C3292?    .  C69:?882<2A2C:D2C<2A2C:D@B
I2?8 >6?88E?2<2? 3292? 5:6=6<DB:< 252=29

  2D2E   .  O

6?82? >6>6B92D:<2? !*67&2&&3  <  52? !*67&2&&3  < 


5:52A2D9E3E?82?<2A2C:D@BD2?A25:6=6<DB:<52?<2A2C:D@B56?82?3292?
5:6=6<DB:< 252=29 C63282: 36B:<ED

   .  O 

Contoh 4.14 Ingatlah


-63E29<2A2C:D@B<6A:?8C6;2;2B=E2CD:2A<6A:?8 4> 52?D6BA:C29>>C2DE


C2>2=2:?
652A@D6?C:2=5:2?D2B2<6A:?8
F@=D
&6>E5:2?<2A2C:D@B5:=6A2C Jika permitivitas dielektrik
disisipkan di antara keping kapasitor,
52B:CE>36BD682?82?52?BE2?85:2?D2B2<6A:?85::C:56?82?5:6=6<DB:<I2?8>6>:=:<:
kapasitas dan beda potensialnya
A6B>:D:F:D2CB6=2D:73292? 
#:DE?8=29 berubah, tetapi muatannya (q) tetap.
2
<2A2C:D2C>E=2 >E=2 
3
>E2D2?-A252D:2A<6A:?8
4
<E2D>652?=:CDB:<C636=E>5:36B:3292?5:6=6<DB:<
5
<2A2C:D2C<2A2C:D@BC6D6=295:C:C:A:3292?5:6=6<DB:<
6
A6B>:D:F:D2C5:6=6<DB:<I2?85:8E?2<2?  
7
3652A@D6?C:2=<6A:?8C6D6=295:36B:3292?5:6=6<DB:<
8
<E2D>652?=:CDB:<C6D6=295:36B:>E2D2?5:6=6<DB:<

&:&'
:<6D29E:
 P O  )>
>>P O>
 4>P O>
 
0
 

 
              >       !
 
2

   > 
3
-   P O !
0P O

4
    
0   0 >
   >

5
.  

  .    P O !P O!
6
   .   P O  )>P O  )>

Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 95


-     
7
     0
    !
5:A6B@=69--<2B6?29E3E?82?56?82?32D6B2:5:AEDECC69:?882D:52<>6>:=:<:
;2=2?=2:?

8
       0  
0 >
   >

5. Kapasitor Bentuk Bola


+6B92D:<2? &2'&6  
E2<E=:D<@?5E<D@B36B36?DE<3@=2I2?8
bola 2
5:A:C29<2? BE2?8 F2<E>
 &E=:D 328:2? =E2B 36B>E2D2? ?682D:7 56?82?
;2B: ;2B: =E2B  C652?8<2? <E=:D I2?8 C636=29 52=2> 36B>E2D2? A@C:D:7
bola 1
56?82? ;2B: ;2B: 
 +@D6?C:2=   A252 3@=2 328:2? 52=2> 5:D:>3E=<2?
R1 @=69>E2D2?A@C:D:7-52?>E2D2?3@=2328:2?=E2BO-
52AE?A@D6?C:2=
52B:3@=2<@?5E<D@B328:2?=E2B36B?:=2:?@=<2B6?25:D2?29<2?

R2 &:D2 <6D29E: 329G2 <E2D >652? 52? A@D6?C:2= =:CDB:< @=69 3@=2
<@?5E<D@B 5: D:D:<   52?  >6>:=:<: A6BC2>22?
- -
Gambar 4.25
  ' 52?0  ' O 
Kapasitor bola konsentris  
dengan V2 dibumikan
6?82? 56>:<:2? 3652 A@D6?C:2= 2?D2B2 <65E2 3@=2 <@?5E<D@B
36B>E2D2? D6BC63ED 252=29
Informasi   O
untuk Anda
 
 '-    O
   


' >6BEA2<2?D6D2A2?<6C632?5:?82?E?DE<BE2?892>A2'

P )>O
6?82?56>:<:2?<2A2C:D2C52B:<2A2C:D@B3@=2252=29
- -  
  
   '     
'-   
Sumber: Physics for You, 2001
   
Generator Van de Graaff adalah alat C69:?882
untuk mengumpulkan dan
menyimpan muatan listrik statik  
  O
dalam jumlah yang sangat besar.
Rambut wanita ini akan saling tolak-
    
menolak setelah memegang
generator Van de Graaff dan ujung- E?DE< <E=:D 3@=2 <@?5E<D@B 36B@?882 5: >2?2     5:A6B@=69
ujungnya berdiri karena termuati
oleh muatan yang sama. 
 O
'
Information for You
Van de Graff is a tool to collect and 6. Susunan Kapasitor
store statics electric charge
enormously in quantity. The woman’s a. Susunan Seri
hair could be repulsive each other 2=2>AB2<D:<?52C6B:?8<2=:A6B=E>6?8823E?8<2?<2A2C:D@BE?DE<
after held the Van de Graff generator
and a hair would be repulsives >6?52A2D<2??:=2:<2A2C:D2CI2?85::?8:?<2?
2B2A6?8823E?82?<2A2C:D@B
caused by loading the common I2?8 C2?82D 52C2B 252=29 42B2 A6?8823E?82? 56?82? CECE?2? C6B: 52?
charges.
A2B2=6=

96 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


+6B92D:<2? &2'&6  
 2=2> CECE?2? C6B: <2A2C:D@B 36B=2<E
2DEB2? 36B:<ED
C1 C2 C3
 (E2D2? A252 C6D:2A <2A2C:D@B C2>2 I2:DE C2>2 56?82? >E2D2? + – + – + –
<2A2C:D@B A6?882?D:
V1 V2 V3
-D@D- --- O
V
 652 A@D6?C:2= A252 E;E?8 E;E?8 <2A2C:D@B A6?882?D: C2>2 56?82?
;E>=29 D@D2= 3652 A@D6?C:2= E;E?8 E;E?8 C6D:2A <2A2C:D@B

Gambar 4.26
D@D  O Susunan seri kapasitor

2B: !*67&2&&3  <  5:<6D29E: 329G2


- -
 2D2E
 
- - - -
          C652?8<2? D@D

   D@D
Tugas Anda 4.4
%:<2 92B82 92B82     52?  5:>2CE<<2? <6 52=2> !*67&2&&3
Ketika Anda sedang merangkai
 <  2<2? 5:A6B@=69 A6BC2>22? peralatan elektronik, kadang-kadang
sulit menemukan nilai kapasitas
   

kapasitor yang tepat dengan


D@D    O kebutuhan, maka teknik penyusunan
kapasitor bermanfaat sekali dalam
6C2B <2A2C:D2C A6?882?D: E?DE< * 3E29 <2A2C:D2D@B I2?8 5:CECE? hal ini. Jika Anda hanya memiliki
C6B: 252=29 kapasitor bernilai besar, susunan
kapasitor apakah yang akan Anda
gunakan untuk mendapatkan
   

 
D@D    * O kapasitor bernilai kecil?

Contoh 4.15
.:823E29<2A2C:D@BI2?8<2A2C:D2C?I2>2C:?8 >2C:?8!!52? !5:CECE?C6B:
52?5:9E3E?8<2?<6CE>36BD682?82?0
#:DE?8=29
2
<2A2C:D2CA6?882?D:
3
>E2D2?-52?3652A@D6?C:2=C6D:2A<2A2C:D@B

&:&'
:<6D29E: !! !D@D0    Ingatlah
2
&2A2C:D2C<2A2C:D@BA6?882?D:
           ! • Kapasitas total dua buah kapasitor
D@D
D@D    ! ! ! ! seri adalah

3
(E2D2?<2A2C:D@B5:A6B@=6956?82?>6?88E?2<2?!*67&2&&3 <  CS 
C1  C2
-D@DD@DD@D!0  C1  C2
-D@D- --  • Perbandingan potensial pada
kapasitas seri adalah
C69:?882D682?82?C6D:2A<2A2C:D@B252=29
- - - V1 : V2 : V3 : ... : Vn  1 : 1 : 1 : ... : 1
     0       0       0 C1 C2 C3 Cn
 !  !  !

b. Susunan Paralel
2=2> CECE?2? A2B2=6= <2A2C:D@B 36B=2<E 92= 92= 36B:<ED

 652 A@D6?C:2= C6D:2A <2A2C:D@B 252=29 C2>2


D@D   O

Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 97


 (E2D2? D@D2= <2A2C:D@B A6?882?D: C2>2 56?82? ;E>=29 D@D2= >E2D2?
-D@D- -- O 
C1 C2 C3
V
+
– V1
+
V2
+ +
+6B92D:<2? &2'&6  
 (E2D2? A252 >2C:?8 >2C:?8 <2A2C:D@B
– – V3 –
252=29 -    -   52? -   C652?8<2? -  D@D2= 
 %:<2
92B82 92B82 -  - - 52? - 5:>2CE<<2? <6 52=2> !*67&2&&3  < 
2<2? 5:A6B@=69
Gambar 4.27
Susunan paralel kapasitor D@D  O 
6C2B<2A2C:D2CA6?882?D:E?DE<*3E29<2A2C:D@BI2?85:CECE?A2B2=6=
252=29
D@D 

* O

Contoh 4.16
.:823E29<2A2C:D@BI2?8<2A2C:D2C?I2>2C:?8 >2C:?8! !52? !5:CECE?
Tantangan A2B2=6=52?5:9E3E?8<2?<6CE>36BD682?82? F@=D
#:DE?8=29
untuk Anda 2
<2A2C:D2CD@D2=D@D
3
3652A@D6?C:2=C6D:2A<2A2C:D@B
Perhatikan gambar rangkaian 4
>E2D2?C6D:2A<2A2C:D@B
kapasitor berikut. 5
>E2D2?D@D2=<2A2C:D@B

y
C1 &:&'
3 F :<6D29E: ! ! !D@D 0

3 F 4 F
2
&2A2C:D2CD@D2=?I2252=29D@D ! ! ! !

5 F
4 F 3 F 3
+252CECE?2?A2B2=6=36?52A@D6?C:2=5:C6D:2A<2A2C:D@BC2>2;E8256?82?
4 F
C2 A@D6?C:2=D@D2=?I2C69:?882D@D  0
x 4
>E2D2?5:C6D:2A<2A2C:D@B252=29
Tentukan: -   !P 0
 
a. kapasitas pengganti antara titik - !P 0
 
x dan titik y,
b. beda potensial antara titik x dan - !P 0 
y jika muatan pada kapasitor 5
(E2D2?D@D2=<2A2C:D@B252=29-D@D- --
 
 

5  F adalah 60  C.  


7. Energi yang Tersimpan dalam Kapasitor


&2A2C:D@B ;E82 36B7E?8C: E?DE< >6?I:>A2? 6?6B8: A@D6?C:2= I2?8
V (V) 5:36B:<2?52B:CE>36BA@D6?C:2==:CDB:<
 ?6B8:A@D6?C:2=D6BC63ED5:8E?2<2?
<6D:<2B2?8<2:2?=:CDB:<>E=2:36<6B;2
-6;E>=29>E2D2?<652=2><2A2C:D@B
D6BEC 36BD2>329 C6=2>2 AB@C6C A6?8:C:2? D6BEC 36B=2?8CE?8 36BC2>22?
56?82? A6BD2>3292? A@D6?C:2= A252 <65E2 <6A:?8 C6;2;2B 9:?882 A6?E9
q
V -
C C636C2B  


&6?2:<2?D@D2=6?6B8:A@D6?C:2=A252<2A2C:D@B,252=29A6?;E>=292?
2D2E:?D68B2=>E2D2?-!O52B:?@=C2>A2:A6B92D:<2?&2'&6  

dq Q q(C) 6?82?>6>6B92D:<2?!*67&2&&3 <


6?6B8:A@D6?C:2=I2?8D6BC:>A2?
Gambar 4.28 52=2> <2A2C:D@B 52A2D 5:A6B@=69 C63282: 36B:<ED

Grafik perubahan potensial (V) -


sebagai fungsi perubahan muatan , - -
selama proses pengisian 

berlangsung.
-
 ,    -



,  O
 

98 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Contoh 4.17 Kata Kunci
E23E29<2A2C:D@B>2C:?8 >2C:?8<2A2C:D2C?I2    52?    5:CECE?C642B2C6B: • kapasitas kapasitor
<6>E5:2?5:9E3E?8<2?56?82?D682?82? 0
.6?DE<2? • kapasitor kertas
• kapasitor variabel
2
<2A2C:D2CD@D2=
• kapasitor elektrolit
3
6?6B8:I2?8D6BC:>A2?52=2>C:CD6>
• farad
&:&' • kondensator
• isolator
:<6D29E:          0
• dielektrik
      
2

D@D2=      
     


katode
anode

 
D@D2=   
D@D2=     

   D@D2=       !  0       %
 

3

  

Mari Mencari Tahu


?52D6=29>6?86D29E:86?6B2D@BF2?56B"B22752B:3+462&7.938903)&
=2D
D6BC63ED>6?892C:=<2?>E2D2?C6;6?:C52=2>;E>=2936C2B
.E82C?52252=29
>6?42B::?7@B>2C:>6?86?2:42B2<6B;22=2DD6BC63ED5:C6BD2:56?82?82>32B
+292>:
7E?8C: 7E?8C:C6D:2A328:2?52=2>2=2DD6BC63ED
%:<2D6=29C6=6C2:AB6C6?D2C:<2?5:
56A2?<6=2C

Tes Kompetensi Subbab D


*6/&0&31&-)&1&2'9091&8.-&3

.:823E29<2A2C:D@BI2?8<2A2C:D2C?I2>2C:?8 >2C:?8 
-63E29<2A2C:D@B  !5:9E3E?8<2?56?82?C63E29
  !  !52?  !5:CECE?C6B:=2=E5:9E3E?8<2?<6 CE>36BD682?82? 09:?882D6B:C:A6?E9
&6>E5:2?
CE>36BD682?82?F@=D
#:DE?8=29 <EDE3 <EDE3?I25:9E3E?8<2?<6<2A2C:D@B  !I2?8
2
<2A2C:D2C<2A2C:D@BA6?882?D: D:52<36B>E2D2?
#:DE?8=29
3
>E2D2?-52?3652A@D6?C:2=C6D:2A<2A2C:D@B
2
>E2D2?D@D2=

.:823E29<2A2C:D@B56?82?<2A2C:D2C>2C:?8 >2C:?8 3
3652A@D6?C:2=A252E;E?8 E;E?8C6D:2A<2A2C:D@B
!!52?!5:9E3E?8<2?C642B2A2B2=6=<65E2 4
6?6B8:2<9:BD@D2=
E;E?8?I25:9E3E?8<2?56?82?CE>36BD682?82? 5
A6?8EB2?82? 6?6B8: <6D:<2 <2A2C:D@B C2=:?8
F@=D
#:DE?8=29
36B9E3E?82?

2
<2A2C:D2CD@D2= 
-63E29<2A2C:D@B<6A:?8C6;2;2B36B36?DE<=:?8<2B2?
3
3652A@D6?C:2=C6D:2A<2A2C:D@B 56?82?B25:EC 4>52?;2B2<2?D2B2<6A:?8>>

4
>E2D2?C6D:2A<2A2C:D@B %:<25:9E3E?8<2?<632D6B2:09:DE?8=29
5
>E2D2?D@D2=<2A2C:D@B
2
36C2B<2A2C:D2C?I2

.6?DE<2? <2A2C:D2C A6?882?D: 2?D2B2  52?  52B: 3
36C2B>E2D2?A252<6A:?8<2A2C:D@B
>E2D2?D@D2=?I252B:<2A2C:D@BI2?85:A2C2?8C6A6BD: 4
6?6B8:A@D6?C:2=I2?8D6BC:>A2?52=2><2A2C:D@B

A252 82>32B 36B:<ED ;:<2 5:9E3E?8<2? <6 CE>36B 5 mm


D682?82?F@=D

3 F 10 cm
a a
24  F 5 F
24  F
4 F 2 F 2 F 4 F a b
6F
b b
2 F 12  F 4  F 24V
2 3 4

Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 99


Rangkuman

(E2D2?=:CDB:<D6B5:B:2D2CAB@D@?I2?836B>E2D2? 
/C292E?DE<>6>:?529<2?C63E29>E2D2?=:CDB:<-
A@C:D:76=6<DB@?I2?836B>E2D2??682D:752??6EDB@? 52B:C2DED:D:<<6D:D:<=2:??I25:?I2D2<2?56?82?
I2?8D:52<36B>E2D2?
  - O

%:<25E2>E2D2?I2?836B=2:?2?;6?:C36B:?D6B2<C:
&2A2C:D@B 252=29 <@>A@?6? =:CDB:< I2?8 36B7E?8C:
2<2?D6B;25:82I2D2B:< >6?2B:<2?D2B2<65E2>E2D2? E?DE<>6?I:>A2?>E2D2?52?6?6B8:A@D6?C:2==:CDB:<

D6BC63ED
-632=:<?I2;:<25E2>E2D2?=:CDB:<C6;6?:C &2A2C:D@B >6BEA2<2? 5E2 A6=2D <@?5E<D@B I2?8
36B:?D6B2<C:2<2?D6B;25:82I2D@=2< >6?@=2<
5:A:?529<2?@=69CE2DE:C@=2D@B2D2EJ2D5:6=6<DB:<


#E<E>@E=@>3>6?I2D2<2?329G236C2B82I2D2B:<
&2A2C:D2C<2A2C:D@B252=29<6>2>AE2?CE2DE<2A2C:D@B
>6?2B:<2D2ED@=2< >6?@=2<2?D2B25E2>E2D2?=:CDB:< E?DE<>6>A6B@=692D2E>6?I:>A2?>E2D2?=:CDB:<

36B32?5:?8 =EBEC 56?82? 92C:= <2=: 36C2B <65E2 -



>E2D2?52?36B32?5:?8D6B32=:<56?82?<E25B2D;2B2< 
2?D2B2<65E2>E2D2?D6BC63ED
56?82?  <2A2C:D2?C:!2B25
-- - >E2D2?
  '  
.  3652A@D6?C:2=0@=D
56?82?'<@?CD2?D2@E=@>3

6C2B?I2<2A2C:D2C<2A2C:D@B56?82?3292?5:6=6<DB:<

&E2D>652?=:CDB:<5:CE2DED:D:<5:567:?:C:<2?C63282: 5:?I2D2<2?56?82?A6BC2>22?
82I2@E=@>3A6BC2DE2?>E2D2?I2?85:2=2>:@=69
C63E29>E2D2?5:D:D:<D6BC63ED
    . 
56?82?  . A6B32?5:?82?2?D2B2A6B>:D:F:D2C3292?
 
-   52?A6B>:D:F:D2CF2<E>  


#E<E>"2ECC>6?I2D2<2?329G2;E>=2982B:C82I2 
%:<2*3E29<2A2C:D@B5:CECE?C6B:36C2B>E2D2?A252
I2?8<6=E2B52B:CE2DEA6B>E<22?D6BDEDEAC632?5:?8 C6D:2A<2A2C:D@B252=29C2>2

56?82?;E>=29>E2D2?=:CDB:<I2?85:=:?8<EA:@=69 -D@D- --

-
A6B>E<22?D6BDEDEAD6BC63ED
652A@D6?C:2=A252E;E?8 E;E?8<2A2C:D@BA6?882?D:
- C2>256?82?;E>=29D@D2=3652A@D6?C:2=<2A2C:D@B

A6B>E<22?D6BDEDEA 
 D@D 

*

&E2D>652?=:CDB:<I2?85:D:>3E=<2?@=69C63E29 6C2B<2A2C:D2C<2A2C:D@BA6?882?D:E?DE< *3E29
A6=2D<@?5E<D@B5:?I2D2<2?56?82?A6BC2>22? <2A2C:D@BI2?85:CECE?C6B:252=29
   

 

 D@D    *
56?82?.B2A2D>E2D2? 
%:<2 * 3E29 <2A2C:D@B 5:CECE? A2B2=6= 36C2B 3652

&E2D>652?=:CDB:<5:C6<:D2B3@=236B@?882252=29 A@D6?C:2=A252C6D:2A<2A2C:D@B252=29C2>2

2
5:52=2>3@=2 <2B6?2- D@D 
- 6C2B>E2D2?D@D2=<2A2C:D@BA6?882?D:C2>256?82?
3
5:A6B>E<22?3@=2   ' 
 36C2B>E2D2?D@D2=<2A2C:D@B

- -D@D- --
4
5:=E2BA6B>E<22?3@=2   ' 
. 6C2B<2A2C:D2C<2A2C:D@BA6?882?D:E?DE< *3E29

652A@D6?C:2==:CDB:<5:D:D:<%<2B6?2A6?82BE9>E2D2?
<2A2C:D@BI2?85:CECE?A2B2=6=252=29
5:?I2D2<2?56?82?A6BC2>22?
D@D 

*

%  ' 
6C2B 6?6B8: =:CDB:<  I2?8 D6BC:>A2? 52=2>
.
<2A2C:D@B252=29
 -
 -   
  

100 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Peta Konsep

9&8&3.786.0

>6?:>3E=<2? 36BEA2

(652?':CDB:<

>6?I6323<2? >6?I:>A2? (E2D2?.:D:< (E2D2?.6B5:CDB:3EC:

A6BC2>22? <E2D >652??I2 4@?D@9


652+@D6?C:2=':CDB:< ?6B8:+@D6?C:2=':CDB:<
. ,-.

M @=2&@?5E<D@B
M &2A2C:D@B

Refleksi
Setelah mempelajari bab ini, Anda tentu menjadi Pemasangan kapasitor pada sakelar-sakelar listrik
paham tentang listrik statis, medan listrik, potensial listrik, yang memiliki daya tinggi dapat menghilangkan
energi potensial listrik, kapasitor dan jenis-jenisnya, serta terjadinya percikan bunga api. Pemanfaatan ini berguna
bagaimana cara kapasitor bekerja. Dari semua materi sekali untuk keamanan. Coba Anda tuliskan manfaat lain
pada bab ini, bagian mana yang menurut Anda sulit untuk penggunaan kapasitor.
dipahami? Coba Anda diskusikan dengan teman atau
guru Fisika Anda.

Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 101


Tes Kompetensi Bab 4
*6/&0&31&-5&)&'9091&8.-&3
 !.1.-1&-7&1&-7&89/&:&'&3;&3,5&1.3,8*5&8

@=252?>2C:?8 >2C:?8>E2D2? 52? 

+6B92D:<2?82>32B36B:<ED

%2B2<2?D2B3@=2252=29>
%:<2<65E23@=2D6BC63ED d
36B2525:E52B2>2<2

2
6?6B8:A@D6?C:2=3@=2P ;@E=6
3
6?6B8:A@D6?C:2=3@=2P ;@E=6

4
,3@=2 ,3@=2

5
,3@=2,3@=2 
A B
6
6?6B8:A@D6?C:2=3@=2P ;@E=6

:<6D29E:3E2936?52D:D:<I2?836B>E2D2?I2:DE +B@D@?I2?836B86B2<52B:<6A:?8 <6<6A:?8 C6A6BD:
52?
%:<2 >6?2B:<>6?@=2<52? D2>A2<A25282>32BD6BC63ED>6>:=:<:<646A2D2?P
>6?2B:<C652?8<2?36B>E2D2??682D:7A6B?I2 > C
%:<2;2B2<2?D2B2<6A:?852=2>F2<E> 
D22?I2?836?2B252=29

4>>2CC2AB@D@?  O<8>E2D2?AB@D@? P O


2
>E2D2?A@C:D:7>E2D2??682D:7

3652A@D6?C:2=<6A:?8C6;2;2BD6BC63ED252=29

3
>E2D2?A@C:D:7>E2D2?A@C:D:7 2
 0 5
 0
4
>E2D2??682D:7>E2D2?A@C:D:7 3
0 6
 0
5
>E2D2??682D:7>E2D2??682D:7 4
 0
6
>E2D2?A@C:D:7>E2D2??682D:7 $!# 


-2DE2?>652?=:CDB:<52A2D5:?I2D2<2?52=2>N

E23E2936?5236B>E2D2?O-52?-36B;2B2<.C2DE
2
)  5
% ) C2>2 =2:?
 %:<2 ;2B2< . 5:E329 E329 >2<2 8B27:<
3
0 > 6
)  9E3E?82?82I2@E=@>356?82?.252=29

4
) > 2
F

E23E29<6A:?8C6;2;2B5:36B:>E2D2?I2?8C2>236C2B
52?36B=2G2?2?;6?:C
&E2D>652?=:CDB:<5:2?D2B25E2
<6A:?8D6BC63EDN

2
36B32?5:?8=EBEC56?82?B2A2D>E2D2??I2 r
3
36B32?5:?8D6B32=:<56?82?B2A2D>E2D2??I2
4
36B32?5:?8 D6B32=:< 56?82? <E25B2D ;2B2< 3
F
2?D2B<6A:?8
5
36B32?5:?8=EBEC56?82?;2B2<<65E2<6A:?8
6
2B29?I2>6?E;E<6<6A:?8I2?836B>E2D2?A@C:D:7

-63E296=6<DB@?52=2>CE2DE>652?=:CDB:<D:52<>6?8
r
2=2>:82I2;:<26=6<DB@?D6BC63ED

2
36B86B2<52=2>2B29D682<=EBECD6B9252A>652? 4
F
=:CDB:<
3
36B86B2<C6;2;2B56?82?2B29>652?=:CDB:<
4
36B86B2<56?82?2B29C6>32B2?8
5
36B86B2<>6=:?8<2B
r
6
D:52<36B86B2<

E2>E2D2?D:D:<C6;6?:C52?C2>236C2B-- 5
F

    36B252A252;2B2< 4>C2DEC2>2=2:?
%:<2
'P )> 36C2B82I2D@=2<I2?85:2=2>:
<65E2>E2D2?D6BC63ED252=29

2
 ) r
3
P )
4
P O) 6
F
5
P O)
6
P )

102 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII



-63E29<2A2C:D@B F 5:9E3E?8<2?56?82?CE>36B 
-63E29 <2A2C:D@B A6=2D C6;2;2B D2?A2 5:6=6<DB:<
D682?82?9:?88252A2D>6?I:>A2?6?6B8:C636C2B  36B<2A2C:D2C  
%:<23292?<2A2C:D@BD6BC63ED5::C:
;@E=6
6C2B>E2D2?I2?8D6BC:>A2?52=2><2A2C:D@B 56?82? 5:6=6<DB:< >:<2 I2?8 >6>:=:<: <@?CD2?D2
D6BC63ED252=29

4@E=@>3
5:6=6<DB:<'<2A2C:D2?C:?I2C6<2B2?8>6?;25:

2
P O 5
 P O 2
  
3
 P O
6
P O 3
  
4
P O 4
  

+6B92D:<2?82>32B36B:<ED
5
  
6
 

+6B32?5:?82?82I2@E=@>352?82I28B2F:D2C:2?D2B2
A B 3E296=6<DB@?52=2>BE2?8F2<E>252=29N
2
P )
O
+2q –q 3
P  )
4
P )
%:<2 , 252=29 =6D2< D:D:< I2?8 B6CE=D2? <E2D >652? 5
P  )
=:CDB:<?I2?@=>2<2,252=29

6
C2>236C2B
2
D6A2D5:D:D:<* 
/C292E?DE<>6>32G2C63E296=6<DB@?52B:<EDE3
3
2?D2B2D:D:< 52?* 32D6B2: F@=D<6<EDE3?682D:7?I2252=29

4
2?D2B2D:D:<*52? 2
P O ;@E=6
5
A252A6BA2?;2?82?56?82?,  , 3
P O ;@E=6
6
A252A6BA2?;2?82?56?82?,  , 4
P O ;@E=6

+252<2A2C:D@BI2?836B<2A2C:D2?C:5:36B:<2?>E2D2? 5
P O ;@E=6
C636C2B-C69:?8823652A@D6?C:2=?I2
6C2B6?6B8: 6
P O ;@E=6
52=2><2A2C:D@B


&2A2C:D@B    5:36B:>E2D2?9:?882<:=@F@=D
6C2B
  6?6B8:I2?8D6BC:>A2?52=2><2A2C:D@B252=29

2
- 5
-  2
;@E=6
 
 3
 ;@E=6
3
 6
-  4
;@E=6
 
5
;@E=6
4
 6
;@E=6


+6B92D:<2?82>32B36B:<ED

(6?EBED>@56=@9BD6?D2?82D@>9:5B@86?6=6<DB@?
-6!>6?86=:=:?8:AB@D@?-656?82?;2B: ;2B:
C1 F P O
%:<2! P O >2<282I2@E=@>3
2?D2B26=6<DB@?52?AB@D@?A2522D@>9:5B@86?C636C2B
a b

?6GD@?

C3 F
2
P O
3
P O
C2 F 4
 P O
%:<2<2A2C:D@B<6D:82<2A2C:D2?C:?I2C2>2<2A2C:D@B 5
P O
A6?882?D:2?D2B2E;E?8252?3252=29

!72B25
6
 P O
 
-63E296=6<DB@?>6?86=:=:?8:AB@D@?A252;2B2< K

2
 5
 %:<2>2CC26=6<DB@? P O <8>2<2<646A2D2?

6=6<DB@?>6?86=:=:?8:AB@D@?252=29

> C


3
 6
 2
P 
 3
P 

4
 4
 P 
 5
P 

E23E29<2A2C:D@B>2C:?8 >2C:?8>6>:=:<:<2A2C:D2C
6
P 
   52?   5:CECE?C6B:
&2A2C:D@BA6?882?D:?I2


2=2> 4@E=@>3D6B52A2D

3E296=6<DB@?

2
P 
2
 5

  3
P 
 4
P 
3
 6
  
 5
P 
 6
 P 
4



Medan Listrik, Potensial Listrik, dan Kapasitor 103


 &:&'1&-5*68&3;&&3'*6.098.3.)*3,&38*5&8

+6B92D:<2?82>32B36B:<ED

-63E29>E2D2?E;: P O36B;2B2<>>52B:
>E2D2?CE>36BO P O
 6B2A2 EC292 I2?8
6 cm 8 cm 92BEC5:=2<E<2?A252>E2D2?E;:282BD6BA:C29A252
O ;2B2< >>52B:>E2D2?D6BC63ED
4  C 3 C

E2<6A:?8=@82>I2?8C6;2;2B52?;2B2<?I2 4>
C2DE52B:I2?8=2:?5:36B:>E2D2?=:CDB:<I2?836B=2G2?2?
.6?DE<2? 9:?8823652A@D6?C:2= 0

2
<E2D>652?5:D:D:<
3
82I2I2?85:2=2>:>E2D2?  


+6B92D:<2?82>32B36B:<ED

a r
C1 C2 C3

C4 C5
15 cm
b s
C6 C7
6B2A2 82I2 I2?8 5:2=2>: C63E29 6=6<DB@? I2?8
.6?DE<2? 5:=6D2<<2?5:2?D2B2<6A:?8
2
<2A2C:D2?C:A6?882?D:D@D2=2?D2B2D:D:<252?3 
.6?DE<2?<2A2C:D2CA6?882?D:2?D2B252?A252
;:<2C6D:2A<2A2C:D@B>6>:=:<:<2A2C:D2C 3 F  CECE?2? CECE?2?<2A2C:D@B36B:<ED:?:

3
>E2D2?A252C6D:2A<2A2C:D@B;:<2D:D:<252?3 2
C C
5:36B:3652A@D6?C:2= 0@=D
4
6?6B8:A252C6D:2A<2A2C:D@B;:<252?/5:36B: A B
C C C
3652 A@D6?C:2=   052?  52? . 5:36B: 3652
A@D6?C:2= 0


-63E29<2A2C:D@B<2A2C:D2?C:?I2   ;:<25:6=6<DB:<?I2 3
C C

F2<E>52?   ;:<25:6=6<DB:<?I2A@BC6=6?
#:DE?8=29 C C
<@?CD2?D25:6=6<DB:<E>A@BC6=6?
A B

+6B92D:<2?82>32B36B:<ED
C C

B d=10 cm A
4

12  F
40  F
A B
v
13 F

5
6F

6F
VB – VA = 200 volt 16  F
A B
%:<2 >E2D2? 6=6<DB@?   P O   52? >2CC2 28  F
6=6<DB@? P O <85:=6A2CD2?A2<646A2D2?2G2= 12  F
D6A2D5:D:D:<D6?DE<2?=29
2
G2<DEI2?85:3EDE9<2?6=6<DB@?C2>A2:5:D6A: 
&2A2C:D@B    5:9E3E?8<2? 56?82? CE>36B
3
<646A2D2?C22DD:325:D6A:
D682?82?
0C6=2?;ED?I2CE>36BD682?82?5:AEDEC

-63E296=6<DB@?-! P O ) P O <8 52? <2A2C:D@B <6>E5:2? 5:9E3E?8<2? A2B2=6= <6
5:D6>32<<2?56?82?<646A2D2?P > C52=2> <2A2C:D@B  

2B29C6;2;2B<E2D>652?=:CDB:< ) 
6B2A2;2B2< 2
6B2A2>E2D2?D@D2=<2A2C:D@BD6BC63ED
I2?85:D6>AE96=6<DB@?C636=E>36B96?D: 3
6B2A23652A@D6?C:2=C6D:2A<2A2C:D@B

@=2<64:=36B>E2D2? ?O ? ?52? 4
6B2A26?6B8:I2?89:=2?8A252<2A2C:D@B   
O ?5:=6D2<<2?5:D:D:< D:D:<CE5EDC63E29A6BC68: <6D:<25:9E3E?8<2?56?82?<2A2C:D@B  
I2?8>6>:=:<:A2?;2?85:28@?2=  >

2
#:DE?8A@D6?C:2==:CDB:<5:AEC2D

3
#:DE?836C2B>652?=:CDB:<5:AEC2D3@=2<6>E5:2?
82>32B<2?2B2952B:A@D6?C:2=5:D:D:<AEC2D

104 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Bab

5
Sumber: Physics For Scientists and Engineers, 2000
Jarum pada kompas menyimpang mengikuti arah medan magnetik yang
ditimbulkan oleh kawat berarus.

Medan Magnetik
Hasil yang harus Anda capai:

menerapkan konsep kelistrikan dan kemagnetan dalam berbagai


penyelesaian masalah dan produk teknologi.

Setelah mempelajari bab ini, Anda harus mampu:

menerapkan induksi magnetik dan gaya magnetik pada beberapa produk teknologi.

)490@07 :4<06=4B0= B4;07 38<C;08 A490: @0BCA0= B07C= F0=6 ;0;C A. Medan Magnetik
07C;C38304@07A80!428;>@0=6<4=4<C:0=A41C0710BCF0=630?0B
A0;8=6 <4=0@8: A0BC A0<0 ;08= #4@4:0 <4=F41CB=F0 A410608 !"' B. Gaya Magnetik
!8=8 >@0=6 30?0B <4<1C0B 30= <4<0=500B:0= 14=30 A4?4@B8 8BC 30= C. Aplikasi Gaya
<4=F41CB=F0 A410608 <06=4B
Magnetik
8:0=30?4@70B8:0=<06=4B10=F0:38<0=500B:0=?030 #)'$&
:><?0A<>B>@;8AB@8:<4<>@8:><?CB4@30=64=4@0B>@;8AB@8:0?0B:07 D. Sifat Magnet
=30 <4=F41CB:0= 14=3014=30 ;08= F0=6 <4=66C=0:0= <06=4B Bahan
8:0 =30 <4<8;8:8 <06=4B 10B0=6 =30 30?0B <4=60<0B8
10608<0=0 14=3014=30 F0=6 B4@6>;>=6 54@@><06=4B8: A4?4@B8 14A8 30?0B
B4@B0@8: :4B8:0 38B4<?0B:0= 38 30;0< <430= <06=4B8: 10B0=6 B4@A41CB
%012%$<4=4<C:0=107E0<430=<06=4B8:B830:70=F038B8<1C;:0=
>;47A41C07<06=4B%012%$<4=34<>=AB@0A8:0=10608<0=090@C<?030
:><?0A <4=F8<?0=6 :4B8:0 3834:0B:0= 34=60= A41C07 :0E0B 14@0@CA
;8AB@8: 0; B4@A41CB <4=0=30:0= 107E0 38 A4:8B0@ :0E0B 14@0@CA ;8AB@8:
B4@30?0B <430= <06=4B8:
?0:07<430=<06=4B8:8BC?0:0714=3054@@><06=4B8:8BC8B4@0?
:0=30;0<70;0?0A090:076490;0:4<06=4B0=8BC&0301018=8=300:0=
<4<?4;090@8A4<C0B4=B0=6:4<06=4B0=30=?4=4@0?0==F030;0<B4:=>;>68

Medan Magnetik 105


Tes Kompetensi Awal
%"%+3,,%,/%+!)!0(*.-1%/%$!-!&-%2(**%0)!*!-+!'1.!+1.!+"%0(*32$!+!,"3*3+!2('!-

 #4=C@CB=300?0:07:0E0B14@0@CA30?0B<4=6  >10=30A41CB:0=:><?>=4=:><?>=4=4;4:B@>=8:
70A8;:0=<430=<06=4B8: F0=6:4@90=F0<4=670A8;:0=<430=<06=4B8:
 ?0F0=60:0=B4@903898:0:0E0B14@0@CA38A8<?0=38  )41CB:0= 30= 94;0A:0=  94=8A 1070= <06=4B8:
30;0< <430= <06=4B8: >10 94;0A:0= 54=><4=0 4@8:0=2>=B>7=F0<0A8=6<0A8=6A0BC1C07
B4@A41CBA4AC08?4=64B07C0=F0=6B4;07=30<8;8:8

A. Medan Magnetik
1. Medan Magnetik di Sekitar Magnet Permanen
#06=4B8A<4 38:4B07C8 >@0=6 A490: 14@01030103 F0=6 ;0;C /0<0=
3C;CA49C<;07>@0=6<4=64B07C8107E01898714A8F0=614@E0@=0<4B0;8:
0B0C F0=6 38A41CB <06=4B8: <4<8;8:8 A850B <4=0@8: ?0@B8:4;?0@B8:4; 14A8
:4 0@07=F0 !0B0 <06=4B 14@0A0; 30@8 J "'K F08BC AC0BC 304@07 38
A80 !428; B4<?0B 38B4<C:0==F0 10=F0: 4=30?0= <06=4B8: 30?C=
:4<06=4B0= 030;07 A850BA850B 30= 6490;06490;0 30@8 <06=4B
tarik-menarik
8)#&=30B4;07<4<?4;090@8107E0<06=4B<4<8;8:83C0:CBC1
F08BC:CBC1CB0@030=:CBC1A4;0B0= 8:0:CBC1:CBC1A494=8A3834:0B:0=
:43C0 :CBC1 B4@A41CB 0:0= B>;0:<4=>;0: 30?C= 98:0 :CBC1:CBC1
B830: A494=8A 3834:0B:0= :43C0 :CBC1 B4@A41CB 0:0= B0@8:<4=0@8:
&4@70B8:0= !,"!0 
#430= <06=4B8: 030;07 304@07 38 A4:8B0@ <06=4B 38 <0=0 <06=4B
<06=4B ;08= 0B0C 14=3014=30 <06=4B8: F0=6 38;4B0::0= 30;0< 304@07 8=8
tolak-menolak
<0A87 38?4=60@C78 <06=4B B4@A41CB )C<14@ <430= <06=4B8: 381430:0=
Gambar 5.1 <4=9038 3C0 94=8A F08BC <06=4B ?4@<0=4= 30= <06=4B 8=3C:A8
Pola garis gaya magnetik 8 A4:8B0@ <06=4B ?4@<0=4= B4@30?0B <430= <06=4B8: F0=6 30?0B
3860<10@:0=34=60=60@8A60@8A60F0<06=4B8:0@8A60@8A60F0<06=4B8:A4;0;C
:4;C0@30@8:CBC1CB0@0<06=4B30=<0AC::4:CBC1A4;0B0=<06=4B830;0<
<06=4B60@8A60@8A60F0<06=4B8:<4<8;8:80@0730@8A4;0B0=:4CB0@004@07
F0=6<4<8;8:8<430=<06=4B8::C0B3860<10@:0=34=60=60@8A60@8A60F0
F0=6@0?0BA430=6:0=304@07F0=6<430=<06=4B8:=F0;4<073860<10@:0=
34=60= 60@8A60@8A 60F0 <06=4B8: F0=6 @4=660=6 &>;0?>;0 60@8A 60F0
<06=4B8: <06=4B + 30= <06=4B 10B0=6 38BC=9C::0= ?030 !,"!0  
0 1 04@07 0B0C B4<?0B <430= <06=4B8: F0=6 <4<8;8:8 :C0B <430=
<06=4B8:?0;8=614A0@38A41CB:CBC1<06=4B)4B80?<06=4B0;0<0?0?C=
14=BC:=F0A4;0;C<4<8;8:83C0:CBC1F08BC:CBC1CB0@030=:CBC1A4;0B0=
(#'!%+ !0!$!7 <4=660<10@:0= <430= <06=4B8: A410608 60@8A
Sumber: Physics, 1995 60@8A60F00@8A60F0F0=6A4<0:8=@0?0B<4=C=9C::0=<430=<06=4B8:
Gambar 5.2 F0=6A4<0:8=:C0B!C0B<430=<06=4B8:<4=C=9C::0=14A0@=F08=3C:A8
Pola garis gaya magnetik pada <06=4B8: &4@70B8:0= !,"!0 

(a) magnet U dan
(b) magnet batang. 0 1 B


n garis normal
Gambar 5.3
(a) Garis gaya magnetik tegak lurus A
A
menembus bidang A (fluks
magnetik);
(b) Medan magnetik B menembus
bidang A dengan membentuk
sudut
terhadap garis normal.
 0

garis normal

106 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


;C:A <06=4B8:    030;07 10=F0:=F0 60@8A <430= <06=4B8: F0=6 Informasi
38;8=6:C?8 >;47 AC0BC ;C0A 304@07 B4@B4=BC  30;0< 0@07 B460: ;C@CA untuk Anda
)420@0 <0B4<0B8A 30?0B 38BC;8A 107E0 C=BC:  :>=AB0= 30=  :>=AB0=

 :>=AB0= ?4@A0<00==F0 030;07
   - 

 2>A
I

8:0AC3CB
 0B0CB460:;C@CAB4@7030?1830=6%01!,!!- 9
<4=9038
  I 
!4B4@0=60=
-  D4:B>@ A0BC0= A40@07 60@8A =>@<0;
  5;C:A <06=4B8: -1
  ;C0A 1830=6 F0=6 <4;8=6:C?8 >;47  <  Sumber: Conceptual Physics, 1998

  <430= <06=4B8: -1<  Baru-baru ini di dalam tengkorak


burung merpati ditemukan sejenis

AC3CB0=B0@030=- sensor magnet yang tersusun dari


magnet-magnet elementer. Tiap
Contoh 5.1 magnet tersebut terhubung dengan
otak melalui saraf. Sensor tersebut
4@0?0:07:C0B<430=<06=4B8:F0=63870A8;:0=>;475;C:A<06=4B8: E414@F0=6 dapat menentukan posisi arah
<4=4<1CA1830=6A4;C0A  < A420@0B460:;C@CA melintang sepanjang magnet Bumi,
selain itu juga dapat menentukan
!5!" ketinggian posisinya dari permukaan
8:4B07C8  -1  <  Bumi.
4=60=<4=66C=0:0=%01!,!!- 9 38?4@>;47
Information for You
    -1<
 Pigeons have recently been found to
038:C0B<430=<06=4B8:F0=63870A8;:0=030;07 -1<  have multiple-domain magnetite
magnets within their skulls. That are
connected with a large number of
nerves to the pigeon’s brain. Pigeons
2. Medan Magnetik di Sekitar Arus Listrik have a magnetic sense, and not only
+=BC: <4<?4@94;0A ?4<070<0= <4=64=08 <430= <06=4B8: can they discern longitudinal
directions along the earth’s magnetic
?4@70B8:0= !,"!0   !4B8:0 A4@1C: 14A8 38A410@:0= 38 304@07 <430= field, but they can also detect latitude
<06=4B8: A4@1C: 14A8 0:0= <4<14=BC: ?>;0 60@8A60@8A 60F0 <06=4B8: by the dip of the earth’s field.
!4@0?0B0= 60@8A60@8A 60F0 F0=6 180A0 38A41CB  )' !"( B4@A41CB
<4=C=9C::0= 14A0@=F0 :C0B <430= <06=4B8: 38 B4<?0B B4@A41CB 0@8A I
60@8A 60F0 8=8 A0BC 30= F0=6 ;08= B830: ?4@=07 14@?>B>=60= 30= A4;0;C
<4=90C78 :CBC1 CB0@0 30= <4=34:0B8 :CBC1 A4;0B0=
&030 A4:8B0@
  !-1 '0(12(!- %012%$ 
 I

 58A8:0E0=
0A0; 4=<0@: <4=4<C:0= 50:B0 107E0  '(& +( &&)' '(&
I
(&$( !" !"( 0:B0 B4@A41CB 38?4@>;47 A4B4;07 %012%$
<4;0:C:0= AC0BC ?4@2>100= A434@70=0 60@ ;4187 94;0A <4<070<8
?4@2>100=F0=638;0:C:0=%012%$;0:C:0=;07*2(4(2!1 (1(*!14@8:CB Gambar 5.4
Garis-garis gaya magnetik yang
terbentuk oleh serbuk besi
Aktivitas Fisika 5.1 ketika ditempatkan di tempat
yang dipengaruhi oleh kawat
Medan Magnetik di Sekitar Kawat Berarus berarus listrik.
Tujuan Percobaan
Mengamati medan magnetik yang disebabkan oleh kawat berarus listrik.
Alat-alat Percobaan
1. Sebuah baterai 4. Kawat penghantar
2. Kabel 5. Kompas kecil
3. Sebuah saklar

Medan Magnetik 107


Langkah-langkah Percobaan
1. Susunlah peralatan sehingga terlihat seperti Gambar (a). Dalam keadaan
sakelar S terbuka, letakkan kawat penghantar di atas kompas dengan arah
U U U memanjang sejajar dengan jarum kompas.
2. Perhatikan arah penunjukan jarum kompas.
3. Kemudian, tutuplah sakelar S seperti pada Gambar (b). Amati jarum kompas,
U apa yang terjadi?
U U
4. Baliklah polaritas baterai seperti pada Gambar (c). Lakukanlah pengamatan
seperti langkah 2 dan 4. Amati yang terjadi dengan jarum kompas.
S S S S S
S
I I I

S S S I
0 1 2
0 1 2
Gambar 5.5 5. Apakah kesimpulan Anda dari kegiatan ini?
(a) Penghantar tidak dilalui arus listrik;
(b) Penghantar dialiri arus listrik
dari utara; (c) Penghantar dialiri %012%$?4@B0<0:0;8<4<?C1;8:0A8:0=?4=4<C0==F0B4=B0=6?4=60@C7
arus listrik dari arah selatan.
Perhatikan arah simpangan :C0B <430= <06=4B8: 38 A4:8B0@ :0E0B 14@0@CA &030 0E0;=F0 A420@0 B830:
jarumnya. A4=6090 80 <4;4B0::0= 90@C< :><?0A 38 0B0A :0E0B ?0=90=6 F0=6 14@0@CA
*4@=F0B0 90@C< :><?0A B4@A41CB <4=60;0<8 ?4=F8<?0=60= &4@8AB8E0
?4=F8<?0=60= 90@C< :><?0A 30?0B =30 ?4@70B8:0= <4;0;C8 !,"!0  
8:0B830:B4@30?0B0@CAF0=6<4=60;8@<4;0;C8A41C07?4=670=B0@90@C<
:><?0AB4B0??030?>A8A8A48<10=6F08BCCB0@0A4;0B0=A4?4@B8!,"!0  !
!4B8:0 0@CA <4=60;8@ 30@8 0@07 CB0@0 90@C< :><?0A 0:0= <4=F8<?0=6 :4
:0=0= A4?4@B8 !,"!0  " 30= :4B8:0 0@CA <4=60;8@ 30@8 0@07 A4;0B0=
90@C<:><?0A0:0=<4=F8<?0=6:4:8@8A4?4@B8 !,"!0  #
0@8 ?4@2>100= F0=6 38;0:C:0==F0 %012%$ <4=F0B0:0= 107E0 38
A4:8B0@ ?4=670=B0@ 14@0@CA B4@30?0B <430= <06=4B8: F0=6 0@07=F0
14@60=BC=6 :4?030 0@07 0@CA ;8AB@8: F0=6 <4=60;8@ <4;0;C8 ?4=670=B0@
B4@A41CB +=BC: <4=4=BC:0= 0@07 0@CA ;8AB@8: 30= 60@8A60@8A <430=
<06=4B8: =30 30?0B <4=66C=0:0= 0BC@0= B0=60= :0=0=
8:0 0@CA ;8AB@8: 380;8@:0= ?030 :0E0B ;C@CA F0=6 <4=4<1CA B460:
;C@CA ?030 1830=6 F0=6 B4;07 38B01C@8 A4@1C: 14A8 A4@1C:A4@1C: 14A8
Sumber: Conceptual Physics, 1998
0:0= <4=C=9C::0= ?>;0 60@8A60@8A <430= <06=4B8: F0=6 14@14=BC:
Gambar 5.6 ;8=6:0@0= A4?CA0B A4?4@B8 38BC=9C::0= ?030 !,"!0  
Pola garis medan magnetik yang
dibentuk oleh serbuk besi di sekitar @07 60@8A60@8A 60F0 <06=4B8: 38 A4:8B0@ ?4=670=B0@ 14@0@CA 30?0B
kawat lurus berarus listrik. 38B4=BC:0= 34=60= :08307 B0=60= :0=0= A4?4@B8 !,"!0  14@8:CB

Gambar 5.7
(a) Kaidah tangan kanan; (b) Jika arus
menuju pengamat, arah medan
B B
magnetik berputar ke kiri; (c)
Jika arah arus menjauhi B
pengamat, arah medan
magnetik berputar ke kanan.
B

0 1 2


!4B4@0=60=
 0@07 0@CA <4=4<1CA 1830=6 60<10@ <4=34:0B8 ?4=60<0B
 0@07 0@CA <4=4<1CA 1830=6 60<10@ <4=90C78 ?4=60<0B

108 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


8:0 B0=60= :0=0= <4=664=660< ?4=670=B0@ ;C@CA 34=60= 81C 90@8
<4=C=9C::0=0@070@CA;8AB@8:0@07;8?0B0=90@890@8F0=6;08==F0<4=C=
9C::0= 0@07 ?CB0@0= 60@8A60@8A 60F0 <06=4B8:

3. Hukum Biot-Savart
i d
)4B4;07 ?4=4<C0= %012%$ 3C0 >@0=6 58A8:0E0= &@0=28A 14@=0<0

%!-!/2(12%(.230=%+(6!4!0214@70A8;<4=4=BC:0=14A0@=F0<430= r
<06=4B8: F0=6 38B8<1C;:0= >;47 0@CA ;8AB@8: AB018; (.2 30= !4!02 d
dB
P
<4;0:C:0=?4=60<0B0=B4@7030?:>=B@81CA88=3C:A8<06=4B8:?030AC0BC
B8B8: F0=6 38B8<1C;:0= >;47 A41C07 ?4=670=B0@ 14@0@CA ;8AB@8:
!C0B <430= <06=4B8: 38=F0B0:0= 30;0< 8=3C:A8 <06=4B8:
&4@70B8:0= !,"!0  C:C< 8>B)0D0@B <4=F0B0:0= 14A0@=F0
8=3C:A8 <06=4B8: F0=6 38A4101:0= >;47 4;4<4= 0@CA ;8AB@8:

 14@10=38=6 ;C@CA 34=60= :C0B 0@CA ;8AB@8:



 14@10=38=6 ;C@CA 34=60= ?0=90=6 4;4<4= ?4=670=B0@  
 14@10=38=6B4@10;8:34=60=:C03@0B90@0:&0=B0@0A41C07B8B8:B4<?0B Gambar 5.8
?4=6C:C@0= 8=3C:A8 4;4:B@><06=4B8: 34=60= 4;4<4= ?4=670=B0@   Kawat d yang dialiri arus listrik.
 A410=38=6 34=60= A8=CA AC3CB 0?8B 0=B0@0 0@07 0@CA 30= 60@8A ?4=6
7C1C=6 B8B8: & 34=60=  
)420@0 <0B4<0B8A ?4@A0<00= 8>B)0D0@B 30?0B 38BC;8A A410608 14@8:CB
  A8=

  I 
 &
8<0=0
030;07AC3CB0=B0@00@0730@8  30=& 030;07:>=AB0=B0
?4@<4018;8B0A F0=6 <4<8;8:8 =8;08 A410608 14@8:CB
 
 *< 
 
 *< I 

4. Induksi Magnetik di Sekitar Kawat Lurus


&4@70B8:0=!,"!0 )4CB0A:0E0B;C@CA34=60=?0=90=6  380;8@8 d

0@CA ;8AB@8: A478=660 B8<1C; 8=3C:A8 <06=4B8: 38A4:8B0@ :0E0B B4@A41CB


8:0 380<18; 4;4<4=   ?030 :0E0B ;C@CA B4@A41CB 30= A41C07 B8B8: &
F0=6 14@90@0: & 30@8   AC3CB F0=6 3814=BC: >;47 4;4<4=   34=60= &
030;07
 
r
4@30A0@:0= ?4@A0<00= 8>B)0D0@B 14A0@=F0 8=3C:A8 <06=4B8: 38
B8B8: & 030;07

A8=

 
 & dB
0 a
8:0 ?0=90=6 :0E0B   030;07 30@8 =>; A0<?08 90C7 B0: B4@78=660 <0:0 P
8=3C:A8 <06=4B8:=F0 <4=9038
 

 A8=
I
    



 & I
Gambar 5.9
Induksi magnetik akibat kawat
&4@70B8:0= :4<10;8 !,"!0  %01!,!!-  9  <4@C?0:0= 8=3C:A8 lurus berarus di sebuah titik
<06=4B8: :0@4=0 ?4=60@C7 :0E0B   30@8 =>; :4 10E07 38?4@78BC=6:0= yang berjarak a dari kawat
lurus tersebut.
<0:0 8=3C:A8 <06=4B8: B>B0; 38 & 030;07
 

 A8=

   
   

& I

Medan Magnetik 109


Tugas Anda 5.1 ,0@8014;
  30=&30;0<?4@A0<00=8=8A0;8=6B4@8:0BA4AC0814=BC:
Coba Anda cari informasi apakah di
A468B860 F0=6 3814=BC:=F0
sekitar kawat lurus berarus timbul
medan magnetik juga jika arus yang &    
mengalir arus bolak-balik.
30=


A8=
 A8=  
 
  

4=60= <4=AC1AB8BCA8:0= 70@60 D0@8014;D0@8014; 8=8 ?030 %01!,!!-


 9  30= <4=68=B46@0;:0==F0 3830?0B ?4@A0<00= 10@C A410608 14@8:CB

   

     



  

      


 I
 
+=BC: <4=4=BC:0= 0@07 8=3C:A8 <06=4B8:=F0 30?0B 386C=0:0=
0BC@0= B0=60= :0=0= &4@70B8:0= !,"!0 

B B
Gambar 5.10
Arah induksi magnetik di
sekitar kawat lurus berarus. i
(a) Arah arus ke bawah;
(b) Arah arus ke atas.

0 1

Contoh 5.2
)41C07:0E0B;C@CAF0=6A0=60B?0=90=6380;8@80@CA;8AB@8: *4=BC:0=14A0@
8=3C:A8 <06=4B8: 38 0 B8B8: & F0=6 14@90@0:  2< 30@8 :0E0B 1 B8B8: ' F0=6
14@90@0:
2<30@8:0E0B
!5!"
Tantangan 4=60=<4=6C=0:0=%01!,!!- 938?4@>;47
d

untuk Anda
 
-1<     P
0
$   L
I* r
Jika pada kumparan yang dialiri arus      
 < 
listrik ditambahkan inti besi lunak, 
medan magnetik yang
 
-1<     I
    L
I*
ditimbulkannya semakin besar.   
   

< 
Mengapa demikian?
0388=3C:A8<06=4B8:38B8B8:&030;07L
I*30=38B8B8:'030;07 L
I*

110 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


5. Induksi Magnetik di Sekitar Kawat Melingkar
8:0 A4CB0A :0E0B F0=6 <4;8=6:0@ 380;8@8 0@CA ;8AB@8: 38 A4:8B0@ :0E0B Id  z
B4@A41CB 0:0= B8<1C; 8=3C:A8 <06=4B8: F0=6 14A0@=F0 30?0B 38B4=BC:0=

34=60= <4=66C=0:0= ?4@A0<00= 8>B)0D0@B &4@70B8:0= !,"!0  r

0@0 F0=6 <C307 C=BC: <4=678BC=6 14A0@ 8=3C:A8 <06=4B8: 38 A4:8B0@ r
:0E0B <4;8=6:0@ 14@0@CA F08BC 34=60= <4=678BC=6 14A0@ 8=3C:A8 I
<06=4B8: 38 ?CA0B ;8=6:0@0= B4@A41CB B8B8: &
=3C:A8<06=4B8:38?CA0B:0E0B<4;8=6:0@30?0B38B4=BC:0=A4?4@B8 0
a
?030 ?4=4=BC0= 8=3C:A8 <06=4B8: 38 A4:8B0@ :0E0B ;C@CA 8:0 =30
?4@70B8:0= D0@8014;
 ?030 !,"!0  030;07 A414A0@  H :0@4=0 0
B460: ;C@CA 34=60= 0@07 4;4<4=   0@60 0 A0<0 34=60=  :0@4=0 x y
:43C0=F0 14@78<?8B0= A478=660 98:0 D0@8014;D0@8014; B4@A41CB
38<0AC::0= :4 30;0< ?4@A0<00= 8>B)0D0@B 0:0= 3830?0B <430=
Gambar 5.11
<06=4B8: 38 ?CA0B ;8=6:0@0= A410608 14@8:CB Induksi magnetik di pusat kawat

 A8= 

 melingkar berarus.
    
   
&4@;C =30 ?4@70B8:0= 107E0 ?0=90=6 :0E0B A0<0 34=60= :4;8;8=6
:0E0B A478=660 8=B46@0; <4<8;8:8 10B0A 30@8 =>; A0<?08    A478=660
?4@A0<00= <4=9038
 

  
 

$      
 

$  I

%01!,!!-  914@;0:CC=BC:A0BC:0E0B<4;8=6:0@ 8:0B4@30?0B
 ;8;8B0= :0E0B <4;8=6:0@ <0:0 8=3C:A8 <430= <06=4B8: 38 ?CA0B
;8=6:0@0= :0E0B <4=9038


$  I

@07 <430= <06=4B8: 30?0B 38B4=BC:0= 34=60= 0BC@0= B0=60= :0=0=
Tantangan
A4?4@B8 ?030 !,"!0 
untuk Anda
Contoh 5.3 Perhatikan gambar berikut.
&4@70B8:0=60<10@14@8:CB 8:08=3C:A8<06=4B8:38?CA0B;8=6:0@0=14@0@CA;8AB@8:
I
F0=614@90@890@8030;07B4=BC:0=8=3C:A8<06=4B8:38B8B8:&
0 1 I

I
2I 2I a2
a a1
a
P
I I A
P
Penghantar berbentuk dua
!5!" setengah lingkaran konsentris,

0 %;47:0@4=014=BC::0E0B70=F014@C?0 ;8=6:0@0=14A0@8=3C:A8<06=4B8:38 memiliki jari-jari a1 = 2 cm dan


a2 = 4 cm. Penghantar dialiri oleh

030;07$ 34=60=0@07 <0AC:1830=6 arus listrik I = 2 A.Tentukanlah besar




induksi magnetik total yang timbul
1 (4AC;B0=:C0B<430=<06=4B8:38B8B8:030;07$ I 
di titik pusat A.

Medan Magnetik 111


6. Induksi Magnetik di Pusat dan Ujung Solenoida
# "# 030;07 AC0BC ;8;8B0= :0E0B ?4=670=B0@ F0=6 ?0=90=6 0B0C
P
:C<?0@0= @0?0B F0=6 <4=F4@C?08 ;8;8B0= ?460A A4?4@B8 F0=6 38BC=9C::0=
?030!,"!0  ! 8:0:C<?0@0=?4=670=B0@388@8AA420@0<4<1C9C@
<4;8=B0=60:0=3830?0B8@8A0=?4=0<?0=6A4?4@B8?030!,"!0  "
!C<?0@0=?4=670=B0@F0=614@0@CA;8AB@8:0:0=<4=670A8;:0=60@8A<430=
<06=4B8:34=60=?>;0A0<034=60=F0=63870A8;:0=>;47<06=4B10B0=6
8:0 ?0=90=6 A>;4=>830    30= B4@38@8 0B0A  1C07 ;8;8B0= 9C<;07
0 ;8;8B0=C=BC:A4B80?A0BC0=?0=90=6<4=9038 "   30=90@890@8:C<?0@0=

=F0  =3C:A8 <06=4B8: 38 B8B8: & F0=6 B4@;4B0: ?030 AC<1C A>;4=>830
a 30= 38A4101:0= >;47 4;4<4= A>;4=>830 A4?0=90=6 , 030;07
P C

A  "

r
  A8=  I

&
x
F D  030;07 AC3CB 0=B0@0 & 30= , A478=660
d
  A8= &     2>A42
1 & A8=
Gambar 5.12 ,  2>B0= ,   2>B0= ,    2>A42 
(a) Solenoida yang dialiri 
arus listrik; (b) Penampang irisan 4A0@=F0 8=3C:A8 <06=4B8: 38 & >;47 A4;C@C7 ?0=90=6 :0E0B A>;4=>830
membujur solenoida.
34=60=<4=AC1AB8BCA8:0=70@60&30=,:430;0<%01!,!!- 9030;07

"

       A8= 


 "

 2>A   2>A   I



Tokoh
8:0A>;4=>830B4@A41CBA0=60B?0=90=6A478=660
 H30= 
 H
14A0@8=3C:A8<06=4B8:38?CA0BA>;4=>830030;07
Hans Oersted

  
" 0B0C   I

(1777–1851) 
4A0@8=3C:A8<06=4B8:38C9C=6A>;4=>83034=60=
 H30=  H
030;07

"

   0B0C   I



Contoh 5.4
)41C07A>;4=>830F0=6?0=90=6=F0   <30=90@890@8& <<4<8;8:8 ;8;8B0=
A>;4=>830B4@A41CB380;8@80@CAA414A0@ 
Hans Oersted adalah seorang ahli
Fisika berkebangsaan Denmark. Pada
0 *4=BC:0=8=3C:A8<06=4B8:38C9C=6A>;4=>830
tahun 1819 ia menemukan 1 8:0A>;4=>83038@4=660=6:0=A478=660?0=90=6=F03C0:0;8A4<C;014@0?0:07
hubungan mendasar antara 14A0@=F08=3C:A8<06=4B8:38C9C=6A>;4=>830B4@A41CB
kemagnetan dan kelistrikan.
Percobaannya menunjukkan
!5!"
terjadinya pembelokan pada jarum 0 =3C:A8 <06=4B8: 38 C9C=6 A>;4=>830 38B4=BC:0= 34=60= <4=66C=0:0=
kompas ketika didekatkan dengan %01!,!!- 9
F08BC
kawat berarus. Fenomena ini dikenal
dengan elektromagnetisme.
"
 
 -1<      
< 


Sumber: www.allautobiographies.com $   
 *

112 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


1 8:0?0=90=6=F0389038:0=3C0:0;8A4<C;0   <A478=6608=3C:A8<06=4B8:
38C9C=6A>;4=>830<4=9038
Kata Kunci
   • medan magnetik
 
 -1<      

"  <   
 *
• garis gaya magnetik
$  • fluks magnet
• kaidah tangan kanan
• hukum Biot-Savart
• solenoida
• toroida
6. Induksi Magnetik di Sumbu Toroida • induksi magnetik
#&# 030;07 :C<?0@0= F0=6 38;4=6:C=6:0= A478=660 AC<1C=F0
<4<14=BC: A41C07 ;8=6:0@0= 8:0 B>@>830 380;8@8 0@CA ;8AB@8: 0:0= B8<1C;
60@8A60@8A<430=<06=4B8:14@14=BC:;8=6:0@0=3830;0<B>@>830B4@A41CB lingkaran arus
4A0@=F0 8=3C:A8 <06=4B8: 38 B8B8: & F0=6 14@030 38 ?CA0B AC<1C
B>@>830 030;07
 
" I

$8;08"030;079C<;07;8;8B0=?4@A0BC0=:4;8;8=6;8=6:0@0= 2 a 
a
A478=660 %01!,!!-  9  30?0B 38BC;8A A410608 14@8:CB

I


 
!4B4@0=60= B
  90@890@8 B>@>830 < Gambar 5.13
  9C<;07 ;8;8B0= Toroida yang dialiri arus listrik.

Tes Kompetensi Subbab A


%0)!*!-+!'$!+!,"3*3+!2('!-

 *4=BC:0=0@07<430=<06=4B8:38B8B8:&?03060<10@  8:08=3C:A8<06=4B8:38?CA0B:0E0B;8=6:0@0=F0=6
14@8:CB 14@0@CA
30=14@90@890@8030;07B4=BC:0=8=3C:A8
0 1 2 P
<06=4B8:38B8B8:&?03060<10@14@8:CB
P
0 9I
I I I
6I
P

2I P a
 )41C07 :0E0B ;C@CA 14@0@CA ;8AB@8: 38;4B0::0= <4 2a
<0=90=6?0300@07CB0@0A4;0B0= 8:00@CA<4=60;8@
3a
?030:0E0B30@8CB0@0:4A4;0B0=B4=BC:0=0@07<430=
<06=4B8:38B8B8:&F0=614@90@0:&380B0A:0E0BB4@A41CB 1
 &03060<10@14@8:CB I
y+ 2a
P
B


x– I x+
A  )41C07:C<?0@0=:0E0B14@380<4B4@ 2<B4@38@80B0A
z ;8;8B0=*4=BC:0=14A0@0@CAF0=6<4=60;8@<4;0;C8
y–
:C<?0@0= 8BC 98:0 14A0@ 8=3C:A8 <06=4B8: 38 ?CA0B
&4=670=B0@   F0=6 14@0@CA ;8AB@8: 14@78<?8B0= 30= :C<?0@0=L
I -1< 
A40@0734=60=AC<1C,?>A8B85*4=BC:0=0@07<430=
<06=4B8:38B8B8:30=

Medan Magnetik 113


B. Gaya Magnetik
    8 !4;0A . =30 B4;07 <4=64B07C8 107E0 98:0 ?4=670=B0@ F0=6
380;8@8 0@CA ;8AB@8: 30= 38B4<?0B:0= 38 304@07 <430= <06=4B8:
  I   ?4=670=B0@B4@A41CB0:0=<4=60;0<860F00F0F0=6380;0<8?4=670=B0@
B4@A41CB 38=0<0:0= - !"( 0B0C - #&"(.
    &4@70B8:0=!,"!0  )4CB0A:0E0B34=60=?0=90=6  F0=6380;8@8
 F
   0@CA;8AB@8:
38B4<?0B:0=3830;0<<430=<06=4B8:F0=60@07=F0B460:
;C@CA <4=4<1CA 1830=6 :4@B0A !0E0B B4@A41CB 0:0= <4;4=6:C=6 :0@4=0
    ?4=60@C760F0<06=4B8:4A0@=F060F0<06=4B8:F0=6380;0<8>;47:0E0B
    14@0@CA ;8AB@8: 38 30;0< <430= <06=4B8: 14@10=38=6 ;C@CA 34=60= :C0B
Gambar 5.14
0@CA ?0=90=6 :0E0B ?4=670=B0@ :C0B <430= <06=4B8: 30= A8=CA AC3CB
Seutas kawat berarus I berada di 0=B0@0 0@07 0@CA 30= 0@07 8=3C:A8 <06=4B8: )420@0 <0B4<0B8A 14A0@
ruang yang dipengaruhi medan 60F0 <06=4B8: 30?0B 38BC;8A:0= A410608 14@8:CB
magnetik B sehingga timbul
gaya magnetik (F) pada kawat  
 A8=
I

tersebut.
!4B4@0=60=
 60F0 <06=4B8: $

 :C0B 0@CA ;8AB@8: 
  8=3C:A8 <06=4B8: *

 AC3CB F0=6 3814=BC: >;47
 34=60= 
  ?0=90=6 :0E0B ?4=670=B0@
0;0< 14=BC: D4:B>@ %01!,!!-  9  30?0B 38BC;8A A410608 14@8:CB
L  I


1. Menentukan Arah Gaya Magnetik


I =30 B4;07 <4=64B07C8 107E0 98:0 A4CB0A :0E0B F0=6 <4<8;8:8
?0=90=6  380;8@80@CA;8AB@8:30=38B4<?0B:0=3830;0<<430=<06=4B8:

 0:0= B8<1C; 60F0 <06=4B8: 4A0@=F0 60F0 <06=4B8:  ?030 :0E0B
 14@0@CA30?0B38B4=BC:0=34=60=<4=66C=0:0=%01!,!!- 9:0=
B4B0?8 10608<0=0:07 20@0 <4=4=BC:0= 0@07 30@8 60F0 <06=4B8: +=BC:
B <4=64B07C8=F0 ;0:C:0=;07 *2(4(2!1 (1(*! 14@8:CB 8=8

Aktivitas Fisika 5.2


Gambar 5.15
Gaya Magnetik
Penghantar panjang  berarus
Tujuan Percobaan
listrik I di dalam medan
magnetik homogen B.
Mengamati gaya magnetik
Alat-Alat Percobaan
1. Aluminium foil 4. Sebuah sakelar
2. Sebuah magnet U 5. Dua buah penjepit
3. Sebuah baterai
Langkah-Langkah Percobaan
1. Susunlah peralatan tersebut, seperti pada gambar berikut.
pita sebelum
F
aluminium sakelar ditutup,
P
pita aluminium
dalam keadaan
penjepit mendatar

Q
– + – +
sakelar sakelar

114 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


2. Tutuplah sakelar agar arus listrik mengalir melalui pita aluminium. F
3. Apakah yang terjadi dengan pita aluminium tersebut?
4. Ubahlah polaritas dari baterai, kemudian amati yang terjadi pada pita
aluminium. U S
5. Balikkan posisi kutub magnet U, kemudian amati yang terjadi pada pita B
aluminium.
6. Apakah kesimpulan Anda dari kegiatan ini?

&4@70B8:0= !,"!0   8:0 :0E0B ?4=670=B0@ F0=6 380;8@8 0@CA


;8AB@8:
 38;4B0::0= 38 30;0< 304@07 <430= <06=4B8:  :0E0B B4@A41CB
Gambar 5.16
0:0=<4=60;0<860F0<06=4B8: F0=60@07=F0A4?4@B838BC=9C::0=?030 Gaya magnetik yang dialami kawat
60<10@ B4@A41CB A478=660 :0E0B 0:0= <4;4=6:C=6 :4 0B0A penghantar berarus listrik.
:0= B4B0?8 98:0 ?>;0@8B0A 10B4@08 3810;8: :0E0B 0:0= <4;4=6:C=6
:410E070:810B30@860F0<06=4B8:F0=60@07=F0:410E07468BC?C;0 I
F
70;=F0 98:0 0@07 8=3C:A8 <06=4B8: 38C107 34=60= 20@0 <4=6C107 ?>A8A8 B
<06=4B + 0@07 30@8 60F0 <06=4B8: 14@60=BC=6 ?030 0@07 0@CA ;8AB@8: 

30= 0@07 <430= <06=4B8: 
0;0<<4=4=BC:0=0@0760F0<06=4B8:F0=6380;0<8:0E0B14@0@CA;8AB@8:
3830;0<<430=<06=4B8:30?0B386C=0:0=:08307B0=60=:0=0=14@8:CB8=8
 ( $ ("" "" ) '!" '" !$( & -"
&$(" !")") & !" !"(  " ) & !")")  &
Gambar 5.17
&)' '(& & #&#" ( $ ("" !")")" & - !"( Arah gaya magnetik sesuai dengan
-"  ! #  +( &&)' ?4@70B8:0= !,"!0  kaidah tangan kanan.
0380@0760F0<06=4B8:34=60=:08307B0=60=:0=0=<4=C=9C::0=
0 81C 90@8 A410608 0@07 0@CA 
 Informasi
1 0@07 60F0 <06=4B8: :4;C0@ 30@8 B4;0?0: B0=60=   untuk Anda
2 AC3CB
 030;07 AC3CB F0=6 3814=BC: >;47 81C 90@8 
 34=60= 90@8
F0=6 ;08==F0 

Contoh 5.5
&4=670=B0@ &' F0=6 ?0=90=6=F0     < 30= Q
8=3C:A8<06=4B8: *B4@;4B0:?0301830=630B0@
:43C0=F0<4<14=BC:AC3CB
 HA0BCA0<0

;08= 8:0 60F0 <06=4B8:  F0=6 14:4@90 ?030 


?4=670=B0@14A0@=F0 $34=60=0@07A4?4@B8?030 B
60<10@B4=BC:0=14A0@30=0@070@CA;8AB@8:F0=6
<4=60;8@?030?4=670=B0@8BC
P F Sumber: Physics for Scientist and Engineers
!5!" Ion bermuatan dari Matahari
4=60=<4=66C=0:0=:08307B0=60=:0=0=38?4@>;470@070@CA30@8&:4')4AC08 mendekati Bumi dan masuk ke
34=60=%01!,!!- 9 38?4@>;47 atmosfer menuju daerah kutub
 
 A8=
$ *
 <A8= H pada umumnya dikatakan adanya
pengaruh medan magnetik Bumi.
$

Kadang-kadang kejadian ini


  
 *  < 
menimbulkan fenomena yang
disebut aurora borealis atau cahaya
utara di daerah lintang utara.

038:C0B;8AB@8:030;07  <4=60;8@30@8&:4'
Information for You
Charged ions approach the Earth from
2. Gaya Magnetik pada Muatan yang Bergerak the Sun and enter the atmosphere
mainly near the poles, sometimes
8:0 <C0B0= ;8AB@8: % 14@64@0: 34=60= :424?0B0= * 30;0< <430= causing a phenomenon called the
<06=4B8:7><>64=0:0=B8<1C;60F0<06=4B8:?030<C0B0=B4@A41CB aurora borealis or northern lights in
northern latitudes.
=30 B4=BC <4=64B07C8 107E0 7C1C=60= 0=B0@0 <C0B0= % 30= :C0B

Medan Magnetik 115


%
0@CA 
 030;07
  A478=660 %01!,!!-  9  30?0B 38=F0B0:0=
(
<4=9038 %
B
   A8=

(
"8=B0A0= F0=6 38B4<?C7 <C0B0= 30;0< A4;0=6 E0:BC ( A0<0 34=60=

14A0@ :424?0B0= F08BC *  A478=660 14A0@ 60F0 <06=4B8: ?030 <C0B0=
(
R F v ;8AB@8: F0=6 14@64@0: 30?0B 38=F0B0:0= 34=60= ?4@A0<00=

A
 %*A8=
I

!4B4@0=60=
*  14A0@ :424?0B0= <C0B0= <A

 AC3CB 0?8B 0=B0@0 :424?0B0= * 30= <430= <06=4B8: 
Gambar 5.18
Gaya yang dialami muatan &0@B8:4; 14@<C0B0= F0=6 14@64@0: B460: ;C@CA B4@7030? <430=
bergerak dalam medan <06=4B8:  0:0= <4=60;0<8 60F0 <06=4B8: F0=6 0@07=F0 A4;0;C B460:
magnetik. ;C@CA B4@7030? 0@07 :424?0B0= 4=60= 34<8:80= 60F0 <06=4B8:
14@5C=6A8 A410608 60F0 A4=B@8?4B0; A478=660 64@0: ?0@B8:4; <4@C?0:0=
64@0: <4;8=6:0@ 14@0BC@0= A4?4@B8 B0<?0: ?030 !,"!0  =60B
5C=6A8 60F0 A4=B@8?4B0; ?030 64@0: <4;8=6:0@
4@30A0@:0= %01!,!!-  9 C=BC:
= 
  60F0 <06=4B8:
38=F0B0:0= 34=60= ?4@A0<00=
 %* I

&0@B8:4; 14@<C0B0= 14@64@0: <4;8=6:0@ :0@4=0 <4=30?0B:0= 60F0
A4=B@8?4B0;F08BC60F0<06=4B8:#4=C@CBC:C<$4EB>=?03064@0:
<4;8=6:0@ 14@0BC@0= 14A0@=F0 60F0 30?0B 38BC;8A:0= A410608 14@8:CB
 *
B  !' %* !
&
r
!*
& I 
%
x

V +q !4B4@0=60=
+ &  90@890@8 ;8=B0A0= <
S   8=3C:A8 <06=4B8: *
!  <0AA0 ?0@B8:4; :6
Gambar 5.19
Pengukuran massa ion %  <C0B0= ?0@B8:4; 
menggunakan spektroskop massa. *  :424?0B0= ;8=40@ ?0@B8:4; <A
0608<0=0:0720@0<4=6C:C@<0AA0A41C07?0@B8:4;14@<C0B0=8>=
+=BC:<4=6C:C@<0AA0A41C07?0@B8:4;14@<C0B0=8>=30?0B386C=0:0=
A?4:B@>A:>? <0AA0 &4@70B8:0= !,"!0  F0=6 <4=68;CAB@0A8:0=
A41C07 A?4:B@>A:>? <0AA0
&0@B8:4; 14@<C0B0= 8>= % 3870A8;:0= >;47 ?4=670A8; 8>= A4B4;07
B8<1C; <430= ;8AB@8: 0:810B 1430 ?>B4=A80;  >= B4@A41CB <4=8=660;:0=
B4<?0B ) :4<C380= <0AC: :4 30;0< @C0=6 F0=6 38 30;0<=F0 B4@30?0B
<430= <06=4B8: 7><>64=  <4;0;C8 A41C07 24;07 #430= <06=4B8: 
<4=F4101:0=8>=14@64@0:A4B4=607;8=6:0@0=34=60=90@890@8&3830;0<
@C0=6 B4@A41CB
4A0@=F0 4=4@68 :8=4B8: 8>= ?030 A00B <C=2C; 30= <C;08 14@64@0:
A0<0 34=60= =>; :0= B4B0?8 A4B4;07 8>= 14@64@0: 30= A0<?08 38 ?>A8A8

0:78@=F08>=B4@A41CB<4<8;8:84=4@68:8=4B8:A414A0@ !*  >=14@64@0:

116 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


:0@4=0030=F0?4@C1070=?>B4=A80;3830;0<A?4:B@>A:>?A414A0@I%;47
:0@4=0 <C0B0= F0=6 14@64@0: 030;07 <C0B0= ?>A8B85 8>= ?4@C1070=
Tantangan
4=4@68 ?>B4=A80; F0=6 B4@9038 0:810B 64@0:0= 8>= B4@A41CB 030;07 untuk Anda
 $  % Suatu partikel bermuatan 0,04 C
bergerak sejajar dengan kawat
4@30A0@:0= C:C< !4:4:0;0= =4@68 #4:0=8: berarus listrik 10 A. Jika jarak antara
   $  partikel dan kawat 5 cm, hitunglah
berapa gaya yang dialami partikel

tersebut?
!*  % 

%
* I

!
%01!,!!-  9  030;07 ?4@A0<00= F0=6 <4=F0B0:0= 14A0@=F0
:424?0B0= 8>= 38 30;0< A?4:B@>A:>? 4=60= <4=AC1AB8BCA8:0=
%01!,!!-  9  :4 %01!,!!-  9  <0:0 0:0= 38?4@>;47
!*
&
%
! %
&
% !


!
& I 
 %
&4@70B8:0= :4<10;8 !,"!0  ,  & <0:0
!
,  & 
 %
4=60= 34<8:80= 14A0@=F0 <0AA0 8>= ?0@B8:4; 14@<C0B0= 30?0B
38=F0B0:0= 34=60= ?4@A0<00=
 %,  %&
! 0B0C !  I 
 

Contoh 5.6
)41C07?0@B8:4;14@<C0B0= 14@03030;0<<430=<06=4B8:7><>64=
I *
8:0:424?0B0=?0@B8:4;B460:;C@CA<430=<06=4B8:=F030=;8=B0A0=?0@B8:4;14@C?0
;8=6:0@0=34=60=90@890@8 2<B4=BC:0=14A0@=F0<><4=BC<?0@B8:4;
!5!"
8:4B07C8 % L
I

I *
 2<  <
4=60=<4=66C=0:0=%01!,!!- 9 0:0=38?4@>;47

  !* !*  %
%
4=60=34<8:80=<><4=BC<?0@B8:4;030;07
 !*%
 L
I
I *  <
 L
I$A
038<><4=BC<?0@B8:4;B4@A41CB030;07 L
I$A

Medan Magnetik 117


Contoh 5.7
)41C07?0@B8:4;14@64@0:38A4:8B0@:0E0B14@0@CA;8AB@8:A4?4@B860<10@14@8:CB
*4=BC:0=0@0760F0<06=4B8:F0=6380;0<8?0@B8:4;98:0
B
?0@B8:4;B4@A41CB
0 ?@>B>=
1 4;4:B@>=
I
!5!"
@07 <430= <06=4B8:  38 0B0A :0E0B 030;07 :4;C0@
1830=6:4@B0AA430=6:0=3810E07:0E0B<0AC:1830=6 B
:4@B0A 0380@0760F0 38?4@>;4730@8:08307B0=60=
:0=0=
0 +=BC:?0@B8:4;14@<C0B0=?>A8B85F08BC?@>B>=0@0760F0 <4=34:0B8:0E0B
1 +=BC:?0@B8:4;14@<C0B0==460B85F08BC4;4:B@>=0@0760F0 <4=90C78:0E0B

3. Gaya Magnetik antara Dua Kawat Sejajar


&030 3C0 :0E0B ?4=670=B0@ A49090@ F0=6 B4@?8A07 A490C7  380;8@8 0@CA
;8AB@8:

 30=
 &030 !,"!0  !

 A40@07 34=60=
 30= ?030
!,"!0  "

 14@;0E0=0= 0@07 34=60=


 *4@=F0B0 ?030 !,"!0
 !:43C0:0E0BA0;8=6<4=34:0B0B0CB0@8:<4=0@8:A430=6:0=?030
!,"!0  " :43C0 :0E0B A0;8=6 <4=90C7 0B0C B>;0:<4=>;0: =8
<4=C=9C::0= 107E0 0=B0@0 :43C0 :0E0B B8<1C; 60F0 <06=4B8:
garis medan garis medan garis medan garis medan
karena I1 I1 I2 karena I2 karena I1 I1 I2 karena I2

B2 B1
B1
Gambar 5.20 F1 F2
Q P F1 Q P F2
Dua buah penghantar lurus
sejajar dialiri oleh arus listrik. B2
(a) I1 searah dengan I2.
(b) I1 berlawanan arah dengan I2.

a a

0 1
4A0@=F060F0B8<10;10;8:0=B0@0:0E0BA0BC30=:0E0BF0=6;08=30?0B
38BC@C=:0=A41060814@8:CB&030!,"!0  !0@CA;8AB@8:

<4=8<1C;:0=
8=3C:A8<06=4B8:
38B8B8:<0:014A0@
030;07


 

 
&4=670=B0@14@0@CA
0:0=38?4=60@C78>;478=3C:A8<06=4B8:
A478=660
<4=60;0<860F0<06=4B8: A4AC0834=60=?4@A0<00=
 

 A8=




 

 A8= 


      
)4;0=9CB=F0?4=670=B0@14@0@CA
<4=8<1C;:0=8=3C:A8<06=4B8: 38B8B8:

4A0@=F0   
 

118 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


&4=670=B0@0@CA

0:0=38?4=60@C78>;478=3C:A8<06=4B8: A478=660 Kata Kunci


<4=60;0<860F0<06=4B8:A4AC0834=60=?4@A0<00=
• gaya magnetik





 


A8= 
    


A8= 
    • kaidah tangan kanan
 

0@8?4@A0<00=?4@A0<00=B4@A41CB38?4@>;4760F0?4@A0BC0=?0=90=6
C=BC::43C0?4=670=B0@030;07A0<0%;47:0@4=08BC30?0B38A8<?C;:0=
107E0 $ ) $""(& )&)' '& -"  & &)' '(& " (&
- (&!"&  ) &)'"- !!  & -" '! '""
- (# !"#  " (&  ) &)' '(&"- & +"" &

038
  38A41CB A410608  F08BC

 


I 
  
8:0

 
 %01!,!!-  9  30?0B 38BC;8A <4=9038


I 
  

Contoh 5.8
C0:0E0BA49090@F0=6A0BCA0<0;08=14@90@0: 2<380;8@80@CA;8AB@8:A0<014A0@ 8:0
0=B0@0:43C0=F0B8<1C;60F0B8<10;10;8:?4@A0BC0=?0=90=6A414A0@ L
I $<
78BC=6;07:C0B0@CA?030<0A8=6<0A8=6:0E0B
!5!"
8:4B07C8
 2<  <

 L
I $<

0F0?4@A0BC0=?0=90=6F0=6380;0<8:43C0:0E0B<4<4=C78?4@A0<00=

 

 $<   
-1<  



      < 

   
 
038:C0B0@CA?030<0A8=6<0A8=6:0E0B030;07 

Tes Kompetensi Subbab B


%0)!*!-+!'$!+!,"3*3+!2('!-

 )41C07:0E0BF0=6?0=90=6=F0 2<14@030B460:;C@CA A414A0@   L


I
 $ 14@0?0:07 14A0@ :424
3830;0<<430=<06=4B8: 8:0@0?0B5;C:A<06=4B8:=F0 ?0B0==F0
 B4A;030=0@CAF0=6<4=60;8@<4;0;C8:0E0B   )41C07?@>B>=%I
L
I
14@64@0:34=60=
B4=BC:0=60F0<06=4B8:F0=6380;0<8:0E0B :424?0B0= L
I<A<4;0;C8AC0BC<430=<06=4B8:
 )4?>B>=6:0E0B?0=90=6=F0 <30=14@<0AA0 6 F0=6A4@10A0<034=60=8=3C:A8<06=4B8:  *
!0E0B 38@4=B0=6:0= 7>@8G>=B0; <4<>B>=6 <430= 30;0<0@07AC<1C.?>A8B85 8:0?@>B>=14@64@0:?030
<06=4B8:  *F0=69C607>@8G>=B0;30=<4<14=BC: 1830=6,-30=<4<1C0BAC3CB HB4@7030?AC3CB.
AC3CB HB4@7030?:0E0B4@0?0:07:C0B0@CAF0=6 ?>A8B85B4=BC:0=14A0@30=0@0760F0<06=4B8:F0=6
<4=60;8@ 30;0< :0E0B C=BC: <4=68<10=68 60F0 14:4@90?030?@>B>=
6@0D8B0A8
<A   )41C07?@>B>=38B4<10::0=A4?0=90=6AC<1C,?>A8B85
 )41C07 4;4:B@>= %  I
 L
I
  14@64@0: 38 34=60= :424?0B0=   L
 <A 4@0: ?@>B>=
30;0< AC0BC <430= <06=4B8: A4@10 A0<0 34=60= <4;8=B0A8<430=<06=4B8:  **4=BC:0=14A0@0@07
8=3C:A8 <06=4B8:   B4A;0 @07 64@0: 4;4:B@>= 60F0F0=614:4@90?030?@>B>=8BC98:060@8A60@8A60F0
<4<14=BC: AC3CB  H B4@7030? 0@07 60@8A <430= <06=4B8:14@0@07:40AC<1C,=460B851AC<1C.
<06=4B8: 8:0 4;4:B@>= <4=60;0<8 60F0 <06=4B8: ?>A8B852AC<1C-=460B85

Medan Magnetik 119


C. Aplikasi Gaya Magnetik
&4=66C=00=60F0<06=4B8:30;0<:4783C?0=A470@870@80=B0@0;08=A410608
14@8:CB
1. Motor Listrik
&4@=07:07=30<4<1>=6:0@38=0<>?030:8?0A0=68=0B0C38=0<>
?030 @038> ($ 8=0<> F0=6 030 ?030 0;0B B4@A41CB A414=0@=F0 030;07
<>B>@F0=63864@0::0=>;47B4=060;8AB@8:#>B>@;8AB@8:030;070;0BF0=6
<4=6C107 4=4@68 ;8AB@8: <4=9038 4=4@68 :8=4B8: 64@0: ):4<0 <>B>@
;8AB@8: A434@70=0 38BC=9C::0= ?030 !,"!0  
F
poros
B
arah putaran
A C
B
Gambar 5.21 I
Skema motor listrik D
sik k o m
at u F
ka t a t
rb o r
on I

Tugas Anda 5.2 !C<?0@0=38;4B0::0=380=B0@0<430=<06=4B8:)4AC0834=60=


Anda mengenal kipas angin, mesin :08307B0=60=:0=0=:43C0:0E0B0:0=<4=60;0<860F0<06=4B8:
cuci, dan motor penggerak mesin F0=60@07=F0:40B0A30=:0E0B0:0=<4=60;0<860F0<06=4B8: F0=6
jahit. Alat-alat tersebut dihubungkan
dengan listrik arus AC. Carilah cara
0@07=F0:410E07 038?030A8A8A8A8:C<?0@0=F0=614@;0E0=0=14:4@903C0
kerjanya. Apakah cara kerjanya sama 60F0F0=6A0<014A0@14@;0E0=0=0@0730=60@8A:4@90=F014@1430!43C0
dengan motor listrik yang dibahas 60F0A4?4@B88=838A41CB#$ %;47:0@4=0030=F0:>?4;8=8:C<?0@0=
berdasarkan Gambar 5.21?
0:0=14@?CB0@A40@07?CB0@0=90@C<90<
&030?>A8A8D4@B8:0; H0@0760F0 0:0=A460@8A:4@90A478=660:>?4;
A0<0 34=60= =>; :0= B4B0?8 :C<?0@0= B830: ;0=6AC=6 14@74=B8 A4101
<0A87 <4<8;8:8 :424?0B0= 0E0; )4;0=9CB=F0 3870A8;:0= ;068 :>?4; A478=660
:C<?0@0=30?0BB4@CA14@?CB0@)4B4;07<4=4<?C7A4B4=607?CB0@0=
 H
0@CA;8AB@8:F0=6<4;0;C8:0E0B30=14@C1070@07:810B=F0B8<1C;
<><4=:>?4;F0=60@07=F014@;0E0=0=34=60=<><4=:>?4;F0=6?4@B0<0
A478=660 :C<?0@0= 0:0= 14@?CB0@ :4<10;8 :4 ?>A8A8 A4<C;0
60@ :C<?0@0= 14@?CB0@ B4@CA<4=4@CA A4B80? C9C=6 :C<?0@0=
387C1C=6:0= 34=60= 28=28= 14;07 0B0C #!)((#& F0=6 B4@1C0B 30@8
B4<1060 )4B80? :><CB0B>@ 38B4:0= >;47 A8:0BA8:0B :0@1>= !><CB0B>@
8:CB 14@?CB0@ 14@A0<0A0<0 34=60= :C<?0@0= B4B0?8 A8:0BA8:0B :0@1>=
B830: 8:CB 14@?CB0@ B4B0? ?030 B4<?0B=F0 0; 8=8 <4=60:810B:0= 0@07
0@CAF0=6<4;0;C8:0E0B30=14@C1070@07A4B80?A4B4=607?CB0@0=
A478=660 :C<?0@0=  30?0B 14@?CB0@ B4@CA<4=4@CA
F

b
2. Galvanometer
a 0;D0=><4B4@ 030;07 :><?>=4= 30A0@ 30@8 0<?4@4<4B4@ D>;B<4B4@
U S 30= >7<<4B4@ ):4<0 60;D0=><4B4@ 38BC=9C::0= ?030 !,"!0  
0680= F0=6 B4@?4=B8=6 30@8 0;0B C:C@ 8=8 030;07 A41C07 8=B8 14A8
F ;C=0:F0=638;8;8B8:0E0BA478=660<4<14=BC::C<?0@0=F0=638;4B0::0=
I
pivot
38 0=B0@0 :CBC1 CB0@0 30= A4;0B0= A41C07 <06=4B
I !4B8:0 0@CA ;8AB@8: <4=60;8@ <4;0;C8 :C<?0@0= A8A8A8A8 :C<?0@0= F0=6
Gambar 5.22 14@030 38 34:0B :CBC1 CB0@0 30= :CBC1 A4;0B0= <06=4B 0:0= <4=60;0<8
Skema galvanometer 60F0F0=614@;0E0=0=0@07A478=660:C<?0@0=0:0=14@?CB0@:0=B4B0?8

120 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


?460AA?8@0;0:0=<4=670<10B:C<?0@0=:C<?0@0=B4@A41CBA478=660:C<?0@0=
70=F014@?CB0@34=60=AC3CBB4@B4=BCF0=614A0@=F0A410=38=634=60=14A0@
0@CA;8AB@8:F0=6<4=60;8@<4;0;C8:C<?0@0=F08BC14A0@AC3CBF0=6B830:?4@=07
<4;4E0B810B0A<0:A8<C< H0B0C:C<?0@0=70=F030?0B14@?CB0@<0:A8<C<
A4?4@4<?0B?CB0@0=A0<?08:43C3C:0=:C<?0@0=B460:;C@CAB4@7030?<430=
<06=4B8:4A0@=F00@CA;8AB@8:F0=6<4=60;8@<4;0;C8:C<?0@0=38BC=9C::0=
>;47?4=F8<?0=60=90@C<?4=C=9C:A:0;0

3. Pengeras Suara (Loudspeaker)


0<?8@A4<C0>@0=6<4=64=0;?4=64@0AAC0@0&4=64@0AAC0@014:4@90
14@30A0@:0= ?@8=A8? 8=3C:A8 <06=4B8: F0=6 <4<14@8:0= 60F0 <06=4B8:
?030 :0E0B 14@0@CA ;8AB@8: 0@CA ;8AB@8: 14@AC<14@ 30@8 64=4@0B>@ 
38:8@8<:0= <4;0;C8 ?4A0E0B @038> 0B0C *, F0=6 387C1C=6:0= :4 C9C=6
:014; #)'$& !014; ?030 #)'$& 387C1C=6:0= ?030 A41C07
:C<?0@0= :0E0B F0=6 B4@?0A0=6 ?030 ;>@>=6 #)'$& )4;0?CB
#)'$& 180A0=F0 B4@1C0B 30@8 1070= 4;0AB8A F0=6 30?0B 14@64@0: <09C
<C=3C@ 34=60= 1410A !4B8:0 0@CA 1>;0:10;8: 30@8 ?4=4@8<0 <4=60;8@
<4;0;C8 :C<?0@0= :0E0B :C<?0@0= 30= A4;0?CB #)'$& <4=60;0<8
60F0F0=638A4101:0=8=3C:A8<06=4B8:>;47<430=<06=4B8:?4@<0=4=
#4;0;C8 0@CA 1>;0:10;8: 34=60= 5@4:C4=A8 A8=F0; 0C38> 14@:8A0@
  G
A4;0?CB #)'$& 14@64@0: <09C <C=3C@ ?030 5@4:C4=A8 F0=6 A0<0
&0@B8:4;?0@B8:4; C30@0 F0=6 B4@3>@>=6 :4;C0@ >;47 A4;0?CB #)'$&
<4=8<1C;:0= @0?0B0= 30= @460=60= ?030 C30@0 A4:8B0@=F0 A478=660
#)'$& 30?0B <4=6C107 4=4@68 ;8AB@8: <4=9038 4=4@68 1C=F8

4. Kereta Api Terbang


&4@=07:07 =30 <4=34=60@ 8=5>@<0A8 B4@10@C B4=B0=6 :4@4B0 0?8
8 =460@0 <09C A4?4@B8 4?0=6 B4;07 381C0B :4@4B0 0?8 B4@10=6 4=BC:
:4@4B0 0?8 B4@10=6 38?4@;870B:0= !,"!0 

4=8A:4@4B00?8B4@10=6#06;4D*@08= "( - *((#"<4=6
6C=0:0= ?@8=A8? 60F0 <06=4B8: 30;0< ?4@64@0:0==F0 !4@4B0 0?8 8=8
14@64@0: B0=?0 <4=F4=BC7 ;8=B0A0= 30= <4;0F0=6 A4B8=668 1414@0?0
24=B8<4B4@ 38 0B0A @4;
!4<0<?C0= 60F0 <06=4B8: C=BC: <4=F0=660 60F0 14@0B :4@4B0 0?8
78=66030?0B<4;0F0=6380B0A;8=B0A0=@4;30=14@64@0:34=60=:424?0B0=
380B0A :<90<030;070:810B38=38=6@4;F0=6B4@?0A0=6?030:43C0
A8A8 ;8=B0A0= 38 A4?0=90=6 @4; :4@4B0 0?8 38;4=6:0?8 34=60= :C<?0@0=
:C<?0@0= :0E0B 4@30A0@:0= ?@8=A8? 8=3C:A8 4;4:B@><06=4B8: Sumber: Science Discovery 1, 2004

:C<?0@0=:C<?0@0=B4@A41CB30?0B<4=9038<06=4B30=:4@4B00?830?0B Gambar 5.23


Kereta api terbang mampu
14@64@0: :0@4=0 030=F0 8=B4@0:A8 0=B0@0 <06=4B<06=4B ?030 38=38=6 melaju dengan kecepatan
30= <06=4B<06=4B ?030 :4@4B0 )4<0:8= 24?0B ;09C :4@4B0 A4<0:8= lebih dari 400 km/jam.
14A0@ 8=3C:A8 <06=4B8: F0=6 38?4@>;47=F0 !4B8:0 ?>A8A8 :4@4B0 14@030
1414@0?0 24=B8<4B4@ 38 10E07 ?CA0B <06=4B 38=38=6 108: :CBC1 CB0@0
30= :CBC1 A4;0B0= 38=38=6 :43C0=F0 0:0= <4=3>@>=6 :4@4B0 :4 0B0A
F0=6 <4=F4101:0= :4@4B0 <4;0F0=6 1414@0?0 24=B8<4B4@
!>=A4?60F0<06=4B8:9C6010=F0:386C=0:0=30;0<14@10608<020<
B4:=>;>68 A470@870@8 #8A0;=F0 <>B>@ ;8AB@8: B01C=6 60<10@ B4;4D8A8
?4=64@0AAC0@0:0A4B@038>?@8=B4@30='&*34=60=<4<0=500B:0=
<430= <06=4B8: F0=6 38B8<1C;:0= >;47 <06=4B ?4@<0=4= 0@CA ;8AB@8:
30= <C0B0= F0=6 14@64@0:

Medan Magnetik 121


D. Sifat Magnet Bahan
070=<4@C?0:0=:C<?C;0=0B><0B0C<>;4:C;830;0<0B><0B0C
<>;4:C; B4@30?0B 4;4:B@>= 14@<C0B0= =460B85 ;4:B@>= <4=64;8;8=68 8=B8
0B><A478=660<4@C?0:0=0@CA;8AB@8:F0=614@64@0:<4;8=6:0@;4:B@>=
4;4:B@>= 9C60 <4;0:C:0= 64@0: @>B0A8 F0=6 38=0<0:0= A?8= 4;4:B@>=
&030 0B>< A?8= 4;4:B@>= 030 F0=6 14@?0A0=60= 30= 030 9C60 F0=6 B830:
14@?0A0=60= &4@70B8:0= !,"!0 

S S S

Gambar 5.24
(a) Gerak melingkar elektron
mengelilingi inti; (b) Spin elektron
tidak berpasangan; (c) Spin elektron
berpasangan.
U U
U
0 1 2

!4<06=4B0=1070=38B4=BC:0=>;47A?8=4;4:B@>=30=64@0:4;4:B@>=
<4=64;8;8=688=B8)?8=4;4:B@>=B830:14@?0A0=60=14@A850BA410608<06=4B
:428;A430=6:0=A?8=4;4:B@>=F0=614@?0A0=60=B830:<4=8<1C;:0=A850B
:4<06=4B0=
4@30A0@:0= B0=660?0= 1070= B4@7030? AC0BC <06=4B 1070=
38:4;><?>::0= <4=9038 B860 94=8A F08BC 1070= &&#!"( 1070=
Gambar 5.25
$&!"( 30= 1070= !"(
Bahan ferromagnetik dalam
solenoida
1. Bahan Ferromagnetik
070= 8=8 98:0 3834:0B8 <06=4B 0:0= B4@B0@8: 34=60= :C0B 468BC
9C60 98:0 14@030 30;0< <430= <06=4B8: 0:0= <4=8<1C;:0= :C0B <430=
F0=6 14A0@ 4=60= 34<8:80= 38:0B0:0= 107E0 1070= 54@@><06=4B8:
<4<8;8:8 ')'$( (' $#'( :424=34@C=60= C=BC: <C307 <4=9038
<06=4B30= $&! (' 1070= ;4187 14A0@ 30@8 C30@0    B><
S U 38 30;0< 1070= 54@@><06=4B8: <4=60=3C=6 10=F0: 4;4:B@>= 34=60= '$"
( &$'"" A478=660 <C307 C=BC: <4=6C<?C;:0= 60@8A60@8A
<430= <06=4B8: A4?4@B8 !,"!0  
070=54@@><06=4B8:A4@8=6386C=0:0=C=BC:<4<1C0B<06=4BB4B0?
A4?4@B8 14A8 =8:4; :>10;B 30= 1090 8:0 AC7C 1070= 38=08::0= 107:0=
Gambar 5.26 30?0B A0<?08  H AC7C C@84 A850B 54@@><06=4B8:=F0 0:0= 14@C107
Bahan paramagnetik dalam 0B0C 107:0= 30?0B 78;0=6
solenoida
2. Bahan Paramagnetik
070= F0=6 A438:8B <4=0@8: 60@8A60@8A <430= <06=4B8: 38=0<0:0=
1070= ?0@0<06=4B8: &4@70B8:0= !,"!0   8 30;0< 0B><=F0
B4@30?0B '(  (&#" 34=60= '$" ( &$'"" A478=660 1070= 8=8
<4<8;8:8 ACA4?B818;8B0A ?>A8B85 :428; B4B0?8 <4<8;8:8 ?4@<4018;8B0A 38 0B0A
S U
?4@<4018;8B0A C30@0     >=B>7 1070= 8=8 030;07 0;C<8=8C<
<06=4A8C< E>;5@0< ?;0B8=C< 30= B4<1060  AC;5830
3. Bahan Diamagnetik
070= 380<06=4B8: <4<8;8:8 ')'$( (' "( ;4:B@>=4;4:B@>=
Gambar 5.27
Bahan diamagnetik
30;0< 0B><=F0 70<?8@ '!)"- &$'"" A478=660 <430= <06=4B8:
dalam solenoida =F0 A0;8=6 <4=8030:0= :810B=F0 1070= 380<06=4B8: AC:0@ <4=0@8:

122 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


60@8A60@8A60F0<06=4B8:30@8;C0@A4?4B838BC=9C::0=?030!,"!0   !"%+ 
070= 8=8 <4<8;8:8 ?4@<4018;8B0A ;4187 :428; 30@8 ?4@<4018;8B0A C30@0 )C7CC@84414@0?0070=
    >=B>7=F0 A4=6 ?4@0: 4<0A 18A<CB 30= ?4@0: 4@@><06=4B8:
3'330(%
4. Suhu Curie . !'!-
8
)850B :4<06=4B0= 1070= 54@@><06=4B8: 30?0B 14@C107 8:0 38?0=0A:0=
 03>;8=8C<


A850B54@@><06=4B8:AC0BC1070=0:0=78;0=630=14@C107<4=90381070=  $8:4; 
?0@0<06=4B8: 98:0 AC7C 1070= 38=08::0= <4;41878 AC0BC =8;08 B4@B4=BC  4A8 
38A41CB AC7C C@84 &030 !"%+  38A098:0= AC7C C@84 30@8 1414@0?0  !>10;B


1070= 54@@><06=4B8: Sumber: Physics for Scientists and
Engineers, 3rd Edition, 2000
5. Penerapan Bahan Ferromagnetik
a. Relai Magnetik (Penghubung)
  <06=4B8: 030;07 A41C07 0;0B F0=6 <4=66C=0:0= ?@8=A8?
4;4:B@><06=4B8:30;0<A41C07@0=6:080=C=BC:<4=6783C?:0=@0=6:080=
F0=6 ;08= ;0B 8=8 B4@38@8 0B0A 8=B8 14A8 ;C=0: F0=6 38;8;8B >;47 A41C07
:C<?0@0= A>;4=>830 38 A4:4;8;8=6=F0 )41C07 0@<0BC@ ;4<?4=60=
14@14=BC: " B4@1C0B 30@8 ?;0B 1090 F0=6 30?0B 14@64@0: 1410A 30;0<
@0=6:080= 38B4<?0B:0= A4?4@B8 B0<?0: ?030 !,"!0  
rangkaian kedua

engsel

inti besi
solenoida

armatur Gambar 5.28


(lempengan) Skema rangkaian
sakelar relai magnetik
!4B8:0 A0:4;0@ B4@7C1C=6 0@CA A464@0 <4=60;8@ 30;0< @0=6:080=
?4@B0<0 <4;0;C8 A41C07 :C<?0@0= A>;4=>830 :810B=F0 8=B8 14A8 ;C=0:
<4=9038 14@A850B <06=4B8: F0=6 30?0B <4=0@8: 0@<0BC@ +9C=6 10680=
0B0A0@<0BC@B4@0=6:0B30=<4=CBC?A0:4;0@?4=67C1C=6?030@0=6:080=
:43C0)4;0=9CB=F00@CA?030@0=6:080=?4@B0<038B4@CA:0=:4@0=6:080=
:43C0 (4;08 <06=4B8: 10=F0: 386C=0:0= ?030 7C1C=60= B4;4?>= 30=
'(&(" !#(#& :4=30@00=
b. Bel Listrik
070= 54@@><06=4B8: 9C60 180A0 386C=0:0= ?030 14; ;8AB@8: &030
bel
@0=6:080= 14; ;8AB@8: 8=B8 14A8 38;8;8B :0E0B 34=60= BC9C0= <4<?4@:C0B
<430=<06=4B8:38A4:8B0@=F0(0=6:080=14;;8AB@8:A434@70=038BC=9C:0=
A4?4@B8 !,"!0   pegas baja

!4B8:0 A0:4;0@ 38B4:0= 0@CA ;8AB@8: <4=60;8@ 30@8 AC<14@ B460=60= interuptor
<4=C9C ?460A 1090 30= <4=60;8@ :4 :C<?0@0= :0E0B F0=6 <4;8;8B ?030 besi U
(pemutar
arus)
<06=4B+@CA;8AB@8:F0=6<4=60;8@?030:C<?0@0=<4=F4101:0=8=3C:A8
4;4:B@><06=4B8: ?030 14A8 + A478=660 14@A850B <06=4B 30= <4=0@8: 14A8
;C=0:F0=6<4;4:0B?030?460A1090:810B=F0?460A1090<4<C:C;14; kumparan

A478=66014;14@1C=F8&030A00BF0=6A0<0:4B8:014;14@1C=F87C1C=60= sakelar

0=B0@0 8=B4@C?B>@ 30= AC<14@ B460=60= B4@?CBCA A478=660 14A8 + B830:


14@A850B<06=4B;06830=?460A1090:4<10;8:4:40300=A4<C;0!4<C380= Gambar 5.29
AC<14@B460=60=:4<10;814@7C1C=60=34=60=8=B4@C?B>@30=?@>A4AF0=6 Skema rangkaian
A0<0 B4@9038 :4<10;8 bel listrik

Medan Magnetik 123


Rangkuman

 #430=<06=4B8:030;07304@0738A4:8B0@<06=4B38 0 &030A4:8B0@:0E0B;C@CA
<0=0 <06=4B<06=4B ;08= 0B0C 14=3014=30

<06=4B8:F0=638;4B0::0=30;0<304@078=8<0A87     34=60=90@0:30@8:0E0B14@0@CA:4
 
38?4=60@C78<06=4BB4@A41CB B8B8:<430=<06=4B8:
 ;C: <06=4B8: 030;07 10=F0:=F0 60@8A <430= 1 &030?CA0B:0E0B<4;8=6:0@
<06=4B8: F0=6 38;8=6:C?8 >;47 AC0BC ;C0A 304@07

B4@B4=BC30;0<0@0764@0:;C@CA     34=60=9C<;07;8;8B0=:0E0B

   2>A
2 &030?CA0BA>;4=>830
34=60=
030;07AC3CB0=B0@030=60@8A=>@<0;"

    34=60=  ?0=90=6A>;4=>830
?0301830=6 
 0=A7@8AB80=%4@AB43<4=4<C:0=50:B0107E038 3 &030AC<1CB>@>830
A4:8B0@:0E0B14@0@CA;8AB@8:B4@30?0B<430=<06=4B8: 
@07<430=<06=4B8:38A4:8B0@:0E0B14@0@CA30?0B   
 
38B4=BC:0=34=60=:08307B0=60=:0=0=  0F0 <06=4B8: 030;07 60F0 F0=6 380;0<8 :0E0B
I 14@0@CA:4B8:014@0303830;0<<430=<06=4B8:@07
60F0<06=4B8:30?0B38B4=BC:0=34=60=<4=66C=0
B :0=:08307B0=60=:0=0=)420@0<0B4<0B8A0@07
60F0<06=4B8:30?0B38BC;8AA41060814@8:CB
 
 A8=
 34=60=
AC3CBF0=63814=BC:0=B0@0
 34=60=
 &030<C0B0=F0=614@64@0:30;0<<430=<06=4B8:
14:4@9060F0<06=4B8:30=60F0A4=B@8?4B0;F0=6A0<0
14A0@)420@0<0B4<0B8A38BC;8AA41060814@8:CB
 C:C< 8>B)0D0@B <4=F0B0:0= 107E0 14A0@=F0
8=3C:A8<06=4B8:38A4:8B0@:0E0B14@0@CA;8AB@8: % *  !* 0B0C&  !*
& %
0 14@10=38=6;C@CA34=60=:C0B0@CA;8AB@8:
1 14@10=38=6 ;C@CA 34=60= ?0=90=6 4;4<4=  &030 3C0 :0E0B 14@0@CA F0=6 A49090@ 14:4@90 60F0
?4=670=B0@ <06=4B8:0F0B0@8:<4=0@8:B4@903898:00@CA?030
2 14@10=38=6B4@10;8:34=60=:C03@0B90@0:0=B0@0 :43C0 :0E0B 0@07=F0 A0<0 0F0 B>;0:<4=>;0:
:0E0B 14@0@CA 34=60= B8B8: <430= <06=4B8: B4@9038 98:0 0@CA ?030 :43C0 :0E0B 0@07=F0 14@
F0=638C:C@ ;0E0=0=)420@0<0B4<0B8A14A0@60F0B4@A41CB030;07
3 14@10=38=6;C@CA34=60=A8=CAAC3CB0?8B0=B0@0 



0@070@CA30=60@8A90@0:30@8:0E0B14@0@CA:4 
 
B8B8:<430=<06=4B8:F0=638C:C@  ?;8:0A860F0<06=4B8:B4@30?0B?030<>B>@;8AB@8:
)420@0<0B4<0B8A38@C<CA:0=A41060814@8:CB 60;D0=><4B4@ ?4=64@0A AC0@0 @4;08 <06=4B8: 14;
  
 A8=
;8AB@8:30=;08=;08=
&
 4@30A0@:0=B0=660?0=AC0BC1070=B4@7030?AC0BC
 4A0@=F0 8=3C:A8 <06=4B8: ?030 1414@0?0 14=BC: <06=4B1070=38:4;><?>::0=<4=9038B86094=8A
:0E0B030;07A41060814@8:CB F08BC1070=54@@><06=4B8:1070=?0@0<06=4B8:30=
1070=380<06=4B8:

124 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Peta Konsep

!0E0B"C@CA !0E0B#4;8=6:0@ !0E0B)>;4=>830 !0E0B*>@>830

?030 ?030 ?030 ?030

<4<1070A 8=3C:A8
4;4:B@><06=4B8:

#06=4B+ #06=4B0B0=6
C:C<8>B)0D0@B

B4@38@8 0B0A 14@30A0@:0=

#06=4B&4@<0=4= ;4:B@><06=4B8:

?030

%$!-!&-%2(*

?030

!0E0B4@0@CA"8AB@8:

<4=8<1C;:0=

0F0#06=4B8:

0?;8:0A8=F0 ?030

)?4:B@><4B4@#0AA0 #>B>@"8AB@8: 0;D0=><4B4@ &4=64@0A)C0@0 #06;4D

Refleksi
Setelah Anda mempelajari materi bab ini, Anda tentu teknologi. Dari materi yang ada pada bab ini, bagian
dapat memahami bahwa medan magnetik dihasilkan manakah yang menurut Anda sulit dipahami? Coba Anda
dari magnet permanen dan kawat berarus. Anda tentu diskusikan dengan teman atau guru Fisika Anda. Selain
memahami juga pengaruh medan magnetik pada kawat itu, coba Anda cari manfaat dan aplikasi lain dari materi-
berarus serta pemanfaatan fenomena tersebut dalam materi bab ini.

Medan Magnetik 125


Tes Kompetensi Bab 5
 (+('+!'1!+!'1!23)!5!"!-7!-&/!+(-&2%/!2$!-*%0)!*!-+!'/!$!"3*3+!2('!-

 !0E0B14@0@CA;8AB8:<4<0=90=630@810@0B:4B8<C@  C0:0E0BF0=6;C@CA30=?0=90=6B4@?8A07?03090@0:
8:00@070@CA;8AB@8:?030:0E0BB4@A41CB30@810@0B !43C0:0E0B380;8@80@CAF0=6A0<014A0@34=60=
0@07<430=<06=4B8:?030B8B8:B8B8:F0=614@03038 0@0714@;0E0=0==3C:A8<06=4B8:38B4=607B4=607
0B0A:0E0B0:0=<4=C9C:4 0=B0@0 :43C0 :0E0B 030;07  =3C:A8 <06=4B8: 38
0 0B0A 3 A4;0B0= B8B8:F0=614@90@0:30@8:0E0B?4@B0<030=14@90@0:
1 10E07 4 10@0B 30@8:0E0B:43C0030;07
2 CB0@0 0 3 
 @CA;8AB@8:<4=60;8@A4?0=90=6:0E0B;8AB@8:B460=60=

1  4 
B8=66830@8A4;0B0=:4CB0@0@07<430=<06=4B8:
F0=6380:810B:0=0@CA;8AB@8:380B0A:0E0BB4@A41CB

2 
030;07
0 A4;0B0= 3 10@0B  )468B860A0<0:0:830=A8:CA8:C38B8B8:@CA
1 CB0@0 4 B4=660@0 ;8AB@8:<4=60;8@?030B8B8:30=A420@0B460:;C@CA
2 B8<C@ ?0301830=660<10@A4AC0834=60=B0=30 30=
 )41C07?4=670=B0@F0=6380;8@80@CA;8AB@8:
<4=8< 34=60=


1C;:0=8=3C:A8<06=4B8:38AC0BCB8B8:F0=614@90@0: C
30@8?4=670=B0@A4?4@B8B0<?0:?03060<10@14@8:CB

I1
B IA = 5A IB = 5A

a A B

4A0@8=3C:A8<06=4B8:38B8B8:98:0 2<
8:0:C0B0@CA=F038?4@14A0@<4=9038
30=90@0: 30=   L
I-1<030;07
30@8 ?4=670=B0@ <4=9038  8=3C:A8 <06=4B8:=F0 0 L
I*
<4=9038 1 L
I*
2
I *
0  3 
3 L
I *

1  4  4 L
I *

 )41C07:0E0BF0=614@14=BC:;8=6:0@0=B4@38@80B0A
2  ;8;8B0= 0@890@8;8=6:0@0=
2<60@8=3C:A8
 C0:0E0BA49090@:0E0B?4@B0<0380;8@80@CA
  <06=4B8:38?CA0B;8=6:0@0=A0<034=60=  L
I *
:40B0AA4?4@B8?03060<10@ 14A0@0@CA;8AB@8:F0=670@CA3814@8:0=030;07
I1 I2 0
 3  
1  4

P 2

d 3d  4A0@=F0 8=3C:A8 <06=4B8: 38 & :0@4=0 ?4=60@C7
4 4 :0E0B14@C?0;8=6:0@0=34=60=
,2<
30=2<030;07
60@8=3C:A8<06=4B8:38B8B8:&A0<034=60==>;0@CA
r
F0=6<4=60;8@?030:0E0B:43C0030;07 a
i P
0 :40B0A x

1 :410E07
0
   L
I-1<
2 :40B0A

1   L
I-1<

3 :410E07 2
   L
I-1<

3   L
I-1<
4 :40B0A
4
   L
I-1<

126 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


 C01C07:0E0BF0=6A0BC<4;8=6:0@30=F0=6;08=
 @CA;8AB@8:A414A0@ <4=60;8@30;0<?4=670=B0@
;C@CA!43C0:0E0B70<?8@14@8<?8B38B8B8:&!0E0B 14@14=BC:;8=6:0@0=14@90@890@8 2<30=B4@;4B0:?030
<4;8=6:0@14@0@CA;8AB@8:30=14@90@890@8 2<A430=6 1830=67>@8G>=B0;*8B8:&B4@;4B0:?030AC<1C;8=6:0@0=
:0=:0E0B;C@CA14@0@CA;8AB@8:34=60=0@07A4?4@B8 ?03090@0: 2<30@8?CA0B=F0 8:038;870B30@8&0@07
?03060<10@ 0@CA8BCA4AC0834=60=0@07?CB0@0=90@C<90<14A0@
30=0@078=3C:A8<06=4B8:38B8B8:&030;07
I1
I2 0   L
I*:40B0A
1 
 L
I*:410E07
P 2   L
I*:410E07
O 3 
 L
I*:40B0A
4   L
I*:410E07

 )C0BCA>;4=>830F0=6?0=90=6=F0 <B4@38@80B0A
4A0@8=3C:A8<06=4B8:38?CA0B;8=6:0@0=%0:810B ;8;8B0=30=90@890@8 2<380;8@80@CA;8AB@8:A414A0@ 
3C00@CAB4@A41CB030;07 4A0@8=3C:A8<06=4B8:38C9C=6A>;4=>830030;07
0 L
I* 3 L
I* 0  L
I*
1 L
I* 4 L
I* 1   L
I*
2 L
I* 2  L
I*

 !0E0B 14@C?0 A4B4=607 ;8=6:0@0= A4?4@B8 60<10@ 3   L


I*
14@8:CB<4<8;8:890@890@8 4  L
I *
I
 )41C07A>;4=>830<4<8;8:8?0=90=6 2<30=B4@38@8
0B0A ;8;8B0= 8:08=3C:A8<06=4B8:38B4=607B4=607
a
A>;4=>830  L
I *0@CAF0=6<4=60;8@?030
A>;4=>830030;07
P 0 L
I 
=3C:A8<06=4B8:38B8B8:&<4<4=C78?4@A0<00= 1 L
I 

2 
0  3 
 
4



 0;0<A>;4=>830?0=90=6<4=60;8@0@CAF0=6B4B0?
1  
 4A0@8=3C:A8<06=4B8:38B8B8:?CA0B=F0030;07 8:0

A>;4=>830 38@4=660=6:0= A478=660 3C0 :0;8 A4<C;0
2  
  8=3C:A8<06=4B8:38B8B8:?CA0B=F0<4=9038


3   0 3 



4   1 4 


 @CA;8AB@8:?030:0E0BB830:14@70<10B0=A4?4@B8?030
60<10@14@8:CB 2 

 @CA;8AB@8:
<4=60;8@30;0<AC0BC:C<?0@0=
:0E0B<4;8=6:0@F0=6<4<8;8:8 ;8;8B0=30=90@890@8
I I
2<=3C:A8<06=4B8:38?CA0B:C<?0@0=B4@A41CB
030;07
0
  L
I *
1
  L
I *
8:090@890@8;8=6:0@0=030;0714A0@8=3C:A8<06=4B8: 2   L
I *
38B8B8:?CA0B;8=6:0@0= 3   L
I *

4   L
I *
0 =>; 3
 *>@>83034=60=90@890@82<B4@38@80B0A ;8;8B0=@CA
 
;8AB@8:F0=6<4=60;8@?030B>@>830060@8=3C:A8<06=4B8:

1 4 F0=6B4@90383830;0<B>@>830
L
I *030;07
   0   3


1  4 
2
 2
 

Medan Magnetik 127



 )41C07A>;4=>830?0=90=6<4<8;8:8;8;8B0=?4@2< @CA;8AB@8:F0=6<4=60;8@<4;0;C8A8AB4<:0E0B030;07
?0=90=6 !4B8:0   <4=60;8@ <4;0;C8 A>;4=>830
 34=60=0@07F0=6A4AC0834=60==>B0A8?030
B4@A41CB 8=3C:A8 <06=4B8: ?030 A41C07 B8B8: F0=6 60<10@ 8:0 :0E0B  <4<8;8:8 <0AA0 ?4@ A0BC0=
B4@;4B0:?030AC<1CA>;4=>83098:0B8B8:B4@A41CB14@030 ?0=90=6L
I :6<30=:0E0B30;0<:40300=
38B4=607B4=607A>;4=>830030;07 A48<10=6:4B8=6680=030;07
0
  L
I -1< 0 2< 3 2<
1
  L
I-1< 1
2< 4 2<
2   L
I -1< 2 2<
3   L
I -1<  4A0@:C0B<430=<06=4B8:38AC0BCB8B8:F0=6;4B0:=F0
4   L
I -1< A490C7&30@8AC0BC?4=60=B0@;C@CAF0=6380;8@80@CA

 )4?>B>=6;>60<?4=670=B0@F0=6?0=90=6=F0  <30= 030;07A410=38=634=60=


<0AA0=F0   :6 3860=BC=6:0= ?030 0B0? @C0=60=

<4;0;C8 3C0 CB0A B0;8 B0=?0 1>1>B A478=660 ;>60< 0


3
&
?4=670=B0@B4@60=BC=67>@8G>=B0;A4?4@B8B0<?0:?030
60<10@14@8:CB

1 &
4
&

U &
2

 &03060<10@B0<?0:107E0:0E0B;C@CA&'A0=60B
B
?0=90=630=38;0;C80@CA;8AB@8:


30=:0E0B
I
?4@A468?0=90=6012338;0;C80@CA

10 cm
Q
S
a b
830;0<@C0=60=B4@30?0B<430=<06=4B8:30@8
0B0?:4;0=B0834=60=8=3C:A8<06=4B8:<* I1 I2 20 cm
8:0 :C0B 0@CA F0=6 <4=60;8@
    ;>60<
?4=670=B0@0:0=<4=F8<?0=6A478=660<4<14=BC: d c
AC3CB
B4@7030?D4@B8:0;*4=BC:0=;0714A0@AC3CB P 1 cm

030;07
0 H 3  H (4AC;B0=60F0F0=6380;0<8:0E0B?4@A468?0=90=60123
1 H 4  H 30;0<  030;07
2 H 0 3

 &0303C01C07:0E0BA49090@F0=6<0A8=6<0A8=6380;8@8 1  4
0@CA;8AB@8:F0=6A0<014A0@B8<1C;60F0F0=614A0@=F0 2

L
I$ 0@0:0=B0@0:43C0:0E0B8BC
<4A0@  &0@B8:4; 14@<C0B0= % 14@64@0: 34=60= ;09C B4B0?
0@CAF0=6<4=60;8@30;0<A4B80?:0E0B030;07 <4<0AC:8<430=<06=4B8:30=<430=;8AB@8:A420@0
B460:;C@CA<430=;8AB@8:B460:;C@CA<430=<06=4B8:
1
0  3
 ?018;014A0@8=3C:A8<06=4B8:  *30=:C0B<430=
8 ;8AB@8:L
,<;09C64@0:?0@B8:4;030;07
1 0 L
<A
1  4 
4 1 L
<A
1 2
 L
<A
2  3 L
<A
2 4  L
<A

 )C0BC:0E0B7>@8G>=B0;F0=6?0=90=6B4@;4B0:38
 )41C074;4:B@>=!L
I
:630=%
L
I

0B0A<490!0E0BA4?0=90=6 2<B4@;4B0:D4@B8:0;
30@8:40300=380<38?4@24?0B>;471430?>B4=A80;:,
38 0B0A :0E0B  34=60= C9C=6  30=  1410A
;4:B@>=:4<C380=<0AC:30;0<<06=4B7><>64=
14@64@0:A4?4@B8B0<?0:?03060<10@
 L
I *A420@0B460:;C@CA 0@890@8;8=B0A0=
I 4;4:B@>=30;0<<430=<06=4B8:B4@A41CB
0
2<
C D 1
2<
2
2<
h 3
2<
I 4
2<
A B

128 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


 C0 1C07 ?0@B8:4; <0AA0=F0 !
  !    
 30= 0 60@8A;C@CAA49090@AC<1C-
<C0B0==F0 %
  %    
 !43C0 ?0@B8:4; B4@A41CB 1 60@8A;C@CAA49090@AC<1C,
14@64@0: <4;8=6:0@ 30;0< 1830=6 F0=6 B460: ;C@CA 2 ;8=6:0@0=A49090@AC<1C-
<430= <06=4B8: 7><>64= 8:0 14A0@ <><4=BC< 3 ;8=6:0@0=A49090@AC<1C,
:43C0?0@B8:4;8BCA0<0?4@10=38=60=90@890@8>@18B 4 A?8@0;34=60=AC<1C=F0A49090@AC<1C-
?0@B8:4;?0@B8:4;8BC&
& 030;07  )41C07?0@B8:4;14@<C0B0=;8AB@8:14@64@0:<4<0AC:8
0 
3
 @C0=6 F0=6 <4=60=3C=6 <430= ;8AB@8: 30= <430=
1 
4
 <06=4B8:A0;8=6B460:;C@CA30=9C60B460:;C@CA?030
2

:424?0B0=?0@B8:4; 8:014A0@8=3C:A8<06=4B8:  *
 )41C07?0@8:4;14@<C0B0=;8AB@8:14@64@0:<0AC::4 30=:C0B<430=;8AB@8:L
,<30=?0@B8:4;
30;0< <430= <06=4B8: A434<8:80= @C?0 A478=660 14@64@0:;C@CA:424?0B0=?0@B8:4;B4@A41CB030;07
;8=B0A0==F014@C?0;8=6:0@0=34=60=90@890@8
2< 8:0 0 L
<A
?0@B8:4; ;08= 14@64@0: 34=60= ;09C
  :0;8 ?0@B8:4; 1 L
<A
?4@B0<090@890@8;8=6:0@0==F0 2<=814@0@B8107E0 2 L
<A
?4@10=38=60=0=B0@0<0AA0?4@<C0B0=?0@B8:4;?4@B0<0 3  L
<A
30=?0@B8:4;:43C0030;07 4 L
<A
0  3   )41C07 <430= <06=4B8:   * B4@=F0B0 30?0B
1  4  <4<14;>::0=64@0:<C0B0=;8AB@8:14@:424?0B0=
2
  L
 <A A478=660 <4<8;8:8 ;8=B0A0= 14@14=BC:
 )41C074;4:B@>=34=60=:424?0B0=*3830;0<<430= ;8=6:0@0=34=60=90@890@8 2<#0AA08>=B4@A41CB
<06=4B8:F0=68=3C:A8<06=4B8:=F0 8:0*03030;0< 030;07
1830=6,-<4<14=BC:AC3CB H34=60=AC<1C, 0 L
I:6 3  L
I :6
30=  A49090@ 34=60= AC<1C - ;8=B0A0= 4;4:B@>= 1 L
I :6 4 L
I :6
14@14=BC: 2  L
I:6

 !5!"+!'/%02!-7!!-"%0(*32(-($%-&!-2%/!2

 *4=BC:0=0@078=3C:A8<06=4B8:38B8B8:&'30=(  *860 1C07 :0E0B &'( ;C@CA ?0=90=6 14@0@CA ;8AB@8:


30@860<10@60<10@14@8:CB 30=60=0@07A0<0

 30=
 &' 
0 I '(90@0:&''( 2<A4?4@B8B0<?0:?030
60<10@
Q 4 cm
R
1 P

4 cm
O

Q I

P
8BC=6;078=3C:A8<06=4B8:38B8B8:%
2 I R  C0:0E0B30=;C@CA?0=90=614@90@0:
2<A0BC
A0<0;08==F014@0@CA;8AB@8:A4?4@B8B0<?0:?03060<10@
 )4?>B>=6:0E0BF0=6;C@CA?0=90=614@0@CA;8AB@8:

8<0=0B8B8:F0=6<4<8;8:88=3C:A8<06=4B8:=F0 L A B

I-1< 
 C01C07:0E0B030=1;C@CA?0=90=6B4@;4B0:A49090@
P R
!0E0B B4@A41CB 380;8@8 ;8AB@8: F0=6 14@;0E0=0= 0@07
<0A8=6<0A8=6
30=&4@70B8:0=60<10@
P
I1 = 5 A I2 = 5 A

0 8B8B8:<0=0:07<430=<06=4B8:<4<8;8:870@60
 a  10 cm  b  8 cm =>;
1 *4=BC:0=90@0:B8B8:8BCB4@7030?:0E0B
10 cm Ib = 5 A
Ia = 10 A b
a
8BC=68=3C:A8<06=4B8:38B8B8:&F0=614@90@0:
2<
30@8:0E0B030=2<30@8:0E0B1

Medan Magnetik 129


 )41C07:0E0B14@0@CA;8AB@8:
 C01C07;8=6:0@0=<0A8=6<0A8=614@380<4B4@
2<
P
38;4B0::0=D4@B8:0;A49090@38A0BCAC<1C?03090@0:
2<@CAF0=63814@8:0=?03090@0:2<@CAF0=6
3814@8:0= ?030 :43C0 ;8=6:0@0= A0<0 F08BC
 
Q 4@0?014A0@=F08=3C:A8B8B8:&F0=614@03038B4=607
*4=BC:0=0@07<430=<06=4B8:38B8B8:&'98:0 B4=607AC<1C98:0
0 0@CA30@8:8@8:4:0=0= 0 0@070@CA?030:43C0;8=6:0@0=A0<0
1 0@CA30@8:0=0=:4:8@8 1 0@070@CA?030:43C0;8=6:0@0=14@;0E0=0=
 )41C07B8B8:30@8C30@014@90@0:2<30@8A41C07:0E0B
 )41C07A>;4=>830?0=90=6=F0 2<30=9C<;07;8;8B0=
;C@CA30=?0=90=6F0=6<4=60;8@:0=0@CA 4@0?0 :0E0B=F0 ;8=6:0@0= 8:00@CAF0=63814@8:0=?030
@0?0B5;C:A<06=4B8:8=3C:A8<06=4B8:38B8B8:8BC A>;4=>830 78BC=6;078=3C:A8<06=4B8:38?CA0B
 =3C:A8<06=4B8:A41C07B8B8:F0=614@030?03090@0: A>;4=>830B4@A41CB
2<30@8:0E0B?0=90=614@0@CA 
-1< 4@0?0
 )41C07A>;4=>830?0=90=6=F0
<90@890@8=F02<
0@CAF0=6<4=60;8@30;0<:0E0B 30=9C<;07;8;8B0==F0  8:0A>;4=>830380;8@80@CA
 C01C07:0E0B?0=90=6;C@CA30=A49090@14@030?030 ;8AB@8:3870A8;:0=5;C:A<06=4B8:3830;0<=F0A414A0@
90@0: 2<<0A8=6<0A8=6380;8@80@CAA414A0@ 30=  -114@0?00@CAF0=603030;0<A>;4=>830
8BC=6;0714A0@8=3C:A8<06=4B8:38B8B8:&F0=6
 )41C07A>;4=>830?0=90=6=F0
<380<4B4@
2<
14@03038B4=607B4=607:43C0:0E0B98:00@070@CA 30=9C<;07;8;8B0==F0  8:0380;8@:0=0@CA;8AB@8:
?030:0E0BA0<0 A414A0@14@0?05;C:A<06=4B8:38C9C=6A>;4=>830

 C01C07:0E0B?0=90=6;C@CA30=A49090@14@030?030
 )41C07B>@>830<4<8;8:890@890@830;0< 2<30=90@8
90@0: 2<<0A8=6<0A8=6380;8@80@CA 30=
 90@8;C0@ 2<B4@38@80B0AA49C<;07;8;8B0=:0E0B 8:0
14@;0E0=0=0@078<0=0;4B0:B8B8:&F0=6<4<8;8:8 0@CAF0=63814@8:0=A414A0@
3870A8;:0=8=3C:A8
8=3C:A8<06=4B8:=>; <06=4B8:?CA0BA414A0@ 
-1< 14@0?09C<;07

 )41C07:0E0B14@14=BC:;8=6:0@0=34=60=90@890@8 ;8;8B0=:0E0BB>@>830B4@A41CB
2< 8:0?030:0E0B3814@8:0=0@CAA414A0@

 )4?>B>=6:0E0BF0=6380;8@80@CA;8AB@8:34=60=0@07:4
78BC=6;078=3C:A830@8B8B8:&F0=614@030 10@0B38;4B0::0=30;0<<430=<06=4B8:F0=60@07=F0
0 38?CA0B;8=6:0@0= :40B0A!4<0=00@0760F0F0=6380;0<8:0E0BB4@A41CB
1 38AC<1C?CA0B;8=6:0@0=F0=614@030?03090@0:
 )C0BC?4=670=B0@;C@CAF0=6?0=90=6=F0 2<14@0@CA

2<30@8?CA0B;8=6:0@0= ;8AB@8:38;4B0::0=30;0<<430=<06=4B8:34=60=
8=3C:A8 <06=4B8:
 -1<  8:0 ?4=670=B0@ 8BC

 )41C07:0E0B3814=BC:<4=9038 ;8=6:0@0=34=60= <4=60?8BAC3CB HB4@7030?<430=<06=4B8:14@0?0



90@890@8
2<8BC=6;078=3C:A8B8B8:&F0=614@03038 60F0F0=614:4@90?030:0E0B
?CA0B;8=6:0@0=0?018;00@CAF0=6<4=60;8@?030:0E0B  )41C07B>@>830B4@38@80B0A
 ;8;8B0=90@890@830;0<=F0
 
 2<30=90@890@8;C0@=F0 2<4A0@
8=3C:A8<06=4B8:38B8B8:?CA0BB>@>830L
I-1< 
4@0?00@CAF0=6<4=60;8@?030B>@>830

130 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Bab

6
Sumber: Physics Today, 1989
Generator listrik mampu mengubah energi kinetik menjadi energi listrik
melalui proses induksi elektromagnetik.

Induksi
Elektromagnetik
Hasil yang harus Anda capai:

menerapkan konsep kelistrikan dan kemagnetan dalam berbagai penyelesaian


masalah dan produk teknologi.

Setelah mempelajari bab ini, Anda harus mampu:

memformulasikan konsep induksi Faraday dan arus bolak-balik, keterkaitannya,


serta aplikasinya.

)14112>41C5<18=5=@5<1:1A9=541>=17>5CG1>749C9=2D<;1> A. Gejala Induksi


?<58 ;1F1C 25A1ADB <9BCA9; 5:1<1 9>9 C5<18 491=1C9 ?<58 *. $-%./%*
Elektromagnetik
"-./"! @141   -18D;18 >41 218F1 @5AD2181> =541> =17>5C
41@1C =5>9=2D<;1> 1ADB <9BCA9; B. Aplikasi Induksi
5:1<1 9>9 49=1>611C;1> D>CD; =5>781B9<;1> <9BCA9; G1>7 497D>1;1> Elektromagnetik
D>CD; 25A21719 ;5@5A<D1> ,521719 3?>C?8 B5@5AC9 C1=@1; @141 71=21A
B52D18 75>5A1C?A A1;B1B1 497D>1;1> B521719 BD=25A <9BCA9; 5>5A1C?A
Faraday
9>9 =5=1>611C;1> 75:1<1 9>4D;B9 5<5;CA?=17>5C9; @1;18 9>4D;B9 C. Arus dan Tegangan
5<5;CA?=17>5C9; 9CD 41;18 @5=1>611C1> <19> 41A9 9>4D;B9 5<5;CA?=17 Listrik Bolak-balik
>5C9; B5<19> 75>5A1C?A 5B1A1>25B1A1> 1@1 B1:1 G1>7 C5A<921C 41<1=
9>4D;B9 5<5;CA?=17>5C9; #1F121> 1C1B @5AC1>G11>@5AC1>G11> C5AB52DC
41@1C >41 C5=D;1> 41<1= 212 9>9 (<58 ;1A5>1 9CD @5<1:1A9<18 212 9>9
45>71> 219;

Induksi Elektromagnetik 131


Tes Kompetensi Awal
""(0))"),"(&-%'+*.",*!0'.%("'/-+)#*"/%''"-&'*($.+(.+("-%'0/!()0'0(/%$*
 )141=1C5A9212B525<D=>G1>41C5<18=5>75>1< C5A:149 :9;1 CA1>B6?A=1C?A 498D2D>7;1> @141 1ADB
(5ABC5445>71>@5>5=D1>>G1C5>C1>71ADB<9BCA9; B51A18
1719=1>1;18 81B9< 5;B@5A9=5>>G1 &D>7;9>;18  -18D;18>4114125A1@1:5>9BCA1>B6?A=1C?A25A
65>?=5>1 ;521<9;1>>G1 C5A:149 ,91@1;18 G1>7 41B1A;1>6D>7B9>G1
=5=2D;C9;1>>G1  @1;18@5A25411>;1@1B9C?A41>9>4D;C?A25A41B1A
 &5>DADC >41 =5>71@1 CA1>B6?A=1C?A B5<1<D 49 ;1>:5>9B1ADBG1>741@1C=5<1<D9>G1
8D2D>7;1>45>71>1ADB2?<1;21<9;@1G1>71;1>

A. Gejala Induksi Elektromagnetik


1. Pengertian Induksi Elektromagnetik
*. $-%./%* "-./"! C5<18 25A81B9< =5=2D;C9;1> 218F1 1ADB
<9BCA9; 41@1C =5>9=2D<;1> =541> =17>5C9; D1 25<1B C18D> ;5=D491>
B5C5<18@5>5=D1>(5ABC54B5?A1>718<969B9;125A>1=1% $"(-!2
1
  J @141  =5<1<D9B5A1>7;191>5;B@5A9=5>G1>749<1;D;1>
>G125A81B9<=5>5=D;1>61;C1;521<9;1>>G1218F1'('!(-#%*-
'(#'.&%(+.,&#,-+#% 5:1<19>949>1=1;1>#(.%,#&%-+)'!(-#%1C1D
2 #',&%-+)'!(-#%1C1DB5A9>7@D<149B52DC#(.%,# +2)5A81C9;1>
)- 
)- =5>D>:D;;1>@5A1<1C1>B545A81>1B5@5AC9G1>7497D>1
;1> ?<58 % $"( -!2 $5C9;1 21C1>7 =17>5C 4975A1;;1> =5>D:D
3 ;D=@1A1> 41> =5>:1D89 ;D=@1A1> :1AD= 71<E1>?=5C5A 25A75A1; =5
>G9=@1>7 AC9>G1 41<1= ;1F1C @5>781>C1A =5>71<9A 1ADB <9BCA9;
5A41B1A;1> 61;C1 C5AB52DC 41@1C 49B9=@D<;1> 218F1 $#% ,."
Gambar 6.1
Induksi elektromagnetik %.'*+( '(!&'# *+."( $.'&" !+#,!+#, !2 '!(-#%  &.%,
(a) ketika magnet diam, jarum '!(-#% * .$.(!.$.(! %0- %.'*+( -#'.& !2 !+% &#,-+#% !!&
galvanometer juga diam, (b) ketika
magnet dimasukkan ke dalam
#9;1 D:D>7D:D>7 ;D=@1A1> 9>9 498D2D>7;1> 45>71> A1>7;191> C5ACDCD@
kumparan, jarum galvanometer @141 A1>7;191> C5AB52DC 1;1> =5>71<9A 1ADB <9BCA9; ADB G1>7 =5>71<9A
bergerak ke kanan, dan (c) ketika C5AB52DC 49>1=1;1> 1ADB 9>4D;B9 41@D> 77< @141 D:D>7D:D>7 ;1F1C
magnet dikeluarkan dari dalam
kumparan, jarum galvanometer
49B52DC 77< 9>4D;B9
bergerak ke kiri.
Aktivitas Fisika 6.1
Induksi Elektromagnetik
Tujuan Percobaan
Mengamati arus induksi
Alat-Alat Percobaan
1. Kumparan
2. Galvanometer
3. Magnet batang
Langkah-Langkah Percobaan
1. Susunlah peralatan seperti gambar berikut.

magnet kumparan

galvanometer

132 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


2. Siapkan magnet batang, kemudian dekatkan pada kumparan, dan diamkan. Tokoh
Catat hasil pengamatan Anda.
3. Gerakkan magnet mendekati kumparan atau masukkan ke dalam kumparan.
Amati jarum galvanometer dan catat hasil pengamatannya.
4. Diamkan magnet batang di dalam kumparan. Amati jarum galvanometer dan Michael Faraday
catat hasil pengamatannya. (1791–1867)
5. Gerakkan magnet batang dengan arah menjauhi kumparan atau keluar
kumparan, amati jarum galvanometer, dan catat hasil pengamatannya.
6. Balikkan polaritas magnet batang, lakukan lagi percobaan langkah 2 dan
langkah 5. Catat hasil pengamatannya.
7. Tulis kesimpulan Anda tentang kegiatan ini.

2. Hukum Faraday
7< 9>4D;B9 4981B9<;1> 41A9 @A?B5B 9>4D;B9 5<5;CA?=17>5C9; 7<
9>4D;B9 C9=2D< :9;1 141 @5AD2181> 6<D;B =541> =17>5C    49 41<1=
;D=@1A1> 7<9>4D;B99>9<18G1>7=5>G5212;1>=5>71<9A>G11ADB<9BCA9;
9>4D;B9 @141 BD1CD A1>7;191> C5ACDCD@
5B1A>G177<9>4D;B925A71>CD>7;5@14161;C?A61;C?AB52171925A9;DC Sumber: www.allbiographies.com
1 $. *+."( &.%, '( '!(- &' %.'*+( ,5=1;9> 25B1A
Michael Faraday adalah seorang ahli
<1:D @5AD2181>>G1 B5=1;9> 25B1A @D<1 77< G1>7 4981B9<;1> Fisika, ahli Kimia, dan ahli Filsafat
2 .'&" &#&#-( %.'*+( ,5=1;9> 21>G1; :D=<18 <9<9C1> ;D=@1A1> berkebangsaan Inggris, tepatnya
B5=1;9> 25B1A @D<1 77< G1>7 4981B9<;1> lahir di Newington Butts, Surey, pada
tahun 1971. Ia bersama-sama dengan
5A41B1A;1>81B9<5;B@5A9=5>G1>749<1;D;1>>G1-!2=5>GDBD> Joseph Henry menemukan
!D;D= 1A141G !D;D= 9>9 G1>7 =5>G1C1;1> 218F1 !2 !+% &#,-+#% fenomena induksi elektromagnetik.
#(.%,# ,(#(! (!( &$. *+."( &.%, '( '!(- 2(! -+$# # Penemuan ini merupakan kebalikan
dari penemuan Oersted, yaitu dari
&'%.'*+()5A>G1C11>!D;D=1A141G9>941@1C49>G1C1;1>41<1= medan listrik dapat menghasilkan
25>CD; @5AB1=11> B521719 25A9;DC arus listrik.


   J 
-
$5C5A1>71>
  77< 9>4D;B9 /
-  B5<1>7 F1;CD B I
A
  @5AD2181> 6<D;B =17>5C9; 02
B
  :D=<18 <9<9C1>
(<58;1A5>1  
3?B
"-.)* 341@1C49>G1C1;1>41<1=
@5AB1=11> 25A9;DC
garis
normal
 
3?B

   J 
-
Gambar 6.2
$5C5A1>71> Garis-garis gaya magnetik yang

 ;D1C =541> =17>5C9; 02 =  membentuk sudut


terhadap
garis normal.
 <D1B 2941>7 ;D=@1A1> = 

 BD4DC 1>C1A1 1A18 9>4D;B9 =17>5C9; 41> 1A18 >?A=1< 2941>7


;D=@1A1>
5A41B1A;1> "-.)*  3  41@1C 49@181=9 218F1 77< 9>4D;B9
1C1D 1ADB 9>4D;B9 41@1C C5A:149 1;921C
1 @5AD2181> ;D1C =541> =17>5C9;
2 @5AD2181><D1B2941>7;D=@1A1>G1>749C5=2DB?<58=541>=17>5C9;

Induksi Elektromagnetik 133


Tantangan Contoh 6.1
untuk Anda ,52D18=17>5C4975A1;;1>=5>:1D89;D=@1A1>G1>7C5A49A91C1B

<9<9C1>1<1=
F1;CD

B6<D;B=17>5C9;G1>7=5>5=2DB;D=@1A1>25A;DA1>741A9K
J02
Bagaimana pengaruh perubahan =5>:149 K
J025A1@177<G1>7499>4D;B9;1>@141D:D>7D:D>7;D=@1A1>
lilitan terhadap ggl induksi? 1
9;5C18D9
  

<9<9C1>
- 

B
  K
J02JK
J02
JK
J02


  
-
  
 02 
  

    /


B 
#14977<G1>7499>4D;B9;1>141<18  /

3. Ggl Induksi karena Perubahan Luas Bidang Kumparan


P
,5BD19 45>71> !D;D= 1A141G B5C91@ ;1<9 BD1CD 21C1>7 ;?>4D;C?A
B
x 25A75A1; 41<1= =541> =17>5C9; 89>771 =5=?C?>7 71A9B71A9B 71G1
=17>5C9; 1;1> C9=2D< 77< 9>4D;B9 7< 9>4D;B9 41@1C C5A:149 1;921C
F @5AD2181> <D1B 2941>7 ;D=@1A1> G1>7 49C5=2DB ?<58 =541> =17>5C9;
R
v
 )5A81C9;1>)- 
&541>=17>5C8?=?75>45>71>A1@1C71A9B
71G1
41>C571;<DADB=1BD;2941>7;5AC1B#9;1@5>781>C1A)*4975A1;
;1>;5;1>1>45>71>;535@1C1>/B5:1D811;1>C5A:149@5AD2181>71A9B
I
Q 71G1G1>749<9>7;D@9?<5821C1>7;?>4D;C?A)*45>71>A1>7;191>;1F1C
.)5AD2181><D1B@5AB1CD1>F1;CD1;921C@5A75B5A1>21C1>7;?>4D;C?A
Gambar 6.3 )* =5=5>D89 @5AB1=11> 25A9;DC
Penghantar PQ digerakkan
dengan kecepatan v di dalam   1  1
medan magnet homogen B.     /
- - -
5>71> 45=9;91> 77< 9>4D;B9 =5=5>D89 @5AB1=11> 25A9;DC

  
 
        
   
 / J 
- - -

-1>41>571C96=5>D>:D;;1>1A189>4D;B95<5;CA?=17>5C9;25A<1F1>1>
45>71> 1A18 @5>G5212 C5A25>CD;>G1 9>4D;B9 .>CD; @5>G545A81>11>
@5>D<9B1> B5A9>7;1<9 C1>41 >571C96 C941; 49CD<9B .>CD; ;D=@1A1> G1>7
C5A49A9 1C1B B1CD <9<9C1>    @5AB1=11>>G1 =5>:149
v  
 / J

ve (<58 ;1A5>1 ;1F1C 25A25>CD; . 41> 21C1>7 ;?>4D;C?A )*


=5=25>CD; A1>7;191> C5ACDCD@ @141 ;1F1C C5AB52DC 1;1> =5>71<9A 1ADB
9>4D;B9  
Gambar 6.4 A18 1ADB 9>4D;B9 G1>7 49@5A<981C;1> @141 )-   41@1C
Gerak elektron dalam batang
konduktor bergerak di atas
49C5>CD;1> 45>71> =5>5A1@;1> !D;D= %5>H G1>7 =5>G1C1;1> 218F1
medan magnet. :9;1 1A18 9>4D;B9 =17>5C
 =5>D:D ;5 41<1= 2941>7 ;5AC1B 41> 1A18 /

134 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


;5 ;1>1> =D1C1> >571C96 @141 21C1>7 ;?>4D;C?A )* 1;1> =5>41@1C Informasi
71G1 ;5 21F18 A18 1ADB <9BCA9; B5BD19 45>71> 1A18 =D1C1> @?B9C96 untuk Anda
B589>771 1A18 1ADB 9>4D;B9 41<1= 21C1>7 ;?>4D;C?A 141<18 41A9 * ;5 )
(<58;1A5>11A181ADB9>4D;B941<1=21C1>7;?>4D;C?A41A9*;5)
B541>7;1>1A189>4D;B9=17>5C9;
;541<1=2941>7;5AC1B1;1>C9=2D<
71G1 =17>5C9;  G1>7 1A18>G1 ;5 ;9A9 >41 41@1C =5=2D;C9;1>>G1
=5>77D>1;1> ;19418 C1>71> ;1>1> 5B1A>G1 71G1 =17>5C9; C5AB52DC
=5=5>D89 @5AB1=11>

  J
>41 @5A81C9;1> ;5=21<9 )- 
 1<1= ;1F1C . =5>71<9A
Para teknisi ini sedang memasang
1ADB <9BCA9;   1;921C 141>G1 2541 @?C5>B91<    49 1>C1A1 C9C9; ) 41> generator pada instalasi pembangkit
* 5B1A>G1 2541 @?C5>B91< C5AB52DC B1=1 45>71> 25B1A>G1 77< 9>4D;B9 listrik di Meksiko. Bagian yang
@141 21C1>7 ;?>4D;C?A terlihat di sini adalah stator, yang
tidak bergerak. Selanjutnya, ke dalam
5A41B1A;1> !D;D= (8= 25B1A>G1 ;D1C 1ADB <9BCA9; G1>7 =5>71<9A stator itu dimasukkan rotor. Rotor
@141 ;1F1C . 141<18 B521719 25A9;DC merupakan sebuah elektromagnetik
kuat yang dapat berputar dengan

    
  /
kecepatan tinggi. Akibat perputaran
  
J rotor, terjadi perubahan medan
magnetik dan membangkitkan arus
&5>DADC !D;D= $5;5;1<1> >5A79 5>5A79 G1>7 497D>1;1> D>CD; listrik pada kumparan di dalam stator.

=5=9>418;1> =D1C1> 49 41<1= 21C1>7 ;?>4D;C?A )* B1=1 45>71>


Information for You
5>5A79G1>7497D>1;1>D>CD;=5=9>418;1>=D1C1>@141;1F1C.(<58
;1A5>1 9CD ;D1C 1ADB G1>7 =5>71<9A 41<1= ;1F1C . B1=1 45>71> ;D1C The pisture have shown the
technician placing generator on
1ADB9>4D;B9G1>7=5>71<9A@14121C1>7;?>4D;C?A)*5>71>45=9;91> electrical instalation in Mexico. You
"-.)*  3  41@1C 49BD2BC9CDB9;1> ;5 41<1= "-.)*  3  can see a part, called stator. The rotor
is put inside it. Rotor is a strong
B589>771 49@5A?<58 @5AB1=11> 21AD B521719 25A9;DC electromagnetic device that can spin



 / 
  with cause the velocity. That spin is
what cause the change of magnetic
 field and generate electrical element
on coil inside stator.

 / J Sumber: The Oxford Children’s Book of
 Science, 1995
$5C5A1>71>
71G1%?A5>CH'
/  ;535@1C1> = B

 ;D1C =541> =17>5C 02 = 


  @1>:1>7 @5>781>C1A =
  81=21C1>   

Contoh 6.2
$1F1C@5>781>C1A)*@1>:1>7>G1
3=41>=1BB1>G1
741@1C25A75A1;E5AC9;1<
2521B;521F18@141;1F1CA1>7;191>9B5;9C1A>G1C5A41@1C=541>=17>5CB525B1A

-45>71>1A18;5<D1A2941>7;5AC1BB5@5AC9C1=@1;@14171=21A
B
R  0,25

F
Q

P
w = mg v

m
  20 c

Induksi Elektromagnetik 135


-5>CD;1>
Tantangan 1 1A181ADB41<1=;1F1C@5>781>C1A)*
untuk Anda 2 ;535@1C1>;?>BC1>;1F1C@5>781>C1A
1
Sebuah penghantar berbentuk U 1 1G125A1C@5>781>C1A)*B525B1A '!=5>G5212;1>@5>781>C1A)*25A75A1;
terletak di dalam daerah berinduksi
magnetik homogen B = 4 × 10–3 T
45>71>;535@1C1>/;521F18 5A1;@5>781>C1A)*G1>7=5=?C?>7C571;
berarah menembus bidang kertas. <DADB =541> =17>5C
 =5>9=2D<;1> 71G1 %?A5>CH  G1>7 1A18>G1 ;5 1C1B
Penghantar PQ sepanjang 40 cm $535@1C1>;?>BC1>@5>781>C1A)*C5A31@19;5C9;125B1A71G1%?A5>CHB1=1
menempel pada penghantar U dan 45>71>25B1A71G125A1C@5>781>C1A)*,5BD1945>71>!D;D=%5>H218F1
digerakkan ke kanan dengan
kecepatan tetap v = 10 m/s. Hitung
1A181ADB41@1C49C5>CD;1>45>71>1CDA1>;19418C1>71>;1>1>B5@5AC9@141
ggl induksi antara ujung-ujung PQ. 71=21AA189>4D;B9=17>5C9;;5<D1A2941>71A1871G1%?A5>CH;51C1B41>
1A181ADB#@141@5>781>C1A;5;9A9G19CD41A9*;5)
F
arah telapak tangan

I
arah ibu jari arah jari lain
B

2 $535@1C1> ;?>BC1> C5A31@19 ;5C9;1 71G1 %?A5>CH B1=1 45>71> 71G1 25A1C
@5>781>C1A
9;5C18D971G1%?A5>CH@141"-.)* 3

 /
 B541>7;1>71G1 '!B589>771


 /
'!

'!
/

&
Informasi
untuk Anda 

;7  
= B  
   
/  = B

02 =  
 = 
#149;535@1C1>;?>BC1>;1F1C141<18 = B

4. Induktansi Diri
#9;1 B52D18 ;D=@1A1> 491<9A9 1ADB <9BCA9;   G1>7 25B1A>G1 25AD218
D218 C5A8141@ F1;CD 1;1> C9=2D< 6<D;B =17>5C9;   '  G1>7 25B1A>G1
Sumber: www.linearmagnetics.com :D7125AD218C5A8141@F1;CD)5AD2181>6<D;B=17>5C9;B521>49>745>71>
Induktor adalah sebuah ;D1C 1ADB ,531A1 =1C5=1C9B 49CD<9B B521719 25A9;DC
elektromagnet, yaitu sebuah
kumparan kawat dengan atau tanpa  '  1C1D  '    J1
inti magnetik yang menghasilkan
magnetisme jika arus mengalir
melewatinya. 45>71>  =5AD@1;1> BD1CD ;?>BC1>C1 G1>7 49B52DC 45>71> 9>4D;C1>B9
49A9 ;D=@1A1> C5AB52DC ">4D;C1>B9 49A9 C571; <DADB C5A8141@ 25>CD;
Information for You 75?=5CA9; ;D=@1A1>>G1 ,1CD1> 9>4D;C1>B9 91<18 85>AG ! 5>CD;
Inductor is an electromagnet, made of D=D= 9>49;1C?A 25AD@1 B?<5>?941 B531A1 <1>7BD>7 9>4D;C1>B9 49A9
wire coil with or without magnetic B?<5>?941 9>9 41@1C 4989CD>7 B5@5AC9 25A9;DC 9>9
core which can produce magnetism
when electric current through. '
 J2
Sumber: Jendela Iptek, 1997

136 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


(<58 ;1A5>1 6<D;B =17>5C9; D>CD;  <9<9C1> @141 B?<5>?941 141<18
 ' 
 ( 
 
(  =1;19>4D;C1>B949A9B?<5>?941141<18
B521719 25A9;DC Pembahasan Soal
 
(  J Kuat arus listrik dalam suatu
"-.)*  3 25A<1;D :D71 D>CD; 9>4D;C1>B9 49A9 @141 @DB1C rangkaian tiba-tiba turun dari 10 A
menjadi 2 A dalam waktu 0,1 s.
C?A?941 ;1A5>1 25B1A 9>4D;B9 =17>5C 49 1>C1A1 ;54D1>G1 B1=1 G19CD Selama peristiwa ini terjadi, timbul
B525B1A 
(  ggl induksi sebesar 32 V dalam
rangkaian. Induktansi rangkaian
#9;1@5>1=@1>7B?<5>?9411C1DC?A?941499B9?<582181>G1>7=5=9<9;9 adalah ....
@5A=5129<9C1B A5<1C96 +  49=1>1 @5A=5129<9C1B 2181> 141<18 a. 0,32 H
b. 0,40 H
   + 
J
 c. 2,5 H
d. 32 H
">4D;C1>B9 49A9 B?<5>?941 41> C?A?941 45>71> 2181> C5AB52DC 141<18 e. 40 H
UMPTN 1993
   (   + 
J 
Pembahasan:
$5C5A1>71> Diketahui:
  9>4D;C1>B9 49A9 B?<5>?941 1C1D C?A?941 45>71> 9>C9 2181> ! I = 10 A – 2 A = 8 A


 9>4D;C1>B9 49A9 B?<5>?941 1C1D C?A?941 C1>@1 9>C9 !  ind = 32 V
dI
 ind  L
d
Contoh 6.3 3,2 Vs
32 V =
-?A?94145>71><D1B@5>1=@1>73= 41>@1>:1>7>G1
3==5=9<9;9

<9<9C1> 8A
-5>CD;1><189>4D;C1>B949A9C?A?941C5AB52DC L=
3,2 Vs
= 0,4 H
8A
1
Jawaban: e
9;5C18D9
3= K
J= 
 


 
3=
=
   K
J02 =
B589>77149@5A?<58
 



   
02 =   

   
= 


 = P

  K
J!   ! I
L
#1499>4D;C1>B949A9C?A?941141<18  !

S
,D1CD A1>7;191> G1>7 C5A49A9 1C1B B52D18 ;D=@1A1> 9>4D;C?A 
B52D18 <1=@D ) 41> BD=25A C571>71>   G1>7 49<5>7;1@9 45>71> B52D18 1
B1;<1A  C1=@1; @141 )-   $5C9;1 B1;<1A 498D2D>7;1> <1=@D
C941; B575A1 =5>G1<1 =1;B9=D= C5C1@9 141 :541 F1;CD B5B11C )141 B11C
1ADB 49@DCDB;1> @141 B1;<1A @5>78D2D>7 <1=@D C941; B575A1 @141= P
C5C1@9 141 :541 F1;CD B5B11C )5A81C9;1> )-   )5A9BC9F1 9>9
=5>D>:D;;1> C9=2D<>G1 1ADB 9>4D;B9 G1>7 49B5212;1> ?<58 141>G1 L
@5AD2181> 6<D;B =17>5C9; @141 9>4D;C?A 

)5AD2181> 1ADB @141 B52D18 ;D=@1A1> 41@1C =5>9=2D<;1> 77<
9>4D;B9G1>725B1A>G125A21>49>7<DADB45>71>35@1C>G1@5AD2181>;D1C S

1ADB>G1 ,531A1 =1C5=1C9B @5A>G1C11> G1>7 49;5=D;1;1> @5AC1=1 ;1<9 2


?<58 +.",$ "*-2 9>9 49CD<9B;1> B521719 25A9;DC Gambar 6.5
Sebuah rangkaian tertutup (a) saklar s
 ditutup, lampu menyala dan (b) saklar s
   J 
- dibuka, lampu masih menyala beberapa
saat kemudian padam.

Induksi Elektromagnetik 137


-1>41 >571C96 =5AD@1;1> @5>G5BD191> 45>71> !D;D= %5>H #9;1
  
<1:D @5AD2181> ;D1C 1ADB    ;?>BC1> =1;1 "-.)*  3 41@1C
 - 
49CD<9B;1> B521719 25A9;DC

  
       J 
-  -  - 
$5C5A1>71>
 ;D1C 1ADB <9BCA9; @141 ;51411> 1F1< 
 ;D1C 1ADB <9BCA9; @141 ;51411> 1;89A 
- - J -   B5<1>7 F1;CD @5AD2181> ;D1C 1ADB <9BCA9; B

Contoh 6.4
,52D18;D=@1A1>45>71>9>4D;C1>B949A9
 !491<9A91ADBB5217196D>7B9F1;CD

J-  41<1=1=@5A541>-41<1=B5;?>-5>CD;1>77<9>4D;B949A9G1>7C5A:149
B11C- B
1
9;5C18D9
 
 !

J-
5>71>=5>77D>1;1>"-.)* 3 49@5A?<58

       
 - 
-
J
 !J-
J
 J 
/
#14977<9>4D;B949A9@141B11C- 141<18/

5. Energi yang Tersimpan dalam Induktor


">4D;C?A=1=@D=5>G9=@1>5>5A79>5A79C5AB52DCC5AB9=@1>41<1=
25>CD; =541> =17>5C )5A81C9;1> )-   #9;1 B52D18 9>4D;C?A 
491<9A91ADB<9BCA9; G1>7B5<1<D25AD218C5A8141@F1;CD25B1A>G1C571>71>
I 1>C1A1 C9C9;  41>  141<18
a b

   J 
Gambar 6.6 -
Sebuah kawat induktor
yang dialiri arus listrik. B589>771 25B1A>G1 41G1 G1>7 4925A9;1> @141 9>4D;C?A 141<18

   
         J 
 -  -
>5A79 G1>7 4925A9;1> @141 9>4D;C?A 49@5A?<58 45>71> =5>7
9>C57A1B9;1> 41G1 @141 9>4D;C?A B589>771 49@5A?<58 @5AB1=11>

    -


     -
-

138 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


   


    J 

6. Rapat Energi dalam Bentuk Medan Magnetik


-5<18 49;5C18D9 25B1A>G1 9>4D;B9 =17>5C9; 49 @DB1C B?<5>?941
=5=5>D89 @5AB1=11> 25A9;DC


 
( 1C1D 

(
41@D> 9>4D;C1>B9 49A9 @141 B?<5>?941 141<18   
(   #9;1 >9<19
41> >9<19 9>4D;C1>B9  >41 BD2BC9CDB9;1> ;5 41<1= "-.)*  3 
1;1> 49@5A?<58 @5AB1=11>




   
(      J 
 
(  

5>71>E?<D=5B?<5>?941 C?A?941141<18   #9;1A1@1C5>5A79


1C1D 5>5A79 @5A B1CD1> E?<D=5 ;9C1 4925A9 >?C1B9  25A<1;D 8D2D>71>



  J 
 

Contoh 6.5 Tantangan


,52D18 B?<5>?941 =5=9<9;9 :D=<18 <9<9C1> B521>G1;

 2D18 @1>:1>7 41> <D1B untuk Anda


@5>1=@1>7B?<5>?941141<183=41> 3= !9CD>7<18 Sebuah kumparan (solenoida)
1 9>4D;C1>B949A9B?<5>?941 memiliki induktansi 500 mH.
2 5>5A79G1>74981B9<;1>@141B?<5>?941:9;11ADB<9BCA9;G1>7=5>71<9AB525B1A
 Hitunglah besar induksi ggl yang
3 25B1A77<9>4D;B949A9G1>7C5A:149:9;141<1=F1;CDB;D1C1ADB25AD218=5>:149 dibangkitkan dalam kumparan itu
jika ada perubahan arus listrik dari
 100 mA menjadi 40 mA dalam waktu
1 0,01 s secara beraturan.
9;5C18D9
 

<9<9C1>
 3=  K
J= 
 3=K
J =


 
1 ">4D;C1>B949A9B?<5>?941141<18 

  
 02 =  

   
 = 

  
  
 !
 
=
2 >5A79G1>74981B9<;1>@141B11C 
141<18
 
     
 !  
    
 #
 
3 5B1A %9>4D;B949A9:9;11ADB25AD218=5>:149 141<18
    
    
       
 !   
    
/
-   B 

Induksi Elektromagnetik 139


8. Induktansi Silang
 )5A81C9;1> )-  -1=@1; 4D1 2D18 ;D=@1A1> G19CD
S
;D=@1A1>@A9=5A)41>;D=@1A1>B5;D>45A,G1>725A45;1C1>$D=@1A1>
P
@A9=5A)498D2D>7;1>45>71>BD=25AC571>71>  41>81=21C1>E1A9125<
R G
$D=@1A1>B5;D>45A,498D2D>7;1>45>71>B52D1871<E1>?=5C5A 
#9;1 @141 ;D=@1A1> @A9=5A C5A:149 @5AD2181> ;D1C 1ADB 45>71>
=5>7D218D21881=21C1>1;1>C5A:149@5AD2181>6<D;B=17>5C9;@141
Gambar 6.7 ;D=@1A1> @A9=5A 5>71> 45=9;91> 6<D;B =17>5C9; G1>7 49<9>7;D@9
Induktor silang antara
dua buah kumparan. ;D=@1A1> B5;D>45A @D> 1;1> 25AD218 @D<1 )5AD2181> 6<D;B =17>5C9;
C5AB52DC 1;1> =5>9=2D<;1> 77< @141 ;D=@1A1> B5;D>45A
7<G1>7C9=2D<@141;D=@1A1>@A9=5A=1D@D>;D=@1A1>B5;D>45A
49B52DC #(.%-(,# ,#&(! 1C1D #(.%-(,# -#'& &#% 5B1A>G1 77< 9>4D;B9
G1>7 C9=2D< @141 ;D=@1A1> B5;D>45A ;1A5>1 @5>71AD8 @5AD2181> 6<D;B
=17>5C9; 41<1= F1;CD - =5=5>D89 @5AB1=11>
 
       J 
- -
I
 
      J

- -
Gambar 6.8
Perubahan arus pada kumparan
#9;1 "-.)*  3 49C9>:1D <5298 <1>:DC 49@5A?<58
1 akan memengaruhi arus pada  
kumparan 2.    1C1D   
- -
5>71> =5C?45 9>C57A1B9 1;1> 49@5A?<58
         

 
 J 

5>71> =5>77D>1;1> @5>1<1A1> G1>7 B1=1 =1;1 41A9 "-.)*
 3  1;1> 49@5A?<58
 
 J 
Kata Kunci
• gaya gelak listrik (ggl)
• induksi elektromagnetik
5B1A 6<D;B =17>5C9;   G1>7 49C9=2D<;1> ?<58 1ADB <9BCA9;  45>71>
• Hukum Faraday


• fluks medan magnetik :D=<18<9<9C1> 141<18  
 #9;1>9<19  49BD2BC9CDB9
• Hukum Lenz 
• gaya Lorentz
• ggl induksi diri ;1> ;5 41<1= "-.)*  3  49@5A?<58 @5AB1=11> 25A9;DC
• kumparan primer
• kumparan sekunder 
  
• induktansi silang  J 

$5C5A1>71>
 ;D1C 1ADB <9BCA9; ;D=@1A1> @A9=5A 
  9>4D;C1>B9 B9<1>7 !
  :D=<18 <9<9C1> ;D=@1A1> B5;D>45A
  :D=<18 <9<9C1> ;D=@1A1> @A9=5A
  6<D;B =17>5C9; G1>7 49<9>7;D@9 ?<58 ;D=@1A1> B5;D>45A G1>7 49
C9=2D<;1> ?<58 ;D=@1A1> @A9=5A 02

140 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Contoh 6.6
,52D18B?<5>?941;D=@1A1> =5=9<9;9@1>:1>7  
3=45>71><D1B@5>1=@1>7
K
J = 41>21>G1;<9<9C1>  

<9<9C1>9B5;9C1A@DB1CB?<5>?941
49<9<9C;1>;D=@1A1> 45>71>21>G1;<9<9C1> 

<9<9C1>-5>CD;1>
1 9>4D;C1>B9B9<1>7;54D1;D=@1A1>
2 77<G1>7C9=2D<@141;D=@1A1> :9;1@141;D=@1A1> =5>71<9A1ADBB525B1A 
G1>725A21<9;1A1841<1=F1;CD
B
1
1 5>71> =5>77D>1;1> "-.)*  3
 25B1A 9>4D;C1>B9 B9<1>7 41@1C
49C5>CD;1>B52171925A9;DC
 

    
02 =   

 

   
= 
  

=
 K
J !
2 )141;D=@1A1> D>CD;B5<1>7F1;CD-
B;D1C1ADB 25A21<9;1A18
B589>771 # J J J5B1A77<9>4D;B9@141;D=@1A1>
41@1C49@5A?<58B52171925A9;DC

 2   
-
   
 !    
   
 /

 B

Tes Kompetensi Subbab A


"-&'*($!()0'0(/%$*
 #9;1=17>5C@5A=1>5>4975A1;;1>=5=1BD;9;D=@1A1>  $1F1C )* B5@1>:1>7
 3= 4975A1;;1> ;5 ;1>1>
;1F1CG1>7C5A@1B1>7B52D181=@5A5=5C5A1<1CD;DA 45>71>;535@1C1>
= B41>=5=?C?>7C571;<DADB
1ADB :1AD= 1=@5A5=5C5A 1;1> =5>G9=@1>7 41A9 9>4D;B9=17>5C9;
K
J -B5@5AC9@14171=21A
;54D4D;1> B5C9=21>7>G1 5B1A1> 1@1;18 G1>7 -5>CD;1>25B1A71G1%?A5>CH@141;1F1C)*41>1A18
=5>G5212;1> C9=2D<>G1 @5>G9=@1>71> C5AB52DC 1ADB>G1
@1;18G1>7C5A:149@141:1AD=1=@5A5=5C5A:9;1 P
1 21C1>7=17>5C491=41<1=;D=@1A1>
2 21C1>7=17>5C4975A1;;1><529835@1C
3 21C1>7=17>5C4975A1;;1>;5<D1A41A9;D=@1A1>  R = 0,5 
 <D;B =17>5C9; G1>7 =5=?C?>7 BD1CD ;D=@1A1>
v = 20 m/s
25A;DA1>741A902=5>:149 0241<1=F1;CD B
#9;1;D=@1A1>C5A49A91C1B<9<9C1>C5>CD;1>77<G1>7 Q B
4981B9<;1>
 )141B52D189>4D;C?A45>71>
<9<9C1>=5>71<9A1ADB  1<1=B52D18;D=@1A1>C5A41@1C@5AD2181>;D1C1ADB
<9BCA9;G1>725AD218C5A8141@F1;CDG19CD

 B B525B1A
  G1>7 =5>9=2D<;1> @5AD2181> 6<D;B
1<1= F1;CD G1>7 B1=1 =5>9=2D<;1> @5AD2181> =17>5C9; 02@141;D=@1A1>;54D1G1>7C5A<5C1;
6<D;B=17>5CG1>749<9>7;D@9>G1B525B1A

02 49<D1A;D=@1A1>@5AC1=1-5>CD;1>9>4D;C1>B9B9<1>7
-5>CD;1> ;54D1;D=@1A1>:9;1;D=@1A1>;54D1=5=9<9;9 

1 9>4D;B949A9;D=@1A1> <9<9C1>
2 77<9>4D;B949D:D>7D:D>7;D=@1A1>
 ,5@?C?>7;1F1C25A75A1;=5=?C?>7=541>=17>5C9;
8?=?75>G1>725B1A>G1
-41>=5=25>CD;BD4DC

I#9;1<D1B6<D;BG1>7C5A@?C?>7
= 41<1=F1;CD

BC5>CD;1>77<9>4D;B9G1>7C9=2D<

Induksi Elektromagnetik 141


B. Aplikasi Induksi Elektromagnetik Faraday
@<9;1B9 9>4D;B9 5<5;CA?=17>5C9; 1A141G 41<1= ;5894D@1> B581A9
81A9 1>C1A1 <19> B521719 25A9;DC
1. Generator
)5A>18;18 >41 25A;D>:D>7 ;5 C5=@1C )5=21>7;9C %9BCA9; -5>171
9A G1>7 141 49 #1C9<D8DA #1F1 1A1C 9 B1>1 C5A41@1C 1<1C <9BCA9; G1>7
49>1=1;1> !(+-)+ 5>5A1C?A 141<18 1<1C G1>7 25A6D>7B9 =5>7D218
5>5A79 ;9>5C9; =5>:149 5>5A79 <9BCA9; 5>5A1C?A 25;5A:1 25A41B1A;1>
@A9>B9@ 9>4D;B9 5<5;CA?=17>5C9; -5A41@1C 4D1 :5>9B 75>5A1C?A G19CD
75>5A1C?A 1ADB 2?<1;21<9; 41> 75>5A1C?A 1ADB B51A18
a. Generator Arus Bolak-Balik
)-  =5>D>:D;;1> B;5=1 75>5A1C?A 1ADB 2?<1;21<9; 1A1
;5A:1 75>5A1C?A C5AB52DC 141<18 B521719 25A9;DC
 $D=@1A1> G1>7 49<5C1;;1> 41<1= =541> =17>5C9; 49@DC1A B589>771
=5>71<1=9@5AD2181>:D=<1871A9B71G1=17>5C9;;921C>G1C5A:149
77< 9>4D;B9 G1>7 =1=@D =5>781B9<;1> 1ADB <9BCA9; ADB <9BCA9; G1>7
4981B9<;1>>G1 25AD@1 1ADB 2?<1;21<9;  1C1D &-+(-#(! .++(-
;1A5>1 B5C91@ ;1A2?> 1;1> =5>41@1C;1> @?<1A9C1B 77< 9>4D;B9 G1>7
25AD218D218 ;DCD2 @?B9C96 41> ;DCD2 >571C96 B531A1 25A71>C91>
 .>CD;=5>G1<DA;1>1ADB<9BCA9;G1>749@5A?<58;54D1D:D>7;D=@1A1>
49@1B1>79 39>39> G1>7 C5A@9B18 41> 49C5=@5<;1> @141 B9;1C ;1A2?>
G1>7 498D2D>7;1> 45>71> ;125< @5>G1<DA
kumparan
sikat
karbon
Gambar 6.9
Skema generator arus bolak-balik

cincin
arah putaran luncur
b. Generator Arus Searah
)14141B1A>G1@A9>B9@;5A:175>5A1C?A1ADBB51A18B1=145>71>@A9>B9@
;5A:1 75>5A1C?A 1ADB 2?<1;21<9; )5A25411>>G1 @141 75>5A1C?A 1ADB
B51A1849@1B1>7%)'.--)+25AD@1B52D1839>39>25<18D>7B9;?=DC1C?A
9>9 =5>71CDA 171A B5C91@ B9;1C ;1A2?> B5<1<D =5>41@1C;1> @?<1A9C1B 77<
9>4D;B9 G1>7 C5C1@ B9;1C @5AC1=1 @?B9C96 41> B9;1C <19>>G1 >571C96
kumparan

Gambar 6.10
Skema generator arus searah

sikat karbon

komutator
arah putaran

2. Transformator (Trafo)
+(, )+'-)+141<181<1CG1>725A6D>7B9=5>7D218=5>19;;1>1C1D
=5>DAD>;1>C571>71><9BCA9; (<58;1A5>19CDCA1>B6?A=1C?A492179
=5>:1494D1:5>9BG19CDCA1>B6?A=1C?A,-*.*41>CA1>B6?A=1C?A,-*)0(

142 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


-A1>B6?A=1C?AC5A49A91C1B;D=@1A1>@A9=5A;D=@1A1>B5;D>45A41>9>C9
25B9 ?>C?8 CA1>B6?A=1C?A 49CD>:D;;1> @141 )- 

Gambar 6.11
Transformator

Sumber: PHYWE, 1989


a. Transformator Step-up
-A1>B6?A=1C?A,-*.*25A6D>7B9=5>19;;1>C571>71><9BCA9;171>
B545A81>1B52D18CA1>B6?A=1C?A,-*.*49CD>:D;;1>@141)-   primer sekunder
)141CA1>B6?A=1C?ABC5@D@:D=<18<9<9C1>B5;D>45A<529821>G1;41A9@141
:D=<18 <9<9C1> @A9=5A , * Np Ns

b. Transformator Step-down
-A1>B6?A=1C?A ,-*)0( 25A6D>7B9 =5>DAD>;1> C571>71> <9BCA9;  Gambar 6.12
171> B545A81>1 B52D18 CA1>B6?A=1C?A ,-*)0( 49CD>:D;;1> @141 Bagan transformator step-up

)- 
 )141 CA1>B6?A=1C?A ,-*)0( :D=<18 <9<9C1> @A9=5A <5298
21>G1; 41A9@141 :D=<18 <9<9C1> B5;D>45A * ,
)A9>B9@ ;5A:1 CA1>B6?A=1C?A 141<18 B521719 25A9;DC
primer sekunder
 $D=@1A1> @A9=5A 498D2D>7;1> 45>71> C571>71> =1BD;1> 25AD@1
1ADB 2?<1;21<9; 25B1A 41> 1A18>G1 B5<1<D 25AD218D218 Np Ns
 (<58 ;1A5>1 1ADB G1>7 25AD218D218 @141 9>C9 25B9 C5A:149 @5AD2181>
:D=<18 71A9B 71G1 =17>5C9; B531A1 C5ADB=5>5ADB ;921C>G1 @141
;D=@1A1>B5;D>45AC5A:14977<9>4D;B941>1ADB9>4D;B9B521719;5<D1A1> Gambar 6.13
).-*.- 41A9 CA1>B6?A=1C?A Bagan transformator step-down

)5A21>49>71> 1>C1A1 C571>71> @A9=5A * 41> C571>71> B5;D>45A


,@141CA1>B6?A=1C?AB1=145>71>@5A21>49>71>1>C1A1:D=<18<9<9C1>
@A9=5A * 41> <9<9C1> B5;D>45A , ,531A1 =1C5=1C9B 41@1C 49CD<9B
B521719 25A9;DC
*  *
 J 
,  ,
$5C5A1>71>
 *  C571>71> @A9=5A /
 *  :D=<18 <9<9C1> @A9=5A
 ,  C571>71> B5;D>45A /
 ,  :D=<18 <9<9C1> B5;D>45A
#9;1 @141 CA1>B6?A=1C?A 491>771@ C941; 141 5>5A79 <9BCA9; G1>7 25A
D218 =5>:149 5>5A79 25>CD; <19> CA16? 9451< 25A<1;D 8D2D>71> B521719
25A9;DC
41G1 @A9=5A  41G1 B5;D>45A
@B1C1D@ @B B J 
$5C5A1>71>
*  41G1 @A9=5A 0
,  41G1 B5;D>45A 0
* 1ADB@A9=5A
,  1ADB B5;D>45A 

Induksi Elektromagnetik 143


Aktivitas Fisika 6.2
Membuat Transformator
Tujuan Percobaan
Membuat transformator step-up.
Alat-Alat Percobaan kumparan
1. Kawat tembaga kira-kira 1 m
2. Sumber tegangan 12 V (AC)
inti besi
Langkah-Langkah Percobaan voltmeter
1. Susunlah peralatan seperti gambar berikut.
2. Lilitkan 10 lilitan kawat pada bagian kiri inti besi, sebagai kumparan primer.
Kemudian, sebanyak 20 lilitan pada bagian karena inti besi yang lain, sebagai
kumparan sekunder. Hubungkan dengan sumber tegangan.
3. Catat besar tegangan yang terbaca pada voltmeter.
4. Teruskan menambah 10 lilitan pada kumparan sekunder hingga menjadi 50
lilitan. Amati dan catat besar tegangan yang terbaca pada voltmeter.
5. Masukkan data hasil pengamatan Anda pada tabel. Kemudian, buatlah grafik
tegangan sekunder terhadap jumlah lilitan sekunder.
Data Percobaan
No Jumlah Lilitan Sekunder Besar Tegangan Sekunder

1. 20 ....
Tantangan 2. 30 ....
untuk Anda 3. 40 ....
4. 50 ....
Anda memiliki walkman yang
menggunakan baterai 3 V. 6. Berikan kesimpulan Anda dari kegiatan ini.
Bagaimana caranya agar
walkman tersebut dapat
menggunakan listrik dari PLN
yang besarnya 220 V?
Contoh 6.7
,52D18CA16?BC5@4?F>1;1>497D>1;1>D>CD;=5>G1<1;1>A149? /41A9BD=25A
)%'
/-5>CD;1>
1 @5A21>49>71><9<9C1>@A9=5A41>B5;D>45ACA16?C5AB52DC
2 :D=<18<9<9C1>@A9=5A:9;1<9<9C1>B5;D>45A>G1

<9<9C1>
3 1ADBG1>7497D>1;1>A149?:9;149;D=@1A1>@A9=5AC5A41@1C1ADBB525B1A

1
9;5C18D9
*
/,

<9<9C1>, / *



1 )5A21>49>71>C571>71>B521>49>745>71>@5A21>49>71>:D=<18<9<9C1>
*  * *
 
/ 
,  , / ,
#149@5A21>49>71>*B

2 5A41B1A;1>81B9<@5A89CD>71>21791>=1;1
 *

   *  


#149:D=<18<9<9C1>@A9=5A 

<9<9C1>
3 .>CD;=5>789CD>71ADB<9BCA9;41@1C497D>1;1>@5AB1=11>
*,1C1D* *, ,
* ,
  /
    ,  
, * ,
/
#1491ADBG1>7497D>1;1>A149?141<18

144 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


)141;5>G1C11>>G1C941;141CA1>B6?A=1C?AG1>79451<,521791>5>5A79
<9BCA9; 25AD218 =5>:149 25>CD; 5>5A79 <19> 41<1= CA1>B6?A=1C?A =9B1<>G1 Ingatlah
5>5A79 @1>1B #149 D>CD; CA1>B6?A=1C?A C941; 9451< B5<1<D 25A<1;D 41G1
B5;D>45A <5298 ;539< 41A9@141 41G1 @A9=5A ,* B589>771 569B95>B9>G1 Tidak ada transformator yang
efisiensinya 100% karena sebagian
<5298 ;539< 41A9

 energi listrik berubah menjadi


69B95>B9 B52D18 CA1>B6?A=1C?A 494569>9B9;1> B521719 81B9< 2179 41G1 bentuk energi lain.
<9BCA9; B5;D>45A 45>71> 41G1 <9BCA9; @A9=5A 69B95>B9 CA1>B6?A=1C?A
49>G1C1;1> 41<1= @5AB5> B531A1 =1C5=1C9B 49CD<9B
,
 

 J 
*
$5C5A1>71>
 569B95>B9 CA1>B6?A=1C?A
,  41G1 <9BCA9; B5;D>45A
*  41G1 <9BCA9; @A9=5A

Contoh 6.8
,52D18CA1>B6?A=1C?A41<1=B52D18A149?CA1>B9BC?A41@1C=5>7D218C571>71>41A9

/=5>:149/#D=<18<9<9C1>B5;D>45A>G1
<9<9C1>C5A>G1C1;D1C1ADBG1>7
=5>71<9A@141A149?
#9;1569B95>B9CA1>B6?A=1C?AC5AB52DC
C5>CD;1>
1 ;D1C1ADB<9BCA9;@141;D=@1A1>@A9=5A
2 41G1@A9=5A41>41G1B5;D>45A
1
9;5C18D9
*
/,
<9<9C1>,/ ,

1 -A1>B6?A=1C?AC941;25AB961C9451<=1;125A<1;D
 
 , 

  , , 


* * *
/  
  

  

  * 



/   * 
#149;D1C1ADB<9BCA9;@141;D=@1A1>@A9=5A141<18


kumparan
2 .>CD;=5>789CD>741G1@141B5C91@;D=@1A1>41@1C497D>1;1>
@5AB1=11>
* * *
/

0
#14941G1@A9=5A>G1141<180
, , ,/
 0
#14941G1B5;D>45A>G1141<18 0
arus pusar inti besi
c. Arus Pusar pada Transformator
1
)5A81C9;1>21C1>7;?>4D;C?A1>C1A14D1=D;1;DCD25<5;CA?=17>5C9;
B5@5AC9 G1>7 49CD>:D;;1> @141 )-   #9;1 =541> =17>5C9;

1>C1A1 =D;1 ;DCD2 9CD 25AD218 C5A8141@ F1;CD 6<D;B G1>7 =5<1<D9
B5=21A1>7 B9=@1< C5ACDCD@ 41<1= 21C1>7 1;1> 25AD218 :D71 B589>771
C9=2D< 1ADB ADB 9>9 49>1=1;1> 45>71> +., 2 1C1D 1ADB @DB1A
ADB @DB1A G1>7 C5A:149 @141 9>C9 CA16? =5AD79;1> B5212 CA16?
;589<1>71> 5>5A79 1C1D 41G1>G1 =5>:149 @1>1B #9;1 @1>1B 9>9 3D;D@ 2
C9>779 CA16? 41@1C C5A21;1A B589>771 ADB1; Gambar 6.14
.>CD; =5>35718 ;5AD791> 41G1 21C1>7 ;?>4D;C?A CA1>B6?A=1C?A (a) Trafo dengan inti besi.
(b) Trafo dengan inti besi
492D1C 25A<1@9B<1@9B B5@5AC9 @141 )-   9 1>C1A1 <1@9B1> berupa lempengan yang
@5<1C <?71= 4925A9 9B?<1B9 &%+ B589>771 <9>7;1A1> 1ADB @DB1A =5>:149 terpisahkan oleh laker.

Induksi Elektromagnetik 145


Kata Kunci ;539< 5>71> 31A1 B5@5AC9 9>9 ;5AD791> 41G1 1;921C 1ADB @DB1A 41@1C
49;DA1>79
• generator -941;B5=D11ADB@DB1A25AB961C=5AD79;1>@1412525A1@1@5A1<1C1>
• Alternating Current
• komutator G1>7 =5>77D>1;1> @A9>B9@ 9>4D;B9 5<5;CA?=17>5C9; 1ADB @DB1A G1>7
• transformator/trafo C9=2D<41@1C=5>7D>CD>7;1>B5@5AC9@141A5==17>5C9;CD>7;D<9BCA9;
• transformator step-up
• transformator step-down
41> B5CA9;1 <9BCA9;
• efisiensi transformator
• arus pusar (arus eddy) 3. Transmisi Daya Listrik Jarak Jauh
-A1>B=9B9 41G1 <9BCA9; :1A1; :1D8 =5AD@1;1> @A?B5B @5>G1<DA1> 41G1
<9BCA9;;5C5=@1CCD:D1>C5AC5>CDG1>7:1A1;>G1:1D841A9@DB1C@5=21>7;9C
<9BCA9; %9BCA9; G1>7 B1=@19 49 AD=18AD=18 @5>4D4D; 141<18 81B9<
CA1>B=9B9 41G1 <9BCA9; :1A1; :1D8
41 4D1 31A1 =5>CA1>B=9B9;1> 41G1 <9BCA9; :1A1; :1D8 G19CD
 45>71> ;D1C 1ADB <9BCA9; 25B1A G1>7 4981B9<;1> ?<58 75>5A1C?A
 45>71> C571>71> G1>7 <5298 C9>779 41A9 C571>71> G1>7 4981B9<;1>
?<58 75>5A1C?A
)141D=D=>G1CA1>B=9B941G1<9BCA9;:1A1;:1D8=5>77D>1;1>C571>7
1> C9>779 $5D>CD>71> G1>7 49@5A?<58 45>71> =5>77D>1;1> CA1>B=9B9
C571>71> C9>779 141<18 1ADB <9BCA9; G1>7 =5>71<9A =5<1<D9 ;1F1C A5<1C96
;539<B589>771D;DA1>;1F1CCA1>B=9B9G1>7;539<:D7141@1C=5=25A9;1>
1>771A1>291G1:1D8<52985;?>?=9B41>41G1<9BCA9;G1>789<1>7B5@1>:1>7
;1F1C CA1>B=9B9 :1D8 <5298 ;539< B589>771 49@5A?<58 569B95>B9 41G1 <9BCA9;
G1>7 25B1A
)141@A?B5BCA1>B=9B941G1<9BCA9;:1A1;:1D8497D>1;1>CA1>B6?A=1C?A
BC5@D@ G1>7 C5A41@1C 49 @DB1C @5=21>7;9C G1>7 =5>19;;1> C571>71>
89>771=5>31@19B5;9C1A 


/$5=D491>41G1<9BCA9;49CA1>B=9B9;1>
;5 ;?C1;?C1 CD:D1> 9 ;?C1;?C1 CD:D1> 497D>1;1> CA1>B6?A=1C?A BC5@
4?F> G1>7 49@1B1>7 49 71A4D71A4D <9BCA9; B589>771 C571>71> <9BCA9; B91@
497D>1;1> @141 C571>71> B5;9C1A
 /
pabrik
transmisi tegangan tinggi
pusat
pembangkit
listrik
tiang listrik
generator rumah
Gambar 6.15
Bagan transmisi daya listrik
jarak jauh
transformator transformator gardu listrik
Sumber: Jendela IPTEK, 1995

Contoh 6.9
,52D1875>5A1C?AG1>741@1C=5>781B9<;1>41G1<9BCA9;
&049CA1>B=9B9;1>=5<1<D9
@5>781>C1A45>71>81=21C1>
 !9CD>7<18@5AB5>C1B541G1G1>789<1>7
=5>:149;1<?A:9;1
1 C571>71>G1>7497D>1;1>CA1>B=9B9
;/
2 C571>71>49>19;;1>?<58CA16?BC5@D@=5>:149

;/
1
9;5C18D9
&0+

1 )5AB5>C1B541G1<9BCA9;G1>789<1>7:9;1497D>1;1>C571>71>CA1>B=9B9
;/
41@1C4989CD>7B52171925A9;DC


 0
CA1>B=9B9    


 

/

146 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


1G1G1>789<1>7=5>:149;1<?A89<1>7141<18
89<1>7 

 
 &0
&0
)5AB5>C1B5 89<1>7  

  

&0
2 1G1G1>789<1>7:9;1C571>71>CA1>B=9B949>19;;1>=5<1<D9CA16?=5>:149


;/141<18


 0
CA1>B=9B9    

 


/
1G1G1>789<1>7=5>:149;1<?A89<1>7141<18
89<1>7 
  20 
0
 
;0
#149@5AB5>C1B5 89<1>7   

 
  

&0

Tes Kompetensi Subbab B


"-&'*($!()0'0(/%$*
 ,52D18CA1>B6?A=1C?ABC5@D@=5=9<9;9
<9<9C1>@141 !9CD>7
;D=@1A1>@A9=5A>G141> 

<9<9C1>@141;D=@1A1> 1 569B95>B9CA1>B6?A=1C?A
B5;D>45A>G1$D=@1A1>@A9=5A4925A91ADB2?<1;21<9; 2 @5A21>49>71>:D=<18<9<9C1>@A9=5A41>
25AC571>71>
/ B5;D>45A
1 5A1@1C571>71>;D=@1A1>B5;D>45A  ,52D18 CA1>B6?A=1C?A G1>7 49@1B1>7 @141 A149?
2 #9;11ADB41<1=;D=@1A1>B5;D>45A 
25A1@1 =5=9<9;9 B@5B969;1B9  / C5A=9>1< @A9=5A>G1
1ADBG1>7=5>71<9A41<1=;D=@1A1>@A9=5A 498D2D>7;1>45>71>BD=25A)%'
/#9;1:D=<18
3 5A1@1 41G1 =1BD;1> 41> 41G1 ;5<D1A1> <9<9C1>B5;D>45ACA1>B6?A=1C?AC5AB52DC 
<9<9C1>41>
CA1>B6?A=1C?A 1ADBG1>7=5>71<9A41<1=A149?
C5>CD;1>
 ,52D18CA1>B6?A=1C?A498D2D>7;1>45>71>BD=25A 1 :D=<18<9<9C1>@A9=5A
C571>71>)%'
/41>;D1C1ADB>G1
 -5A>G1C1 2 ;D1C1ADB@141;D=@1A1>@A9=5A
C571>71>;5<D1A1>>G1B525B1A /41>;D1C1ADB>G1 3 41G1@A9=5A41>41G1B5;D>45A:9;1569B95>B9

 CA1>B6?A=1C?A


C. Arus dan Tegangan Listrik Bolak-balik


ADB 41> C571>71> <9BCA9; 2?<1;21<9; =5=9<9;9 >9<19 G1>7 B5<1<D
25AD218D218 C5A8141@ F1;CD B531A1 @5A9?49; 219; 25B1A =1D@D>
1A18>G1 5B1A1> 1ADB 41> C571>71> 2?<1;21<9; 49<1=21>7;1> 45>71>
 5F1B1 9>9 81=@9A B5=D1 @5A1<1C1> AD=18 C1>771 49?@5A1B9;1>
45>71> 5>5A79 <9BCA9; 1ADB 2?<1;21<9; ,5@5AC9 >41 ;5C18D9 @5A25411>
=5>41B1A 1>C1A1 1ADB 2?<1;21<9; 41> 1ADB B51A18 141<18 @?<1A9C1B>G1
.>CD; =5>75C18D9 @?<1A9C1B 1ADB B51A18 G1>7 B5<1<D C5C1@ 41> 1ADB
2?<1;21<9;G1>7B5<1<D25AD21841@1C497D>1;1>?B9<?B;?@ -")2
,#&),)* &5<1<D9 1<1C 9>9 41@1C :D71 491=1C9 >9<19 6A5;D5>B9 41>
@5AD2181>C571>71>@141B5C91@B11C41<1=25>CD;7A169;41@D>D>CD;
=5>7D;DA >9<19 C571>71> 565;C96 41> ;D1C 1ADB <9BCA9; 565;C96 41@1C
497D>1;1> E?<C=5C5A  41> 1=@5A5=5C5A 

1. Sumber Tegangan Bolak-Balik (AC)


5>CD; C571>71> 1ADB  G1>7 C5A2131 @141 =?>9C?A ?B9<?B;?@
25AD218 B531A1 @5A9?49; =5>DADC 6D>7B9 B9>DB ,1<18 B1CD BD=25A 
G19CD 75>5A1C?A 1ADB  1<1= 75>5A1C?A 141 ;D=@1A1> G1>7 41@1C
25A@DC1A 2521B 41<1= =541> =17>5C 8?=?75>

Induksi Elektromagnetik 147


V Vm V = Vm sin t
)5A81C9;1> )-   (B9<1B9 71G1 75A1; <9BCA9; 41> 1ADB 2?<1;
21<9; 4981B9<;1> 41A9 B52D18 ;D=@1A1> G1>7 25A@DC1A 45>71> <1:D C5C1@
)14171=21A7A169;C5AB52DC@D>31;41>B9=@D<75<?=21>7=5>D>:D;;1>
T 2T ;54D4D;1> ;D=@1A1> C5A8141@ 25B1A BD4DC G1>7 49C5=@D8>G1
5B1A 77< G1>7 4981B9<;1> 41A9 B52D18 75>5A1C?A G1>7 25A@DC1A
1 =5=5>D89 @5AB1=11> 25A9;DC
 
I Im I = Im sin t  J 1C1DD>CD; - 
    J 
- -

T 2T
;1A5>1  
 3?B
=1;1
 
3?B
   
3?B - 
2  J 1C1D    J  J 
- -
Gambar 6.16
Grafik tegangan dan arus listrik
#9;1 ;9C1 CDAD>;1> "-.)*  3  4941@1C
bolak-balik terhadap waktu.   
B9> - J 
C1D 41@1C :D71 49CD<9B;1> 45>71>
   =1;B B9> - J 1
$1A5>1 77< 9>4D;B9 B1=1 45>71> 2541 C571>71> 49 1>C1A1 4D1 ;DCD2 77<
9>4D;B9 =1;1 41@1C 49CD<9B
  =1;B B9> - J 2
$5C5A1>71>
 '%,  71G1 75A1; <9BCA9; =1;B9=D= E?<C
  
  E?<C
'%,  C571>71> =1;B9=D= E?<C
  6<D;B =17>5C9; 02
  :D=<18 <9<9C1> ;D=@1A1>
 <D1B 2941>7 ;D=@1A1> = 

 25B1A>G1 9>4D;B9 =17>5C9; -

bagian atas yang  6A5;D5>B9 BD4DC @DC1A1> ;D=@1A1> A14 B  -
berlogam
#9;1 75>5A1C?A C5AB52DC 498D2D>7;1> 45>71> A1>7;191> C5ACDCD@
1;1> =5>71<9A 1ADB
bagian tengah
yang transparan 2. Alat Ukur Tegangan dan Arus Bolak-Balik
.>CD; =5>75C18D9 141>G1 C571>71> <9BCA9; @141 BD1CD A1>7;191>
lampu B1<18B1CD>G1497D>1;1>B52D181<1CG1>749B52DC-,-*()- 
;1> C5C1@9 C5BC@5> C941; 41@1C =5>75C18D9 25B1A>G1 C571>71> G1>7
=5>71<9A@141A1>7;191>C5AB52DC41@D>D>CD;=5>7D;DA>9<19C571>71>
logam 41> ;D1C 1ADB  497D>1;1> E?<C=5C5A  41> 1=@5A5=5C5A  '9<19
G1>7C5A2131@1411<1CD;DA9>9=5>D>:D;;1>81A71565;C9641A9C571>71>
Gambar 6.17
Cara pengukuran dengan testpen
41> ;D1C 1ADB &5<1<D9 )-  >41 41@1C =5=181=9 81B9<
@5>7D;DA1> 1ADB <9BCA9; 41<1= B52D18 A1>7;191>

Gambar 6.18
Pengukuran arus listrik dengan
menggunakan volmeter.
1 2

148 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


)141 )-  C5A=9>1< ;DCD2 @?B9C96 498D2D>7;1> 45>71> resistor
1ADB=1;B9=D=
@1411=@5A5=5C5AC5A2131>9<191ADB
B541>7
;1>)- C5A=9>1<@?B9C96498D2D>7;1>45>71>1ADB=1;B9=1<
C5A>G1C1C5A2131>9<191ADB )5>7D;DA1>9>9=5>D>:D;;1>218F1
1>7;1 G1>7 C5A2131 @141 1<1C D;DA 141<18 >9<19 565;C96>G1 5=9;91>
@D<1 41<1= =5>7D;DA C571>71> B52D18 A1>7;191> B5@5AC9 )-  voltmeter
$5C9;1 1ADB =5>71<9A :1AD= @5>D>:D; E?<C=5C5A =D<19 25AD218 '9<19
Gambar 6.19
G1>7C5A2131=5>D>:D;;1>81A71565;C96C571>71>A1>7;191><9BCA9;>41 Pengukuran tegangan pada
41@1C :D71 =5>7D;DA ;D1C 1ADB C571>71> 41> 81=21C1> <9BCA9; 219; sebuah rangkaian
1ADB  =1D@D> 1ADB  45>71> =5>77D>1;1> =D<C9=5C5A
=@5A5=5C5A /?<C=5C5A 41> (8==5C5A 41> ?B9<?B;?@

Contoh 6.10
1A9@5>71=1C1>=5<1<D9?B9<?B;?@BD=2DE5AC9;1<491CDA@141C571>71> / 3=
B541>7;1>B5<1>7F1;CD=5>D>:D;;1>=B 3=,;1<1C91@;?C1;=5=9<9;9D;DA1>
3=K 3=-5>CD;1>
1 C571>71>=1;B9=D=
2 6A5;D5>B9BD=25A
1
9;5C18D9** / 3=
1 )14171=21AC5A2131C571>71>@D>31;**141<183=;1A5>1B;1<1E5AC9;1<
/ 3==1;1
**3=K / 3= E?<C#149C571>71>=1;B9=D=>G1141<18

'%, **  //

2 )5A9?4541<1=7A169;3=,;1<18?A9H?>C1<=B 3==1;1
3=K=B 3= =B

B

#1496A5;D5>B9BD=25A     !H



3. Nilai Efektif Tegangan dan Kuat Arus AC


<1C D;DA G1>7 497D>1;1> D>CD; =5>75C18D9 :D=<18 41G1 G1>7
C5A@1;19 @141 ;52DCD81> 5>5A79 <9BCA9; 49 AD=18 141<18 ;08 =5C5A
5A5C1> 1>7;1 =5>D>:D;;1> 25B1A 5>5A79 <9BCA9; G1>7 C5A@1;19
)5A81C9;1> )-   -1=@1; :5<1B 1>7;1 G1>7 =5>D>:D;;1>
25B1A 5>5A79 <9BCA9; G1>7 C5A@1;19 41<1= B1CD1> ;08 %#&) -- ").+
>5A799>949@5A?<5841A9>9<19  41> !1A71565;C961ADB1C1DC571>71>
2?<1;21<9; 141<18 ;D1C 1ADB 1C1D C571>71> 2?<1;21<9; G1>7 491>771@ Gambar 6.20
kWh meter yang ada di rumah
B5C1A145>71>1ADB1C1DC571>71>B51A18G1>7=5>781B9<;1>:D=<18;1<?A digunakan untuk mengukur
G1>7 B1=1 ;5C9;1 =5<1<D9 BD1CD @5>781>C1A 41<1= F1;CD G1>7 B1=1 daya listrik yang terpakai.
A R B I

Im
I ef
t
   m sin t Gambar 6.21
1 (a) Sebuah rangkaian dengan
t
2 hambatan R;
1 2 (b) Grafik hubungan I dengan t.
,52D18@5>781>C1AB5@5AC9)-  =5=9<9;981=21C1>41<1=

F1;CD -5B1A5>5A79;1<?AG1>74981B9<;1>?<581ADB565;C96>G1141<18

Induksi Elektromagnetik 149



    - J


>5A79;1<?AG1>74981B9<;1>41<1=A1>7;191>1ADB=5=9<9;9>9<19

G1>7 B5<1<D 25AD218 B531A1 @5A9?49; 41<1= F1;CD  41> =5=5>D89

@5AB1=11>
-

    -

J 

"-.)* 3
41>"-.)* 3
=5=9<9;9>9<19G1>7B1=1
B589>771 41@1C 49@5A?<58 25B1A 1ADB 565;C96>G1
 

-

56 -   -




56 - =1;B  - J 

45>71>=5>77D>1;1>31A1=1C5=1C9;149@5A?<581ADB565;C96  B521719
25A9;DC
=1;B
  J 

5>71>31A1G1>7B1=1C571>71>565;C96 1;1>49@5A?<58@5AB1=11>
   

=1;B
  J 

Contoh 6.11
,52D18A1>7;191>G1>7498D2D>7;1>45>71>BD=25A<9BCA9;2?<1;21<9;49D;DA
45>71>E?<C=5C5A41>=5>D>:D;;1>1>7;1
E?<C5A1@1;1881A71=1;B9=D=
C571>71>2?<1;21<9;BD=25A41>CD<9B;1>@5AB1=11>>G1:9;16A5;D5>B9>G1
!H
1
9;5C18D9
 
/

!H
1 '9<19C571>71>=1;B9=D==1;B4989CD>745>71>=5>77D>1;1>"-.)*
 3
B589>77149@5A?<58
Tantangan  =1;B 
untuk Anda

/
Apakah yang menyebabkan 2 )5AB1=11>C571>71>49@5A?<5845>71>=5>77D>1;1>"-.)* 3 G19CD
sengatan listrik, arus listrik, atau  =1;BB9> -
tegangan listrik?

B9>
 -

150 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Contoh 6.12
+74F3:C3@9=3;3@3CFD4A>3=43>;=?7?;>;=;:3C93E793@93@D74393;8F@9D;H3=EF
J3;EF
D;@
.!;EF@9>3:
3 E793@93@?3=D;?F?%#*
4 E793@93@BF@53==7BF@53=((
5 E793@93@787=E;8 
6 8C7=F7@D;3@9F>7C

7 B7C;A67
8 8C7=F7@D; 
9 E793@93@D7E7>3:+

  D7=A@
#7#$
7@93@?7@J3?3=3@B7CD3?33@E793@93@J3@96;=7E3:F;E7C:363B'34#/##0
 9?3=36;B7CA>7:
%D;@
+ 
D;@
+
63C;B7CD3?33@E7CD74FE6;B7CA>7:

.63@

C36 D
3 %
.
4 (( % 
.

.
%
5    
.  
.

6

C36 D
7
         D



   !K
8 
 
9 
D;@
+
D;@


  
.
I

Imaks
4. Harga Kuat Arus dan Tegangan Rata-Rata Ir
!3C93 =F3E 3CFD 4A>3=43>;= C3E3C3E3 363>3: =F3E 3CFD 4A>3=43>;= t
J3@9 @;>3;@J3 D7E3C3 67@93@ =F3E 3CFD D73C3: F@EF= ?7?;@63:=3@ 1
t
?F3E3@ >;DEC;= J3@9 D3?3 63>3? H3=EF J3@9 D3?3 )7C:3E;=3@ 9C38;= 2

D;@FDA;63 63C; 3CFD  D7>3?3  D7=A@ #/$#3  Gambar 6.22
Grafik hubungan I dan t
Imaks = kuat arus maksimum
-@EF= 3CFD D73C3: D7E7>3:  D7E7@93: B7C;A67 ?F3E3@ J3@9 Ir = kuat arus rata-rata.

6;>3>F;@J3 ?7?7@F:; B7CD3?33@



)  N 

63BF@ <F?>3: ?F3E3@ J3@9 6;>3>F; 3CFD 4A>3=43>;= 63>3? C3@9=3;3@


363>3:



 D;@
++ N 


%#*

Induksi Elektromagnetik 151


Tugas Anda 3C; '34#/##0  9  63@ '34#/##0  9  3=3@ 6;B7CA>7: B7C
D3?33@ 3CFD C3E3C3E3 D74393; 47C;=FE
Arus listrik bolak-balik dapat
diamati menggunakan osiloskop.
Bersama kelompok belajar Anda, 

) D;@
++ N 

gunakan osiloskop yang ada di
laboratorium sekolah Anda untuk %#*
mempelajari penggunaan

osiloskop tersebut. Catatlah hal-


hal yang Anda anggap penting. 7@93@ ?7@99F@3=3@ 53C3 ?3E7?3E;=3 6;B7CA>7:
Mintalah bimbingan guru Fisika
Anda untuk melakukan tugas ini.  %#*
) N 

7@93@ B7@<343C3@ J3@9 D3?3 3=3@ 6;B7CA>7: B7CD3?33@ E793@93@
C3E3C3E3 F@EF= 3CFD  D747D3C
%#*
) N 

$7E7C3@93@
)  E793@93@ C3E3C3E3 .
%#*  E793@93@ ?3=D;?F? .

Contoh 6.13
)7CD3?33@E793@93@4A>3=43>;=DF3EFC3@9=3;3@>;DEC;=?7?7@F:;B7CD3?33@
 D;@
 .,7@EF=3@E793@93@C3E3C3E3J3@96;:3D;>=3@DF?47CE7CD74FE
#7#$
;=7E3:F; D;@
 .%#* .
7@93@?7@99F@3=3@'34#/##0 9 6;B7CA>7:
%#*  . 
 )     

.


5. Diagram Fasor
-@EF= ?7?B7C?F63: ?7@93@3>;D;D 3C3: E793@93@ 63@ =F3E 3CFD
Im
6;9F@3=3@?7EA676;39C3?83DAC3DAC(!*-#+')363>3:DF3EF47D3C3@
Vm
J3@96;>F=;D=3@D74393;DF3EFG7=EACJ3@947D3CDF6FEBFE3C@J3E7C:363B

t
DF?4F :AC;KA@E3> D3?3 67@93@ DF6FE 83D7@J3 
+  3DAC DF3EF G7=EAC
47CBFE3C 47C>3H3@3@ 3C3: <3CF? <3? 67@93@ =757B3E3@ DF6FE
E7E3B
6;93?43C=3@ A>7: D74F3: 3@3= B3@3: F@EF= ?7@J3E3=3@ E793@93@ 63@
Gambar 6.23 =F3E 3CFD 63C; DF3EF C3@9=3;3@ >;DEC;= )363 #/$#3   63B3E @63
Grafik fasor I dan V B7C:3E;=3@ 6;39C3? 83DAC 63C; E793@93@ 63@ 3CFD 4A>3=43>;=
+F?4F :AC;KA@E3> B363 #/$#3   363>3: F@EF= ?7@7@EF=3@
a
R
b
47D3C@J3 DF6FE 83D7 J3@9 6;F=FC 63>3? D3EF3@ 67C3<3E 3E3F C36;3@
D763@9=3@ DF?4F G7CE;=3> F@EF= ?7@7@EF=3@ @;>3; E793@93@ 63@ =F3E
3CFD J3@9 ?7CFB3=3@ 47D3C3@ D=3>3C 4F=3@ G7=EAC &7>3>F; ?7EA67
I 6;39C3? 83DAC ;@; 6;:3C3B=3@ @63 63B3E ?7?3:3?; 3C3: 83D7 G7=EAC
67@93@ ?F63:
V = Vmsin
t
6. Resistor pada Rangkaian Arus Bolak-Balik
)363#/$#3 
D74F3:C7D;DEAC?FC@;6;B3D3@963>3?C3@9=3;3@
Gambar 6.24
Rangkaian arus AC dengan E7CEFEFB3CFD4A>3=43>;= C38;=E793@93@DF?47CJ3@947CD;83ED;@FDA;63
hambatan murni R. 3=3@ ?7@9:3D;>=3@ 3CFD J3@9 <F93 47CD;83E D;@FDA;63

152 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


)7CD3?33@ E793@93@ 4A>3=43>;= 3@E3C3 F<F@9F<F@9 C7D;DEAC ?FC@; rotasi Vm
V = Vm sin
t
 363>3: i = im sin
t
im
%D;@
+ N
  2 3

t
7@93@?7?7C:3E;=3@6-6/*/J3@9?7@J3E3=3@43:H3=F3E3CFD  3 5
2 2 2
 
J3@9?7@93>;C  ?7?;>;=;:F4F@93@67@93@% % ?3=347D3C
 Gambar 6.25
Grafik kuat arus I dan tegangan V
3CFD 4A>3=43>;= J3@9 ?7@93>;C ?7>3>F; C3@9=3;3@ ?7?7@F:; B7CD3?33@ pada rangkaian hambatan murni,
arus I, dan tegangan V sefase.
%D;@
+ N 
)7C:3E;=3@ #/$#3   7C63D3C=3@ '34#/##0  9
 63@
'34#/##0  9
 3CFD ?3=D;?F? 63@ E793@93@ ?3=D;?F? ?7?;>;=;
83D7J3@9D3?3CE;@J3=7E;=3BAD;D;=F?B3C3@?7@53B3;DF6FE   
M Imaks Vmaks
E793@93@63@3CFDJ3@9?7>3>F;C3@9=3;3@?7@53B3;@;>3;?;@;?F?%74;:
t
<7>3D@J3 @63 B7C:3E;=3@ #/$#3   ;39C3? 83DAC 63C; =F3E 3CFD
63@ E793@93@@J3 ?7?;>;=; 3C3: J3@9 D3?3
Gambar 6.26
Mari Mencari Tahu Diagram fasor arus I dan
tegangan V memiliki arah
yang sama.
*7D;DEAC?7CFB3=3@D3>3:D3EF=A?BA@7@>;DEC;=J3@9D7C;@96;9F@3=3@+7E;3B
C7D;DEACJ3@96;<F3>6;B3D3C3@?7?;>;=;@;>3;C7D;DE3@D;E7CE7@EF,F93D@634F3E>3:
C7DF?7?7@97@3;53C3?7@9;67@E;8;=3D;@;>3;D74F3:C7D;DEAC+7E7>3:?7?4F3E
C7DF?7;@;6;:3C3B=3@@6363B3E?7@97@3>;C7D;DEAC63@?3?BF?7@7@EF=3@
@;>3;C7D;DE3@D;@J363C;5;C;5;C;J3@96;?;>;=;C7D;DEACE7CD74FE93C>74;:?7@3C;=
D7CE3=3@93?43C?353??353?C7D;DEAC63>3?EF>;D3@@63

7. Induktor Murni pada Rangkaian Arus Bolak-Balik L


a b
)7C:3E;=3@ #/$#3   +74F3: ;@6F=EAC ?FC@; ?7?;>;=; ;@6F=
E3@D;6;C;)363D33E3CFD>;DEC;=?7@93>;C63>3?C3@9=3;3@3=3@E;?4F>
93J3 97C3= >;DEC;= ;@6F=D; 99> 6; 3@E3C3 F<F@9 ;@6F=EAC J3@9 47D3C@J3 I = Im sin
t
363>3:
     Gambar 6.27
+ Rangkaian arus bolak-balik
dipasang seri dengan sebuah
63BF@ 4763 E793@93@ 3@E3C3 F<F@9F<F@9 =F?B3C3@ D74393; 8F@9D; induktor murni.
H3=EF 363>3:
%D;@
+ N 
#;=3 @63 B7C:3E;=3@ C3@9=3;3@ 3CFD 4A>3=43>;= 63>3? #/$#3  V = Vm sin (
t )

C3@9=3;3@ E7CD74FE ?7CFB3=3@ C3@9=3;3@ E7CEFEFB 63@ 47C>3=F !F=F? Vm I = Im sin


t
"" $;C5:A88 !F=F? "" $;C5:A88 ?7@J3E3=3@ 43:H3 im
   


t

(>7: =3C7@3 63>3? C3@9=3;3@ E7CD74FE C7D;DEAC ?FC@; E;63= 363 J3;EF 2
2

@;>3;  
 ?3=3 6;B7CA>7: B7CD3?33@ =F3E 3CFD D74393; 47C;=FE
 *,%) "&,#+') 

 Gambar 6.28

%D;@
+N + 
Grafik kuat arus I dan tegangan V
pada rangkaian induktif murni.
  Tegangan V mendahului arus I

+
 % D;@
+ sekitar 90°.


Induksi Elektromagnetik 153


%
   D;@
+ +
 
%
   N 5AD
+ 


%
 

 
D;@
+  

 
  % D;@ 
+ N  N 
 
7@93@ ?7?7C:3E;=3@ B7@FCF@3@ '34#/##0  9
 6;=7E3:F; 43:H3

 %  % &7@FCFE!F=F?(:?
 ?7CFB3=3@@;>3;:3?43E;@6F=EAC


J3@9 6;D74FE C73=E3@D; ;@6F=E;8  D7:;@993 63B3E 6;EF>;D

3E3F   N
$7E7C3@93@
   C73=E3@D; ;@6F=E;8   

 =757B3E3@ DF6FE C36 D
  ;@6F=E3@D; 6;C; !
  8C7=F7@D; !K
7@93@ ?7@93?3E; :F4F@93@ '34#/##0  9
 63@ '34#/##0
VL  9
 6;=7E3:F; B7C47633@ 83D7 3@E3C3 E793@93@ 63@ =F3E 3CFD J3@9

?7>3>F; C3@9=3;3@ ;@6F=E;8 E7CD74FE D747D3C  7@93@ DF6FE 83D7 3CFD

E7CE;@993> 363>3: C3663C; DF6FE83D7E793@93@
90° I
@63 3=3@ >74;: ?7?3:3?; <;=3 ?7?7C:3E;=3@ 9C38;= E793@93@
D;@FDA;63> 63@ 9C38;= 3CFD D;@FDA;63> E7C:363B H3=EF ?7>3>F; #/$#3
Gambar 6.29  #;=3 E793@93@ B363 F<F@9F<F@9 C3@9=3;3@ ?3=D;?F? @;>3; 3CFD
Diagram fasor arus I dan
tegangan V. Tegangan
63>3?C3@9=3;3@3=3@?;@;?F?
+743>;=@J3<;=3E793@93@47C@;>3;
mendahului 90°. ?;@;?F? 3CFD J3@9 ?7>3>F; C3@9=3;3@ 3=3@ ?3=D;?F?   %#*

Contoh 6.14

)363D74F3:C3@9=3;3@3CFD4A>3=43>;=67@93@8C7=F7@D; !K6;B3D3@9;@6F=EAC

D747D3C
 !*3@9=3;3@;@;?7@9:3D;>=3@3CFD?3=D;?F? !;EF@9E793@93@
?3=D;?F?;@6F=EACE7CD74FE
#7#$
;=7E3:F;

8C7=F7@D;  

3CFD?3=D;?F?% 
;@6F=E3@D;;@6F=EAC
 !
,793@93@?3=D;?F?63B3E6;:;EF@967@93@B7CD3?33@
 % %
   %
  
   !K  
 !     

.
  

154 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


8. Kapasitor pada Rangkaian Arus Bolak-Balik
)C;@D;B =79F@33@@J3 D3?3 67@93@ ;@6F=EAC $3B3D;EAC 63>3? a
C
b
C3@9=3;3@3CFD4A>3=43>;=6;B3D3@9F@EF=?7?B7CA>7:7@7C9;>;DEC;=J3@9
>74;: 47D3C CFD >;DEC;= J3@9 ?7>3>F; =3B3D;EAC J3@9 =3B3D;E3D@J3 D747D3C
 D7>3?3 +  3=3@ ?7@J7434=3@ =3B3D;EAC 47C;D; ?F3E3@ D747D3C
  + N V = Vmsin
t

63BF@ ?F3E3@ J3@9 E7CD;?B3@ 63>3? =3B3D;EAC #/$#3   363>3:


Gambar 6.30
  N Rangkaian kapasitor

6; ?3@3
.%D;@
+ N
3C;=76F3'34#/##0 9
63@'34#/##0 9
63B3E6;B7CA>7:
  +

    % D;@
+ 
  
+ +
  
D;@
+%
5AD
+  
V = Vm sin 
t  
 2
 %
5AD
+ Vi
i = im sin
t
 %5AD
+

 
%D;@  
+  N
 
7@93@ ?7?7C:3E;=3@ B7@FCF@3@ '34#/##0  9
 6;=7E3:F; 43:H3

%  %
 &7@FCFE !F=F? (:?
 ?7CFB3=3@ @;>3; :3?43E3@ Gambar 6.31
Grafik I dan V pada kapasitor
=3B3D;EAC J3@9 6;D74FE C73=E3@D; =3B3D;E;8  D7:;@993 63B3E 6;EF>;D dalam rangkaian AC.



 3E3F   N

$7E7C3@93@
   C73=E3@D; =3B3D;E;8   
  =3B3D;E3D =3B3D;EAC 

 8C7=F7@D; DF6FE C36 D


7@93@ ?7@93?3E; :F4F@93@ '34#/##0  9
 63@ '34#/##0
 9
 6;=7E3:F; B7C47633@ 83D7 3@E3C3 E793@93@ 63@ =F3E 3CFD J3@9 I

?7>3>F; C3@9=3;3@ =3B3D;E;8 E7CD74FE D747D3C  7@93@ DF6FE 83D7 3CFD
90°

?7@63:F>F; 363>3: C36 63C; DF6FE 83D7 E793@93@
@63 3=3@ >74;: ?7?3:3?; <;=3 ?7?7C:3E;=3@ 9C38;= E793@93@
D;@FD;A63> 63@ 9C38;= 3CFD D;@FD;A63> E7C:363B H3=EF ?7>3>F; #/$#3 V
 
#;=3 E793@93@ B363 F<F@9F<F@9 C3@9=3;3@ ?3=D;?F? @;>3; 3CFD Gambar 6.32
63>3? C3@9=3;3@ 3=3@ ?3=D;?F?   % +743>;=@J3 <;=3 E793@93@ Diagram fasor I dan V pada
47C@;>3; ?3=D;?F? 3CFD J3@9 ?7>3>F; C3@9=3;3@ 3=3@ ?;@;?F?  
 kapasitor.

Induksi Elektromagnetik 155


!#$'. 
*3@9=3;3@63@ B363*3@9=3;3@CFDA>3=3>;=
'056- '34#/##0 
1 #0)-#+#0 '#-5#04+ +(#5 6056-4+0 

 *7D;DEAC  D783D7 %D;@


+

 "@6F=EAC 
$ E7CE;@993> 
%D;@
+  

D747D3C  C36


 $3B3D;EAC   


?7@63:F>F; 
%D;@
+  

D747D3C  C36

!#$'.  ?7@993?43C=3@ B7CD3?33@ 3CFD J3@9 ?7@93>;C 63>3?


E;3B C3@9=3;3@ #;=3 DF?47C E793@93@ 4A>3=43>;= 6;3@993B D3?3 J3;EF
%D;@
+
+747EF>@J3@6363B3E?7@7@EF=3@E7C>74;:63:F>FB7CD3?33@3CFD
43CF =7?F6;3@ B7CD3?33@ E793@93@@J3 &;D3>@J3 3CFD J3@9 ?7@93>;C
63>3? E;3B C3@9=3;3@ D3?3   % D;@
+ ?3=3 3=3@ 6;63B3E B7CD3?33@
E793@93@ B363
3 C7D;DEAC%D;@
+

4 
;@6F=EAC%D;@
+   

5 
=3B3D;EAC%D;@
+   

Tantangan
untuk Anda Contoh 6.15
+74F3:=3B3D;EAC67@93@ 

 6;B3D3@9B363DF?47CE793@93@4A>3=43>;=
Sebuah kapasitor 100  F
dihubungkan dengan sumber 

67@93@8C7=F7@D;  !K,793@93@?3=D;?F?%

.D7B7CE;B36393?43C
tegangan bolak-balik. Arus yang 
mengalir melalui rangkaian 47C;=FE c  200  F
memenuhi persamaan
I = 4 sin 200t A. Tuliskan
persamaan tegangan
kapasitor itu.

V = Vmsin
t

!;EF@93CFD?3=D;?F?B363=3B3D;EACE7CD74FE
#7#$


;=7E3:F; 

   O
N  !K%

.




    

C36 D


   
 



C36 D  
  

(>7:=3C7@3;EF3CFD?3=D;?F?@J3363>3:% % 

 
 

156 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


9. R, L, dan C Dipasang Seri dalam Rangkaian Arus Bolak-Balik
R L C
*3@9=3;3@ 3CFD >;DEC;= 4A>3=43>;= J3@9 ?7?;>;=; :3?43E3@ ?FC@; 
6;B3D3@9 D7C; 67@93@ ;@6F=EAC  D7CE3 =3B3D;EAC  3=3@ ?7@9:3D;>=3@
E3?43:3@ 7@7C9; >;DEC;= J3@9 >74;: 47D3C E7E3B; C3@9=3;3@ //  D7C; ;@;
:3@J3 63B3E 6;9F@3=3@ F@EF= ?7?B7C47D3C 63J3 >;DEC;= J3@9 E7C43E3D I = Im sin 
t 
CFD?3=D;?F?63>3?C3@9=3;3@?7?;>;=;@;>3;63@83D7J3@9D3?3B363 v

D7E;3B =A?BA@7@ %74;: <7>3D 63B3E @63 B7C:3E;=3@ #/$#3  


#;=3 @63 E7E3B=3@ B7CD3?33@ 3CFD 63>3? C3@9=3;3@ D747D3C Gambar 6.33
%D;@ 
+  B7CD3?33@D7E;3BE793@93@67@93@?7?7C:3E;=3@6;39C3? Resonansi rangkaian
R–L–C seri
83DAC B363 #/$#3 
 J3;EF
  ? D;@
+ ?7?;>;=; 83D7 J3@9 D3?3 67@93@ 3CFD 

 
  ? D;@
+ 



 ?7@63:F>F; 83D7  D747D3C C36 VL
V

 D;@ 
+   E7CE;@993> 83D7  D747D3C C36
 
    ?
VL – VC
)7C:3E;=3@ C3@9=3;3@ //  D7C; B363 #/$#3 
 +7E;3B =A?BA@7@  i
?7?;>;=; E793@93@   63@   +753C3 83DAC E793@93@E793@93@ ;@;
VR
63B3E 6;<F?>3:=3@ D74393; 47C;=FE VC
Gambar 6.34
"  "  "  " N
 Diagram fasor V, VR, VL, dan VC.

(>7: =3C7@3 "  "  63@"  D3>;@9 E793= >FCFD :3C93  63B3E 6;
E7@EF=3@ 67@93@ ?7@99F@3=3@ :;EF@9 G7=EAC J3;EF

          N 
X
67@93@ ?7?7C:3E;=3@ =7?43>; #/$#3 
 :3?43E3@ EAE3> C3@9=3;3@ L Z
D7C; NN  J3@9 6;D74FE 67@93@ ;?B763@D; C3@9=3;3@ . 63B3E 6;:;EF@9 X –X
L C

63C; '34#/##0  9 




                  R
X
C


          N 3 Gambar 6.35
Diagram fasor Z, R, XL, dan XC.
3E3F

   
    N 4

(>7:=3C7@33CFD?3=D;?F?J3@9?7@93>;C6;D7E;3B=A?BA@7@D3?3
47D3C@J3 :F4F@93@ 3@E3C3 E793@93@ ?3=D;?F? 63@ 3CFD ?3=D;?F? ;@;
?7?7@F:;B7CD3?33@2J3;EF

           N 
$7E7C3@93@
%  E793@93@ ?3=D;?F?
  ;?B763@D; C3@9=3;3@
 N C73=E3@D;EAE3>

Induksi Elektromagnetik 157


763 83D7 3@E3C3 E793@93@ 63@ =F3E 3CFD 63B3E 6;E7@EF=3@ D74393;
47C;=FE
      
E3@    N
 

D7:;@993 B7CD3?33@ E793@93@@J3 363>3:     % D;@ 


+    
B34;>3     DF6FE 83D7   47C@;>3; BAD;E;8 CE;@J3 E793@93@
?7@63:F>F;3CFD63@C3@9=3;3@47CD;83E;@6F=E;8#;=3  DF6FE83D7
  47C@;>3; @793E;8 CE;@J3 E793@93@ E7CE;@993> A>7: 3CFD 63@ C3@9=3;3@
47CD;83E =3B3D;E;8 #;=3     6;B7CA>7:  
 63@    CE;@J3
E793@93@?7?;>;=;83D7D3?3D763@9=3@C3@9=3;3@47CD;83EC7D;DE;83>3?
:3> ;@; 6;=3E3=3@ E7>3: E7C<36; C7DA@3@D;

a R L b
10. R dan L Dipasang Seri dalam Rangkaian Arus Bolak-Balik
)7C:3E;=3@ #/$#3   +7E;3B =A?BA@7@ ?7?;>;=; E793@93@ 
63@  +753C3 83DAC E793@93@E793@93@ ;@; 63B3E 6;<F?>3:=3@ D74393;
I = Imsin
t """7@93@?7@99F@3=3@:;EF@93@G7=EAC47D3C@J3E793@93@
V EAE3> J3;EF
     N
Gambar 6.36
Rangkaian R dan L dipasang seri 7D3C@J3 ;?B763@D; C3@9=3;3@ *N% 6;B7CA>7: D7B7CE; 47C;=FE

VL
Vab               

      N

) 3E3F
VR I
    
 

N
Gambar 6.37
Diagram fasor VL dan VR 763 83D7 3@E3C3 E793@93@ 63@ =F3E 3CFD 63B3E 6;E7@EF=3@ D74393;
47C;=FE
XL Z
  
E3@    N
 
)7C:3E;=3@ #/$#3   E3?B3= 43:H3 E793@93@ ?7@63:F>F; 3CFD
) D747D3C  C36D7:;@993<;=3%D;@
+ ?3=3%D;@ 
+    
R
Gambar 6.38
Diagram fasor VL dan VR Contoh 6.16
V/i +74F3:C7D;DEAC
  6;B3D3@9D7C;67@93@;@6F=EAC
  B363E793@93@
Vab 4A>3=43>;=

.
3 !;EF@9;?B763@D;C3@9=3;3@83D7C3@9=3;3@=F3E3CFD63@
Iab
4 ,7@EF=3@83D763@E7C:363B=F3E3CFD"
t #7#$
;=7E3:F; I R = 30  X = 40 
L

Gambar 6.39 C7D;DEAC?FC@;


  
V V
Grafik tegangan mendahului arus C73=E3@D;;@6F=EAC
   R L

dengan beda fase 0<  <90°. E793@93@DF?47C

.
V = Vmsin
t

158 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


3 "?B763@D;6;:;EF@9?7>3>F;'34#/##0 9 
2  

   
   
 
83D7E793@93@  6;:;EF@967@93@'34#/##0 9 


E3@     

 

  M


.
$F3E3CFD   
 

,793@93@ 
  
.
,793@93@;@6F=EAC. 
  
.
4 D783D767@93@=F3E3CFD  


?7@63:F>F;D747D3C C36  
M

?7@63:F>F;   M

Contoh 6.17
3>3?C3@9=3;3@D7C;6;B3D3@9C7D;DEAC?FC@;
  63@D74F3:;@6F=EAC
!
B363E793@93@4A>3=43>;=67@93@B7CD3?33@

D;@

+.,F>;D=3@B7CD3?33@
=F3E3CFD63>3?C3@9=3;3@E7CD74FE
#7#$
;=7E3:F; 
A:? 

D;@

+.?3=3%

.

! 




  
   
 
 

 

E3@    
 


  M C36

#36;B7CD3?33@=F3E3CFD@J3363>3:%D;@
+  

  D;@

+N 


11. R dan C Dipasang Seri dalam Rangkaian Arus Bolak-Balik R C


)7C:3E;=3@ #/$#3 
 *7D;DEAC  63@ =3B3D;EAC  6;B3D3@9 D7C; a b

63>3? C3@9=3;3@ 3CFD 4A>3=43>;= ; 3@E3C3 E;E;=  63@  E7C63B3E


E793@93@EAE3>J3@947D3C@J3D3?367@93@<F?>3:E793@93@C7D;DEAC I = Imsin
t
63@E793@93@=3B3D;EAC +753C3G7=EAC47D3CE793@93@EAE3>E7CD74FE V
363>3:
     N Gambar 6.40
Rangkaian seri R-C dalam
7D3C@J3 ;?B763@D; C3@9=3;3@ N  63B3E 6;:;EF@9 D7B7CE; 47C;=FE rangkaian arus AC.


             

     N



3E3F     
  N 

Induksi Elektromagnetik 159


 V I
763 83D7 E793@93@ 63@ =F3E 3CFD 63B3E 6;E7@EF=3@ D74393; 47C;=FE
R ab

 
E3@    N 
 

V V )363#/$#3 
E3?B3=43:H3E793@93@E7C>3?43ED747D3C  C36
63C;3CFD+753C3?3E7?3E;D63B3E6;D;?BF>=3@<;=3%D;@
+%
ab
C
Gambar 6.41
Diagram fasor tegangan D;@
+ N  
Vab terhadap Vc.
Contoh 6.18
R
 3>3? D74F3: C3@9=3;3@  
  6;B3D3@9 D7C; 67@93@   
  63@ 6;


:F4F@9=3@=7DF?47CE793@93@4A>3=43>;=J3@98C7=F7@D;@J3 !K!;EF@9>3:

;?B763@D;C3@9=3;3@E7CD74FE
C  250  F
Z
X
C R  30
Gambar 6.42
Diagram fasor vektor I
hambatan R terhadap Xc. V = Vmsin
t

V/i
#7#$
i
V ;=7E3:F;  
  
ab

t
 
  O
N



!K

Gambar 6.43  

Grafik tegangan Vab terhadap arus
     !K  

C36 D
 

   




C36 D   
  
"?B763@D;C3@9=3;3@63B3E6;:;EF@967@93@?7@99F@3=3@'34#/##0 9 
J3;EF
   




Contoh 6.19
*3@9=3;3@ D7C;  N  67@93@ C7D;DEAC 
  63@ C73=E3@D; =3B3D;E;8   



6;:F4F@9=3@=7DF?47CE793@93@

.67@93@8C7=F7@D; !K!;EF@9>3:

3 ;?B763@D;C3@9=3;3@
4 3CFDJ3@9?7@93>;C
C  60  F
5 =3B3D;E3D=3B3D;EAC
6 4763E793@93@3@E3C3F<F@9F<F@9
R = 80 
:3?43E3@63@=3B3D;EAC
I
7 DF6FE83D7C3@9=3;3@
V = Vmsin
t
8 B7CD3?33@3CFD<;=3B7CD3?33@
E793@93@%D;@
+
#7#$
;=7E3:F;  
   

.


 
  !K


160 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


3 "?B763@D;C3@9=3;3@6;:;EF@967@93@?7@99F@3=3@'34#/##0 9 
   


 


4 CFDE7CF=FCJ3@9?7>3>F;C3@9=3;3@ 363>3:


.
    


 
5 $3B3D;E3D=3B3D;EAC 

  




  
 
  

     
 
 
6 ,793@93@:3?43E3@63@E793@93@=3B3D;EAC 
 
   
.
  
  
.
7 +F6FE83D7C3@9=3;3@  
  

E3@    
 
 
  N M
8 -@EF=B7CD3?33@E793@93@%D;@
+?3=3
 %D;@
+  
 D;@
+  
 D;@ 
+N M

12. L dan C Dipasang Seri dalam Rangkaian Arus Bolak-Balik L C


a
;=7E3:F; D74F3: C3@9=3;3@ 3CFD 4A>3=43>;= 6;B3D3@9 D74F3: b

;@6F=EAC  63@ D74F3: =3B3D;EAC J3@9 47C=3B3D;E3D  $7?F6;3@


=76F3@J3 6;:F4F@9=3@ D753C3 D7C; D7B7CE; #/$#3 

 ?3=3 3=3@ I = Imsin


t

E;?4F>B7C47633@83D73@E3C3E793@93@;@6F=EAC63@E793@93@=3B3D;EAC
 D747D3C  C36 3E3F 
M
-@EF= ?7?B7C?F63: B7?3:3?3@ 4763 83D7 63>3? B7CD3?33@
Gambar 6.44
E793@93@ 6;E7E3B=3@ B7CD3?33@ =F3E 3CFD J3@9 ?7@93>;C 63>3? C3@9=3;3@ Rangkaian seri L dan C
363>3:%D;@
+&7>3>F;#/$#3 
E7C435343:H3?7@63:F>F;
3CFDD747D3C  C3663@E7CE;@993>E7C:363BD747D3C  C36D7:;@993 V

L

D7E;3B E793@93@ 3=3@ ?7?;>;=; B7CD3?33@ D74393; 47C;=FE


V

%D;@
+ 

 
D763@9=3@  %D;@
+ 
 
I
)7C:3E;=3@=7?43>;6;39C3?83DACB363 #/$#3 
+753C3G7=EAC
63B3E 6;<F?>3:=3@ D74393; 47C;=FE
N N 
V
#36;E793@93@EAE3>C3@9=3;3@47C93@EF@9B363D7>;D;:3@E3C3
C

Gambar 6.45
63@   Diagram fasor I, VL, dan VC

Induksi Elektromagnetik 161


-@EF= :3C93 E793@93@ ?3=D;?F? 47D3C@J3 363>3: %  % N  %
D7:;@993 3=3@ 6;B7CA>7: :3C93 :3?43E3@ EAE3> D747D3C
%%N % % %N  %
D7:;@993
 N N
C3:83DAC?7CFB3=3@4763DF6FE83D73@E3C3=F3E3CFD63@E793@93@
 D747D3C  
#;=3   ?3=3     
M 63@ C3@9=3;3@ 47CD;83E ;@6F=E;8
#;=3     ?3=3    N
M 63@ C3@9=3;3@ 47CD;83E =3B3D;E;8
#;=3   ?3=3   
 B363 =3DFD ;@; E7C<36; B7C;DE;H3 C7DA@3@D;

13. Resonansi pada Rangkaian R–L–C


*7DA@3@D;63>3?C3@9=3;3@D7C;63@ E7C<36;=7E;=3  
R/Z $73633@ ;@; ?7@J7434=3@ ;?B763@D; C3@9=3;3@  ?7?;>;=; :3C93 ?;@;
?F?J3@947C@;>3;D3?367@93@:3?43E3@?FC@;63BF@3CFD63>3?
Z
C3@9=3;3@ ?7@<36; ?3=D;?F? 3C;D D;@99F@9 3@E3C3 =FCG3  63@ 93C;D
>;@73C  ?7CFB3=3@ E;E;= E7C<36;@J3 8C7=F7@D; C7DA@3@D; ; E;E;= E7CD74FE
47D3C3@  47C@;>3; ?;@;?F? )7C:3E;=3@ #/$#3 
 D33E E7C<36;@J3
C7DA@3@D;

   
)  
) ) 
R
) 
f ?3=3
f
r


)  N
Gambar 6.46 
Grafik kurva impedansi Z dan
grafik linear R. (>7: =3C7@3
)   )  6;B7CA>7: 8C7=F7@D; C7DA@3@D;


)  N
 
*3@9=3;3@ C7DA@3@D; 63B3E 6;<F?B3; B363 C3@9=3;3@ B7@3>3 53C3@J3
67@93@ ?7@9F43:F43: 8C7=F7@D; ?7>3>F; =A@67@D3EAC G3C;347> #;=3
8C7=F7@D;@J3 D7DF3; 8C7=F7@D; 97>A?43@9 C36;A 3=3@ 6;E3@9=3B
I
14. Daya pada Arus Listrik Bolak-Balik
I "@6F=EAC 63@ =3B3D;EAC J3@9 E7CB3D3@9 B363 C3@9=3;3@ 3CFD 4A>3=
43>;= ?7?4FEF:=3@ E3?43:3@ 7@7C9; >;DEC;= 3J3 J3@9 6;D7C3B 63>3?
m

C3@9=3;3@ C7D;DE;8  47D3C@J3 363>3:

     N

63@ 63>3? C3@9=3;3@ //  D7C; 363>3:


Gambar 6.47
Ketika frekuensi resonansi
terjadi, harga arus mencapai            N
maksimum.

162 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


'34#/##0  9  6;D74FE <F93 D74393; 63J3 D7?F 63BF@ 63J3 J3@9 Kata Kunci
D7DF@99F:@J3 3E3F 63J3 C3E3C3E3 363>3:
• arus bolak-balik
   5AD  N • tegangan bolak-balik
• arus listrik efektif
$7E7C3@93@ • tegangan efektif
• osiloskop
  4763 83D7 3@E3C3 3CFD 63@ E793@93@ • diagram fasor
5AD   83=EAC 63J3 • voltmeter
• impedansi
• resonansi
Contoh 6.20 • daya

+74F3: C3@9=3;3@ D7C;   67@93@  


   
 ! 63@   


6;:F4F@9=3@67@93@DF?47CE793@93@4A>3=43>;=J3@9?7?;>;=;

D;@

+.
,7@EF=3@
R = 30  C  500  F
3 ;?B763@D;C3@9=3;3@
4 B7CD3?33@3CFD
5 63J3C3E3C3E3J3@96;D7C3BC3@9=3;3@ L = 0,6 H

#7#$
3 "?B763@D;C3@9=3;3@6;:;EF@9D74393;47C;=FE
 

%


!

V = 300sin100t

  
 D7:;@993


 

         
 

  

4 )7CD3?33@C3@9=3;3@3CFD4A>3=43>;=363>3:
%

.
%    
 

(>7:=3C7@3   C3@9=3;3@>74;:47CD;83E;@6F=E;83E3FE793@93@3=3@
?7@63:F>F;3CFD67@93@4763DF6FE83D7  
    

 
E3@           C36



%D;@
+/  D;@

+N
  
5 3J3C3E3C3E3J3@96;D7C3BC3@9=3;3@363>3:

E3@   ?3=35AD   


% " %
  5AD   5AD 

 
 
 
/

Tes Kompetensi Subbab C


'3,#-#0.#*&#.#/$6-6.#5+*#0
 #7>3D=3@3B3J3@96;?3=DF667@93@  +F?47C E793@93@ 3CFD 4A>3=43>;= 47D3C@J3

 .
3 :3C93787=E;8=F3E3CFD63@E793@93@4A>3=43>;= +74F3: D7EC;=3 >;DEC;= 67@93@ :3?43E3@
  6;
4 :3C93?3=D;?F?=F3E3CFD63@E793@93@4A>3= :F4F@9=3@=7DF?47CE793@93@E7CD74FE!;EF@9>3:
43>;= @;>3;787=E;8@;>3;?3=D;?F?63@@;>3;C3E3C3E3F@EF=
5 :3C93=F3E3CFD63@E793@93@4A>3=43>;=C3E3 3 E793@93@DF?47C
C3E3 4 3CFDJ3@9?7@93>;C

Induksi Elektromagnetik 163


 *3@9=3;3@/D7C;6;:F4F@9=3@=7DF?47CE793@93@ !;EF@9>3:
4A>3=43>;=%

.67@93@:3?43E3@?FC@; 3 ;?B763@D;C3@9=3;3@

  #;=3 3CFD ?3=D;?F? J3@9 ?7@93>;C ?7>3>F; 4 E793@93@?3=D;?F?3@E3C3F<F@9F<F@9C7D;DEAC
C3@9=3;3@363>3: E7@EF=3@>3:  +74F3:DF?47CE793@93@
.6;:F4F@9=3@B363
3 ;?B763@D;C3@9=3;3@ ;@6F=EAC?FC@;J3@9;@6F=E3@D;@J3
!,7@EF=3@
4 C73=E3@D;;@6F=EAC 3CFD J3@9 ?7@93>;C B363 ;@6F=EAC <;=3 8C7=F7@D;
5 E793@93@3@E3C3F<F@9F<F@9;@6F=EAC DF?47C
 +74F3: =F?B3C3@ 67@93@ ;@6F=E3@D;

 ! 63@ 3 
!K
:3?43E3@ ?FC@;
  6;:F4F@9=3@ =7 DF?47C 4 
=!K

 3>3? DF3EF C3@9=3;3@ D7C; /  ?7@93>;C 3CFD 


E793@93@
. !K!;EF@9>3: 67@93@

 63@C73=E3@D;=3B3D;E;8 
 

3 3CFDJ3@9?7>3>F;C3@9=3;3@ !;EF@9>3: 63@63@
4 DF6FE83D7=F3E3CFDE7C:363BE793@93@  *3@9=3;3@D7C;E7C6;C;3E3D:3?43E3@

 ?7?;>;=;
5 B7CD3?33@ =F3E 3CFD  <;=3 E793@93@ DF?47C ;@6F=E3@D;

!67@93@:3?43E3@;@6F=E3@D;63B3E
%D;@
+ 6;343;=3@ 63@ =3B3D;EAC
  *3@9=3;3@
6 3CFDJ3@9?7>3>F;C3@9=3;3@D33E+O
N D 6;:F4F@9=3@B363DF?47CE793@93@
. 
!K
 +74F3:C7D;DEAC
 63@=3B3D;EAC  
   !;EF@9>3:
6;B3D3@9D7C;B363D74F3:C3@9=3;3@E793@93@4A>3= 3  63@
43>;=3CFDJ3@9?7@93>;C67@93@B7CD3?33@D;@ 4 63J3J3@9:;>3@9

+,7@EF=3@B7CD3?33@E793@93@B363C3@9=3;3@ 5 DF6FE83D73@E3C3E793@93@63@=F3E3CFD
E7CD74FE 6 B7@F@<F=3@GA>E?7E7CB363 63@
 +74F3: C3@9=3;3@ 3CFD  ?7?;>;=; C7D;DEAC 

 ,7@EF=3@8C7=F7@D;C7DA@3@D;C3@9=3;3@;@6F=E3@D;

?!63@=3B3D;E3@D;

 67@93@C7D;DE3@D;J3@9

6;B3D3@9B363E793@93@.787=E;8 !K63@ 63B3E6;343;=3@



6;C3@9=3;D7C;67@93@=3B3D;EACD747D3C   

164 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Rangkuman
 "@6F=D;7>7=ECA?39@7E;=363>3:97<3>3E;?4F>@J33CFD )3639C38;=83DACE793@93@63@=F3E3CFD?7?;>;=;
>;DEC;= 63C; ?763@ ?39@7E 7D3C@J3 ;@6F=D; 476383D7    D7:;@993B7CD3?33@?7@<36;
7>7=ECA?39@7E;= 47C93@EF@9 B363 83=EAC83=EAC   % D;@ 
+    63@    % D;@
+
D74393;47C;=FE
 )363 C3@9=3;3@ 3CFD 4A>3=43>;= <;=3 3CFD
3 %3<F B7CF43:3@ 8>F=D ?763@ ?39@7E 63>3?
=F?B3C3@    % D;@
+ 47@EF=B7CD3?33@E793@93@F@EF=
4 #F?>3:>;>;E3@=F?B3C3@ 3 C7D;DEAC   % D;@
+ 
 9>;@6F=D;3E3F3CFD;@6F=D;63B3EE7C<36;3=;43E
3 B7CF43:3@=F3E?763@?39@7E;=  
4 ;@6F=EAC    % D;@ 
+    =3C7@3
4 B7CF43:3@>F3D4;63@9=F?B3C3@J3@96;E7?4FD  
A>7:?763@?39@7E;= 
+753C3?3E7?3E;D47D3C@J399>;@6F=D;363>3: ?7@63:F>F;D747D3C C36

 
 - D;@  
67@93@ DF6FE3@E3C3
63@4;63@9=F?B3C3@ 5 =3B3D;EAC     % D;@ 
+    =3C7@3
 
 )363;@6F=EACB7CF43:3@3CFD63>3?=F?B3C3@63B3E 
?7@;?4F>=3@99>;@6F=D;+753C3?3E7?3E;D47D3C@J3 E7CE;@993>D747D3C C36

99>;@6F=D;363>3:
 3>3? C3@9=3;3@ 3CFD  ;?B763@D; F@EF=
     C3@9=3;3@
   
+ +  +  3 63@6;B3D3@9D7C;363>3:      
 @7C9;J3@9E7CD;?B3@63>3?;@6F=EAC363>3:
4 63@ 6;B3D3@9D7C;363>3:     

    5 63@ 6;B3D3@9D7C;363>3:N

6 63@ 6;B3D3@9D7C;363>3:
 *3B3E7@7C9;3E3F7@7C9;B7CD3EF3@GA>F?7363>3:


         
 
 
3E3F
67@93@363>3:GA>F?7DA>7@A;633E3FEACA;63
 
 "@6F=E3@D;D;>3@9E7C<36;B3636F3=F?B3C3@J3@9     
  
?7?;>;=;;@E;=F?B3C3@47CD3?4F@97D3C@J399> 

;@6F=D;J3@9E;?4F>B363=F?B3C3@D7=F@67C=3C7@3  *7DA@3@D;63>3?C3@9=3;3@D7C;*%63@E7C<36;
B7@93CF:B7CF43:3@8>F=D?39@7E;=63>3?H3=EF+ =7E;=30%0$73633@;@;?7@J7434=3@;?B763@D;
?7?7@F:;B7CD3?33@ C3@9=3;3@2?7?;>;=;:3C93?;@;?F?J3@947C@;>3;
D3?367@93@:3?43E3@?FC@;*+753C3?3E7?3E;D
  
     8C7=F7@D;C7DA@3@D;6;EF>;DD74393;47C;=FE
+ +

  ) 
       
+ +  3J3J3@96;D7C3BC3@9=3;3@;@6F=EAC63@=3B3D;EAC
 B>;=3D; ;@6F=D; 7>7=ECA?39@7E;= 6; 3@E3C3@J3 C3@9=3;3@C7D;DE;82J3@9E7CB3D3@93CFD4A>3=43>;=
6;E7C3B=3@B36397@7C3EAC63@EC38A 363>3:
 CFD>;DEC;=63@99>D743@6;@967@93@@;>3;?3=D;?F?
@J3      3E3F           
  % D;@
+ 3E3F   % D;@  + 63BF@63J3C3E3C3E3@J3363>3:
   % D;@
+ 3E3F    % D;@  +      5AD 

Induksi Elektromagnetik 165


Peta Konsep
&763@ ?7@;?4F>=3@ CFD
&39@7E ?7@;?4F>=3@ %;DEC;=
6;D74FE

0&6-4+
6;D7>;6;=; A>7: ?7?;>;=;
.'-531/#)0'5+-
&;5:37>3C363J
9> CFD%;DEC;=
6;E7C3B=3@ B363 "@6F=D; "@6F=D;
E7C63B3E B363
7@7C3EAC
<7@;D@J3 "@6F=EAC
47D3C3@@J3

7@7C3EAC 7@7C3EAC
"@6F=E3@D;;C; @7C9; "@6F=E3@D;+;>3@9
?7@9:3D;>=3@

,793@93@%;DEC;= CFD%;DEC;=
A>3=3>;= A>3=3>;=

6;9F@3=3@ 63>3?
C3@9=3;3@

*7D;DEAC "@6F=EAC $3B3D;EAC *%+7C; *+7C; %+7C; *%+7C;


63B3E ?7@93>3?;

*7DA@3@D;

Refleksi
Setelah mempelajari bab ini, Anda tentu dapat Penala pada radio merupakan pemanfaatan
memahami konsep induksi elektromagnetik yang dapat rangkaian impedansi. Coba Anda cari manfaat atau
menghasilkan arus induksi dan ggl induksi. Anda juga aplikasi konsep Fisika yang ada pada bab ini dan coba
tentu memahami rangkaian impedansi dalam arus bolak- Anda diskusikan cara kerjanya bersama teman Anda.
balik. Dari keseluruhan materi pada bab ini, bagian mana
yang menurut Anda sulit dipahami? Coba Anda
diskusikan bersama teman atau guru Fisika Anda.

166 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Tes Kompetensi Bab 6
+.+*.#*4#.#*4#56,#7#$#08#0)2#.+0)5'2#5&#0-'3,#-#0.#*2#&#$6-6.#5+*#0
 )7C@J3E33@ 47C;=FE J3@9 E;63= 47@3C =7E;=3 D74F3:  +3EF3@8>F=D?39@7E;=363>3:/4 /4
?39@7E?7@67=3E;=F?B3C3@363>3: 3 ,? 6  ?
3 99>;@6F=D;?F@5F>B363F<F@9F<F@9=F?B3C3@ 4 , ?
7 ,?
4 99> ;@6F=D; 3=3@ >74;: 47D3C <;=3 ?39@7E 5 ?
6;97C3==3@>74;:57B3E  +74F3:>AAB=3H3E6;97C3==3@D7<3<3C?763@?39@7E;=
5 7@7C9;?7=3@;=47CF43:?7@<36;7@7C9;>;DEC;= :A?A97@ 9>J3@96;;@6F=D;=3@B363>AAB363>3:
6 787=J3@96;:3D;>=3@6;@3?3=3@;@6F=D;>;DEC;= 3 47C93@EF@9B363>F3D>AAB
DE3E;D 4 47C93@EF@9B36347@EF=>AAB
7 787= J3@9 6;:3D;>=3@ 6;@3?3=3@ ;@6F=D; 5 47C93@EF@9B36347D3C@J3?763@
7>7=ECA?39@7E;= 6 47C93@EF@9B363>3<F97C3=>AAB
 )7CF43:3@<F?>3:93C;D93J3?39@7E;=63>3?DF3EF 7 @A>
=F?B3C3@?7@;?4F>=3@3CFD;@6F=D;  +F3EF=F?B3C3@67@93@

>;>;E3@63@;@6F=E3@D;6;C;
!3>E7CD74FE6;E7?F=3@A>7: 
?!?7@93>3?;B7CF43:3@3CFD>;DEC;=63C;
3?B7C7
3 !3@D:C;DE;3@(7CDE76 ?7@<36;  3?B7C7 63>3? H3=EF
  67E;= 763
4 &;5:37>3C363J BAE7@D;3> 3@E3C3 F<F@9F<F@9 =F?B3C3@ J3@9
5 @6C7&3C;7?B7C7 6;3=;43E=3@@J3363>3:
6 #3?7D>7C=&3IH7>> 3 GA>E 6
GA>E
7 %AC7@EK 4 GA>E 7 GA>E
 7D3C@J399>;@6F=D;J3@9E7C<36;B363=F?B3C3@E;63= 5 GA>E
6;B7@93CF:;A>7:
 $F3E3CFD>;DEC;=63>3?DF3EFC3@9=3;3@E;43E;43EFCF@
3 =F3E?763@?39@7E;= 63C;
?7@<36; 63>3?H3=EF
 67E;=+7>3?3
4 43@J3=@J3>;>;E3@ B7C;DE;H3;@;E;?4F>99>;@6F=D;D747D3C .63>3?
5 >3<FB7CF43:3@8>F=D?39@7E;= C3@9=3;3@7D3C;@6F=E3@D;C3@9=3;3@@J3363>3:
6 :3?43E3@=F?B3C3@ 3
 ! 6 !
7 B7CF43:3@>F3D4;63@9=F?B3C3@ 4

! 7 
!
 9> ;@6F=D; J3@9 6;:3D;>=3@ B363 =3H3E =3C7@3 5 !
97C3=3@@J3 ?7?AEA@9 ?763@ ?39@7E;= E;63=  )C;@D;B =7C<3 D74F3: 97@7C3EAC 3CFD 4A>3=43>;=
47C93@EF@9B363 47C63D3C=3@!F=F?
3 B3@<3@9=3H3E 3 ;AE+3G3CE 6 !7@CJ
4 6;3?7E7C=3H3E 4 ?B7C7 7 AF>A?4
5 C3B3E8>F=D?763@?39@7E;= 5 3C363J
6 AC;7@E3D;=3H3E  -@EF=?7@3;==3@99>;@6F=D;DF3EF97@7C3EAC63B3E
7 =7>3<F3@=3H3E 6;>3=F=3@67@93@53C3
 +74F3:?39@7E43E3@96;>7H3E=3@?7@7?4FDD74F3: 3 ?7?B7C47D3C=757B3E3@3@9F>7C97C3==F?B3C3@
=F?B3C3@CFD;@6F=D;B3>;@947D3CE7C<36;<;=3 4 ?7@9FC3@9;<F?>3:>;>;E3@=F?B3C3@
3 ?39@7E47C97C3=>3?43ED7:;@993;347C3635F=FB 5 ?7?B7C=75;>=F3E?763@63@?763@?39@7E;=
>3?36;63>3?=F?B3C3@ 6 ?7@3?43:B3@<3@997@7C3EAC
4 ?39@7E47C97C3=57B3ED7:;@993;347C363D747@E3C 7 ?7@9FC3@9;<F?>3:>;>;E3@=F?B3C3@
6;63>3?=F?B3C3@  )7C43@6;@93@<F?>3:>;>;E3@D7=F@67C63@>;>;E3@BC;?7C
5 ?39@7E6;?3DF==3@D7<3<3C67@93@B7C?F=33@ D74F3:EC38A363>3:  #;=3E793@93@BC;?7C@J3
.
4;63@9 E793@93@D7=F@67C@J3363>3:
6 =FEF4D7>3E3@?39@7E?3DF=>74;:63:F>F 3 

. 6 
.
7 =FEF4FE3C3?39@7E?3DF=>74;:63:F>F 4 
. 7 .
 >F=D?39@7E;=J3@9?7@7?4FDD74F3:>AAB=3H3E 5 .
J3@9 47C363 6; 63>3? ?763@ ?39@7E;=
 E;63=  #F?>3:>;>;E3@BC;?7CB363EC38A

>;>;E3@#;=3E793@93@
47C93@EF@9B363 BC;?7C B363 EC38A E7CD74FE  . 63@ E793@93@
3 >F3D>AAB D7=F@67C@J3 
.43@J3=@J3>;>;E3@B363=F?B3C3@
4 C3B3E8>F=D D7=F@67C363>3:
5 DF6FE3@E3C34;63@9>AAB63@3C3:
3 
>;>;E3@ 6 

>;>;E3@
6 47D3C@J3
4

>;>;E3@ 7 

>;>;E3@
7 47@EF=>AAB 5 

>;>;E3@

Induksi Elektromagnetik 167


 +74F3:EC38A?7@97>F3C=3@3CFD
B363 .#;=3  +74F3: >3?BF 
 /  . ;@9;@ 6;@J3>3=3@ B363
E793@93@ BC;?7C@J3
 .67@93@ =F3E 3CFD   E793@93@4A>3=43>;=
.$A?4;@3D;>;>;E3@63C;EC38A
78;D;7@D;EC38AE7CD74FE363>3: J3@96;B7C>F=3@363>3:
3
 6 
 3
>;>;E3@BC;?7C

>;>;E3@D7=F@67C
4 
 7 
 4 
>;>;E3@BC;?7C

>;>;E3@D7=F@67C
5 
 5

>;>;E3@BC;?7C
>;>;E3@D7=F@67C
 )7C43@6;@93@3@E3C33CFDBC;?7C63@3CFDD7=F@67C 6

>;>;E3@BC;?7C
>;>;E3@D7=F@67C
B363EC38AE;63=47C93@EF@9B363 7

>;>;E3@BC;?7C

>;>;E3@D7=F@67C
3 B7C43@6;@93@>;>;E3@63C;=76F3=F?B3C3@  +74F3:EC38A?7@9F43:E793@93@ .?7@<36; 
.
4 :3?43E3@=F?B3C3@ #;=378;D;7@D;EC38A;EF
63@=F?B3C3@D7=F@67C@J3
5 D;83E;@E;=F?B3C3@ 6;:F4F@9=3@67@93@>3?BF 
.
/=F3E3CFD
6 E793@93@BC;?7C 63>3?=F?B3C3@BC;?7C363>3:
7 E793@93@D7=F@67C 3  6 

 $F?B3C3@BC;?7CD74F3:EC3@D8AC?3EAC?7?;>;=;

4  7

>;>;E3@63@=F?B3C3@D7=F@67C@J3
>;>;E3@#;=33CFD 5 
D7=F@67C
3CFDBC;?7C@J3
 +74F3:EC3@D8AC?3EAC?7?;>;=;78;D;7@D;,793@93@
3
 BC;?7C@J3 
 . 63@ 3CFD BC;?7C@J3   3J3
4 
 D7=F@67CD7E7>3:6;47C;4743@363>3:
5

 3 
/ 6
/
6 
 4 
/ 7 
/
7 = 5
/

 #7#$.#*2'35#08##0$'3+-65+0+&'0)#05'2#5
 #7>3D=3@=7D;?BF>3@63C;B7C5A433@3C363J 4 =F3E3CFDB363=F?B3C3@BC;?7C
 393;?3@3:F4F@93@3@E3C3:3D;>B7@7?F3@'345'& 5 63J3BC;?7C@J3<;=378;D;7@D;EC3@D8AC?3EAC
63@:3D;>B7@7?F3@#3#&#8  $7E;=3E793@93@
.6;:F4F@9=3@67@93@=F?B3C3@
 #7>3D=3@BC;@D;B=7C<36;@3?A3CFD4A>3=43>;=63@3CFD BC;?7CDF3EFEC3@D8AC?3EAC3CFD
?7@93>;CB363
D73C3: =F?B3C3@E7CD74FE,7C@J3E3B363=F?B3C3@D7=F@67C
 +74F3:EC3@D8AC?3EACJ3@96;B3D3@9B363>7?3C;7D ?7@93>;C3CFD#;=363J3J3@9:;>3@9?7@<36;B3@3D
6;:F4F@9=3@67@93@DF?47C63C;)%'D747D3C
. D747D3C/E7@EF=3@
#;=3E793@93@63@3CFDJ3@96;4FEF:=3@A>7:>7?3C;7D 3 63J3BC;?7C
D747D3C .63@
:;EF@9>3: 4 <F?>3:>;>;E3@D7=F@67C<;=3>;>;E3@BC;?7C@J3 

3 <F?>3: >;>;E3@ D7=F@67C@J3 <;=3 <F?>3: >;>;E3@ >;>;E3@


BC;?7C 

>;>;E3@ 5 78;D;7@D;EC3@D8AC?3EAC
4 3CFDBC;?7CB363EC3@D8AC?3EAC  !;EF@9<F?>3:>;>;E3@D7=F@67CD74F3:EC3@D8AC?3EAC
5 63J3BC;?7C@J3<;=378;D;7@D;   DE7B6AH@J3@9?7?F@9=;@=3@D74F3:>3?BFB;<3C
 +74F3:EC3@D8AC?3EAC6;:F4F@9=3@67@93@DF?47C .63B3E6;B3=3;B363E793@93@ 
.<;=363>3?
E793@93@)%'
.63@=F3E3CFD@J3 ?,7C =F?B3C3@BC;?7CE7C63B3E
>;>;E3@
@J3E3E793@93@=7>F3C3@@J3D747D3C .63@=F3E  +74F3:EC3@D8AC?3EACDE7B6AH@47=7C<3B363<3C;@93@
3CFD@J3?!;EF@9>3: =.63@63B3E?7?47C;3CFD
)7C43@6;@93@
3 78;D;7@D;EC3@D8AC?3EAC >;>;E3@B363=F?B3C3@BC;?7C63@D7=F@67C363>3:
4 B7C43@6;@93@ <F?>3: >;>;E3@ BC;?7C 63@ >;>;E3@
   7@93@ ?7@93@63;=3@ 78;D;7@D;


D7=F@67C 47C3B3=3:E793@93@D7=F@67C3CFDBC;?7C63@63J3
 +74F3:EC3@D8AC?3EACJ3@96;B3D3@9B363B7D3H3EC36;A J3@96;:3D;>=3@
?7?7C>F=3@4763BAE7@D;3> .,7C?;@3>BC;?7C@J3
 B3=3:=7F@EF@93@@J3?7@EC3@D?;D;=3@63J3>;DEC;=
6;:F4F@9=3@67@93@DF?47CE793@93@)%' 
. 67@93@?7@99F@3=3@E793@93@E;@99;#7>3D=3@
#;=3<F?>3:>;>;E3@D7=F@67CEC3@D8AC?3EACE7CD74FE

>;>;E3@63@3CFDJ3@9?7@93>;C63>3?B7D3H3EC36;A
?E7@EF=3@
3 <F?>3:>;>;E3@BC;?7C

168 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Proyek Semester 1
)363 D7?7DE7C 93@<;> ;@; @63 E7>3: ?7?B7>3<3C; 34  E7@E3@9 "@6F=D;
>7=ECA?39@7E;=@63E3:F43:H33CFD>;DEC;=63B3E6;:3D;>=3@63C;?763@?39@7E
63@=3H3E?7>3>F;BCAD7D;@6F=D;-@EF=>74;:?7?3:3?;=A@D7BE7CD74FE@63
3=3@6;EF93D=3@F@EF=?7>3=F=3@=79;3E3@D7?7DE7CD753C347C=7>A?BA=47CD3?3
E7?3@@63,F93DJ3@9:3CFD6;>3=F=3@363>3:?7?4F3E97@7C3EAC>;DEC;=D767C:3@3
3>3?D3EF=7>3D6;439;?7@<36;6F3=7>A?BA=$7>A?BA=B7CE3?3?7@97C<3=3@
B7?4F3E3@97@7C3EACJ3@9?7@9:3D;>=3@3CFDD73C3:63@=7>A?BA==76F3 3
?7@97C<3=3@B7?4F3E3@97@7C3EACJ3@9?7@9:3D;>=3@3CFD4A>3=43>;=-@EF=
?7@93C3:=3@B7=7C<33@@636;EF>;D=3@BF>3>3@9=3:>3@9=3:B7@97C<33@EF93D
4 cm
BCAJ7=
;3=:;CB7=7C<33@@6347CD3?3E7?3@D7=7>A?BA=:3CFD?7@JFDF@>3BAC3@ lubang poros
=79;3E3@J3@947C;D;=3@#F6F>,F<F3@>3E63@3:3@3D3CE7AC;E7@E3@997@7C3EAC 9 cm
63@<7@;D3CFDJ3@96;:3D;>=3@)CAD76FCB7C5A433@@3>;D;DC3@9=3;3@$7D;?BF>3@
63@+3C3@$7?F6;3@>3BAC3@E7CD74FE6;BC7D7@E3D;=3@6;:363B3@=7>A?BA=>3;@63@
9FCF;D;=3@63

4 cm
Generator Listrik Sederhana 1 cm

!6,6#0')+#5#0
4
&7?4F3E97@7C3EAC>;DEC;=D767C:3@3J3@963B3E?7@9:3D;>=3@3CFD3E3F
.#5&#0#*#0
5 cm
 $3H3E7?3;>6;3?7E7C ??D75F=FB@J3
 &39@7E43E3@9(5?  
5?+5?6F34F3: lubang poros
B7@99F@33@?39@7E;@;4;D36;93@E;67@93@?39@7E47=3D$',*(#) roda pemutar
 )3B3@>3@63D3@(
5?  
5?+ 5? 12 cm
 )3B3@E;3@9BACAD(5?   5?+5?6F34F3:)7C:3E;=3@93?43C
36;D3?B;@9
 )3B3@E;3@9CA63B7?FE3C(5?   5?+ 5?D3EF4F3:)7C:3E;=3@
93?43C46;D3?B;@9
 *A63)7C:3E;=3@93?43C47C;=FE
4 cm
1 cm
pegangan roda
pemutar

5 cm

1,5 cm

roda poros roda pemutar roda tampak muka

 $3C7EB7@9:F4F@9F=FC3@6;D7DF3;=3@
 )>3EE7?4393J3@96;47@EF=5;@5;@D75F=FB@J3
 $347>D75F=FB@J3

 %3?BF%
H3EE

169
314'&63'3%1$##0
 )7C:3E;=3@D=7?33>3EE3?B3=3E3D47C;=FE67@93@E7>;E;

LED
magnet
U
papan tiang poros
kumparan

roda poros

papan karet penghubung


tiang poros

S
roda pemutar

papan tiang roda pemutar


 F3E=F?B3C3@63C;
>;>;E3@=3H3E7?3;>67@93@F=FC3@D74393;47C;=FE
6 cm 6 cm

8 cm

3 cm 7 cm 7 cm

93C=F?B3C3@=A=A:?7@7?B7>B363BACAD9F@3=3@B7@9;=3E=3H3E
 *3@9=3;=3@B7C3>3E3@D7B7CE;B363D=7?3)AD;D;D7E;3B3>3E6;D7DF3;=3@67@93@
E7?B3EJ3@9363B363B3B3@>3@63D3@
 )7C:3E;=3@B7?3D3@93@5;@5;@B363=F?B3C3@47C;=FE
poros poros
ujung kabel 2

ujung kabel 1

LED
LED

CFD CFD
 +7E7>3:C3@9=3;3@D7>7D3;5A43@63BFE3CCA63B7?FE3C
3 -@EF=97@7C3EAC<;=3>3?BF%6;EF=3CBAD;D;=3=;@J3?3=3%
E7E3B3=3@?7@J3>3
4 -@EF=97@7C3EAC<;=3>3?BF%6;EF=3CBAD;D;=3=;@J3?3=3363
BAD;D;J3@9?7@J7434=3@%?3E;

170 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Tes Kompetensi Fisika
Semester 1
 +.+*.#*4#.#*4#56,#7#$#08#0)2#.+0)5'2#5&#0-'3,#-#0.#*2#&#$6-6.#5+*#0
 7>A?43@9>A@9;EF6;@3>E;63=?7@F@<F==3@B7C;DE;H3 )7C@J3E33@ J3@9 47@3C ?7@97@3; D;83E 97>A?43@9
3 B7?4;3D3@ 6 6;DB7CD; 7>7=ECA?39@7E;=363>3:
4 B7?3@EF>3@ 7 BA>3C;D3D; 3   63@ 
5 6;8C3=D; 4    63@
 7>A?43@94F@J;67@93@8C7=F7@D; =!K?7C3?43E 5  63@ 
63>3? 3;C 67@93@ =7>3<F3@ 

 ? D B3@<3@9 6  63@


97>A?43@94F@J;E7CD74FE363>3: 7  D3<3
3

? 6
?  +F3EFC3@9=3;3@B7@3>363C;C36;AB7@7C;?3?7?;>;=;
4


? 7 
? ;@6F=E3@D; 

O
N!-@EF=?7@3@9=3BD;3C3@
5
 ? B7@6;6;=3@63C;C36;A?;EC3B7>3<3C=3B3D;EACG3C;347>
 )363DF3EFD33EE7C>;:3E=;>3E63@67E;==7?F6;3@ 63C;C3@9=3;3@B7@3>3:3CFD6;3EFCB363@;>3;
B
E7C67@93C9F@EFC@J3#;=3=757B3E3@53:3J347D3C@J3 )3@<3@997>A?43@9J3@96;B3@53C=3@C36;AE7CD74FE
O
? D63@=757B3E3@4F@J; 
? D<3C3= 363>3:
3@E3C3E7?B3E3D3>=;>3E63@B7@93?3E363>3: 3  ? 6  ?
3 ? 6 O
? 4 ? 7 ?
4 

? 7 O
? 5  ?
5 

?  +F6FEB;E3E7C3@9E7@93:63C;6;8C3=D;AC67=76F3J3@9
 7>A?43@94F@J;67@93@8C7=F7@D; !K?7C3?43E 6;:3D;>=3@A>7:=;D;67@93@ 
57>3: 5?D747D3C
M
6;F63C367@93@=757B3E3@
? D$757B3E3@C3?43E ?3=3B3@<3@997>A?43@953:3J3J3@96;B7C9F@3=3@
97>A?43@94F@J;67@93@8C7=F7@D;!K6;F63C3 363>3:
363>3: 3 

L 6 

L
3  ? D 6 
? D 4 

L 7  
L
4 ? D 7 
? D 5 

L
5
? D
 )363B7C5A433@1AF@957>3:93@63<;=3<3C3=3@E3C3
 +F3EF DF?47C 4F@J; 47C97C3= C7>3E;8 E7C:363B B7@ 6F357>3:@J36;<36;=3@6F3=3>;D7?F>3<3C3=3@E3C3
67@93CJ3@96;3?67@93@=757B3E3@ ? D#;=357B3E 6F393C;D97>3BJ3@947CFCFE3@
C3?43E4F@J;6;F63C3 ? D?3=3B7C43@6;@93@
8C7=F7@D;J3@96;E7C;?3B7@67@93C;EFB363D33EDF?47C 3 =3>;D7?F>3 6 =3>;D7?F>3

4F@J;?7@67=3E;63@?7@<3F:;363>3:
4 =3>;D7?F>3 7 E7E3BE;63=47CF43:
3  6 
4  7 
5 =3>;D7?F>3
5  
 +74F3: DF?47C 4F@J; 67@93@ 8C7=F7@D; 
 !K  F357>3:D7?B;EJ3@9E7CB;D3:B363<3C3=
 ??6;D;@3C;
47C97C3=?7@67=3E;B7@67@93C67@93@=757B3E3@ E793=>FCFD 3C;DE7C3@9=7E;93E7C>7E3=??63C;93C;D
? D$757B3E3@C3?43E4F@J;6;F63C3 
? D E7C3@9=7@A>B363>3J3CJ3@9<3C3=@J3 ?63C;57>3:
#;=3B7@67@93C?7@<3F:;DF?47C67@93@=757B3E3@ )3@<3@997>A?43@9D;@3CJ3@96;B3=3;363>3:
? D8C7=F7@D;4F@J;J3@96;E7C;?3B7@67@93CD3?3 3 O
N?? 6 O
N ??
67@93@ 4 
O
?? N
7 
O
N ??
3 
!K 6 
!K 5 O
?? N

4 

!K 7 
!K  +747C=3D D;@3C ?A@A=CA?3E;= 67@93@ B3@<3@9
5 
!K 97>A?43@9O
N?63E3@9E793=>FCFDB363=;D;
 +;?3=>3:B7C@J3E33@B7C@J3E33@47C;=FE;@; #;=3 DB7=ECF? AC67 =76F3 ?7?4F3E DF6FE
M
  3B3E?7@93>3?;BA>3C;D3D; 67@93@93C;D@AC?3>B363=;D;<F?>3:93C;DB7C5?
  &7CFB3=3@97>A?43@9EC3@DG7CD3> =;D;363>3:
  &7C3?43E>FCFD63>3??763@?39@7E63@?763@ 3 O
4F3: 6 O
4F3:
>;DEC;= 4 O
4F3:

7 O
4F3:
 ,7C6;C;3E3DB3CE;=7>B3CE;=7>47C?F3E3@>;DEC;= 5 O
4F3:

171
 )363 DF3EF D33E E7C>;:3E =;>3E 63@
 D =7?F6;3@  +3EF3@=F3E?763@>;DEC;=6;@J3E3=3@63>3?
E7C67@93C DF3C3 9F@EFC@J3 #;=3 =757B3E3@ 53:3J3   @7HEA@ 5AF>A?4
47D3C@J3 O
? D63@=757B3E3@4F@J; 
? D   <AF>7 67E;=
<3C3=3@E3C3E7?B3E3D3>=;>3E63@B7@93?3E363>3:   GA>E ?7E7C
3 ? 6 O
?  5AF>A?4 GA>E
4 

? 7 O
? +3EF3@J3@947@3C363>3:
5


? 3  63@ 
 +74F3: 3>3E DA@3C 6;9F@3=3@ F@EF= ?7@9F=FC =7 4  63@
63>3?3@>3FE+7>3@9H3=EFJ3@96;53E3EA>7:DA@3C 5   63@ 
F@EF=97>A?43@9?7C3?43E:;@993=7?43>;>39;=7 6 D3<3
DA@3C363>3: D#;=357B3EC3?43E97>A?43@96;63>3? 7 D7?F347@3C
3;C>3FE363>3: 

? D=763>3?3@3;C>3FE363>3:
 -@EF=?7?;@63:=3@?F3E3@
63C;D3EFE;E;=J3@9
3 

? 6  
? BAE7@D;3>@J3
 . =7 DF3EF E;E;= >3;@ 67@93@ 4763
4 
? 7 

? BAE7@D;3>
.6;B7C>F=3@FD3:3D747D3C
5 

? 3 <AF>7 6 
<AF>7
 +74F3:DF?47C4F@J;47C97C3=67@93@=757B3E3@ 4

<AF>7 7 

<AF>7
 ? D ?7@F<F =7 B7@67@93C J3@9 6;3? D7:;@993 5 

<AF>7
8C7=F7@D;J3@96;67@93CA>7:B7@67@93C363>3: #;=3  +F3EF?F3E3@D747D3CO
NE7C>7E3=63>3?D7
DF?47C4F@J;;EF6;3?D763@9=3@B7@67@93C47C97C3= 4F3:CF3@9+F3EFE;E;=E7C>7E3=
5?63C;?F3E3@;EF
67@93@ =757B3E3@  ? D ?7@67=3E; DF?47C 4F@J; 7D3C=F3E?763@6;E;E;=;EF363>3:
8C7=F7@D;J3@96;67@93CA>7:B7@67@93C363>3: #;=3 3 
' ?7@F<F?F3E3@
57B3EC3?43E4F@J;6;F63C3-? DB7C43@6;@93@  4 

' ?7@;@993>=3@?F3E3@
363>3: 5 

' ?7@F<F?F3E3@
6 

' ?7@F<F?F3E3@

3 6 N 7 

' ?7@;@993>=3@?F3E3@
-  F3 4F3: 7>7=ECA@ 67@93@    O
N  63@
 % O
N =96;>7B3D=3@63C;=73633@6;3?B363
4 N  7  D33E=76F3@J347C<3C3= O
N ?$757B3E3@7>7=ECA@
- -
=7E;=3=76F3@J347C<3C3=O
N ?363>3:
5   3

O
? D 6
O
? D
- 4
 O
? D 7
O
? D
 #;=36F34F3:DF?47C4F@J;?3D;@9?3D;@967@93@ 5
 O
? D
8C7=F7@D; 

 !K 63@ 

 !K 47C4F@J; 67@93@  ,;934F3:=3B3D;EACJ3@9?3D;@9?3D;@9=3B3D;E3D@J3


D7C7@E3=?3=33=3@E;?4F>B7>3J3@93@4F@J;67@93@ 63@6;:F4F@9=3@D753C3D7C;$76F3F<F@9
8C7=F7@D; 63C;934F@93@E7CD74FE6;:F4F@9=3@67@93@DF?47C
3 !K 6 

!K E793@93@J3@947D3C@J3
.,793@93@3@E3C3F<F@9
4 !K 7 

!K F<F@9=3B3D;EAC363>3:
5 !K 3 
. 6
.
 F34F3:63H3;43<3J3@9;67@E;=?7?47C;=3@@363 4 
. 7 
.
63D3C67@93@8C7=F7@D;

!K#;=3E793@93@63>3? 5
.
D3>3:D3EF63H3;6;E3?43:67@93@ 47C3B38C7=F7@D;  +74F3:=A?B3D?39@7E;=6;E7?B3E=3@6;43H3:=3H3E
B7>3J3@93@J3@9E7C<36; 47C3CFD63@D7<3<3CE7C:363B=3H3ED7B7CE;E3?B3=
3
!K 6 !K B36393?43C47C;=FE
4 !K 7 !K
5 !K I
 ,34F@9?7@9:3D;>=3@C7DA@3@D;B7CE3?3B363  
5? U S
#;=3B3@<3@9=3H3E
5?47C97E3CB363@3633E3D
=76F363@57B3EC3?43E4F@J;6;F63C3 
? D
57B3E C3?43E 97>A?43@9 EC3@DG7CD3> 63>3? =3H3E $FEF4D7>3E3@?39@7E3=3@
363>3: 3 47C97C3==73E3D
3 ? D 6 ? D 4 47C97C3==743H3:
4 
? D 7 ? D 5 47CBFE3C=7>F3C4;63@9=7CE3D
5 
? D 6 47CBFE3C=763>3?4;63@9=7CE3D
7 47C97C3==763>3?

172 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


 )7C:3E;=3@ 93?43C93?43C ?763@ ?39@7E;=
 63@ 3   O
N /4 ?
B7@9:3@E3C47C3CFD47C;=FE 4   O
N /4 ?
5   O
N /4 ?
  I  
6   O
N /4 ?
7   O
N /4 ?
B I B  +F3EF=F?B3C3@B3@<3@9@J3
5?6;3>;C;3CFD>;DEC;=
  3>3? =F?B3C3@ 6;;D; 43:3@ J3@9 ?7?;>;=;
B7C?734;>;E3DC7>3E;8

,7C@J3E3;@6F=D;?39@7E;=
  I      B   
6;F<F@9F<F@9=F?B3C3@  ,3@J3=@J3>;>;E3@
        =F?B3C3@E7CD74FE363>3:
3 
>;>;E3@ 6 

>;>;E3@
B • • •I • • • • • 4

>;>;E3@ 7 

>;>;E3@
B
• • • • • • • •
5 

>;>;E3@
3?43C93?43CJ3@9?7?B7C>;:3E=3@3C3:
J3@9
 +A>7@A;6367@93@B3@<3@963@EACA;63J3@947C<3C;
6;E;?4F>=3@A>7:363>3: <3C;?7?;>;=;<F?>3:>;>;E3@J3@9D3?363@6;3>;C;A>7:
3   63@  6    63@ 3CFD J3@9 D3?3 47D3C )7C43@6;@93@ 3@E3C3 ;@6F=D;
4  63@  7  63@ ?39@7E;=6;BFD3EDA>7@A;6363@EACA;63363>3:
5  3 3 6   
 )7C:3E;=3@93?43C47C;=FE 4 3   7 
5   
U S
 #;=3;@6F=E3@D;E;?43>43>;==F?B3C3@D7=F@67C

!
63@ B363 BC;?7C@J3 E7C<36; B7CF43:3@ 3CFD >;DEC;=
D747D3C63>3?D7>3@9H3=EF D7D3C@J399>;@6F=D;
;3@E3C36F34F3:=FEF4?39@7E-63@+6;E7? B363=F?B3C3@D7=F@67C363>3:
B3E=3@D74F3:=3H3E47C3CFD>;DEC;=$3H3EE7CD74FE 3
. 6 .
3=3@?7@63B3E93J3%AC7@EKJ3@93C3:@J3 4 . 7 
.
3 ?3DF==74;63@9=7CE3D 5 .
4 =7>F3C63C;4;63@9=7CE3D  )363D74F3:=F?B3C3@67@93@E793@93@BC;?7C
.
5 =73E3D 63@E7C<36;B7CF43:3@3CFD>;DEC;=D747D3C 63>3?
6 =743H3: H3=EF
 D)363D7=F@67C@J3<F93E7C<36;B7CF43:3@
7 =7FE3C3 3CFD>;DEC;=D747D3C 63>3?H3=EF D7D3C@J399>
 $3H3E63@D7B7CE;B36393?43C47C;=FE B363D7=F@67C@J3363>3:
A 3 . 6
.
4 . 7 
.
a
5 
.
a  +74F3:;@6F=EAC?7?;>;=;;@6F=E3@D;

!)363
C
;@6F=EACE7CD74FE?7@93>;C3CFD>;DEC;=D747D3C

a 7D3C@J37@7C9;>;DEC;=B363;@6F=EACE7CD74FE363>3:

B 3
 # 6 

#
&3D;@9?3D;@96;3>;C;A>7:3CFD3CFD>;DEC;=J3@9D3?3 4

# 7 
#
47D3C 67@93@ 3C3: =7>F3C 63C; 4;63@9 93?43C 5 
#
B7C:3E;=3@E3@63 7D3C93J3B7CD3EF3@B3@<3@9  +74F3:=F?B3C3@67@93@;@6F=E3@D;
 !6;3>;C;
J3@96;3>3?;A>7:=3H3E363>3: 3CFDJ3@947CF43:F43:E7C:363BH3=EFD7DF3;67@93@
B7CD3?33@    N +   67@93@ + 63>3? D 9>

 

3 6 ;@6F=E3@D;6;C;D747D3C .E;?4F>B363D33E+D3?3
  67@93@
3 D 6 D

 

4 7 4 D 7 D
   5 D
 &7D;@J3@9?7@9F43:7@7C9;?7=3@;=?7@<36;7@7C9;


5 >;DEC;=363>3:
 3 EFC4;@ 6 EC3@D8AC?3EAC
 +A>7@A;6367@93@B3@<3@9 5?E7C6;C;3E3D

>;>;E3@ 4 ?AEAC 7 93>G3@A?7E7C


#;=3B363DA>7@A;636;3>;C;3CFD ;@6F=D;?39@7E;= 5 97@7C3EAC
J3@9E7C<36;B363BFD3EDA>7@A;63E7CD74FE363>3:

Tes Kompetensi Fisika Semester 1 173


 #7#$.#*2'35#08##0$'3+-65+0+&'0)#05'2#5
 +74F3:=7C7E33B;47C97C3=67@93@=757B3E3@
? D  +74F3:DA>7@A;6347CA@993E7C6;C;3E3D

>;>;E3@
?7@67=3E; DE3D;F@ )7>F;E =7C7E3 3B; 47C8C7=F7@D; B3@<3@9
5?63@47C3CFD )363E;E;=BFD3E


!K6;4F@J;=3@$757B3E3@4F@J;6;F63C3 DA>7@A;63 6;93@EF@9 D74F3: $''( =3H3E J3@9 >F3D



 ? D ,7@EF=3@ 8C7=F7@D; J3@9 6;67@93C A>7: B7@3?B3@9@J3

5? ,7@EF=3@47D3C8>F=D?39
AC3@9J3@947C3636;DE3D;F@ @7E;=J3@9?7?AEA@9>AAB<;=3DF6FE3@E3C3DF?4F
 +F3EF>3B;D3@6;3E3D3;C?7?3@EF>=3@53:3J3?7C3: >AAB63@DF?4FDA>7@A;63363>3:
"@; 47C3CE; 53:3J3 4;CF ?7@93>3?; ;@E7C87C7@D; 3
M
?;@;?F?63@:;>3@963C;DB7=ECF?#;=3;@67=D4;3D 4 
M
?;@J3= D763@9=3@B3@<3@997>A?43@9D;@3C 5  M
4;CFO
N?E7@EF=3@>3:E743>>3B;D3@?;@J3=  +74F3: ?763@ ?39@7E;= 6;47C;=3@ A>7: +
?;@;?F? 
 +N
+ 63>3?,63@+63>3?D&763@
 )363B7C5A433@1AF@96;9F@3=3@D;@3C67@93@B3@<3@9 ?39@7E;=E7CD74FE6;3C3:=3@E793=>FCFDB3634;63@9
97>A?43@9

??<3C3=>3J3C67@93@DF?47C
5? D74F3:=F?B3C3@>;@9=3C3@67@93@<3C;<3C; 5?
D763@9=3@ <3C3= 93C;D 97>3B E7C67=3E =7 BFD3E BA>3 :3?43E3@ EAE3>    63@ ?7?;>;=;  >;>;E3@
;@E7C87C7@D;97>3BB7CE3?3 

??!;EF@9>3:<3C3= ,7@EF=3@63J36;D;B3D;D7>3?3 D


3@E3C36F357>3:DF?47C53:3J3  +74F3: E793@93@ D;@FDA;63> 67@93@ E793@93@
 !;EF@947D3C;@6F=D;?39@7E;=B363DF3EFE;E;=J3@9 ?3=D;?F?
.787=E;863@8C7=F7@D; 

!K6;
47C<3C3=

5?63C;DF3EFB7@9:3@E3C>FCFDD3@93E :F4F@9=3@=7F<F@9F<F@9D74F3:;@6F=EAC?FC@;
B3@<3@9J3@947C3CFD
 #;=33CFD787=E;8 ?E7@EF=3@>3:@;>3;;@6F=E3@D;
 7C3B3 43@J3= >;>;E3@ 67@93@ DF3EF =F?B3C3@ ;@6F=EAC;EF
?7>;@9=3C63E3C67@93@<3C;<3C;
5?D7:;@9933CFD
 +74F3: C7D;DEAC   

  D74F3: =3B3D;EAC



J3@9?7>3>F;=F?B3C3@?7@9:3D;>=3@;@6F=D;
    63@D74F3:;@6F=EAC
 !
?39@7ED747D3C  O
N ,6;BFD3E@J3
6;DFDF@D7C;D3EF67@93@J3@9>3;@@J3*3@9=3;3@
 +74F3:=3H3E?7>;@9=3CJ3@947C3CFD <3C;<3C;
6;:F4F@9=3@B363DF?47C67@93@% 
.
)5?E7C>7E3=6;B7C?F=33@?7<3)363=3H3E
63@8C7=F7@D;DF6FE

C36 D!;EF@9>3:
E7CD74FE 47=7C<3 ?763@ ?39@7E D747D3C

 ,
3 ;?B763@D;C3@9=3;3@
67@93@3C3:G7CE;=3>=743H3:,7@EF=3@
4 3CFD?3=D;?F?J3@96;47C;=3@A>7:DF?47C
3 93J3EAE3>B363=3H3E=3C7@3?763@?39@7E
5 DF6FE83D73@E3C33CFD63@E793@93@
4 93J3B363=3H3ED7B3@<3@9 ??
6 B3=3:3CFD?7@63:F>F;3E3FE7C>3?43EE7C
:363BE793@93@

174 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Bab

7
Sumber: CD Image
Matahari merupakan sumber energi yang utama bagi Bumi. Matahari
memberikan energi melalui radiasi gelombang yang dipancarkannya.

Radiasi Benda Hitam


Hasil yang harus Anda capai:

menganalisis berbagai besaran fisis dan gejala kuantum dan batas-batas


berlakunya relativitas Einstein dalam paradigma Fisika Modern.

Setelah mempelajari bab ini, Anda harus mampu:

menganalisis secara kualitatif gejala kuantum yang mencakup hakikat dan sifat-
sifat radiasi benda hitam, serta penerapannya.

'2D292B:>6BEA2<2?CE>36B<69:5EA2?5:E>: ?6B8:I2?85:A2?42B<2? A. Pengertian Radiasi


'2D292B:>6>32?DEC6>E2DE>3E92?36B<=@B@7:=E?DE<>6=2<E<2?7@D@C:?D6C:C
Benda Hitam
I2:DE AB@C6C A6>3E2D2? >2<2?2?  -E>3E92? >6BEA2<2? CE>36B >2<2?2?
ED2>2328:>2?EC:252?96G2? $25:C642B2D:52<=2?8CE?8>2?EC:252?96G2? B. Dualisme
36B82?DE?8 A252 6?6B8: I2?8 5:A2?42B<2? '2D292B:  ,6=2:? :DE 6?6B8: I2?8 Gelombang
5:A2?42B<2?'2D292B:>6>3E2DCE9E5:E>:D6D2A92?82DD:52<D6B=2=E5:?8:?
C69:?882 <69:5EA2? 5: E>: D6D2A D6B;282  *6B?29<2? ?52 36BA:<:B 36B2A2
Partikel
36C2B6?6B8:I2?85:A2?42B<2?'2D292B:2D2E36B2A2CE9E'2D292B:C69:?882
>6>:=:<: 6?6B8: I2?8 C2?82D 36C2B '6?EBED 3636B2A2 A6?6=:D:2? CE9E 5:
A6B>E<22?'2D292B:C6<:D2B L A2<29?523:C2>6?5E823282:>2?2
42B2:=>EG2?D6BC63ED>6?89:DE?8CE9E'2D292B:"2=>6?2B:<=2:??I2252=29
B25:2C: I2?8 5:A2?42B<2? '2D292B:  A2<29 C:?2B '2D292B: A252 C:2?8 92B:
5:2?882A 36B3292I2 328: <E=:D 5:<2B6?2<2? B25:2C:?I2 =63:9 D:?88: A2<29
9E3E?82?2?D2B2B25:2C:I2?85:A2?42B<2?52?CE9E'2D292B:
*6BD2?I22?A6BD2?I22? D6BC63ED 52A2D ?52 ;2G23 C6D6=29 ?52
>6>292>: <@?C6A B25:2C: 36?52 9:D2>  2=2> 323 :?: ?52 2<2?
>6?52A2D<2? 3636B2A2 76?@>6?2 2=2> I2?8 C636?2B?I2 >6BEA2<2?
2A=:<2C: 52B: <@?C6A 7:C:<2

Radiasi Benda Hitam 175


Tes Kompetensi Awal
!*'*1922*25*1&/&6.0437*5 &).&7.*3)&.8&20*6/&0&31&-74&174&1'*6.098)&1&2'9091&8.-&3
$:<2?52>6?;6>EB5E2<2:?32C29I2?836BG2B?2  A2<29C6D:2A36?52C6=2=E>6>2?42B<2?6?6B8:
9:D2> 52? AED:9 5: 32G29 C:?2B '2D292B: <2:?  A2I2?85:>2<CE55E2=:C>686=@>32?8A2BD:<6=
>2?2<29 I2?8 2<2? =63:9 46A2D <6B:?8 $6=2C<2?  A2I2?85:>2<CE5676<7@D@=:CDB:<52?676<@>AD@?
>6?82A256>:<:2? ,63ED<2?;E82D@<@9D@<@9A6?6>E2?86;2=2D6BC63ED
A2I2?85:>2<CE556?82?36?529:D2>C6>AEB?2

A. Pengertian Radiasi Benda Hitam


1. Radiasi Benda Hitam
?52 D6=29 36=2;2B 5: <6=2C 1 D6?D2?8 A2?42B2? 2D2E B25:2C: @=69
CE2DE 36?52  ':C2=?I2 9E3E?82? 2?D2B2 32?I2<?I2 6?6B8: I2?8
5:A2?42B<2?52?CE9EI2?85:>:=:<:CE2DE36?52 ,642B2C656B92?2?52
52A2D >6=2<E<2? A6?82>2D2? >6=2=E: C63E29 <68:2D2? I2?8 C6B:?8
5:=2<E<2? ':C2=?I2<6D:<2?5236B@=29B282A252A28:92B:I2?846B29
?52 2<2? >6B2C2<2? 252?I2 <2=@B I2?8 5:A2?42B<2? @=69 4292I2
'2D292B: <6 DE3E9  %6D:<2 ?52 >2CE< <6 52=2> BE2?82? 2<2? D6B2C2
329G2CE9EBE2?82?>6?:?8<2D "2=D6BC63ED>6?E?;E<<2?252?I2<2=@B
I2?85:A2?42B<2?52B:DE3E9>ED6B9252A=:?8<E?82?56?82?42B2B25:2C:
@?D@9 D6BC63ED >6>3E<D:<2? 329G2 36?52 2<2? >6>2?42B<2?
B25:2C:6=6<DB@>28?6D:<;:<2>6>:=:<:CE9ED:?88: +25:2C:6=6<DB@>28?6D:<
I2?8 5:A2?42B<2? @=69 36?52 5:C63ED +"," -+&%
-29E<29?522A2I2?85:>2<CE556?82?36?529:D2> '!"-&
%! ,.-. ,",-& 1'  )- &'1+) ,&. +"," $%(+ 1'  &' '"
' -. ,",-& -+,.-  ,EA2I2 ?52 52A2D =63:9 >6>292>: D6?D2?8
36?52 9:D2> A6B92D:<2? 82>32B 36B:<ED
*252&2'&65:A6B=:92D<2?C63E29<@D2<I2?8D6B3E2D52B:=@82>
I2?852A2D5:2?882AC63282:36?529:D2>C6>AEB?252?C2=29C2DEC:C:?I2
5:3E2D =E32?8  292I2 I2?8 >2CE< >6=2=E: =E32?8 5:A2?DE=<2? D6BEC
>6?6BEC @=69 5:?5:?8 <@D2< 52? 92>A:B 52A2D 5:A2CD:<2? D:52< 252 =28:
4292I2 I2?8 <6=E2B  #?: 2BD:?I2 =E32?8 D6=29 36B7E?8C: >6?I6B2A C6>E2
B25:2C: <2=@B I2?8 252  +25:2C: 4292I2 I2?8 <6=E2B 52B: 52=2> <@D2<
9:D2> >6=2=E: C63E29 =E32?8 36B2C2= 52B: @C:=2D@B@C:=2D@B 92B>@?:< I2?8
36B86D2B 5: 52=2> <@D2< 56?82? >@5EC 86D2B D6BD6?DE  D@>2D@> A252
Gambar 7.1
5:?5:?8 <@D2< 2<2? >6?I6B2A 6?6B8: A2?2C 52? 36B86D2B  D@>2D@> :?:
Cahaya yang masuk ke dalam 2<2? 36B=2<E C63282: @C:=2D@B 92B>@?:< I2?8 >6?:>3E=<2? 86=@>32?8
kotak yang dianggap sebagai 6=6<DB@>28?6D:<  !6=@>32?8 6=6<DB@>28?6D:< I2?8 5:D:>3E=<2? @=69
benda hitam sempurna, akan
dipantulkan terus-menerus oleh
@C:=2D@B 2<2? 5:A2?DE=<2? 36BE=2?8E=2?8 @=69 5:?5:?8 <@D2< 52?
dinding kotak. >6>36?DE< 86=@>32?8 36B5:B:
"2C:= 6<CA6B:>6? >6?E?;E<<2? 329G2 :?D6?C:D2C B25:2C: D6B>2=
36B32?5:?8=EBEC56?82?A2?8<2D6>A2DCE9E36?52 ,6>2<:?D:?88:CE9E
C63E29 36?52 C6>2<:? 36C2B AE=2 6?6B8: <2=@B I2?8 5:A2?42B<2?  ,6=2:?
:DE 6?6B8: <2=@B 52? :?D6?C:D2C B25:2C: D6B>2= C2?82D 36B82?DE?8 A252
<@?5:C: 36?DE< 52? A6B>E<22? I2?8 5:>:=:<: 36?52  '6?EBED !8*+&3
418>2&33 :?D6?C:D2C B25:2C: D6B>2= CE2DE 36?52 5:?I2D2<2? 56?82?
   M 

176 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


%6D6B2?82?
 6>:C:F:D2C36?52  E?DE<36?529:D2>C6>AEB?2
  CE9E %
 <@?CD2?D2,D672?@=DJ>2??P M0
> %
)=69 <2B6?2 :?D6?C:D2C 252=29 6?6B8: I2?8 I2?8 5:A2?42B<2? D:2A
C2DE2? G2<DE 52? D:2A C2DE2? =E2C >2<2 :?D6?C:D2C B25:2C: D6B>2= 52A2D
;E82 5:?I2D2<2? C63282: 52I2 A6B C2DE2? =E2C

   52? M 

%6D6B2?82?
  :?D6?C:D2C B25:2C: D6B>2= 0
> 
  52I2 0
 =E2C A6B>E<22? 36?52 > 
6?82? >6?CE3CD:DEC:<2? *67&2&&3 ?  <6 *67&2&&3 ?
>2<2 52I2 B25:2C: I2?8 5:A2?42B<2? 36?52 2<2? >6>:=:<: A6BC2>22?
   M
*252CE9EBE2?8C6<:D2B LB25:2C:D6B>2=I2?85:A2?42B<2?36?52
D:52< 52A2D D6B=:92D @=69 >2D2  <2? D6D2A: 36?5236?52 D6BC63ED A252
CE9E  L 52A2D D6B=:92D  "2= D6BC63ED 5:C6323<2? 36?5236?52 :DE
>6>2?DE=<2? 4292I2  $25: ;:<2 ?52 :?8:? >6?82>2D: B25:2C: D6B>2=
C2;2 92BEC >6?88E?2<2? 36?52 I2?8 D:52< >6>2?DE=<2? 4292I2
>:C2=?I2 36?5236?52 I2?8 36BG2B?2 9:D2>  6?52 9:D2> >6?I6B2A
C6=EBE9 B25:2C: I2?8 52D2?8 <6A252?I2  "2= :?: 52A2D ?52 2>2D: <6D:<2
C6C6@B2?8 >6>2?2C<2? C632D2?8 36C:  *252 CE9E 5: 32G29  L 36=E>
D2>A2< CA6<DBE> G2B?2 I2?8 5:D:>3E=<2? 52B: 36C: :DE C6D6=29 CE9E
5:?2:<<2? 52? 36C: >E=2: >6>32B2 2<2? >E=2: D2>A2< A6BE3292?
CA6<DBE> G2B?2 36BC2>22? 56?82? <6?2:<2? CE9E

Contoh 7.1 Ingatlah


,63E2936?52>6>:=:<:CE9EC636C2B L $:<2<@?CD2?D26>:C:F:D2C36?52D6BC63ED
 Dalam SI, suhu menggunakan satuan
D6?DE<2?:?D6?C:D2CB25:2C:I2?85:A2?42B<2?
 derajat Kelvin.

&;&'

:<6D29E:  % % 

  P M0
> %
6B52C2B<2?*67&2&&3?2<2?5:A6B@=69

  

 P M0
> % %
 0
>
$25::?D6?C:D2CB25:2C:D6B>2=I2?85:A2?42B<2?36?52D6BC63ED252=29 0
>

Contoh 7.2
Ingatlah
%2G2DCA:B2==2>AEA:;2B>6>:=:<:=E2CA6B>E<22? >> 52?CE9E?I2 L

:2?52:<2?329G2 52B:6?6B8:=:CDB:<I2?85:92?D2B<2?A252=2>AE5:B25:2C:<2? Dalam kehidupan sehari-hari tidak


52=2>36?DE<<2=@B52?<2G2DA:;2B36BC:72DC6A6BD:36?529:D2> 6B2A22>A6B62BEC ada benda yang dapat menyerap
I2?8>6?82=:B52=2>=2>AEI2?85:9E3E?8<2?56?82?CD@A<@?D2<36BD682?82? seluruh radiasi yang mengenainya.
/282B=2>AED6BC63ED52A2D36B7E?8C:

Radiasi Benda Hitam 177


&;&'
:<6D29E:
=E2CA6B>E<22?  >>  P M> CE9E>ED=2<  %
 %6>:C:F:D2C 2?882A36?529:D2>  P M0
> %
2I2<2=@BB25:2C:I2?85:A2?42B<2?@=69=2>AEA:;2B5:9:DE?8>6=2=E:*67&2&&3
?
I2:DE
  
 P M03
> % P M>   % 0
2I2<2=@BB25:2C::?:252=29 52B:52I2=:CDB:<I2?85:36B:<2?<6=2>AEA:;2B
 0
$25: 0 P=:CDB:<
=:CDB:<   0

-682?82?=:CDB:< F@=D
BEC=:CDB:<I2?8>6?82=:B>6=2=E:=2>AEA:;2B5:9:DE?852B:BE>EC52I2=:CDB:<
 0
 
 
   
 /

benda hitam 2. Spektrum Radiasi Benda Hitam


celah
detektor $:<2 CE2DE 36?52 A252D 5:A2?2C<2? 36?52 D6BC63ED 2<2? >6>2?
42B<2? B25:2C: <2=@B 52=2> 36?DE< CA6<DBE> 86=@>32?8 6=6<DB@>28?6D:<
56?82? A2?;2?8 86=@>32?8 52? 7B6<E6?C: I2?8 36B3652  *252 CE9E I2?8
prisma
=63:9 D:?88: 2<2? D6B52A2D B25:2C: :?7B2 >6B29 I2?8 D:52< 52A2D 5:=:92D
spektrum D6D2A: 52A2D 5:B2C2<2? A2?2C?I2  "2= :?: 52A2D 5:2>2D: A252 C6A@D@?8
gelombang =@82> I2?8 5:A2?2C<2? 9:?882 >6?42A2: CE9E  %  &@82> 36BA:;2B
56?82? G2B?2 <E?:?8 2D2E <6AED:9AED:92?  +25:2C: 86=@>32?8 I2?8
Gambar 7.2
Percobaan untuk mengamati 5:A2?42B<2? <6>E5:2? 5:=6G2D<2? >6=2=E: 46=29 282B 5:A6B@=69 36B<2C
spektrum radiasi benda hitam. 86=@>32?8 I2?8 C6>A:D C6A6BD: D2>A2< A252 &2'&6 
T ºC Warna 6?82? 56>:<:2? 86=@>32?8 2<2? D6B5:CA6BC: >6?EBED A2?;2?8
1.500
86=@>32?8 C6D:2A CA6<DBE>  6D6<D@B I2?8 D6B=:92D A252 82>32B 52A2D
5:86C6B86C6B >6?EBED CE5ED 56F:2C: 86=@>32?8 D6B5:CA6BC:  *6B4@322?
1.400 putih
:?: 5:=2<E<2? A252 CE9E 36?52 9:D2> I2?8 36B36523652  *6?82>2D2?
1.300 A252 :?D6?C:D2C CA6<DBE> B25:2C: >6?892C:=<2? 52D2 I2?8 5:DE?;E<<2?
kuning muda A252 &2'&6 

1.200 &2'&6 
 >6?E?;E<<2? 329G2 2A23:=2 CE9E CE2DE 36?52 D6BEC
1.100 kuning 5:?2:<<2? :?D6?C:D2C B6=2D:7 52B: CA6<DBE> 4292I2 I2?8 5:A2?42B<2??I2
36BE329 #?:>6?I6323<2?A6B86C6B2?52=2>G2B?2G2B?:CA6<DBE>I2?8
oranye
1.000 D6B2>2D:I2?852A2D5:8E?2<2?E?DE<>6?2<C:BCE9ECE2DE36?52 -6B=:92D
900 merah-oranye ;E82 A6B86C6B2? A2?;2?8 86=@>32?8 >2<C:>E>   >2<C  ,6>2<:? D:?88:
800
CE9E CE2DE 36?52  >2<C C6>2<:? 36B86C6B <6 2B29 A2?;2?8 86=@>32?8
merah ceri I2?8 =63:9 A6?56<
700 82B ?52 =63:9 >6>292>: "E<E> *6B86C6B2? 0:6? A6B92D:<2?
600 merah tua &2'&6   36B:<ED
I (Wb/m2)
500 baru tampak
Sumber: Physics, 1993
Gambar 7.3 T 2 > T1
Spektrum warna pijar suatu benda
panas berubah terhadap suhunya.

Gambar 7.4
Grafik pergeseran panjang T1
gelombang maksimum pada  (m)
saat suhu berubah dari T1 ke T2. Sumber: Physics, 1993

178 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


2B: &2'&6   D6B=:92D 329G2 A2?;2?8 86=@>32?8 :?D6?C:D2C Tokoh
>2<C:>E> 36?52 I2?8 CE9E?I2 D:?88: =63:9 A6?56< 52B: A2?;2?8
86=@>32?8:?D6?C:D2C36?52I2?8CE9E?I2B6?529 !6;2=2A6B86C6B2?  >2<C
A252 B25:2C: 36?52 9:D2> 5:C63ED "E<E> *6B86C6B2? 0:6?  ,642B2 Max Planck
>2D6>2D:C "E<E> *6B86C6B2? 0:6? 5:?I2D2<2? 52=2> A6BE>EC2? (1858 – 1947)
36B:<ED
 >2<C <@?CD2? M
0:6? >6?6>E<2? 329G2 92C:= <2=: 2?D2B2  >2<C 52? CE9E >ED=2<
>6BEA2<2?3:=2?82?<@?CD2?C6A6BD:A252 *67&2&&3? 52?3:=2?82?
<@?CD2?A252A6BE>EC2?"E<E>*6B86C6B2?0:6?36B?:=2: P M>%
"E<E>*6B86C6B2?0:6?;E825:8E?2<2?E?DE<>6>A6B<:B2<2?CE9E
C63E29 3:?D2?8 56?82? >6=:92D G2B?2 4292I2 C63E29 3:?D2?8 CE9E
3:?D2?8 D6BC63ED 52A2D 5:AB65:<C:<2?

Contoh 7.3
,63E2936?525:A2?2C<2?9:?88236BCE9E L -6?DE<2?=29A2?;2?886=@>32?8
>2<C:>E>B25:2C:D6B>2=I2?85:A2?42B<2?36?52D6BC63ED
&;&' Sumber: Fundamental Of Physics, 2001
:<6D29E: L  % % Max Planck dilahirkan di Kiel,
36B52C2B<2?*6BC2>22? M2<2?5:A6B@=69 Jerman. Ia belajar di Munich dan
 >2<C 
 >2<C % P M>% Berlin. Seperti banyak ahli fisika
lainnya, ia seorang pemain musik
   >% yang pandai. Pada tahun 1900 M,
>2<C      >
 % setelah 6 tahun belajar di Universitas
Berlin, ia menyatakan bahwa kunci
$25:A2?;2?886=@>32?8>2<C:>E>B25:2C:D6B>2=252=29 P M> pemahaman radiasi benda hitam
adalah anggapan bahwa pemancaran
dan penyerapan radiasi terjadi dalam
kuantum energi hf. Penemuan yang
Contoh 7.4 menghasilkan hadiah Nobel 1918 ini
sekarang dianggap sebagai tonggak
6B52C2B<2?8B27:<:?D6?C:D2CB25:2C: I dari fisika modern. Walaupun selama
D6B9252A A2?;2?8 86=@>32?8 C6A6BD: T1
Hitler berkuasa, ia tetap tinggal di
Jerman. Ia memprotes perlakuan
5:DE?;E<<2? A252 82>32B 5: C2>A:?8 T2 Nazi kepada ilmuwan Yahudi dan
3282:>2?2<299E3E?82?2?D2B2CE9E>ED=2< T3 sebagai akibatnya ia harus
  52? melepaskan kedudukannya sebagai
presiden Institut Kaiser Wilhelm.
&;&' m1 m2 m 3 
Setelah perang dunia kedua, institut
2B:8B27:<A25282>32B5:C2>A:?85:A6B@=69 tersebut diberi nama Institut Planck
329G2 EBED2? A2?;2?8 86=@>32?8 E?DE< :?D6?C:D2C B25:2C: >2<C:>E> 252=29 dan ia kembali menjabat sebagai
&  &  &  6B52C2B<2?9E<E>A6B86C6B2?0:6?*67&2&&3? 5:A6B@=69 presiden sampai akhir hayatnya.

&   2D2E & 



$25: &  &  & 

  5:A6B@=69  


     

3. Pendekatan Teori Rayleigh–Jeans


*252 D29E?   >E?4E= A6BD2?I22? 3282:>2?2 >6?;6=2C<2?
CA6<DBE> B25:2C: 36?52 9:D2>  *6?82>2D2? 52? 6<CA6B:>6? I2?8 D6=29
5:=2<E<2? A252 >2C2 :DE >6?4@32 >6?42B: A6?;6=2C2?  ,A6<DBE> B25:2C:

Radiasi Benda Hitam 179


36?529:D2>5:D6B2?8<2?@=6946) &=1*.,-  M  52?!.6&2*7
45;&6) *&37  M   *6BE>EC2? >6B6<2 >6?88E?2<2? D6@B:
7:C:<2 <=2C:< C6A6BD: D6@B: <:?6D:< 82C
:%6=2C1#?52D6=29>6>A6=2;2B:>2D6B:A2?2C36?5236B9E3E?82?
56?82? 6?6B8: <:?6D:< >@=6<E= 82C  -6@B: 6<:A2BD:C: >6?I2D2<2? 329G2
6?6B8: D@D2= 82C 52=2> CE2DE BE2?82? D6BDEDEA 5:328: C642B2 >6B2D2 <6
C6D:2A >@=6<E= I2?8 D6B52A2D 5: 52=2> BE2?82?  $:<2 6?6B8: D@D2= C:CD6>
252=29  52? 32?I2<?I2 >@=6<E= I2?8 36B252 52=2> BE2?82? 252=29 
6?6B8: B2D2B2D2 I2?8 5:>:=:<: @=69 C6D:2A >@=6<E= 252=29 
  ?6B8: :?:
D6B<2?5E?852=2>36?DE<6?6B8:<:?6D:<C6D:2A>@=6<E= <2?D6D2A:D:52<
36B2BD:C6>E2>@=6<E=>6>:=:<:6?6B8:I2?8C2>2I2:DE (:=2:D6BC63ED
n (v) 92?I2=29 >6BEA2<2? ?:=2: B2D2B2D2
&2'&6   >6>A6B=:92D<2? C632B2? <646A2D2? I2?8 5:>:=:<:
>@=6<E= 82C  ,632B2? 6?6B8: <646A2D2? <2B6?2 6?6B8: <:?6D:< C6=2=E
36B9E3E?82? 56?82? <646A2D2?  &=1*.,-*&37 >6=:92D 329G2 <EBF2
C632B2? :DE C6BEA2 56?82? 92C:= I2?8 5:A6B@=69 A252 :?D6?C:D2C CA6<DBE>
B25:2C: D6B>2=  '6B6<2 36B2?882A2? 252 <6>:B:A2? 2?D2B2 C:72D A2?2C
v
36?52 52? B25:2C: D6B>2=  6?82? A6?56<2D2? I2?8 >6B6<2 =2<E<2?
Gambar 7.5 &=1*.,-*&37 >6>A6B@=69 A6BE>EC2? 329G2 :?D6?C:D2C B25:2C:
Sebaran jumlah partikel yang
memiliki kecepatan (v). 36B32?5:?8 D6B32=:< 56?82? A2?8<2D 6>A2D A2?;2?8 86=@>32?8   
.?DE<   I2?8 36C2B :?D6?C:D2C 2<2? C6>2<:? <64:=  A23:=2 
Intensitas >6?56<2D: D2< 9:?882 :?D6?C:D2C 2<2? >6?56<2D: ?@=  "2= :?: C6CE2:
56?82?92C:=6>A:B:C <2?D6D2A:2A23:=2  >6?56<2D:?@=92=:?:C2?82D
>6?I:>A2?8 52B: 92C:= 6>A:B:C I2?8 >6?E?;E<<2? 329G2 :?D6?C:D2C
Teo ri

>6?56<2D: ?@= <6D:<2   C6>2<:? >6?864:=


Teo r
Rayl n ck

*6?I:>A2?82? A6BC2>22? +2I=6:89 $62?C I2?8 C2?82D ;2E9 :?:


i Pl a Te or
ei g h

5:?2>2<2? N6?42?2 .=DB2 /:@=6DO <2B6?2   I2?8 <64:= 36B252 52=2>


G:=2I29 86=@>32?8 E=DB2F:@=6D
- Je
an

&2'&6   >6?E?;E<<2? 9E3E?82? :?D6?C:D2C 52? A2?;2?8


s
iW

ie
n
86=@>32?8 2?D2B2 <EBF2 +2I=6:89$62?C 52? <EBF2 0:6?  -6@B: %.*3
Panjang gelombang 52A2D >6?6B2?8<2? CA6<DBE> A252 A2?;2?8 86=@>32?8 I2?8 A6?56<
Gambar 7.6 D6D2A:>6?I:>A2?8<6D:<2>6?6B2?8<2?A2?;2?886=@>32?8I2?8A2?;2?8
Perbandingan teori Wien, dan ,632=:<?I2 D6@B: &=1*.,-*&37 52A2D >6?6B2?8<2? CA6<DBE> A252
teori Rayleigh-Jeans dengan
teori Planck yang memenuhi
A2?;2?886=@>32?8I2?8A2?;2?8D6D2A:>6?I:>A2?8<6D:<2>6?6B2?8<2?
data percobaan. A2?;2?8 86=@>32?8 I2?8 A6?56<

4. Teori Planck
-6@B: <=2C:< D6?D2?8 4292I2 C63282: 86=@>32?8 6=6<DB@>28?6D:<
52A2D >6?;6=2C<2? 52B: >2?2 2C2= B25:2C: <2=@B D6D2A: D:52< 3:C2 56?82?
Tugas Anda 7.1 D6A2D >6>AB65:<C:<2? CA6<DBE> 4292I2 I2?8 5:A2?42B<2? C63282:>2?2
Carilah dari buku-buku tentang I2?8D6B2>2D:@=69%.*3 -6@B: %.*3>2>AE>6?;6=2C<2?B25:2C:36?52
formula yang digunakan Rayleigh- 9:D2>E?DE<A2?;2?886=@>32?8I2?8A6?56<D6D2A:8282=E?DE<A2?;2?8
Jeans untuk menjelaskan intensitas
radiasi benda hitam.
86=@>32?8 I2?8 A2?;2?8  ,632=:<?I2 D6@B: &=1*.,-*&37 36B92C:=
>6?;6=2C<2?B25:2C:36?529:D2>E?DE<A2?;2?886=@>32?8I2?8A2?;2?8
D6D2A: 8282= E?DE< A2?;2?8 86=@>32?8 I2?8 A6?56<
<9:B?I2 A6?;6=2C2? I2?8 >6>E2C<2? =29:B 52B: C6@B2?8 7:C:<2G2?
$6B>2? &< 1&3(0  M   #2 >6?4@32 >6=2<E<2? A6?56<2D2?
=2:? 56?82? >6?82;E<2? CE2DE BE>EC 6>A:B:C 52? D6B?I2D2 C2?82D 4@4@<
56?82? 92C:= A6?82>2D2??I2

180 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


1&3(0 >6?42B: 52C2B D6@B: E?DE< BE>EC 6>A:B:C?I2  E2 3E=2?
<6>E5:2? :2 36B92C:= >6>3E2D 2CE>C: I2?8 C2?82D >6?86;ED<2? A252
C22D :DE I2:DE D6?D2?8 86D2B2? >@=6<E=>@=6<E= 5: A6B>E<22? 36?52
9:D2>  1&3(0 >6?86>E<2<2? A@CDE=2D?I2 C63282: 36B:<ED
 ?6B8: B25:2C: I2?8 5:A2?42B<2? @=69 86D2B2? >@=6<E=>@=6<E=
@C:=2D@B 36?52 >6BEA2<2? A2<6DA2<6D <E2?D2 6?6B8:  6C2B?I2
6?6B8:52=2>C6D:2AA2<6D>6BEA2<2?<6=:A2D2?3:=2?82?3E=2DCE2DE
36C2B2? NO I2:DE
?'! M
56?82? ' 252=29 3:=2?82? 2C=:     I2?8 5:C63ED 3:=2?82?
<E2?DE> 52?  252=29 7B6<E6?C: 86D2B2? >@=6<E=>@=6<E= C652?8
<2? ! >6BEA2<2? <@?CD2?D2 *=2?4< I2?8 36C2B?I2   P M $C
)=69 <2B6?2 6?6B8: B25:2C: 36BC:72D 5:C<B:D 5:<2D2<2? 6?6B8:?I2
D6B<E2?D:C2C: 52? 6?6B8: I2?8 5:A6B3@=69<2? 56?82? '    ke n = 
5:C63ED D:?8<2D 6?6B8:
 '@=6<E=>@=6<E=>6?I6B2A2D2E>6>2?42B<2?6?6B8:B25:2C:4292I2
E
52=2>A2<6D5:C<B:DI2?85:C63ED<E2?DE>2D2E7@D@? ?6B8: 7@D@? n
4hf
<2B6?2 A6B36522? 5E2 D:?8<2D 6?6B8: C6A6BD: D2>A2< A252 &2'&6 4

 252=29 3hf 3



! M
2hf 2
$:<2 >@=6<E=>@=6<E= >6?I6B2A
>6>2?42B<2?  7@D@? D:?8<2D 1hf 1
6?6B8:?I236BD2>3292D2E36B<EB2?8C636C2B! !282C2?1&3(0 :?:
36B=2<E E?DE< 36?52 9:D2> 0 0
&2?8<291&3(056?82?A@CDE=2D?I2329G26?6B8:@C:=2D@BD6B<E2?D:C2C:
>6BEA2<2? C63E29 D6B@3@C2? 36C2B 1&3(0 C6?5:B: 36BC2>2 :=>EG2? Gambar 7.7
Tingkat-tingkat energi yang
C62?8<2D2??I2D:52<>6?I252B:92=:DE !282C2?*=2?4<5:2?882AC63282: diperkenankan untuk satu
D@?882< 2G2= 7:C:<2 <E2?DE> molekul yang frekuensinya f.

Contoh 7.5
$E>=29 >:?:>E> 7@D@? 4292I2 I2?8 A2?;2?8 86=@>32?8?I2   ?> E?DE<
>6?:>3E=<2?B2?8C2?82?F:CE2=A252>2D2?@B>2=252=29' 7@D@?A6BC6<@?
$:<246A2DB2>32D4292I2P >
C52?!P M$CD6?DE<2?=2952I2
4292I2D6BC63ED
&;&'
?6B8:4292I236B52C2B<2?*67&2&&3? 252=29 Tantangan
  '!   '! 
untuk Anda

2I24292I2D6BC63ED52A2D5:D6?DE<2?C63282:36B:<ED Perumusan Rayleigh-Jeans tidak
cocok diterapkan untuk radiasi
'!

benda hitam pada daerah panjang
- - gelombang pendek. Dapatkah Anda
menduga, apa implikasi dari
     $C      >
C  persamaan Rayleigh-Jeans pada
      0 daerah panjang gelombang pendek
 C      >  untuk kehidupan di Bumi?

Radiasi Benda Hitam 181


Kata Kunci 5. Aplikasi Radiasi Benda Hitam untuk Mengukur Suhu
Matahari
• benda hitam
• radiasi benda hitam '2D292B: >6BEA2<2? 3:?D2?8 I2?8 A2=:?8 56<2D 56?82? E>:
• emisivitas benda ;2B2<?I2 C6<:D2B   <>  '2D292B: >6>2?42B<2? 6?6B8: <2=@B
• intensitas
• daya radiasi I2?8 C2?82D 36B8E?2 328: <69:5EA2? 5: E>:  ?6B8: D6BC63ED 36B2C2=
• spektrum 52B: B62<C: 7EC: 9:5B@86? 5: 52=2> :?D: '2D292B:  2A2D<29 ?52


energi radiasi
radiasi termal
>6>32I2?8<2? 36B2A2 36C2B 6?6B8: I2?8 5:92C:=<2? '2D292B: C69:?882
C2>A2: ;2B2<   <> 6?6B8: :DE >2C:9 252 36BEA2 4292I2 52?
<2=@B
+25:2C:6?6B8:'2D292B:C2?82D36C2BC6A6BD:I2?8D6=29?52A6=2;2B:
#?D6?C:D2C B25:2C: :?: 36B32?5:?8 =EBEC 56?82? A2?8<2D 6>A2D CE9E?I2
'6?EBED D6@B: B25:2C: I2?8 5:A2?42B<2? :?: >6>:=:<: :?D6?C:D2C I2?8
36B36523652  .?DE< =63:9 >6>292>: <@?C6A :?: A6B92D:<2? &2'&6
 36B:<ED :?:
I(W/m2)

Gambar 7.8
Grafik intensitas radiasi
Matahari yang diukur di luar
angkasa.  10 7 m
     

&2'&6  >6?E?;E<<2? CA6<DBE> B25:2C: '2D292B: I2?8 5:E<EB


5: =E2B 2?8<2C2  !B27:< D6BC63ED C2?82D >:B:A 56?82? 8B27:< :?D6?C:D2C
B25:2C: 36?52 9:D2>  )=69 <2B6?2 :DE A2B2 2CDB@?@> >6?82CE>C:<2?
'2D292B: C63282: 36?52 9:D2> C69:?882 3:C2 5:9:DE?8 36B2A2 CE9E 5:
Ingatlah A6B>E<22? '2D292B: 56?82? >6?88E?2<2? "E<E> *6B86C6B2? 0:6?
2B: 8B27:< D6B=:92D 329G2 ?:=2: :?D6?C:D2C >2<C:>E> D6B52A2D A252
1 Å = 10–10 m
A2?;2?8 86=@>32?8 C636C2B   K 526B29 A2?;2?8 86=@>32?8 C:?2B
D2>A2<  '6?EBED "E<E> *6B86C6B2? 0:6? 2<2? 5:52A2D<2? ?:=2: CE9E
5: A6B>E<22? '2D292B: C63282: 36B:<ED
>2<C   P M>%
P  >%
  P  >
  %
,6=2:? E?DE< >6?8E<EB CE9E '2D292B: A6?6B2A2? B25:2C: 36?52
Tantangan
9:D2> :?: 52A2D 5:8E?2<2? E?DE< >6?8E<EB CE9E 3:?D2?8 =2:??I2 I2:DE
untuk Anda 56?82? >6?82?2=:C:C CA6<DBE> 3:?D2?8 D6BC63ED
Grafik pada Gambar 7.8
menunjukkan intensitas radiasi Mari Mencari Tahu
Matahari yang diukur di luar angkasa.
Apakah Anda bisa menduga
bagaimana grafik intensitas radiasi ,2=29C2DE:CE8=@32=I2?8C6B:?85:2?8<2D@=692<D:F:D2C=:?8<E?82?9:5EA252=29
Matahari jika diukur di permukaan :CE D6?D2?8 A6>2?2C2? E>:  52 C6328:2? ?682B2 >2;E I2?8 D:52< >2E
Bumi? Apakah di seluruh tempat di >6?2?52D2?82?:+(-($(%1(-(D6?D2?8A6>32D2C2?<252B6>:C:82C52B::?5ECDB:
permukaan Bumi intensitas radiasi
Matahari selalu sama? Jelaskan
!2C6>:C::?:C6328:2?36C2B252=29) '6?EBEDA2B229=:82C) :?:=29I2?8
jawaban Anda dengan bahasa yang >6?82<:32D<2?A6>2?2C2?E>:2D2E5:<6?2=56?82?:CD:=29$.&!
mudah dipahami dan diskusikanlah +'(.,- 2B:=29:?7@B>2C:52B:36B3282:CE>36B3E<E>2;2=29:?D6B?6D
bersama teman sekelas. 52?=2:?=2:?D6?D2?89E3E?82?2?D2B2676<BE>29<24252?B25:2C:36?529:D2>
:C<EC:<2?=2956?82?D6>2?C6<6=2C?52D6?D2?892=:?:

182 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Tes Kompetensi Subbab A
*6/&0&31&-5&)&'9091&8.-&3
,E9E<6B;27:=2>6?DE?8CD6?52=2>CE2DE=2>AEA:;2B  %@?CD2?D26>:C:F:D2CC63E2936?529:D2>252=29

252=29  %52?6>:C:F:D2C?I2  -6?DE<2?=E2C ":DE?8=29:?D6?C:D2CB25:2C:I2?85:A2?42B<2?2A23:=2
A6B>E<22?7:=2>6?=2>AEA:;2B 0 CE9E36?52:DE  %
,63E29=E32?8<64:=A2525:?5:?8-'.+>6?I6BEA2:  ,63E293@=2=@82>56?82?;2B:;2B:4>5:A2?2C<2?
36?529:D2> $:<2=E2C?I2 4> 52?CE9E?I2  L *252CE9E L3@=2=@82>:DE>6>2?42B<2?B25:2C:
C2>2C6A6BD:CE9E5:52=2>D2?EB36B2A2<296?6B8: 56?82?52I2 P G2DD ":DE?8=296>:C:F:D2C3@=2
I2?85:B25:2C:<2?<6=E2B=E32?8C6D:2A56D:< =@82>D6BC63ED
 @=2+4>36BC:72DC6A6BD:36?529:D2>36B252  ":DE?8=2952I2I2?85:A2?42B<2?@=69C63E29<E3EC
52=2> <62522? C6:>32?8 56?82? =:?8<E?82??I2 I2?85:A2?2C<2?9:?882 L %E3ECD6BC63ED>6>:=:<:
-6B?I2D2 3@=2 >6?I6B2A 52I2   <0 52B: A2?;2?8 C:C:   4> 52? D6B3E2D 52B: 3292? 56?82?
=:?8<E?82??I2 6B2A2<29CE9E3@=2:DE 6>:C:F:D2C
 &2>AEA:;2B52A2D5:2?882A36B36?DE<3@=2 $2B:;2B:  6?52>6>2?42B<2?B25:2C:56?82? >2H  ?>
=2>AEA:;2BA6BD2>2252=295E2<2=:;2B:;2B:=2>AE
6?52 :DE D6BEC >6?82=2>: A6>2?2C2? C69:?882
<65E2 ,E9EA:;2BA6BD2>252?<65E2>2C:?8>2C:?8
L52? L -6?DE<2??:=2:A6B32?5:?82?2?D2B2 CE9E?I2<2=:=:A2DCE9EC6>E=2 -6?DE<2?=29 >2H
52I2<2=@BB25:2C:=2>AEA6BD2>252?=2>AE<65E2 C6D6=29A6>2?2C2?

B. Dualisme Gelombang Partikel


1. Sifat Partikel yang Dimiliki Gelombang
*252 >E=2?I2 32?I2< 7:C:<2G2? I2?8 >6?82?882A 4292I2 C63282:
86=@>32?8  "2= :?: 5:A6B<E2D 56?82? 252?I2 5:7B2<C: A@=2B:C2C: B67B2<C:
B67=6<C:52?:?D6B76B6?C:I2?8C6CE2:56?82?C:72DE>E>86=@>32?8 <2?
D6D2A: <6D:<2 A2B2 7:C:<2G2? >6?6>E<2? 76?@>6?2 B25:2C: 36?52 9:D2>
2
676<7@D@=:CDB:<52?676<@>AD@?2CE>C:4292I2C63282:86=@>32?8D:52<
52A2D >6?;6=2C<2? 76?@>6?276?@>6?2 D6BC63ED  %6>E5:2? >E?4E==29
A2?52?82? 329G2 4292I2 252=29 A2BD:<6=  ,63282: 2?2=@8: A6B92D:<29
&2'&6   *252 82>32B D6BC63ED ?52 3:C2 >6>6B92D:<2? A6B36522?
4292I2;:<25:2CE>C:<2?C63282:86=@>32?852?C63282:A2BD:<6= 6?82?
2CE>C: C63282: 86=@>32?8 4292I2 5:A2?42B<2? C63282: B2>32D2?
86=@>32?8I2?8<@?D:?E 52AE?56?82?2CE>C:C63282:A2BD:<6=4292I2 3
5:A2?42B<2? 52=2> 36?DE< A2<6DA2<6D 6?6B8: I2?8 5:C63ED 7@D@? Gambar 7.9
,EA2I2?52=63:9>6>292>:2CE>C:4292I2C63282:A2BD:<6=?52 (a) Cahaya sebagai gelombang;
(b) Cahaya sebagai paket-paket
3:C2 >6>A6=2;2B: 676< 7@D@=:CDB:< 52? 676< @>AD@? 36B:<ED energi.
a. Efek Fotolistrik
#% -+%),'1 %$-+('%$-+(' +" )+&.$' )%- %( & $-"$ tutup
ruang vakum
","'+"' '+$.',"-+-'-.",.-$(-(%",-+"$ =6<DB@?I2?8D6B=6A2C tabung

52B: A6B>E<22? A=2D =@82> D6BC63ED 5:C63ED 6=6<DB@? 7@D@  *6B:CD:G2 :?: C

A6BD2>2<2=:5:D6>E<2?@=69*68>C6A6BD:5:82>32B<2?A252&2'&6 T cahaya
*6B2?8<2D A6B4@322? E?DE< >6?82>2D: 676< 7@D@=:CDB:< D6B5:B: 2D2C i
A
D23E?8 <242 92>A2 E52B2 52? A=2D =@82> I2?8 5:C63ED C63282: <2D@56 i
%6D:<2 <2D@56 5:C:?2B: 56?82? C:?2B E=DB2F:@=6D 6=6<DB@? 2<2? D6B=6A2C V
52B: <2D@56 52? 36B86B2< >6?E;E 2?@56 C69:?882 2BEC >6?82=:B A252 saklar geser

B2?8<2:2? 2?I2<?I26=6<DB@?I2?8D6B=6A2C52A2DD6B=:92D52B::?5:<2D@B – + – +
<E2D2BECI2?85:DE?;E<<2?@=692>A6B6>6D6B ?6B8:<:?6D:<I2?85:>:=:<:
6=6<DB@? 52A2D 5:D6?DE<2? 56?82? 42B2 >6>A6B36C2B 3652 A@D6?C:2=
Gambar 7.10
2?D2B2 <2D@56 52? 2?@56 C69:?882 3652 A@D6?C:2= 36BC:72D >6?292? =2;E Skema eksperimen efek fotolistrik.

Radiasi Benda Hitam 183


6=6<DB@? 6BC2>22?56?82?<6?2:<2?3652A@D6?C:2=A6?E?;E<2?;2BE>
2>A6B6>6D6B 2<2? >6?864:=  $:<2 A252 CE2DE <6D:<2 ;2BE> 2>A6B>6D6B
>6?E?;E<2?8<2?@=36C2B?I26?6B8:A@D6?C:2=C2>256?82?36C2B6?6B8:
<:?6D:< I2?8 5:>:=:<: 6=6<DB@?  (:=2: 3652 A@D6?C:2= A252 C22D :DE 5:C63ED
A@D6?C:2= 96?D:
?6B8:A@D6?C:2= I2?85:36B:<2?52A2D5:AB65:<C:<2?C63282:C63E29
3E<:DI2?892BEC5:=6G2D:6=6<DB@?C6A6BD:A252&2'&6& A23:=2
v
3E<:D A@D6?C:2= D6BEC 5:A6BD:?88: CE2DE C22D 2>A6B6>6D6B I2?8 5:A2C2?8
5:32=:<3E<:D>6?E?;E<<2?2?8<2?@= #?:36B2BD:6?6B8:<:?6D:<6=6<DB@?
Ek D:52< 4E<EA =28: E?DE< >6=6G2D: 3E<:D A@D6?C:2= C69:?882 36C2B?I2
A@D6?C:2= 96?D:  36BC6CE2:2? 56?82? 6?6B8: <:?6D:< 6=6<DB@?

2 $
 M
2D2E
I

&/
intensitas >2<C   M
tinggi
intensitas
rendah
<CA6B:>6? I2?8 5:=2<E<2? @=69 .378*.3 56?82? >6?8E329E329
7B6<E6?C:4292I2I2?8;2DE9A252A=2D=@82><2D@56:?D6?C:D2C4292I2
52? A@D6?C:2= A6?892=2?8 A252 676< 7@D@=:CDB:< >6>36B:<2? 3636B2A2
<6C:>AE=2? C63282: 36B:<ED
–V 0 V 2 6C2B6?6B8:<:?6D:<>2<C:>E>6=6<DB@?D:52<36B82?DE?8A252:?D6?C:D2C
4292I2A6B92D:<2?&2'&6'
3 3 ,6D:2AA6B>E<22?=@82>>6>3EDE9<2?7B6<E6?C:>:?:>E>D6BD6?DEI2?8
energi potensial 5:C63ED 7B6<E6?C: 2>32?8   282B 676< 7@D@=:CDB:< 52A2D 36B=2?8CE?8
gelombang (eV)
A6B92D:<2? &2'&6 (
4 =6<DB@?6=6<DB@?5:3632C<2?52B:A6B>E<22?=@82>92>A:BD2?A2C6=2?8
3 G2<DEI2:DE<EB2?852B: MC6<@?C6D6=29A6?I:?2B2?
Ce
5 -6@B: 86=@>32?8 D:52< 52A2D >6?;6=2C<2? >6?82A2 6?6B8: <:?6D:<
Na
2 >2<C:>E> 6=6<DB@? 36BD2>329 ;:<2 7B6<E6?C: 4292I2 5:A6B36C2B
1
K "2C:= 6<CA6B:>6? D6BC63ED D:52< 52A2D 5:;6=2C<2? @=69 D6@B: <=2C:<
f0
D6?D2?8 86=@>32?8 6=6<DB@>28?6D:<  '6?EBED D6@B: <=2C:< 6?6B8: I2?8
f0 f0 1014 Hz
5:<2?5E?886=@>32?86=6<DB@>28?6D:<36BC6CE2:2?56?82?:?D6?C:D2C?I2
0 2 4 6 8
A23:=2 :?D6?C:D2C C6>2<:? D:?88: 6?6B8: 86=@>32?8 6=6<DB@>28?6D:<
4 2<2? >6?:?88: AE=2  '652? =:CDB:< I2?8 5:32G2 86=@>32?8 6=6<DB@
Sumber: Fisika untuk Sains dan Teknik Tipler >28?6D:< 2<2? >6>36B:<2? 82I2 A252 6=6<DB@? 5: A6B>E<22? =@82>
Gambar 7.11 C69:?882 6=6<DB@? >6>A6B@=69 6?6B8: 52B: 86=@>32?8  $:<2 6?6B8: I2?8
(a) Apabila energi kinetik elektron 5:>:=:<: 6=6<DB@? 4E<EA 36C2B 6=6<DB@? 2<2? D6B=6A2C 52B: A6B>E<22?
melebihi energi potensial
penghalang, elektron akan dapat
=@82> 6B52C2B<2?92=:DEC692BEC?I26?6B8:<:?6D:<6=6<DB@?36B82?DE?8
mendaki bukit potensial; (b) Energi A252 :?D6?C:D2C 4292I2
kinetik elektron tidak bergantung %6925:B2?7B6<E6?C:2>32?8AE?D:52<52A2D5:;6=2C<2?56?82?D6@B:
pada intensitas cahaya; (c) Setiap
permukaan memiliki frekuensi (f0)
<=2C:< <CA6B:>6?>6?E?;E<<2?329G2C6<64:=2A2AE?:?D6?C:D2C4292I2
berbeda. 2A23:=2 7B6<E6?C:?I2 =63:9 36C2B 52B:A252 7B6<E6?C:    676< 7@D@=:CDB:<
2<2?D6B;25: '6?EBEDD6@B:<=2C:<C692BEC?I2I2?8252252=29:?D6?C:D2C
2>32?8  6?82? <636B82?DE?82? 6?6B8: 4292I2 A252 :?D6?C:D2C?I2
9E3E?82? =:?62B 2?D2B2 6?6B8: <:?6D:< 6=6<DB@? 52? 7B6<E6?C: 86=@>32?8
6=6<DB@>28?6D:< C2>2 C6<2=: D:52< 52A2D 5:;6=2C<2?
'6?EBED 1'*68 .378*.3 C6>E2 6?6B8: 7@D@? 5:36B:<2? <6A252
6=6<DB@? 52? :?: >6?I6323<2? 7@D@? =6?I2A  #2 36BA2?52?82? 329G2
<E2?DE> >6BEA2<2? C:72D 86=@>32?8 :DE C6?5:B:  '6?EBED?I2 4292I2

184 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


D6B5:B:2D2CA2<6DA2<6DI2?85:C63EDC63282:7@D@?  @D@?7@D@?>6BEA2<2?
A2BD:<6=I2?8D:52<36B>2CC2I2?85:C6B2A52?5:A2?42B<2? ?6B8:I2?85:>:=:<: Ingatlah
@=697@D@?C2>256?82?<E2?D2I2?85:<6>E<2<2?@=69*=2?4<I2:DE
!
56?82? ! 252=29 <@?CD2?D2 *=2?4< 52?  252=29 7B6<E6?C: 86=@>32?8 1 eV = 1,6 × 10–19 J
6=6<DB@>28?6D:<
:?CD6:? 52A2D >6?;6=2C<2? C642B2 C6>AEB?2 92C:= 676< 7@D@=:CDB:<
292I2 I2?8 ;2DE9 5: 2D2C =@82> 5:=E<:C<2? C63282: B6?D6D2? 7@D@? I2?8
>6?E>3E< A252 =@82> C6D:2A 7@D@? >6?E>3E< 6=6<DB@? 52=2> =@82>
*252 A6B:CD:G2 DE>3E<2? D6BC63ED 7@D@? >6>36B:<2? C6=EBE9 6?6B8:?I2
<6A252 6=6<DB@? 52? 7@D@? :DE C6?5:B: >6?;25: =6?I2A
?6B8:I2?85:A6B=E<2?E?DE<>6=6A2C<2?5:B:52B:A6B>E<22?=@82>
5:C63ED7E?8C:<6B;2 .?DE<;6?:C=@82>I2?836B3652D6?DE?I27E?8C:
<6B;2 2<2? 36B3652 AE=2 <2B6?2 A6B36522? 6?6B8: :<2D 2?D2B2 6=6<DB@?
52? :@? 52=2> =@82>  $25: E?DE< =@82> D6BD6?DE 36B=2<E

! M
Informasi
untuk Anda
$:<27B6<E6?C:7@D@?=63:936C2B52B:A2527B6<E6?C:2>32?8<6=63:92?
6?6B8: I2?8 5:D6B:>2 6=6<DB@? :DE 2<2? >6?;25: 6?6B8: <:?6D:< 6=6<DB@? Efek fotolistrik selain memiliki
peranan penting dalam teori foton
!2! 
$ M  pada cahaya, juga memiliki banyak
sekali aplikasi dalam kehidupan
sehari-hari. Sebagai contoh adalah
!
! $ alarm pencuri dan pembuka
otomatis yang juga menggunakan
!
$ M  sirkuit fotolistrik. Ketika seseorang
menghalangi sinar yang dipancarkan,
Keterangan: penurunan arus listrik dapat
mengaktifkan saklar sehingga bel
! <@?CD2?D2*=2?4<P M$C berbunyi atau pintu terbuka.
  7B6<E6?C: 86=@>32?8 4292I2 "J Biasanya sinar yang digunakan adalah
  7B6<E6?C: 2>32?8 "J sinar ultraviolet dan inframerah
karena kedua sinar ini tidak terlihat.
$:<25:3E2D52=2>C63E29D236=7E?8C:<6B;27@D@=:CDB:<3636B2A2;6?:C
=@82> 3:C2 5:=:92D 52=2> "&'*1  Information for You
"&'*1 The photoelectric effect, besides
playing an important historical role
E?8C:%6B;2=6<DB@?A252636B2A2&@82> in confirming the photon theory of
4,&2 &2'&3, 93,7.*6/&%*$ light, also has many practical
applications. Burglar alarms and
6C:E> C   automatic door openers often make
use of the photocell circuit. When a
%2=:E> %  person interrupts the beam of light, the
(2DB:E> (2  sudden drop in current in the circuit
>2C E  activates a switch which operates a
-6>3282 E  bell or opens the door. UV or IR light is
sometimes used in burglar alarms
*6B2< 8  because of its invisibility.
*=2D:?2 *D  Sumber: Physics for Scientist & Engineers

Sumber: Physics, 1993

Contoh 7.6
B6<E6?C:2>32?8CE2DE3292? P "J $:<23292?D6BC63ED5:C:?2B:56?82?C:?2B
I2?8>6>:=:<:7B6<E6?C: P  "JD6?DE<2?36C2B6?6B8:<:?6D:<6=6<DB@?I2?8
D6B=6A2C52B:A6B>E<22?=@82>D6BC63ED
&;&'
$!2! !2 
$P M$C P "JM P "J
$P M$C P "J P M ;@E=6

Radiasi Benda Hitam 185


)=69<2B6?2 ;@E=6 P M 6/36C2B6?6B8:<:?6D:<6=6<DB@?I2?8D6B=6A2C
Ingatlah 252=29
     6/ 6/
$ 
Foton merupakan paket-paket    
energi pada cahaya. Konsep ini
merupakan kelanjutan dari asumsi
cahaya merupakan partikel.

Contoh 7.7
%2=:E>5:C:?2B:56?82?4292I2E=DB2F:@=6DI2?8A2?;2?886=@>32?8?I2  K $:<27E?8C:
<6B;2<2=:E>  6/D6?DE<2?=29?:=2:A@D6?C:2=96?D:A252A6B:CD:G2676<7@D@=:CDB:<
D6BC63ED!P M$C
&;&'
:<6D29E:   K P M>
   6/
  6/ P M $C
P M $
?6B8:<:?6D:<>2<C:>E>6=6<DB@?$>
!2 
!  2


$>    $C    >
C      $
   >
$>P M $
%6>E5:2?8E?2<2?*67&2&&3?C69:?882
$>      $
$> 2D2E 
   /
     
$25:A@D6?C:2=96?D:A252676<7@D@=:CDB:<D6BC63ED252=29 /

b. Efek Compton
Tugas Anda 7.2
2=2>A6B:CD:G2676<7@D@=:CDB:<4292I2I2?85:;2DE9<2?A252<6A:?8
Proses terjadinya sinar-X
merupakan kebalikan dari proses
=@82> 5:A6B=2<E<2? C63282: A2<6D 6?6B8: I2?8 5:C63ED 7@D@?  @D@? :DE
fotolistrik. Carilah informasi dari >6?82=2>: A6B:CD:G2 DE>3E<2? 56?82? 6=6<DB@?  :2C2?I2 DE>3E<2?
berbagai sumber tentang sinar-X C6=2=E 5:9E3E?8<2? 56?82? >@>6?DE>  *252 A6B:CD:G2 D6BC63ED 2<2?
dan diskusikanlah bersama teman
sekelas Anda. 36B=2<E "E<E> %6<6<2=2? '@>6?DE> 52? "E<E> %6<6<2=2? ?6B8:
*6?6=:D:2? 92>3EB2? C:?2B1 I2?8 5:=2<E<2? 68-96  425843
  M   >6?892C:=<2? 76?@>6?2 32BE I2:DE A6B86C6B2? A2?;2?8
86=@>32?8 2D2E A6BE3292? 7B6<E6?C: C636=E> 52? C6CE529 DE>3E<2?
!6;2=2 :?: 5:;6=2C<2? @=69 425843 56?82? >6?82?882A 329G2 I2?8
D6B;25: 252=29 DE>3E<2? 2?D2B2 <E2?DE> 4292I2 7@D@? 52? 6=6<DB@?
3632C  %6D:<2 7@D@? >6?E>3E< 6=6<DB@? C6328:2? 6?6B8: 7@D@? 2<2?
5:36B:<2? <6A252 6=6<DB@? C69:?882 6=6<DB@? >6>:=:<: 6?6B8: <:?6D:<
52AE? 6?6B8: 7@D@? C6D6=29 DE>3E<2? 2<2? 36B<EB2?8  '6?EBED D6@B:
<=2C:< A6?8EB2?82? 6?6B8: D:52< 2<2? 5::<ED: @=69 A6BE3292? 7B6<E6?C:
2D2E A2?;2?8 86=@>32?8  (2>E? >6?EBED D6@B: <E2?DE> A6BE3292?
6?6B8: 36B2BD: 2<2? D6B;25: A6BE3292? 7B6<E6?C: 52? A6BE3292? A2?;2?8
86=@>32?8  #?: 5:3E<D:<2? 52B: 92C:= A6?82>2D2? I2?8 >6?E?;E<<2?
329G2 C6D6=29 DE>3E<2? A2?;2?8 86=@>32?8 7@D@? 36BD2>329 36C2B
       )=69 <2B6?2 6?6B8: 7@D@? 5:BE>EC<2? C63282: !   ;6=2C=29

329G2 6?6B8: 7@D@? C6D6=29 DE>3E<2? 2<2? 36B<EB2?8
 42*3892 +4843
%6C6D2B22?>2CC252?6?6B8:>6?EBED.378*.3252=29
& "2=
D6BC63ED2<2??52A6=2;2B:52=2>A@<@<3292C2?36B:<ED?I2C652?8<2?

186 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


>6?EBED *=2?4< 4292I2 36B36?DE< A2<6DA2<6D 6?6B8: 56?82? 6?6B8: Tokoh
7@D@? C636C2B 
 !   6?82? 56>:<:2? A6?56<2D2? C642B2 B6=2D:F:CD:<
52A2D 5:DE=:C
! Arthur Compton (Holly)
&  ! 
 & M  (1892–1962)

2B:*67&2&&3? ?5252A2D>6>A6B@=69A6BC2>22?>@>6?DE>
B6=2D:F:CD:< 52B: C63E29 7@D@? I2:DE

!
)  &  M 



:<6D29E:     52?   >2<2 *67&2&&3 ?
 52A2D 5:DE=:C
  

)  ! 2D2E  ! M 
 )
%6D6B2?82? Arthur Compton adalah seorang ahli
Fisika yang dilahirkan di Wooster,
) >@>6?DE>C63E297@D@?<8>
C Ohio, USA. Dia belajar di Universitas
  46A2D B2>32D 4292I2 >
C Princetion dan lulus menjadi
profesor Fisika di Chicago (1923). Dia
  A2?;2?8 86=@>32?8 4292I2 > meneliti dan menjelaskan Efek
! D6D2A2?*=2?4<P M$C Compton, penambahan panjang
  7B6<E6?C: 4292I2 "J gelombang sinar-X yang
dihamburkan ketika bertumbukan
 *69'&-&3 &3/&3, *142'&3, 5&)& &2'96&3 425843 dengan elektron. Untuk sumbangan
pemikirannya tersebut, dia
*6B92D:<2?DE>3E<2?2?D2B2C63E297@D@?52?C63E296=6<DB@?C6A6BD: mendapat penghargaan Nobel Fisika
5:DE?;E<<2? A252 &2'&6   ,636=E> DE>3E<2? 7@D@? >6>:=:<: pada 1927.
A2?;2?886=@>32?8  52?6=6<DB@?36B25252=2><62522?5:2> ,6D6=29 Sumber: www.allbiographies.com

DE>3E<2? 7@D@? D6B92>3EB 56?82? CE5ED   52? >6?82=2>: A6?EBE?2?


6?6B8: >6?;25:   : =2:? A:92< C6328:2? 6=6<DB@? >6>36?DE< CE5ED
56?82? 2B29 86B2< 7@D@? C636=E> DE>3E<2?  "2>3EB2? I2?8 5:2=2>:
@=69 7@D@? 5:C63ED 92>3EB2? @>AD@? 56?82? 4:B:4:B: <92C?I2 D6B;25:
A6BE3292?  52?A6BE3292? .?DE<>6?86D29E:A6BE3292?6?6B8:2D2E
A2?;2?8 86=@>32?8 7@D@? C6D6=29 D6B92>3EB 5:8E?2<2? 2?2=:C:C 56?82?
"E<E> %6<6<2=2? '@>6?DE> 52? "E<E> %6<6<2=2? ?6B8:  )=69
<2B6?2 6?6B8: I2?8 D6B=:32D C2?82D D:?88: C6BD2 <6>E?8<:?2? 36C2B
<646A2D2? 6=6<DB@? C6D6=29 DE>3E<2? C2?82D 36C2B A6BC2>22? 5:?2>:<2
elektron diam
I2?8 5:8E?2<2? 252=29 5:?2>:<2 B6=2D:F:CD:< foton dengan  , p

6?82? >6?88E?2<2? "E<E> %6<6<2=2? ?6B8: 52? "E<E> 2


%6<6<2=2? '@>6?DE> 52=2> 5:?2>:<2 +6=2D:F:CD:< 5:52A2D<2? mb
ur
a
A6BC2>22? 92>3EB2? @>AD@? C63282: 36B:<ED t erh
n
to
fo  ', p'
    !   4@C  M 

& 
elektron
terdorong
Keterangan: pe
  A2?;2?8 86=@>32?8 7@D@? C636=E> DE>3E<2? > v
3
’  A2?;2?8 86=@>32?8 7@D@? C6CE529 DE>3E<2? >
! D6D2A2?*=2?4<P M$C
Gambar 7.12
 46A2DB2>32D4292I2P >
C Tumbukan foton dan elektron
  CE5ED A6?I:>A2?82? 7@D@? (a) sebelum tumbukan
&  >2CC2 5:2> 6=6<DB@? <8 (b) sesudah tumbukan

Radiasi Benda Hitam 187


*252 *67&2&&3 ?  CE<E !  5:C63ED ;E82 A2?;2?8 86=@>32?8
& 
Pembahasan Soal @>AD@?    ?:=2:?I2 252=29
   $C
  !      >
Ek (eV) &     <8      >
C 

0,2 Contoh 7.8


f0
f (Hz) ,:?2B156?82?A2?;2?886=@>32?8   ?>5:92>3EB<2?@=69C63E2932=@<<2B3@?
3,7
,:?2B1I2?85:92>3EB<2?5:2>2D:>6?I:>A2?8LD6B9252A2B29?I2C6>E=2 ":DE?8
A2?;2?886=@>32?8C:?2B1I2?85:92>3EB<2?:?:
Grafik di atas menunjukkan
hubungan antara energi kinetik &;&'
maksimum elektron terhadap 652A2?;2?886=@>32?87@D@?C636=E>52?C6CE5295:92>3EB<2?52A2D5:9:DE?856?82?
frekuensi foton pada efek *67&2&&3? 
fotolistrik. Jika h = 6,6 × 10–34 Js dan
1 eV = 1,6 × 10–19 J, besar f adalah ....       !   4@C 
a. 48 × 1014 Hz &
b. 21 × 1014 Hz
:<6D29E:   ?>!P M$C52?& P M <8
c. 14 × 1014 Hz
d. 9,5 × 1014 Hz >2<2
e. 8,9 × 1014 Hz    $C    4@C  
UMPTN 1996  
   <8      >
C 
Pembahasan
Menurut persamaan efek fotolistrik   P M >   ?>
Ek = hf – W *2?;2?886=@>32?87@D@?C:?2B1I2?85:92>3EB<2?252=29
maka
’      ?>   ?>   ?>
Ek  W
f=
h
Dari grafik, nilai Ek = 0,2 eV = 0,2 (1,6 × 2. Sifat Gelombang pada Partikel
10–19) J
Pada saat f = 0, berlaku *252 A6>3292C2? C636=E>?I2 D6=29 5:;6=2C<2? 329G2 86=@>32?8
Ek = – W atau W = –Ek >6>:=:<: C:72D A2BD:<6=  ,6<2B2?8 >E?4E= A6BD2?I22? 2A2<29 A2BD:<6=
Dari grafik, saat f = 0, nilai Ek = –37 eV,
maka W = 3,7 eV = 3,7 (1,6 × 10–19) J
>6>:=:<: C:72D 86=@>32?8 2=2> A6B:CD:G2 :?D6B76B6?C: 52? 5:7B2<C:
Jadi, 4292I2 C:72D 86=@>32?8 4292I2 =63:9 >6?@?;@= 52B:A252 C:72D A2BD:<6=
f = Ek h W =
0,2  3,7 1,6 10 19 J 4292I2  52AE? 52=2> A6B:CD:G2 676< 7@D@=:CDB:< 52? 676< @>AD@? C:72D
6,6 10 34 Js
= 9,5 × 1014 Hz
A2BD:<6= 4292I2 =63:9 >6?@?;@= 52B:A252 C:72D 86=@>32?8 4292I2
*252   :C:<2G2?36B<632?8C22?*B2?4:C49.7)*64,1.*252=29
Jawaban: d @B2?8A6BD2>2I2?8>6?82;E<2?9:A@D6C:C329G2A2BD:<6=C6A6BD:6=6<DB@?
;E82 52A2D 36BC:72D C63282: 86=@>32?8
a. Panjang Gelombang de Broglie
49.7 )* 64,1.* >6?I2D2<2? 329G2 6=6<DB@? I2?8 36B86B2< 252
<6>E?8<:?2? >6>:=:<: C:72D 86=@>32?8 56?82? A2?;2?8 86=@>32?8 I2?8
C6CE2:  *2BD:<6= I2?8 36B86B2< 56?82? <646A2D2? / >6>:=:<: >@>6?DE>
)
 & / 2D2E C642B2 B6=2D:F:CD:< 5:DE=:C<2? C63282: 36B:<ED
!
)

)=69<2B6?2
  >2<2
! !
) 
 

C69:?882 A2?;2?8 86=@>32?8 56 B@8=:6 252=29

! ! M 
) &/

188 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


%6D6B2?82? Tokoh
  A2?;2?8 86=@>32?8 A2BD:<6= >6?EBED 56 B@8=:6 >
! D6D2A2?*=2?4<P M$C
&  >2CC2 5:2> A2BD:<6= <8 Louis Victor de Broglie
/  =2;E A2BD:<6= >
C (1892–1987)
2=2> A6?82>2D2??I2 )* 64,1.* >6=:92D 329G2 36B<2C 6=6<DB@?
5:92>3EB<2? @=69 2D@>2D@> A6B>E<22? ?:<6= D6A2D C6A6BD: I2?8
5:A6B<:B2<2?E?DE<5:7B2<C:86=@>32?8>6?EBEDBE>ECB28852?>6>:=:<:
A2?;2?8 86=@>32?8 I2?8 C6CE2: 56?82? I2?8 5:36B:<2? @=69 A6BC2>22?
56 B@8=:6  "2C:= A6B4@322? :?: >6I2<:?<2? )* 64,1.* 329G2 A2BD:<6=
6=6<DB@? I2?8 36B86B2< 52A2D >6>:=:<: C:72D 86=@>32?8 I2?8 5:4:B:<2?
@=69 A2?;2?8 86=@>32?8?I2

Contoh 7.9
-6?DE<2?A2?;2?886=@>32?856B@8=:6E?DE<36?5236B:<ED:?: Sumber: Conceptual of Physics, 2000
2 @=256?82?>2CC2 <8I2?836B86B2<56?82?<646A2D2? >
C
3 =6<DB@?I2?836B86B2<56?82?6?6B8:<:?6D:< 6/ Louis Victor De Broglie (1892–
1987) lahir di Dieppe, Prancis, dan
&;&' bersekolah di Sorbonne. Ia
:<6D29E:& <8/ >
C melanjutkan kuliahnya di Universitas
   $C
2   ! 
Paris tahun 1926. Pada 1929, ia
    >
& /  <8   >
C  menerima hadiah Nobel dalam
bidang Fisika atas teorinya mengenai
3 $=6/ P M $ sifat gelombang pada partikel. Teori
ini menjadi dasar dari mekanika
)  & $       <8      $  kuantum, cabang dari ilmu Fisika.
Pada awal 1800, para fisikawan
percaya bahwa cahaya terdiri atas
          <8>
C gelombang energi. Pada 1900, Max
Planck menunjukkan bahwa cahaya
   $C
!
dapat bersifat partikel. Pada 1924, de
     >
)      <8>
C Broglie menyatakan bahwa elektron
dapat bersifat sebagai partikel dan
gelombang.

Contoh 7.10
,63E296=6<DB@?I2?8>E=2>E=25:2>5:A6B46A2D@=693652A@D6?C:2==:CDB:<
$:<2>2CC26=6<DB@?&>E2D2?6=6<DB@?52?D6D2A2?*=2?4<!D6?DE<2?=29A2?;2?8
86=@>32?86=6<DB@?D6BC63ED $:<25::?8:?<2?A2?;2?886=@>32?8   K
36B2A236C2BI2?892BEC5:36B:<2?& P M <8 P M 52?
!P M$C
&;&'
,63E296=6<DB@?I2?85:A6B46A2D56?82?3652A@D6?C:2=52B:<62522?5:2>2<2?

>6?6B:>2)=:CDB:<52?>6?8E329?I2>6?;25:$6=6<DB@? &/ C69:?88236B=2<E


&/   2D2E / 
&
*2?;2?886=@>32?856B@8=:66=6<DB@?252=29
 !  !  !
  !
&/
& 

&  &  Tantangan
& & untuk Anda
82B  K P M >>2<252A2D5:9:DE?8C63282:36B:<ED
Efek Compton diaplikasikan dalam
   $C
    > dunia kedokteran untuk mendeteksi
   <8         / kepadatan tulang. Dengan bahasa
Anda sendiri, dapatkah Anda
 P M >   P M <8 P M 
P M$C menjelaskan cara kerjanya?
 F@=D

Radiasi Benda Hitam 189


 filamen b. Eksperimen Davisson-Germer
*252    &:.7743 52?  *62*6 >6=2<E<2? A6?6=:D:2?
berkas >6?86?2:92>3EB2?6=6<DB@? '6B6<2>6?;2DE9<2?36B<2C6=6<DB@?I2?8
elektron detektor >6>:=:<: 6?6B8: <:?6D:< D6BD6?DE <6 2D2C <B:CD2= DE?882= ?:<6=  '6B6<2
>6?82>2D: 329G2 A252 CE5ED   D6BD6?DE D6B;25: D:D:< >2<C:>E> I2?8
kristal
36B9E3E?82? 56?82? A@=2 :?D6B76B6?C:  6B52C2B<2? 52D2 I2?8 5:A6B@=69
nikel A2?;2?8 86=@>32?8   I2?8 5:52A2D<2? D6B?I2D2 252 <6C6CE2:2? 2?D2B2
92C:= I2?8 >6B6<2 A6B@=69 52? A2?;2?8 86=@>32?8   I2?8 5:52A2D<2?
Gambar 7.13 >6?EBED 9:A@D6C:C 56 B@8=:6  ,<6>2 2=2D A6B4@322? I2?8 5:=2<E<2?
Skema alat percobaan Davisson-
Germer. Berkas elektron >6B6<2 D2>A2< A252 &2'&6 

dijatuhkan pada kristal tunggal =6<DB@?I2?85:8E?2<2?52B:<2G2D7:=2>6?A252D23E?892>A2E52B2
nikel. Interferensi yang terjadi
pada sudut diamati pada detektor.
5:=6G2D<2?>6=2=E:>652?=:CDB:<56?82?A@D6?C:2=I2?852A2D5:2DEB ,6D6=29
5:9:DE?8 A2?;2?8 86=@>32?8 I2?8 5:>:=:<: @=69 6=6<DB@? @B56?I2 C2>2
36C2B 56?82? ;2B2< 2D@>2D@> 52=2> <B:CD2= 3292? A252D  6?82?
>6?82>2D:CE5EDCE5EDA2?DE=6=6<DB@?C6D6=29>6?86?2:<B:CD2=&:.7743
52?*62*6>6>A6B@=69A@=2A@=25:7B2<C:C6A6BD:A252&2'&6 I2?8
C2>2 56?82? A@=2 5:7B2<C: @=69 C:?2B1  "2C:= 6<CA6B:>6? &:.7743 52?
*62*6>6?E?;E<<2?329G2A2BD:<6=C6A6BD:6=6<DB@?52A2D36BC:72DC63282:
86=@>32?8
*2526<CA6B:>6?&:.7743*62*636B<2C6=6<DB@?I2?8;2DE9A252
3:52?8 A6>2?DE= <B:CD2= 56?82? CE5ED   52? 3:52?8 A6>2?DE= I2?8
>6>:=:<: C6=2?8 ;2B2< C636C2B  2<2? >6?892>3EB<2? 6=6<DB@? 56?82?
sinar datang
CE5ED92>3EB "E3E?82?;2B2<2?D2B22D@>52?;2B2<2?D2B23:52?8
A6>2?DE=  >6>6?E9: A6BC2>22? 36B:<ED
 2 2

a
   4@C   M 
a
d 2B: &2'&6   D6B=:92D 329G2   52?  >6>6?E9: 9E3E?82?

a
2 d    
d
C69:?882 *6BC2>22? M  36BE329 >6?;25:
Gambar 7.14
Gambaran mengenai
   C:?  M 
hamburan elektron oleh
bidang kristal.
%6D:<2 6=6<DB@? 5:A6B46A2D 56?82? 3652 A@D6?C:2=    F@=D
:?D6B76B6?C:>2<C:>E>2<2?D6B;25:A252  L 6?82?>6?88E?2<2?
*67&2&&3??:=2:  2<2?5:A6B@=69E?DE<;2B2<2?D2B22D@>?:<6=
    ?>  $:<2 5:32?5:?8<2? 56?82? ?:=2:   I2?8 5:A6B@=69
36B52C2B<2?D6@B:)*64,1.*2<2?>6?892C:=<2??:=2:A2?;2?886=@>32?8
I2?8 C2>2
6?82? 56>:<:2? A6B9:DE?82? A2?;2?8 86=@>32?8 I2?8 5:=2<E<2?
@=69 &:.7743*62*6 >6?EBED A6B4@322? C2>2 56?82? A2?;2?8
86=@>32?8 36B52C2B<2? D6@B: )* 64,1.*  &:.7743*62*6 36B92C:=
>6?E?;E<<2? 329G2 >2D6B: >6>:=:<: C:72D 86=@>32?8  *6B4@322?
A6B4@322? E?DE< >6>3E<D:<2? <636B2522? A2BD:<6= D6BEC 36B<6>32?8
,2=29C2DE4@?D@9?I2252=29A@=2A@=25:7B2<C:I2?8D6B;25:C63282:2<:32D
36B<2C 6=6<DB@? I2?8 5:;2DE9<2? A252 <B:CD2= 2=E>:?:E>  *6?6>E2? C:72D
86=@>32?8A2BD:<6=C6=2?;ED?I2>6=29:B<2?CE2DE<2;:2?32BE52=2>7:C:<2
I2?8 5:C63ED >6<2?:<2 86=@>32?8
*252 >2C2 C6<2B2?8 C:72D 86=@>32?8 I2?8 5:>:=:<: A2BD:<6= D6=29
32?I2< 5:>2?722D<2?  ,:72DC:72D 3292? 5:C6=:5:<: 56?82? >6=:92D A@=2
5:7B2<C:6=6<DB@?I2?85:;2DE9<2?A2523292?D6BC63ED ':<B@C<@A6=6<DB@?

190 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


I2?8 5:8E?2<2? @=69 A2B2 29=: 3:@=@8: E?DE< >6?6=:D: ;2C25 >:<B@C<@A:C Kata Kunci
>6BEA2<2? 4@?D@9 A6>2?722D2? C:72D 86=@>32?8 A2BD:<6=  ':<B@C<@A
6=6<DB@? 52A2D >6?892C:=<2? A6B36C2B2? I2?8 C2?82D D:?88: • gelombang partikel
• efek fotolistrik
c. Prinsip Ketidakpastian Heisenberg • foton
A2<29 ?52 A6B?29 >6>32I2?8<2? 3282:>2?2 42B2 I2?8 •

fungsi kerja
efek Compton
5:8E?2<2?A2B27:C:<2G2?E?DE<>6?82>2D:6=6<DB@??52D6=2936=2;2B • panjang gelombang de Broglie
D6?D2?8676<7@D@=:CDB:<52?676<@>AD@?A252>2D6B:C636=E>?I2 *252 • jarak antara bidang
• prinsip ketidakpastian
A6>3292C2?D6BC63EDD6B;25:DE>3E<2?2?D2B27@D@?52?6=6<DB@? *6B:CD:G2 Heisenberg
:?:=29 I2?8 5:8E?2<2? @=69 A2B2 7:C:<2G2? E?DE< >6?82>2D: 6=6<DB@?
@D@? 5:D6>32<<2? <6 2B29 6=6<DB@? C69:?882 D6B;25: DE>3E<2? 2?D2B2
<65E2?I2 <6>E5:2? 7@D@? I2?8 D6BA2?DE=<2? @=69 6=6<DB@? :?: 5:2>2D:
@=69 A6?82>2D  @D@? :?: >6>32G2 :?7@B>2C: D6?D2?8 <636B2522?
6=6<DB@?  <2? D6D2A: <636B2522? 6=6<DB@? I2?8 5::?7@B>2C:<2? @=69
7@D@? D6BC63ED 3E<2? <636B2522? 7@D@? I2?8 C636?2B?I2 >6=2:?<2?
<636B2522? 6=6<DB@? C6D6=29 DE>3E<2? 56?82? 7@D@?  6?82? <2D2 =2:?
252<6D:52<A2CD:2?A@C:C:6=6<DB@?2<:32DDE>3E<2?56?82?7@D@? *B:?C:A
:?: A6BD2>2 <2=: 5:<6>E<2<2? @=69 *.7*3'*6, 52? AB:?C:A :?: 5:<6?2=
56?82? ?2>2 AB:?C:A <6D:52<A2CD:2? "6:C6?36B8  .?DE< =63:9 ;6=2C?I2
A6B92D:<2? 82>32B 36B:<ED

pengamat pengamat pengamat

foton datang

momentum Gambar 7.15


elektron momentum Tumbukan foton dan elektron
elektron semula
bertumbukan elektron akhir ketika mengamati elektron.

2 3 4


Sumber: Konsep Fisika Modern, 1983
!
*252 A6B:CD:G2 D6BC63ED 7@D@? >6>:=:<: >@>6?DE> C636C2B   52?
;:<27@D@?36BDE>3E<2?56?82?6=6<DB@?>@>6?DE>2G2=6=6<DB@?2<2?
36BE329  *6BE3292? I2?8 D6A2D D:52< 3:C2 5:B2>2=<2? D6D2A: A6BE3292?
!
:?: C632?5:?8 56?82? A6BE3292? >@>6?DE> 7@D@?   $25: A6?8E<EB2?
!
D6BC63ED D6=29 >6?I6323<2? <6D:52<A2CD:2? C636C2B )  
)=69 <2B6?2 <6D:52<A2CD:2? A6?8E<EB2? A@C:C: 6=6<DB@? C6<EB2?8
<EB2?8?I2 C2>2 56?82? A2?;2?8 86=@>32?8 I2?8 5:8E?2<2? I2:DE
0    %6D:52<A2CD:2? >@>6?DE> 52? A@C:C:?I2 252=29

) 0  ! M 
$25:5:52=2>D6@B:+6=2D:F:CD:<A@C:C:52?>@>6?DE>CE2DEA2BD:<6=
D:52<52A2D5:D6?DE<2?D6A2DC642B236BC2>22? ,6>2<:?36C2B<6D6A2D2?
A@C:C: A2BD:<6= C6>2<:? 36C2B <6D:52<A2CD:2? >@>6?DE>?I2  ,632=:<?I2
C6>2<:? 36C2B <6D6A2D2? 92B82 >@>6?DE>?I2 C6>2<:? <64:= <6D6A2D2?
A@C:C:?I2 6B365256?82?D6@B:<=2C:<A@C:C:52?>@>6?DE>CE2DEA2BD:<6=
52A2D 5:D6?DE<2? C642B2 D6A2D 52? 36BC2>22?

Radiasi Benda Hitam 191


Tes Kompetensi Subbab B
*6/&0&31&-5&)&'9091&8.-&3
&@82>46C:E>>6>:=:<:7E?8C:<6B;2  6/ -6?DE<2?=29
2 6B2A2A2?;2?84292I286=@>32?8D6BA2?;2?8 2 A2?;2?886=@>32?8
I2?852A2D5:;2DE9<2?A252A6B>E<22?=@82> 3 6?6B8:7@D@?I2?85:92>3EB<2?
46C:E> D2?A2 >6?86=E2B<2? 6=6<DB@? 52B: 4 6?6B8: I2?8 5:36B:<2? <6A252 6=6<DB@? I2?8
A6B>E<22?=@82> >6=@>A2D
3 $:<2 A6B>E<22? =@82> 5:C:?2B: @=69 4292I2  ,63E29A2BD:<6=36B86B2<56?82?<646A2D2? P >
C
>@?@<B@>2D:<56?82?A2?;2?886=@>32?8 ?> 6B2A2<29A2?;2?886=@>32?8A2BD:<6=;:<2A2BD:<6=
9:DE?8=296?6B8:<:?6D:<>2<C:>E>6=6<DB@?7@D@ D6BC63ED
I2?8<6=E2B52B:A6B>E<22?=@82> 2 6=6<DB@?
4 6B2A2<29 A@D6?C:2= 96?D: I2?8 >6?292? 3 AB@D@?
<6=E2B?I22BEC6=6<DB@? 4 3@=236B>2CC2 <8
292I256?82?A2?;2?886=@>32?8 ?>>6B25:2C:  6B2A2<29A2?;2?886=@>32?87@D@?282B>@>6?DE>
A6B>E<22?=@82>I2?8>6>:=:<:7E?8C:<6B;2 P M  ?I2C2>256?82?>@>6?DE>6=6<DB@?I2?836B86B2<
;@E=6  $:<2    P  >
C 52? !  P M $C 56?82?<646A2D2? P >
C
D6?DE<2?  ,63ED<2?=29 8282C2? I2?8 5:<6>E<2<2? @=69 56
2 6?6B8:<:?6D:<>2<C:>E>6=6<DB@?7@D@?I2 B@8=:6
3 A@D6?C:2=96?D:  ":DE?8=29A2?;2?886=@>32?856B@8=:6I2?85:>:=:<:
 ,E2DE 36B<2C C:?2B1 56?82? 6?6B8:   < 6/ @=696=6<DB@?I2?836B86B2<56?82?=2;EP >
C
>6?82=2>: 92>3EB2? @>AD@? 56?82? CE5ED  L  ,63E29A2BD:<6=36B>2CC2 M<8>6>:=:<:A2?;2?8
-6?DE<2?6?6B8:7@D@?C:?2B1C6CE52992>3EB2? 86=@>32?8 56 B@8=:6 C636C2B  ?>  -6?DE<2?=29
*6?E?DE?6?6B8:7@D@?5:BE>EC<2?@=69   !   <646A2D2?86B2<A2BD:<6=D6BC63ED
 ,63E29A2BD:<6=36B86B2<56?82?=2;E P >
C
 ,63E297@D@?>6>:=:<:A2?;2?886=@>32?8   ?> ":DE?8=29 >2CC2 A2BD:<6= D6BC63ED ;:<2 A2?;2?8
>6?82=2>: 92>3EB2? @>AD@? 56?82? CE5ED  L 86=@>32?856B@8=:6I2?85:>:=:<:A2BD:<6=:DE ?>

Rangkuman
+25:2C:6=6<DB@>28?6D:<I2?85:A2?42B<2?@=6936?52  '6?EBED-6@B:*=2?4<6?6B8:B25:2C:I2?85:A2?42B
5:C63EDB25:2C:D6B>2= <2?@=6986D2B2?>@=6<E=36?52>6BEA2<2?A2<6D
6?52 9:D2> 252=29 CE2DE C:CD6> I2?8 52A2D <E2?D26?6B8:I2?836C2B?I2
>6?I6B2AC6>E2B25:2C:<2=@BI2?8>6?86?2:36?52 ?'!
2D2EC:CD6>D6BC63ED
?6B8:E?DE<C2DE7@D@?252=29C636C2B
 '6?EBED,D672?@=DJ>2??:?D6?C:D2CB25:2C:D6B>2=
CE2DE36?525:?I2D2<2?56?82?   
!
 "E<E>*6B86C6B2?0:6?>6?I2D2<2?329G2A2?;2?8  76<7@D@=:CDB:<252=2986;2=2D6B=6A2C?I26=6<DB@?
86=@>32?8 I2?8 CE9E?I2 D:?88: =63:9 A6?56< 6=6<DB@?52B:A6B>E<22?A=2D=@82><6D:<25:C:?2B:
52B:A252A2?;2?886=@>32?8:?D6?C:D2C36?52I2?8 56?82?7B6<E6?C:D6BD6?DE *6BC2>22?I2?836B=2<E
CE9E?I2 B6?529  ,642B2 >2D6>2D:C "E<E> A25286;2=2:?:252=29
*6B86C6B2?0:6?5:?I2D2<2?C63282:36B:<ED !
$
 >2<C<@?CD2? 56?82?
! 252=297E?8C:<6B;26=6<DB@?A252
-6@B: 0:6? :?: 52A2D >6?6B2?8<2? CA6<DBE> A252 =@82>
A2?;2?886=@>32?8I2?8A6?56<D6D2A:>6?I:>A2?8 E?8C:<6B;2252=296?6B8:>:?:>E>I2?85:3EDE9<2?
<6D:<2>6?6B2?8<2?A2?;2?886=@>32?8I2?8A2?;2?8 6=6<DB@?282BD6B=6A2C52B::<2D2?:?D:2D@>A252=@82>
 +2I=6:89$62?C >6>A6B@=69 A6BE>EC2? 329G2  76< @>AD@? >6?;6=2C<2? 329G2 <6D:<2 7@D@?
:?D6?C:D2CB25:2C:36B32?5:?8D6B32=:<56?82?A2?8<2D >6?E>3E<6=6<DB@?7@D@?>6>36B:<2?6?6B8:A252
6>A2DA2?;2?886=@>32?8 6=6<DB@?  %69:=2?82? 6?6B8: A252 7@D@? 5:D2?52:
 -6@B:+2I=6:89$62?C:?:52A2D>6?6B2?8<2?CA6<DBE> 56?82?>6?864:=?I27B6<E6?C:7@D@?2D2E36BD2>329
A252 A2?;2?8 86=@>32?8 I2?8 A2?;2?8 D6D2A: A2?;2?8?I2A2?;2?886=@>32?87@D@? '@>6?DE>
>6?I:>A2?8 <6D:<2 >6?6B2?8<2? A2?;2?8 I2?85:>:=:<:7@D@?252=29
86=@>32?8I2?8A6?56< ! !
)  &  2D2E ) 
 

192 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


6?82? >6?88E?2<2? "E<E> %6<6<2=2? ?6B8: *B:?C:A <6D:52<A2CD:2? 6=6<DB@? >6?882>32B<2?
52?"E<E>%6<6<2=2?'@>6?DE>52=2>5:?2>:<2 329G2 :?7@B>2C: D6?D2?8 6=6<DB@? <636B2522??I2
B6=2D:F:CD:< 5:52A2D<2? A6BC2>22? 92>3EB2? D:52<A2CD: 6C2B?I2<6D:52<A2CD:2?C636C2B
@>AD@?C63282:36B:<ED
)  !
! ! 
) &/
)=69 <2B6?2 <6D:52<A2CD:2? A6?8E<EB2? 6=6<DB@?
,:72D86=@>32?8A252A2BD:<6=A6BD2>2<2=:5:<6?2=<2?
C6<EB2?8<EB2?8?I2C2>256?82?A2?;2?886=@>32?8
@=69&@E:C56B@8=:6 '6?EBED5:2A2?;2?886=@>32?8
I2?8 5:8E?2<2? I2:DE 0  !  %6D:52<A2CD:2?
A2BD:<6=A2?;2?886=@>32?856B@8=:6252=29
>@>6?DE>52?A@C:C:?I2252=29
   C:? 
0  ! 2D2E) 0  !


Peta Konsep
A6?6B2A2??I2 &).&7.*3)&.8&2

>6>3292C

*6BE>EC2?+2I=6:89$62?C #?D6?C:D2C+25:2C: "E<E>*6B86C6B2?0:6?

D6B;25: A6?I:>A2?82? E?DE< D6B;25: A6?I:>A2?82? E?DE<

 2D2E  2D2E

>E?4E=

'6?8E<EB,E9E ":A@D6C:C*=2?4<
'2D292B:2D2E:?D2?8
E2=:C>6!6=@>32?8*2BD:<6=

>6>3292C

4@?D@9
,:72D!6=@>32?8A252*2BD:<6= ,:72D*2BD:<6=A252!6=@>32?8 A6?6B2A2?I2

>6>3292C >6>3292C

*B:?C:A *2?;2?8!6=@>32?8 76< @D@=:CDB:< 76<@>AD@?


%6D:52<A2CD:2?"6:C6?36B8 56B@8=:6

Refleksi
Setelah mempelajari materi pada bab ini, Anda tentu manakah yang Anda anggap sulit untuk dipahami? Coba
dapat memahami mengenai benda hitam. Anda juga Anda diskusikan dengan teman atau guru Fisika Anda.
paham bahwa cahaya juga dapat bersifat seperti partikel Coba Anda tuliskan juga manfaat mempelajari bab ini.
dan partikel bisa bersifat seperti gelombang. Dari Diskusikan konsep yang ada di dalamnya bersama teman
keseluruhan materi yang ada pada bab ini, bagian Anda.

Radiasi Benda Hitam 193


Tes Kompetensi Bab 7
 .1.-1&-7&1&-7&89/&;&'&3=&3,5&1.3,'*3&6
*252A6B:CD:G2676<7@D@=:CDB:<C6>2<:?36C2B:?D6?C:D2C  *6B>E<22?=@82>D6BD6?DE>6>:=:<:7E?8C:<6B;2
4292I2A6?I:?2B2??I2>2<2 ;@E=6  $:<2 <@?CD2?D2 *=2?4< ! ;@E=6 C6<@? 6?6B8:
2 C6>2<:?36C2B6?6B8:<:?6D:<6=6<DB@?I2?8D6B=6A2C >2<C:>E>7@D@6=6<DB@?I2?85:92C:=<2?@=694292I2
3 C6>2<:?36C2B<646A2D2?6=6<DB@?I2?8D6B=6A2C 36B7B6<E6?C:/"J252=29 ;@E=6
4 C6>2<:?32?I2<6=6<DB@?I2?8D6B=6A2C 2 !/ 5 !/
5 <646A2D2? 52? ;E>=29 6=6<DB@? I2?8 D6B=6A2C 3 !/ 6 !/2
C2>236C2B 4 2!/
6 6?6B8:I2?8D6BC6B2A@=693292?C6>2<:?36C2B  *6B>E<22? CE2DE =@82> >6>:=:<: 7E?8C: <6B;2
?6B8: 7@D@? CE2DE 86=@>32?8 6=6<DB@>28?6D:<     P  M   $ 5:C:?2B: 4292I2 I2?8 A2?;2?8
36B82?DE?8A252 86=@>32?8?I2   ?6B8:<:?6D:<7@D@6=6<DB@?
2 <646A2D2??I2 5 A2?;2?886=@>32?8?I2 >2<C:>E>I2?85:92C:=<2?252=29
3 :?D6?C:D2C?I2 6 CE9E?I2 2 P M $
4 2>A=:DE5@?I2 3  P M $
 6B:<ED:?:I2?87@D@??I2>6>:=:<:6?6B8:D6B36C2B 4  P M $
252=29 5 P M $
2 C:?2B>6B29 5 C:?2B1 6  P M $
3 C:?2BE?8E 6 86=@>32?8B25:@ '8&3&7
4 C:?2B82>>2 *2?;2?886=@>32?8CE2DE7@D@?P K>6?86?2:
 6C2B?I2A2?;2?886=@>32?856B@8=:652B:C63E29 CE2DEA6B>E<22?=@82>I2?86?6B8:2>32?8?I2 6/
6=6<DB@?I2?836B86B2<56?82?<6=2;E2? 56?82? $:<2P >
C52?!P M;@E=6C6<@?
P >
C52?>2CC26=6<DB@? P M  <8 36C2B6?6B8:<:?6D:<7@D@6=6<DB@?252=29
252=29 2 P M ;@E=6
2  K 5  K 3 P M ;@E=6
3  K 6  K 4 P M ;@E=6
4  K 5 P M ;@E=6
 292I2 E=DB2F:@=6D I2?8 5:A6B8E?2<2? E?DE< 6 P M ;@E=6
>6?I:?2B: A6B>E<22? =@82> >6>:=:<: A2?;2?8 '8&3&7
86=@>32?8  K  =6<DB@? I2?8 D6B=6A2C 52B: $:<2C:?2BE?8E>6>:=:<:7B6<E6?C: "J5:;2DE9<2?
A6B>E<22?=@82>>6>:=:<:6?6B8:<:?6D:<C636C2B A252A6B>E<22?=@82>I2?8>6>:=:<:6?6B8:2>32?8
6/  E?8C:<6B;252B:=@82>D6BC63ED252=29
<2=:<E2?DE>6?6B8:C:?2BE?8E52?D6D2A2?*=2?4<
2 6/ 5  6/ 
3 6/ 6  6/ P M;@E=6C6<@?6?6B8:<:?6D:<6=6<DB@?I2?8
4 6/ 5:=6A2C252=29
 E2<6A:?8=@82>5:36B:<2?3652A@D6?C:2==6<DB@? 2  P M ;@E=6
>6?E>3E< 2?@52 56?82? <6=2;E2? /  $:<2 >2CC2 3  P M ;@E=6
6=6<DB@? & >E2D2??I2  <6=2;E2? 6=6<DB@? 52A2D 4 P M ;@E=6
5:DE=:C<2?>6?;25: 5 P M ;@E=6
6 P M ;@E=6
  B6<E6?C:2>32?8?2DB:E>P "J 6C2B?I2
2 5
& & A@D6?C:2= A6?896?D: 52=2> F@=D 328: ?2DB:E> C22D
 5:C:?2B:56?82?4292I2I2?87B6<E6?C:?I2 P "J
3 6  252=29
& &
2 / 5 /
 3  / 6 /
4
& 4 /
 $:<2 C63E29 A6>2?42B B25:@ 36B52I2  G2DD #"
>6>2?42B<2?7@D@?D:2AC6<@??I2C632?I2<P  ,636B<2CC:?2B56?82? "J;2DE9A252=@82>
3E296?6B8:C2DE7@D@??I2252=29 E?8C:<6B;2=@82> P M $>2<2A@D6?C:2=96?D:
2 P M $ 5 P M $ ,-())"' )(-'-"%52B:6=6<DB@?!P M$C&6
3 P $M 
6 P M $  P M <8*6 P M 252=29
4 P  $M 
2  / 5 /
#" 3  / 6 /
4  /

194 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


 *25286;2=27@D@=:CDB:<5:A6B@=698B27:<9E3E?82?<E2D  ,63E296=6<DB@?5:A6B46A2D@=69CE2DE3652A@D6?C:2=
2BECI2?8D:>3E=D6B9252AD682?82?=:CDB:<C6A6BD: $:<2>E2D2?6=6<DB@?&>2CC26=6<DB@?52?
A252 82>32B  .A2I2 I2?8 5:=2<E<2? 282B 8B27:<  !<@?CD2?D2*=2?4<>2<2A2?;2?886=@>32?856
>6?;25:8B27:<252=29 B@8=:66=6<DB@?:?:52A2D5:?I2D2<2?56?82?BE>EC
I

2  ! 5  !
b & &
a
3  ! 6  !
V & &
0

2 >6?8EB2?8::?D6?C:D2CC:?2B?I2 4  !
3 >6?2>329:?D6?C:D2CC:?2B?I2 &
4 >6?2:<<2?7B6<E6?C:C:?2B #"

5 >6?EBE?<2?7B6<E6?C:C:?2B  !B27:<36B:<ED>6?E?;E<<2?9E3E?82?6?6B8:<:?6D:<
6 >6?882?D:=@82>I2?85:C:?2B: >2<C:>E>6=6<DB@?<D6B9252A7B6<E6?C:7@D@?
#"  A252676<7@D@=:CDB:<
 !B27:< I2?8 >6?E?;E<<2? 9E3E?82? 2?D2B2 6?6B8: Ek (eV)
<:?6D:<6=6<DB@?7@D@<52?:?D6?C:D2C7@D@?A252 0, 2
AB@C6C7@D@=:CDB:<252=29
f0
2 Ek 5 Ek
f
f (Hz)

I I 3,7

3 Ek 6 Ek $:<2<@?CD2?D2*=2?4<P M$C52? 6/


P M ;@E=636C2B252=29
2 P "J 5 P "J
I I 3 P "J 
6 P "J
4 P "J 

4 Ek #" 
!2>32B 36B:<ED 252=29 8B27:< 9E3E?82? < 6?6B8:
<:?6D:<>2<C:>E>7@D@6=6<DB@?D6B9252A7B6<E6?C:
I C:?2BI2?85:8E?2<2?A252676<7@D@=:CDB:<
#"  Ek (J)
 $:<2 D6D2A2? *=2?4<    P M $C A2?;2?8
p
86=@>32?856B@8=:6CE2DE6=6<DB@?I2?836B86B2<

56?82?<6=2;E2?  P >
C252=29
2 P MK f (×1014Hz)
4 5
3 P M K
4 P M K (:=2:A2528B27:<D6BC63ED252=29
5 K 2 P M$ 5 P M $
6 K 3  P $ M
6  P M $
'8&3&7  4  P $ M 

 292I2<E?:?8>6>:=:<:A2?;2?886=@>32?8  K #"
$:<2D6D2A2?*=2?4< P M$C52?<6=2;E2? "E3E?82? 6?6B8: <:?6D:< 6=6<DB@? 52? 7B6<E6?C:
4292I2 52=2> BE2?8 92>A2 252=29  P  >
C A6?I:?2B2?A25286;2=27@D@=:CDB:<D6B=:92DA2528B27:<
>@>6?DE>7@D@?4292I2<E?:?8252=29 C6A6BD:82>32B
2 M<8>
C Ek (J)
3 M <8>
C
4 M<8>
C C
5 <8>
C
6 <8>
C
'8&3&7  fA fB f (Hz)
D

Radiasi Benda Hitam 195


A23:=2<@?CD2?D2*=2?4<!36C2B?I27E?8C:<6B;2  $:<252B:<62522?5:2>6=6<DB@?5:A6B46A2D36BDEBED
=@82>252=29 DEBED@=693652A@D6?C:2=  F@=D52? 
2  ! 5 ! F@=DA6B32?5:?82?A2?;2?886=@>32?856B@8=:6?I2
3 ! 6 ! 252=29
4 !
2  5
#" 
,63E296=6<DB@?I2?85:A6B<64:=A2523652A@D6?C:2=
3 6 
</A252D23E?892>A2E52B22<2?>6?:>3E=<2?
A2?;2?886=@>32?8>:?:>E>C636C2B 
4 
2 P M > 5  P M >
3 P M > 6  P M > #" 
4  P M >  2B:8B27:<36B:<ED9E3E?82?2?D2B2:?D6?C:D2C6?6B8:
#" I2?85:A2?42B<2?@=69A6B>E<22?36?52D6B9252A
 $:<252B:<62522?5:2>?I26=6<DB@?A6BD2>25:A6B46A2D A2?;2?886=@>32?8  I2?85:A2?42B<2?252=29
@=6936?52A@D6?C:2= 52?6=6<DB@?=2:?56?82?3652 I
A@D6?C:2=   A6B32?5:?82? A2?;2?8 86=@>32?8 56 TA
B@8=:66=6<DB@?6=6<DB@?D6BC63EDE?DE<3652A@D6?C:2= TB
36B@B56</252=29
T
  
2  5   2 52?    

3 52?    
   4 52?    
3  6  
 5 52?    
 6 52?    
4
  

 &;&'1&-5*68&3=&&3'*6.098)*3,&38*5&8

?6B8:<:?6D:<6=6<DB@?I2?8D6B=6A2C52B:A6B>E<22? 52? CE9E A6B>E<22? 3@=2 2A: D6BC63ED   %


=@82>C636C2B 6/ A23:=24292I2A6?I:?2B2?52B: :<6D29E:<@67:C:6?6>:C:F:D2C?I2
=E2BI2?85:A6B8E?2<2?>6>:=:<:7B6<E6?C: "J  E?8C: <6B;2 C63E29 =@82> ?2DB:E> 252=29  6/
36B2A2<29 7B6<E6?C: A6?I:?2B2? I2?8 5:A6B=E<2? -6?DE<2?A2?;2?886=@>32?8>2<C:>E>4292I2I2?8
CEA2I26?6B8:<:?6D:<6=6<DB@?>6?;25: 6/ 52A2D>6?I6323<2?D6B;25:?I2676<7@D@6=6<DB@?
@D@?52B:86=@>32?86=6<DB@>28?6D:<56?82?A2?;2?8  *252CE2DEA6B:CD:G27@D@=:CDB:<6=6<DB@?D6B=6A2C52B:
86=@>32?8 K>6?E>3E<C63E296=6<DB@?52=2> A6B>E<22?=@82>56?82?<6=2;E2?/A252C22D7B6<E6?C:
BE2?8 92>A2  ,6D6=29 DE>3E<2? 7@D@? D6BA2?DE= C:?2B I2?8 5:A2<2: >6?I:?2B: =@82> D6BC63ED 
56?82?2B29 LD6B9252A2B29C6>E=2D6?DE<2?=29 -6?DE<2?=29<6=2;E2?6=6<DB@?I2?8<6=E2B52B:A6B
2 A2?;2?886=@>32?87@D@?C6D6=2936BDE>3E<2? >E<22?=@82>;:<27B6<E6?C:C:?2B=E2B5:;25:<2? 
3 6?6B8:7@D@?C6D6=2936BDE>3E<2?  ,63E29 7@D@? 56?82? A2?;2?8 86=@>32?8  (>
 *252C63E29>:<B@C<@A6=6<DB@?6=6<DB@?5:=6G2D<2? >6?2>3296=6<DB@?5:2>  @D@?5:92>3EB<2?56?82?
A252>652?=:CDB:<56?82?3652A@D6?C:2= 6/ $:<2 CE5ED C:>A2?82? L 52B: 2B29 C6>E=2  -6?DE<2?
5:<6D29E:>2CC26=6<DB@? P M <852?>E2D2? A2?;2?886=@>32?87@D@?C6D6=29DE>3E<2?
6=6<DB@? P M 4@E=@>3D6?DE<2?=29  *2BD:<6= 52A2D 36BC:72D C63282: 86=@>32?8 56?82?
2 <646A2D2?6=6<DB@?C22D>6?E>3E<2?@52 C6?5:B:?I26=6<DB@?2<2?52A2D>6?E?;E<<2?C:72DC:72D
3 A2?;2?886=@>32?86=6<DB@? :?D6B76B6?C:2D2E5:7B2<C:;:<25:=6G2D<2?A252CE2DE
 *252 C22D 7@D@? >6?E>3E< C63E29 6=6<DB@? 7@D@? <:C:  E<D:<2? 329G2 6=6<DB@? 52A2D >6?E?;E<<2?
D6BC63ED36B32=:<2B2952B:2B29?I2C6>E=2 A23:=2 C:72DC:72D D6BC63ED C63282:>2?2 92=?I2 CE2DE
A2?;2?8 86=@>32?8 7@D@? >E=2>E=2  K 86=@>32?8
D6?DE<2?=29 A23:=2 7E?8C: <6B;2 CE2DE =@82> 252=29  6/
2 A2?;2?886=@>32?8?I2C6D6=2936BDE>3E<2? 36B2A2<29 A2?;2?8 86=@>32?8 A6?I:?2B2? I2?8
3 6?6B8:7@D@?I2?89:=2?8A252C22D36BDE>3E<2? 5:A6B=E<2?@=69=@82>D6BC63EDCEA2I26?6B8:<:?6D:<
 -6?DE<2?=2936C2B?I26?6B8:A6B56D:<I2?85:A2?42B 6=6<DB@?I2?852A2D5:=6A2C<2?52B:A6B>E<22?=@82>
<2?@=69C63E293@=22A:36BA:;2B56?82?5:2>6D6B 4> D6BC63EDC636C2B 6/

196 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Bab

8
Sumber: Chemistry: Matter and Its Changes, 2003
Atom terdiri atas proton dan neutron yang terletak pada inti
serta elektron yang mengorbit pada kulit.

Fisika Atom
Hasil yang harus Anda capai:

menganalisis berbagai besaran fisis pada gejala kuantum dan batas-batas


berlakunya relativitas Einstein dalam paradigma Fisika Modern.

Setelah mempelajari bab ini, Anda harus mampu:

membuat ulasan tentang perkembangan teori atom

>41@1CD9@5B>18=5>45>71BD5>D1>71D?=D?==5BE@1;1>2181> A. Evolusi Model


41C1B@5>IECE>C5=E1J1DI1>7141491<1=9>9D5D1@91D?=2E;1>@1BD9;5< Atom
D5B;539< ;1B5>1 =1C98 141 @1BD9;5<@1BD9;5< CE21D?=9; *18E;18 >41
DE:E1> @1B1 9<=EG1> =5=@5<1:1B9 1D?= +>DE; =5>:1G12 @5BD1>I11> B. Atom Berelektron
D5BC52ED >41 81BEC =5>:1G12 D5B<5298 418E<E @5BD1>I11>@5BD1>I11> Banyak
25B9;ED @1;18 >41 D18E D5>D1>7 C5B1D ?@D9; I1>7 21>I1; 497E>1;1>
41<1= 4E>91 D5<5;?=E>9;1C9 C5;1B1>7 9>9 @1;18 >41 D18E 2181>
1@1 I1>7 497E>1;1> C521719 B1>7;1 @5C1G1D E<1>71<9; 5>71>
=5=@5<1:1B9 C5<E; 25<E; 1D?= @1B1 9<=EG1> 41@1D =5=?4969;1C9 E>CEB
E>CEB C589>771 =5=9<9;9 C961D I1>7 4981B1@;1>
'1412129>9>411;1>=5=@5<1:1B95F?<EC9=?45<1D?=41>1D?=
25B5<5;DB?> 21>I1; $1D5B9 9>9 =5BE@1;1> 41C1B @5>75D18E1> E>DE;
25<1:1B 41> =5>71@<9;1C9;1> D5;>?<?79 D5>D1>7 69C9;1 =1D5B91<

Fisika Atom 197


Tes Kompetensi Awal
#,),3;44,47,3(1(802659,70902(:642,81(2(53(/96(396(3),802;:+(3(4);2;3(:0/(5
 )52ED;1> ;?=@?>5> @5>IECE> C52E18 1D?= 41>  )52ED;1>>1=1>1=1;E<9DD5=@1D5<5;DB?>=5>7?B29D
:5<1C;1>;54E4E;1>D91@;?=@?>5>D5BC52ED41<1= 41<1=1D?=41>25B1@1:E=<18=1;C9=E=5<5;DB?>
1D?= I1>741@1D25B141@141D91@;E<9DD5BC52ED
 )52ED;1>41>:5<1C;1>=?45<=?45<1D?=I1>7@5B>18  ?21 >41 @5B81D9;1> D125< @5B9?49; E>CEBE>CEB
141=E<1941B91G1<C1=@19=?45<I1>7D5B21BE $5>EBED>4121719=1>1;18E;EB1>:1B9:1B91D?=
41<1=1C1DE@5B9?4541>2C1DE7?<?>71>

Tokoh A. Evolusi Model Atom


)5:1; J1=1> 4E<E =1>EC91 CE418 D5BD1B9; E>DE; =5>75D18E9 2181>
41C1B @5>IECE> C5<EBE8 =1D5B91< 41> J1D I1>7 141 49 1<1= 9>9 #1>41C1>
John Dalton 25B@9;9B>I1 C1>71D C545B81>1 =5B5;1 =5>71=29< 1>1<?79 C52E18 BE=18
(1766–1844) I1>7 492E1D 41B9 21DE 41> ;1IE ;5=E491> 21DE D5BC52ED 49CECE> ?<58
@1BD9;5<@1BD9;5<21DEI1>7<5298;539<41>C5D5BEC>I1;89B>I1=5B5;1
C1=@19 @141 ;5C9=@E<1> 218G1 2181> C5=E1 =1D5B91< 41> J1D I1>7 141
49 1<1= 9DE 49CECE> ?<58 CE1DE 2181> 41C1B

1. Model Atom Demokritus


45 D5>D1>7 ;525B1411> 2181> 41C1B 9>9 ;1<9 @5BD1=1 49;5=E;1;1>
?<58,;*077;9<189BD18E>
)$"5=E491>,46280:;9
M 

)$=5>75=21>7;1>@5>41@1D,;*077;945>71>=5=25B9>1=1,'%'+
E>DE;2181>41C1B9>9%1=19>9491=29<41B92181C1/E>1>9I1>725B1BD9
D941; 41@1D 492179 <179 !149 ,46280:;9 =5>I1D1;1> 218G1 C5=E1
=1D5B91< 41> J1D I1>7 141 49 1<1= 9>9 49CECE> ?<58 21791> D5B;539< I1>7
D941; 41@1D 492179 <179 I19DE 1D?=
John Dalton adalah seorang '141 =1C1 D5BC52ED 21>I1; @1B1 69<CE6 I1>7 =5>75=E;1;1>
ilmuwan Inggris. Dia orang pertama @5>41@1D>I1 =5>75>19 1D?= B7E=5>D1C9 I1>7 =5B5;1 7E>1;1> 2E;1>
yang mengemukakan tentang teori
atom berdasarkan hasil eksperimen
4941C1B;1>@14181<@5B3?211>=5<19>;1>25B41C1B;1><?79;1-1<1E@E>
yang dilakukan Joseph Proust. Dalton @5>5=E1>=5B5;19>9C521D1CD5?B9D5D1@981<9>9D5<18=5>:149D?>771;
menyatakan bahwa atom adalah @5>D9>7 E>DE; @5;5=21>71> D5?B9 69C9;1 1D?= 41> 69C9;1 9>D9 )59B9>7
bagian terkecil dari benda yang tidak
dapat dibagi-bagi lagi.
45>71> @5B;5=21>71> J1=1> 21>I1; 69C9;1G1> 41> ;9=91G1> I1>7
Sumber: www.allbiographies.com D5BD1B9; E>DE; =5=@5<1:1B9 D5?B9 1D?= 9>9 D5BEC =5=2E1D 5F?<EC9 =?45<
1D?= C589>771 4941@1D;1> =?45< 1D?= C5@5BD9 C5;1B1>7 9>9

2. Model Atom Dalton


6/5 (3:65  M  141<18 C5?B1>7 9<=EG1> >77B9C I1>7 ;1<9
@5BD1=1 =5>I1D1;1> D5?B9 D5>D1>7 1D?= 25B41C1B;1> 81C9< 5;C@5B9=5>
I1>7 49<1;E;1> 69,7/ !86;9: C5?B1>7 ;9=91G1> 41B9 'B1>39C I1>7
=5>I1D1;1> 218G1 C5>I1G1 49CECE> ?<58 E>CEBE>CEB 45>71>
@5B21>49>71> D5D1@ 1C9< 5;C@5B9=5> !86;9: 9>9 49C52ED E;E=
'5B21>49>71> *5D1@ '141  !86;9: =5<1;E;1> 5;C@5B9=5> 45>71>
=5B51;C9;1> E>CEB 894B?75> 41> E>CEB ?;C975> 1 =5>5=E;1> C5>I1G1
19B 45>71> @5B21>49>71> D5D1@ I19DE  71B >41 <5298 :5<1C
@5B81D9;1> D125< 25B9;ED

198 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


$(),3
;C@5B9=5>'5B21>49>71>*5D1@'B?ECD
(99(0+86.,5 (99( 290.,5 (99(08 #09((903",(290
?(5.08,(2902(5 ?(5.08,(2902(5 .8(4 .8(4
.8(4 .8(4
 

  7B1=?;C975>
  7B1=894B?75>
 

)5<19>81C9<5;C@5B9=5>'B?ECD5;C@5B9=5><19>I1>749:149;1>13E1>
?<58 1<D?> 41<1= =5=2E1D D5?B9 1D?=>I1 141<18 5;C@5B9=5> I1>7 Tokoh
49<1;E;1> ?<58 5:605, (<6090,8 41> !8,09:3,? '141  4E1 ?B1>7
;9=91G1>9DE=5<1;E;1>5;C@5B9=5>45>71>=5=1>1C;1>=5B;EB9?;C941
Sir J.J. Thomson
I1>7 498E2E>7;1> 45>71> E41B1 49 G1418 D5BDEDE@ 1C9< 5;C@5B9=5>
(1856–1940)
=5>E:E;;1> =1CC1 C525<E= B51;C9 41> C5CE418 B51;C9 141<18 C1=1
'5B>I1D11> 9>9 49;5>1< C521719 E;E= #1F?9C95B
E1 81C9< 5;C@5B9=5> 9>9 =5=2E1D (3:65 =5=@5B31I19 D5>D1>7
;525B1411> 1D?= !9;1 CE1DE E>CEB D5B49B9 41B9 2181> 41C1B I1>7 D941;
;?>D9>E D941; =E>7;9> 141 @5B21>49>71> D5D1@ E>CEBE>CEB @5=25>DE;
C5>I1G1 41> ;5;5;1<1> =1CC1 &<58 ;1B5>1 9DE @141 
 1<D?>
=5>7ECE<;1> D5?B9 1D?= C521719 25B9;ED
1 D?= =5BE@1;1> 21791> D5B;539< CE1DE J1D I1>7 D941; 41@1D 492179
2179 <179
2 )5D91@ E>CEB =5=9<9;9 C961D E>9; I1>7 C5CE19 45>71> C961D 1D?=
@5>IECE>>I1
3 E1 1D?= 1D1E <5298 I1>7 25B1C1< 41B9 E>CEBE>CEB 25B<19>1> 41@1D
25B712E>7 =5=25>DE; =?<5;E<
4 '141 CE1DE @5BC5>I1G11> E>DE; =5=25>DE; =?<5;E< :E=<18 =1CC1 Thomson adalah seorang ahli Fisika
C525<E= 41> C5CE418 @5BC5>I1G11> 141<18 C1=1 yang lahir di Checham Hill, Greater
Manchester, Inggris. Dia belajar di
5 '141 CE1DE @5BC5>I1G11> E>CEBE>CEB @5=25>DE;>I1 C5<1<E 25B141 Cambridge dan meraih gelar
41<1= @5B21>49>71> D5D1@ 41> C545B81>1 profesor pada 1884. Dia meraih
hadiah Nobel Fisika tahun 1906.
3. Model Atom Thomson Eksperimennya yang terkenal
tentang tabung sinar katode. Dari
'141 1;89B 1214 . . $/64(9 3<( +0965 25B81C9< =5>5=E;1> eksperimennya, dia menemukan
65>?=5>1 5=9C9 D5B=1< 41<1= @5B3?211>>I1 E>DE; =5>39@D1;1> 2?<1 nilai nisbah e/m.

<1=@E5>?=5>19>9=5>4?B?>7@1B169C9;1G1>=5>5<9D9D5>D1>7D12E>7 Sumber: www.allbiographies.com

C9>1B ;1D?45 *12E>7 C9>1B ;1D?45 D5B49B9 1D1C C52E18 D12E>7 81=@1 71C
4941<1=D12E>749@?=@1;5<E1BC1=@19D5;1>1>71CC5;9D1B

==7
C1DE5<5;DB?45>571D96;1D?4541>C1DE5<5;DB?41@?C9D961>?45"5D9;1
5<5;DB?45498E2E>7;1>45>71>CE=25BD571>71>D9>779;,M
;,1;1>
495=9C9;1> CE1DE @1BD9;5< I1>7 25B75B1; =5>E:E 1>?45 1B9 81C9<
@5>5<9D91> 49;5D18E9 218G1 @1BD9;5< I1>7 495=9C9;1> ;1D?45 9>9
25B=E1D1> >571D96
'141 C5?B1>769C9;1G1> >77B9C25B>1=169,7/6/5$/64965
=5<1;E;1> ;5=21<9 5;C@5B9=5> D5>D1>7 D12E>7 C9>1B ;1D?45 D5D1@9
45>71> 2525B1@1 =?4969;1C9 +>DE; <5298 :5<1C>I1 >41 29C1 =5<981D
(4)(8   25B9;ED

Fisika Atom 199


+
A katode anode
U
B
S
C

Gambar 8.1
Percobaan Thomson layar fluoresensi

(4)(8   =5>E>:E;;1> @141 21791> D5>718 D12E>7 C9>1B ;1D?45


4925B9 =541> <9CDB9; 41> =541> =17>5D I1>7 1B18>I1 C1<9>7 D571; <EBEC
*'++ !$ I19DE =541> <9CDB9; 25B1B18 ;5 21G18 @141 71=21B 41>
=541>=17>5D25B1B18;541<1=;5BD1C@14171=21B*181@1>D181@1>
5;C@5B9=5> I1>7 49<1;E;1> ?<58 $/64965 141<18 C521719 25B9;ED
 "5D9;1  
 41>  
 @1BD9;5< C9>1B ;1D?45 25B75B1; <EBEC
 "5D9;1 =541> <9CDB9; 491;D96;1> C9>1B ;1D?45 25B75B1; ;5 1D1C 1<
9>9 49C5212;1> 71I1 5<5;DB?CD1D9C 1>D1B1 @1BD9;5< 25B=E1D1> >571D96
41> @5<1D ;EDE2 @?C9D96
 5>71> D5D1@ =5>:171 25C1B  =541> =17>5D 491;D96;1> )5CE19
45>71> ;19418 D1>71> ;1>1> 1B18 71I1 #?B5>DJ 141<18 ;5 21G18
5>71> =5>71DEB 25C1B>I1  C9>1B ;1D?45 D5BC52ED 1;1> 25B75B1;
<EBEC ;5=21<9
1B9 5;C@5B9=5> D5BC52ED $/64965 =5>41@1D;1> @5B89DE>71>
=1D5=1D9C C521719 25B9;ED
 "5<1:E1> @1BD9;5< 41<1= D12E>7 C9>1B ;1D?45 4941@1D;1> 41B9
Ingatlah @5BE2181> 5>5B79 @?D5>C91< <9CDB9; =5>:149 5>5B79 ;9>5D9; @1BD9;5<
D5BC52ED
Jika ada elektron yang bergerak ( <9CDB9;  #@1BD9;5<
dengan kecepatan v dalam suatu

medan magnet B, arah gaya   %.
Lorentznya mengikuti kaidah tangan
kanan.

F

 . M 
B % 
"5D5B1>71>
  =E1D1> @1BD9;5< C9>1B ;1D?45
%  =1CC1 @1BD9;5< C9>1B ;1D?45
.  ;535@1D1> @1BD9;5< C9>1B ;1D?45
v   2541 @?D5>C91< I1>7 4925B9;1>
 "5D9;1 @1BD9;5< C9>1B ;1D?45 D5D1@ 25B75B1; <EBEC G1<1E@E> 4925B9
=541> <9CDB9;  41> =5>41> =17>5D  25B1BD9
<  3
. 

. M 

5>71> =5>CE2CD9DEC9;1> !,89(4((5 @  ;5 !,89(4((5 @


 1;1>
4941@1D;1>

%
 M 


200 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


5C1B1> 41> 41@1D49;5D18E941B9@5>7E;EB1>C589>771*8?=C?>
=5>41@1D;1>@5B21>49>71>=E1D1>41>=1CC1 %@1BD9;5<C9>1B;1D?45
C521719 25B9;ED

%
 
P
 ;7 M

$/64965 =5<1;E;1> 5;C@5B9=5> 9>9 25BE<1>7E<1>7 I19DE 45>71>


=5>771>D9 71C 41<1= @5<1D ;1D?45 45>71> E>CEB <19>>I1 41> =5>771>D9
71C41<1=C9>1B;1D?459>9;1>D5D1@981C9<I1>74941@1D;1>$/64965
D5D1@ C1=1 "5=E491> $/64965 =5>I9=@E<;1> 218G1 @1BD9;5< C9>1B
;1D?45 9>9 =5BE@1;1> 2181> I1>7 141 49 C5D91@ J1D $/64965 =5=25B9
>1=1@1BD9;5<9>9'*(-+$+D5D1@9@1BD9;5<9>9<529849;5>1<45>71>>1=1
$#,*'&
%18 1@1;18 >41 D18E =5>71@1 $/64965 =5>I9=@E<;1> 218G1
5<5;DB?> 9>9 21791> 41B9 1D?= $5>71@1 91 D941; =5>I9=@E<;1> 218G1
5<5;DB?>9>9141<181D?=1D1E45>71>;1D1<19>1D?=25B=E1D1>>571D96
41 4E1 1<1C1> I1>7 =5>41C1B9 ;5C9=@E<1> $/64965 I19DE C521719
25B9;ED
 "?>C5@41C1BD5>D1>71D?=I1>7=5>I1D1;1>218G11D?=9DE>5DB1<
 )11D9DE69C9;1G1>D5<18=5>75D18E9=1CC141B91D?=894B?75>I1>7
=5BE@1;1> 1D?= D5B9>71> 41B9 5;C@5B9=5> D5>D1>7 5<5;DB?<9C9C
*5B>I1D1 >9<19  % :1E8 <5298 ;539< C5;1B1>7 D5<18 D5B2E;D9 B1C9?>I1 muatan negatif
141<18    41B9=1CC11D?=894B?75>
D1C 41C1B 9DE<18 $/64965 =5>7ECE<;1> C52E18 =?45< 1D?= I1>7
49;5>1< 45>71> =?45< 1D?= ;E5 ;9C=9C I19DE C521719 25B9;ED –

 D?=25B25>DE;2E<1D@141D45>71>=E1D1>@?C9D96D5BC521B;5C5<EBE8 – –
21791> 2?<1 D5BC52ED
 $E1D1> @?C9D96 9>9 49>5DB1<;1> ?<58 =E1D1> >571D96 I1>7 =5<5;1D –

@141 @5B=E;11> 2?<1 D5BC52ED


– –
"525B81C9<1> $/64965 =5>5=E;1> C1<18 C1DE ;5@9>71> @EJJ<5
1D?= 9>9 =5=25B9;1> 9>C@9B1C9 2179 69C9;1G1> <19>>I1 =5<1;E;1> –

5;C@5B9=5>D5D5C=9>I1;I1>749<1;E;1>?<58"6),8:03302(5C5?B1>7
69C9;1G1> 41B9 =5B9;1 )5B9;1D ;C@5B9=5> D5D5C =9>I1; $9<<9;1> 9>9 Gambar 8.2
25B81C9< =5>41@1D;1> 25C1B>I1 =E1D1> 41> =1CC1 41B9 5<5;DB?> +>DE; Model Atom Thomson
<5298 :5<1C>I1 C9<18;1> >41 @5B81D9;1> (4)(8   25B9;ED
minyak disemprot

lubang kecil
radiasi sinar-X

pelat negatif

pengamat
mikroskopis

tetes minyak Gambar 8.3


Sumber: Chemistry, 2001 Percobaan tetes minyak Millikan
)5@5BD9 49@5B<981D;1> @141 (4)(8   03302(5 25B5;C@5B9=5>
45>71> =5>I5=@B?D;1> =9>I1; ;5 41<1= C52E18 D12E>7 1D1E ;?D1;
"?D1; D5BC52ED =5=9<9;9 4E1 @5<1D 25B=E1D1> I19DE @5<1D @?C9D96 @141
21791> 1D1C 41> @5<1D >571D96 @141 21791> 21G18 $9>I1; I1>7
49C5=@B?D;1>D5BC52ED@14121791>1D1C@5<1D@?C9D96=5=25>DE;D5D5C1>

Fisika Atom 201


;1B5>1 @5>71BE8 71I1 25B1D *5D5C1> D5BC52ED :1DE8 ;5 21G18 =5<5G1D9
C52E18 <E21>7 ;539< @141 @5<1D @?C9D96 9 C9>9 D5D5C1> =9>I1; 49C9>1B9
45>71> C9>1B. CE@1I1 D5D5C1> D5BC52ED 25B=E1D1> >571D96 &<58 ;1B5>1
@5<1DD5BC52ED25<E=4925B9=E1D1>D5D5C1>=9>I1;D5BC52EDD5BEC25B75B1;
;5 21G18
)5<19> 71I1 25B1D @141 D5D5C1> =9>I1; D5BC52ED 25;5B:1 :E71 71I1
FS )D?;5C 41> 71I1 B389=545C 9>71D ;5=21<9 =1D5B9 D5>D1>7 6<E941 49
FA "5<1C .  !149 C531B1 =1D5=1D9C 41@1D 49DE<9C;1> C521719 25B9;ED

%
-    * . M
&<58 ;1B5>1 D5D5C1> =9>I1; 491CE=C9;1> 25B25>DE; 2?<1 !,89(4((5
@  41@1D 49DE<9C;1> =5>:149

mg   *
    *
   * .
M
%
-

Gambar 8.4
Gaya berat, gaya Archimedes, dan "5D5B1>71>
gaya stokes bekerja pada tetesan
%  =1CC1 :5>9C =9>I1;
minyak pada percobaan Millikan.
-  =1CC1 :5>9C E41B1
*  :1B9:1B9 D5D5C1> =9>I1;
.  F?<E=5 D5D5C1> =9>I1;
  F9C;?C9D1C E41B1
Felektrostatis -1<1E@E> 141 71I1 )D?;5C 41> 71I1 B389=545C D5D5C1> =9>I1;
FA D5D1@25B75B1;;521G18;1B5>171I125B1D>I1<529825C1B)525<E=D5D5C1>
=9>I1;D5BC52EDC1=@1949@5<1D>571D962541@?D5>C91<491;D96;1>C589>771
=E>3E<71I15<5;DB?CD1D9C;51D1C1>D1B1D5D5C1>=9>I1;41>@5<1D@?C9D96
!9;1 2541 @?D5>C91< 491DEB CE1DE C11D 1;1> D5B:149 ;5C5D9=21>71> 1>D1B1
71I1 25B1D 71I1 B389=545C 41> 71I1 5<5;DB?CD1D9C 141<18

%
-   ) M
mg
Gambar 8.5 5>71>=5>75<9=9>1C9;1>!,89(4((5@ 41>!,89(4((5@1;1>
Tetesan minyak berada dalam 4941@1D;1>
kesetimbangan karena adanya
gaya berat, gaya Archimedes, dan
gaya elektrostatis. ) M  * . 
M

 * .
) M

"5D5B1>71>
)  =E1D1> @1BD9;5<
  F9C;?C9D1C
.  ;535@1D1> D5D5C1> =9>I1;
 =541> <9CDB9;
Tugas Anda 8.1 1<1=5;C@5B9=5>>I1 03302(5=5>7E;EB<1>7CE>725C1B>I1 41>
. D5D1@9 E>DE; =5>41@1D;1> >9<19 F9C;?C9D1C 03302(5 =5<1;E;1>
Dengan menggunakan logika dan
pemahaman Anda tentang konsep 5;C@5B9=5> D5B@9C18
gerak lurus, apakah Anda dapat $5>EBED @5>41@1D >41 1@1;18 =E1D1> @1BD9;5< ) 29C1 <1>7CE>7
menduga bagaimana Millikan 4941@1D;1> 45>71> =5>77E>1;1> !,89(4((5 @ "5>41<1 I1>7 49
mengukur kecepatan (v) dari
tetesan minyak tersebut? Jelaskan 8141@9 E>DE; =5>77E>1;1> !,89(4((5@ 141<18 @1>:1>7 :1B9:1B9 *
dengan alasan-alasan ilmiah 41B9 D5D5C1> =9>I1; D941; 41@1D 49E;EB <1>7CE>7 '1>:1>7 :1B9:1B9 D5D5C1>
menurut pendapat Anda.
=9>I1; 41@1D 49;5D18E9 45>71> =5>77E>1;1> !,89(4((5 @ 

202 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


 * Tokoh

% 
-  M  * .

  . 
*   M
 Ernest Rutherford

% 
-  (1871–1937)
)E2CD9DEC9;1>!,89(4((5@ ;5!,89(4((5C589>7714941@1D;1>

   . 
)   . M 
 
% 
-   

&<58 ;1B5>1
- 
%  !,89(4((5 @  41@1D 49DE<9C;1> =5>:149


   . 
) . M 

%  

)5D5<18 =5>7E<1>7 5;C@5B9=5> D5BC52ED 2525B1@1 ;1<9 03302(5 Sumber: Science Encyclopedia, 1998

=5>41@1D;1> ;5C9=@E<1> C521719 25B9;ED Ernest Rutherford lahir di New


 5C1B>I1 =E1D1> D5D5C1> =9>I1; D941; @5B>18 25B>9<19 <5298 ;539< Zealand pada 1871. Ia mendapat
beasiswa di Universitas Cambridge,
41B9 
 P
M  Inggris pada 1894. Di sana, ia mulai
 $E1D1> D5D5C1>>I1 C5<1<E ;5<9@1D1> 2E<1D 41B9 
  P
M   melakukan penelitian tentang radiasi
elektromagnetik, tetapi kemudian
1B9 ;5C9=@E<1> 9>9 4941@1D;1> 81C9< 218G1 =E1D1>  5<5;DB?> perhatiannya beralih ke sinar-X dan
141<18 radioaktivitas. Ia menunjukkan bahwa
ada perbedaan tipe radioaktivitas,
 
 P
M  P
M  yang ia namakan radiasi alfa, beta, dan
41> =1CC1>I1 141<18 gamma. Ia mendapat hadiah Nobel
  
P
 ;7 untuk bidang kimia pada 1908. Pada
1911, Rutherford menjadi seorang
% profesor di Universitas Manchester, ia
  
  menemukan bahwa hampir seluruh
%   P

M ;7 massa atom berkumpul di inti atom.

P

  

4. Model Atom Rutherford


*5?B9 1D?= *8?=C?> @141   49E:9 ?<58 C5?B1>7 69C9;1G1> 1C1<
>77B9C85,9:";:/,8-68+ 1=5>7E:9;525>1B1>D5?B9*8?=C?>45>71>
=5<1;E;1>@5B3?211>=5>77E>1;1>@1BD9;5<1<61I1>749D5=21;;1>@141
C52E18;5@9>7<?71=5=1CI1>7C1>71DD9@9C'1BD9;5<1<61141<18@1BD9;5<
I1>7 49@1>31B;1> ?<58 E>CEB B149?1;D96 25B=E1D1> <9CDB9; @?C9D96 I1>7
25C1B>I14E1;1<9=E1D1>5<5;DB?>41>=1CC1>I15=@1D;1<9=1CC1@B?D?>
);5=1 @5B3?211> (ED85B6?B4 41@1D >41 <981D @141 (4)(8 
sumber partikel alfa layar detektor
keping tipis emas

beberapa partikel pancaran sebagian partikel sebagian partikel alfa Gambar 8.6
alfa dipantulkan kembali alfa alfa dibelokkan menembus keping logam Percobaan Rutherford

Fisika Atom 203


dibelokkan ";:/,8-68+ =5=9<9;9 1CE=C9 218G1 :9;1 D5?B9 1D?= *8?=C?> 25>1B
partikel alfa  
C5<EBE8 @1BD9;5< 1<61 45>71> 5>5B79 I1>7 25C1B 81BEC =5>5=2EC <EBEC
menembus
;5@9>7 D9@9C 5=1C D5BC52ED ;1B5>1 1D?=1D?= ;5@9>7 <?71= 5=1C >5DB1<
D941; =5>781<1>79 @1BD9;5< 1<61 I1>7 25B=E1D1> <9CDB9; @?C9D96 )5D5<18
49<1;E;1> 2525B1@1 ;1<9 @5B3?211> 49C9=@E<;1> 218G1 C521791> 25C1B
dipantulkan inti @1BD9;5< 1<61 =5>5=2EC ;5@9>7 <?71= D9@9C <EBEC =5>75>19 <1I1B ;1>
atom
D5D1@9 2525B1@1 @1BD9;5< 1<61 I1>7 <19>>I1 4925<?;;1> 218;1> 141 I1>7
Gambar 8.7 49@1>DE<;1>)5D91@CE4ED@5=25<?;1>41>@5=1>DE<1>C9>1B1<61D5BC52ED
Skema penyimpangan sinar alfa. 49E;EB 45>71> D5<9D9 ?<58 ";:/,8-68+
1;D1 9>9 ;5=E491> 491>1<9C9C ?<58 ";:/,8-68+ C521719 25B9;ED
5B41C1B;1>E;E=?E<?=2@1BD9;5<1<61I1>725B=E1D1>@?C9D9681>I1
1;1> 4925<?;;1> 1D1E 49@1>DE<;1> ?<58 CE1DE =E1D1> C5:5>9C I19DE
=E1D1>@?C9D96BD9>I141<1=1D?=<?71=5=1C81BEC141=E1D1><9CDB9;
@?C9D96 41> D941; D5BC521B 49 C5<EBE8 1D?= =5<19>;1> D5B@EC1D 49 CE1DE
D5=@1D C589>771 =5>?<1; @1BD9;5< 1<61 D1C 41C1B 61;D1 9>9 ";:/,8-68+
25B;5C9=@E<1> C521719 25B9;ED
1 $E1D1><9CDB9;1D?=41>C521791>25C1B=1CC11D?=D5B@EC1D49CE1DE
inti atom D9D9; I1>7 49C52ED ?<58 ";:/,8-68+ C521719 9>D9 1D?= >D9 1D?= 9>9
=5BE@1;1> CE1DE 415B18 I1>7 C1>71D ;539< 45>71> 491=5D5B C5;9D1B

M =
elektron
2 '141:1B1;I1>7B5<1D96:1E841B99>D91D?=D5BC52ED@1BD9;5<25B=E1D1>
>571D96 1D1E 5<5;DB?> 25B541B =5>75<9<9>79 9>D9 $E1D1> <9CDB9; @?C9D96
Gambar 8.8 I1>725B@EC1D499>D91D?=>9<19>I1C1=125C1B45>71>:E=<18=E1D1>
Model atom Rutherford <9CDB9; >571D96 41B9 5<5;DB?>5<5;DB?> I1>7 =5>75<9<9>79>I1
$5C;9@E> <5298 219; 41B9@141 D5?B9 !! *8?=C?> >1=E> D5?B9 1D?=
(ED85B6?B4 =1C98 =5>I9=@1> ;5<5=181> "5<5=181> D5?B9 1D?=
(ED85B6?B4 141<18 C521719 25B9;ED
 *5?B9 1D?= (ED85B6?B4 D941; 41@1D =5>:5<1C;1> C@5;DBE= 3181I1
I1>7 49@1>31B;1> ?<58 1D?= 894B?75> ;5D9;1 71C 894B?75> D5BC52ED
49@1>1C;1> 1D1E 49=1CE;;1> ;5 41<1= D12E>7 41> 4925B9 2541
@?D5>C91< <9CDB9; I1>7 D9>779 1>D1B1 E:E>7E:E>7 D12E>7 D5BC52ED
 *5?B9 1D?= (ED85B6?B4 D941; 41@1D =5>:5<1C;1> ;5CD129<1> 1D?=
5B41C1B;1> E;E= ?E<?=2 5<5;DB?> I1>7 25B9>D5B1;C9 45>71>
9>D91D?=1;1>=5>71<1=971I1?E<?=2I1>7:E7125B6E>7C9C521719
71I1 C5>DB9@5D1< ;921D>I1 5<5;DB?> =5>71<1=9 @5B35@1D1>
@5B35@1D1> C5>DB9@5D1< $5>EBED D5?B9 75<?=21>7 5<5;DB?=17>5D9;
I1>749;5=E;1;1>?<58(>=,33:9;1=E1D1>5<5;DB?>=5>71<1=9
@5B35@1D1> =E1D1> D5BC52ED 1;1> =5=1>31B;1> 75<?=21>7
5<5;DB?=17>5D9; !9;1 45=9;91> 5>5B79 5<5;DB?> 25B;EB1>7 41>
1;89B>I1 1;1> :1DE8 D5BD1B9; ;5 9>D9 1D?=

5. Spektrum Atom Hidrogen


)E1DE71CI1>749=1CE;;1>;541<1=D12E>741>;54E1E:E>7D12E>7
D5BC52ED 4925B9 2541 @?D5>C91< <9CDB9; I1>7 D9>779 1;1> =5=1>31B;1>
3181I1 "5D9;1 71C 894B?75> 49=1CE;;1> 41<1= D12E>7 @5<E3ED1> 71C
;5=E491>49<1<E9?<58C9>1B;1D?45=1;171C894B?75>1;1>=5=1>31B;1>
3181I1 181I1 9>9 ;5=E491> 491>1<9C9C ?<58 +(#,*'%,* I19DE C52E18
1<1D E>DE; =5<981D 41> =5=?DB5D C@5;DBE= 3181I1 C5;1<97EC =5>7E;EB
@1>:1>7 75<?=21>7>I1 5B9;ED 9>9 141<18 C@5;DBE= 3181I1 @141 415B18
D1=@1; I1>7 49@1>31B;1> ?<58 71C 894B?75>

204 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


merah biru ungu
warna
Gambar 8.9
Spektrum hidrogen pada daerah
tampak
frekuensi (Hz)
4 × 1014 5 × 1014 6 × 1014 7 × 1014 8 × 1014
Sumber: Konsep Fisika Modern, 1983

)5?B1>7 7EBE C5;?<18 =5>5>718 25B;521>7C11> )G5491 6/(55,9


(34,8 =5>31D1D 218G1 ;5<?=@?; @1>:1>7 75<?=21>7 C@5;DBE= 71B9C
@1>31B 894B?75> 41<1= 415B18 D1=@1; 41@1D 493?3?;;1> C531B1 D5@1D
45>71> BE=EC C521719 25B9;ED

 # & M 
& 
Keterangan:
&  29<1>71> I1>7 25B>9<19 =E<19 41B9
# ;?>CD1>D1 >=
 @1>:1>7 75<?=21>7 >=
!,89(4((5 @  49;5>1< C521719 BE=EC 1<=5B 41> 45B5D1> 71B9C
C@5;DBE= I1>7 3?3?; 45>71> @5BC1=11> D5BC52ED 49>1=1;1> 45B5D
Tantangan
1<=5B "?+),8. ;5=E491> =5>5=E;1> BE=EC C5BE@1 @141 E>CEB 1<;1<9 untuk Anda
#9 %1 " 41> C 5B5D 1<=5B E>DE; C@5;DBE= 894B?75> 49DE<9C 41<1= Diskusikanlah bersama teman Anda,
29<1>71> 75<?=21>7 .   9<1>71> 75<?=21>7 E>DE; 45B5D 1<=5B apakah Anda dan teman Anda dapat
menduga mengapa dalam
45B5D 3181I1 D1=@1; 141<18 eksperimennya Rutherford
menggunakan sinar  dan lempeng
emas?
    45>71>&    
&   M 

Keterangan:
;?>CD1>D1(I425B7 
P
=
'1>:1>7 75<?=21>7 @141 45B5D C@5;DBE= 1D?= 894B?75> 49D1=@9<;1>
45>71> @5BC1=11> C521719 25B9;ED
 5B5D #I=1> 45B5D E<DB1 E>7E
    45>71>&    

& 
 5B5D 1<=5B 45B5D 3181I1 D1=@1;
    45>71>&   

& 
 5B5D '1C385> 45B5D 9>6B1 =5B18 
    45>71>&  

&  Tantangan
 5B5D B13;5DD 45B5D 9>6B1 =5B18  untuk Anda
    45>71>&  

 &  Hitunglah panjang gelombang
terpendek dan terpanjang untuk
 5B5D '6E>4 45B5D 9>6B1 =5B18  deret Balmer, deret Lyman, deret
Pascha, deret Bracket, dan deret
    45>71>&  

 &  Pfund.

Fisika Atom 205


Contoh 8.1
'14145B5D#I=1>:9;1;?>CD1>D1(I425B7 
P
 =89DE>7@1>:1>7
75<?=21>71D5B@1>:1>741>2D5B@5>45;
!1G12
+>DE;45B5D#I=1>25B<1;E@5BC1=11>C52171925B9;ED
    45>71>&     
 & 
1 '1>:1>775<?=21>7D5B@1>:1>74981C9<;1>E>DE;&
 
 
  =   
 
  =
  

  P
= M

2 '1>:1>775<?=21>7D5B@5>45;4981C9<;1>E>DE;&K
 
  
 =   
  
 =
 K 
   
  = 

6. Model Atom Bohr


)5D5<18";:/,8-68+=5>75=E;1;1>218G1=1CC141>=E1D1>@?C9D96
1D?= D5B89=@E> @141 CE1DE 415B18 ;539< 49 @EC1D 1D?= 69C9;1G1> 1C1<
5>=1B; 0,39 6/8 @141   =5>75=E;1;1> 218G1 CDBE;DEB 1D?=
=9B9@ 45>71> C9CD5= D1D1 CEBI1 >D9 1D?= 25B141 49 @EC1D C9CD5= 1D?=
41>5<5;DB?>25B141@141<9>D1C1>D5BD5>DEI1>749C52ED;E<9D1D?=+>DE;
=5>7E1D;1>D5?B91D?=I1>749ECE<;1>>I16/8=5>IECE>4E1@?CDE<1D
41<9< D5>D1>7 1D?=
v  '?CDE<1D @5BD1=1
elektron
1<1=CE1DEC9CD5=1D?=5<5;DB?>D941;=5=1>31B;1>B1491C9;5D9;1
m 91 =5>7?B29D 9>D9 1D?= #9>D1C1><9>D1C1> 5<5;DB?> =5>7?B29D D1>@1
=5=1>31B;1> B1491C9 49>1=1;1> <9>D1C1> CD1C9?>5B 1D1E ?B29D CD1C9?>5B
F '?CDE<1D 9>9 25B<1G1>1> 45>71> D5?B9 5<5;DB?=17>5D9; ;<1C9;
r +Ze  '?CDE<1D ;54E1
inti '5=1>31B1>41>@5>I5B1@1>75<?=21>75<5;DB?=17>5D9;41<1=CE1DE
1D?= 25B8E2E>71> 45>71> DB1>C9C9 5<5;DB?> 41B9 4E1 <9>D1C1> CD1C9?>5B
+>DE; C545B81>1>I1 @5B81D9;1> (4)(8   $?45< 1D?= ?8B
E>DE; 1D?= 894B?75> =5=@5B<981D;1> 218G1 C52E18 5<5;DB?> =5>79D1B9
Gambar 8.10
C52E18 9>D9 1D?= 25B=E1D1> @?C9D96 !1B9:1B9 ?B29D <9>7;1B1>>I1 * 41>
Model atom Bohr (Z = 1) untuk 5<5;DB?> 25B=1CC1 % 25B75B1; 45>71> <1:E <9>51B D5D1@ . 1I1 D1B9;
hidrogen ?E<?=2 25B@5B1> =5=25B9;1> @5B35@1D1> C5>DB9@5D1< C589>771
3?E<?=2 C5>DB9@5D1<

) )  %.    %.

* * 
* *

&<58 ;1B5>1 E>DE; 1D?= 894B?75>    @5BC1=11> D5BC52ED =5>:149


  %.  %.  

* * 
*

>5B79;9>5D9;5<5;DB?>141<18 #  %. &<58;1B5>1%.  #   =1;1
*

#  M 

*

206 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


41@E> 5>5B79 @?D5>C91< 5<5;DB?> 141<18 5>5B79 @?D5>C91< ?E<?=2 I1>7 Tokoh
25C1B>I1 C521719 25B9;ED

(   M 

* Niels Bohr
C589>771 5>5B79 D?D1< I1>7 49=9<9;9 ?<58 5<5;DB?> 141<18 (1885–1962)

 #  (    

* 
*

  M 

*
"5D5B1>71>

P
M  %=
  =E1D1> <9CDB9; 
*  :1B9:1B9 <9>D1C1> =
a. Jari-Jari Lintasan Stasioner Sumber: Jendela Iptek, 1997
9C9;1 ;<1C9; =5B1=1<;1> 218G1 C52E18 =E1D1> 5<5;DB9; I1>7 Pada awal 1900-an, struktur atom
=5>71<1=9@5B35@1D1>C5@5BD95<5;DB?>I1>7=5>7?B29D41<1==?45<1D?= menjadi lebih jelas, namun hukum
81BEC =5B1491C9;1> 5>5B79 5<5;DB?=17>5D9; C531B1 ;?>D9>E "5D9;1 5>5B79 Fisika pada saat itu tidak dapat
menjelaskan mengapa elektron
9>9 49@1>31B;1> 5>5B79 D?D1< 5<5;DB?> =5>EBE> 41> 5<5;DB?> 1;1> tidak cepat menghasilkan spiral
25B75B1; C@9B1< =5>E:E 9>D9 1D?= C589>771 1D?= 1;89B>I1 :1DE8 ;5 9>D9 menuju inti. Niels Bohr, murid
1D?= +>DE; =5>71D1C9 ;5CE<9D1> 9>9 6/8 =5>7ECE<;1> 7171C1> ?B29D Rutherford, membantu memecah-
kan misteri itu dengan menunjukkan
CD1C9?>5B@?CDE<1D@5BD1=11B9C9>96/8=5>I9=@E<;1>218G141<1= bahwa elektron-elektron hanya
;51411> 9>9 =?=5>DE= CE4ED ?B29D1< 5<5;DB?> 25B>9<19 ;5<9@1D1> 41B9 diberi energi tertentu. Ia
menemukan bahwa elektron-
81B71   1D1E 49DE<9C   45>71> elektron yang memiliki energi
terendah mengorbit paling dekat ke
 M  inti, dan elektron dengan energi
 tinggi mengorbit paling jauh. Pada
,5;D?B =?=5>DE= CE4ED 41<1= 69C9;1 ;<1C9; 494569>9C9;1> C521719 1913, Niels Bohr juga menjelaskan
hubungan antara materi dan cahaya.
    +>DE;=?=5>DE=CE4ED5<5;DB?>I1>725B541B=5>75<9<9>79 Ia menunjukkan bahwa jika elektron
9>D9 1D?= * D571; <EBEC ( C589>771 @5BC1=11> =?=5>DE= CE4ED 41@1D berpindah dari satu tingkat energi
ke tingkat energi lainnya, elektron-
49C545B81>1;1> =5>:149   *(  %.* !149 =5>EBED @?CDE<1D ?8B elektron itu mengeluarkan atau
=?=5>DE= CE4ED 141<18 menyerap paket radiasi dalam
%.*  & M  bentuk cahaya. Paket ini dinamakan
foton.
"5D5B1>71>
&29<1>71>2E<1D&   
5>71> =5=1CE;;1> 81B71 . @141 !,89(4((5 @  ;5 41<1=
!,89(4((5 @  49@5B?<58
#  

*
%.  

*

% & 
%*   
*

&   

%* 
*


* M

%


!9;1 
  4941@1D;1> *  
&
%

Fisika Atom 207


1B9 !,89(4((5 @
 41@1D 49@5B?<58 :1B9:1B9 5<5;DB?> I1>7
49@5B;5>1>;1> E>DE; C5D91@ <9>D1C1> 5C1B1> ? 494569>9C9;1> C521719
:1B9:1B9?8B+>DE;1D?=894B?75>6/8=5>41@1D;1>81B71?

 
>= 1D1E
  1>7CDB?= 5B41C1B;1> D5?B9 1D?= ?8B 9>9 :1B9:1B9 ?B29D
5<5;DB?>81>I141@1D25B>9<19??? ? ?41>C5D5BEC>I1!1B9
:1B9 1D?= =5>EBED D5?B9 9>9 D941; @5B>18 25B>9<19 ? 1D1E ?
b. Energi Elektron Berdasarkan Teori Bohr
n E=0 5C1B 5>5B79 5<5;DB?> 41@1D 49@5B?<58 45>71> =5>7712E>7;1>
!,89(4((5 @  41> !,89(4((5 @
 I19DE
n=4 E = –0,8 eV
n=3 E = –1,5 eV
&   % 
n=2 E = –3,4 eV
 
 & M 

'5BC1=11> 9>9 =5>I1D1;1> 218G1 5>5B79 5<5;DB?> D5B;E1>D9C1C9


BD9>I1 81>I1 >9<19>9<19 5>5B79 D5BD5>DE I1>7 49@5B;5>1>;1> !9;1 41B9
n=1 E = –13,6 eV @5BC1=11> D5BC52ED C5=E1 >9<19 D5D1@>I1 4989DE>7 4941@1D @5BC1=11>
I1>7 <5298 C545B81>1 C5@5BD9 25B9;ED
Gambar 8.11
Tingkat-tingkat energi atom

hidrogen. &   5, M 
&
'141D9>7;1DD5B5>418>9<19& 5>5B795<5;DB?>C525C1BM 5,
41> 25B541B @141 :1B9:1B9 ?8B
  L *9>7;1D 5>5B79 5<5;DB?> @141
;51411> I1>7 <5298 D9>779 49DE>:E;;1> @141 (4)(8  
'1415<5;DB?>41>9>D91D?=I1>7D5B@9C18C1>71D:1E8I19DEE>DE;
&  49@5B?<58 
!9;15<5;DB?>9DE25BDB1>C9C91D1E25B@9>41841B9
<9>D1C1> <E1B ;5 <9>D1C1> 41<1= C589>771 91 25B141 @141 ?B29D D5BD5>DE
41<1= <9>D1C1> & D5BD5>DE 5<5;DB?> 1;1> =5=9<9;9 81B71 5>5B79 <5298
Pembahasan Soal ;539< 41B9@141 ;51411> C5=E<1   
 '141 ;51411> D5BC52ED 1;1>
Dalam model atom Bohr, energi
49@1>31B;1> 5>5B79 C525C1B > )521<9;>I1 :9;1 5<5;DB?> @141 ;51411>
yang dibutuhkan oleh elektron & 5<5;DB?>>I1 41@1D 492521C;1> 41B9 9;1D1> 9>D9 45>71> =5=25B9>I1
hidrogen untuk pindah dari orbit 5>5B79 C525C1B > >5B79 9>9 49;5>1< 45>71> 5>5B79 9;1D ;51411> & !9;1
dengan bilangan kuantum 1 ke 3 5>5B79 I1>7 492521C;1> =5<52989 5>5B79 9;1D ;5<52981> 5>5B79 41@1D
adalah ....
a. 1,50 eV =E>3E< C521719 5>5B79 ;9>5D9; 5<5;DB?> I1>7 ;9>9 D5<18 2521C 41> D941;
b. 1,90 eV D5B9;1D <179 @141 9>D9 1D?=
c. 2,35 eV ?8B=5=@?CDE<1D;1>218G1=5C;9@E>5<5;DB?>D941;=5=1>31B;1>
d. 12,10 eV
e. 13,60 eV
B1491C9 5<5;DB?=17>5D9; ;5D9;1 25B541B @141 CE1DE D9>7;1D D5BD5>DE
UMPTN 1992 5<5;DB?> 41@1D 25B@9>418 41B9 CE1DE ;51411> 5>5B79 D5BD5>DE ;5 ;51411>
Pembahasan: 5>5B79 I1>7 <19> )5<9C98 5>5B79 1>D1B1 4E1 ;51411> D5BC52ED =E>3E<
Energi yang dibutuhkan
 E = E 3 – E1
C521719 C52E18 B1491C9 75<?=21>7 5<5;DB?=17>5D9; 25B5>5B79  BD9>I1
Diketahui bahwa energi dasar = E1 :9;15<5;DB?>25B@9>41841B9;51411>1G1<;5;51411>1;89B1;1>D5B:149
= –13,6 eV @1>31B1> 1D1E @5>I5B1@1> B1491C9 5<5;DB?=17>5D9; B5;E5>C9 75<?=21>7
Maks,
5<5;DB?=17>5D9; I1>7 49C5B1@ 1D1E 49@1>31B;1> 41B9 4E1 ;51411>
E
E3 = 12
n CD1C9?>5B 141<18
13,6 eV
=
32   !   M 
Jadi,
13,6 eV "5D5B1>71>
E =
9
– (– 13,6 eV)
!  5>5B79 =E<1=E<1 !
= 12,10 eV ;?>CD1>D1'<1>3; P
M !C
  5>5B79 1;89B !
Jawaban: d
  6B5;E5>C9 B1491C9 75<?=21>7 5<5;DB?=17>5D9; J

208 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Contoh 8.2 Kata Kunci
9DE>7<18;535@1D1>5>5B79;9>5D9;5>5B79@?D5>C91<41>5>5B79D?D1<5<5;DB?>@141 • model atom Demokritus
29<1>71>;E1>DE=& 25B41C1B;1>D5?B9?8BE>DE;1D?=894B?75> • model atom Dalton
• Hukum Perbandingan Tetap
(=() • Hukum Lavoisier
9;5D18E9 &   %  P
M ;7 • model atom Thomson
 P
!C
M 
  P
M  • tetes minyak Millikan
• model atom Rutherford

*

 P
=M

# P
%=   • model atom Bohr
1 ;535@1D1>5<5;DB?>4989DE>745>71>=5>5>DE;1>:1B9:1B9?B29D& D5B<5298 • jari-jari Bohr
418E<EI19DE • orbit stasioner
* 
& 
 P
M
=  P
M
==1;1 • energi elektron terkuantisasi

  
  !C 
.  & 
 %*      
 ;7    

= 
.  P
= C
2 >5B79;9>5D9;5<5;DB?> #4981C9<;1>=5<1<E9@5BC1=11>

#  % .   
 ;7    
 = C 

#  P
M !
3 >5B79@?D5>C91<5<5;DB?> (4981C9<;1>=5<1<E9@5BC1=11>

 
 %=
  
   
(  #      
  !
*  
  =
4 >5B79D?D1<5<5;DB?> 4981C9<;1>=5<1<E9@5BC1=11>
 # (
  P
M !M P
M !
Tantangan
M  P
M ! untuk Anda
Jika sebuah atom terdiri atas
beberapa atom, apakah ada gaya
elektrostatik antarelektron
Contoh 8.3 tersebut? Kemudian, bagaimana
lintasan orbit elektron tersebut?
!9;1:1B9:1B95<5;DB?>I1>725B75B1;@141<9>D1C1>CD1C9?>5B*L25B1@1;18
;5<1:E1>5<5;DB?>D5BC52ED
9;5D18E9=1CC141>=E1D1>>I1% P
M ;741> P
M 
!1G12
"5<1:E1>5<5;DB?>.4981C9<;1>45>71>=5>77E>1;1>@5BC1=11>

#  #   % .  # 
* *
 
 %=
   
   
. #     
 = C
%*  

 
;7    
= 
!149;5<1:E1>5<5;DB?>D5BC52ED141<18 P
= C

Contoh 8.4
)52E185<5;DB?>@1411D?=894B?75>25B@9>41841B95>5B795;C9D1C9&;5& 
5B1@1;186B5;E5>C9@1>31B1>6?D?>>I1
(=()
 
9;5D18E9  5,  & 
&
5,  P
!
M 
&  
  P
M !C

Fisika Atom 209


B5;E5>C9@1>31B1>6?D?>4981C9<;1>45>71>=5>789DE>7 41> D5B<5298418E<E
   
  5,  5,  
5,  
 

!
& 
   
 5,  5,    5,     
  !

& 
 1
   
 
  !       
  ! 
 
 
  !C

    
J

Tes Kompetensi Subbab A


,81(2(53(/7(+();2;3(:0/(5
 $5>71@1  $/64965 29C1 =5>I9=@E<;1> 218G1  9DE>7;535@1D1>5>5B79;9>5D9;5>5B79@?D5>C91<41>
5<5;DB?>=5BE@1;1>21791>41B91D?= 5>5B79D?D1<5<5;DB?>@141?B29D;5?8BE>DE;1D?=
 !5<1C;1> ;5<5=181>;5<5=181> 41<1= D5?B9 1D?= 894B?75>
(ED85B6?B4  *5>DE;1><18@1>:1>775<?=21>76?D?>I1>749C5B1@
 9DE>7 @1>:1>7 75<?=21>7 6?D?> D5B@5>45; 41> 1D?=894B?75>:9;15<5;DB?>25B5;C9D1C941B9& ;5
D5B@1>:1>741B945B5D1<=5B1D?=894B?75> D9>7;1D& 
 9DE>7@1>:1>775<?=21>76?D?>I1>749@1>31B;1>  <5;DB?>1D?=894B?75>41@1D25B5;C9D1C9;5D9>7;1D
1;921D DB1>C9C9 41B9 &   ;5 &   DB1>C9C9 ;5 5>5B79I1>7<5298D9>7791;921D@5>5=21;1>*5>DE;1>
=5BE@1;1>45B5D'1C385> 6B5;E5>C96?D?>3181I1I1>749C5B1@?<581D?=894B?75>
 1B9 29<1>71> ;E1>DE= ;5 25B1@1;18 DB1>C9C9 I1>7 171B5<5;DB?>25B5;C9D1C941B9& ;5D9>7;1D& 
=5>781C9<;1>@1>:1>775<?=21>7 
L41B945B5D
 D?= 894B?75> 49D5=21; 45>71> 5<5;DB?> I1>7
#I=1> =5=9<9;95>5B79 5,*5>DE;1>@1>:1>775<?=21>7
 1B929<1>71>;E1>DE=;525B1@1;18DB1>C9C9I1>7=5>7  B1491C9I1>749@1>31B;1>71C894B?75>
81C9<;1>@1>:1>775<?=21>7 L41B945B5D1<=5B

B. Atom Berelektron Banyak


1. Kelemahan Teori Atom Bohr
"5B1>7;1 41C1B D5?B9 1D?= ?8B C525>1B>I1 =5>713E ;5@141 =?45<
1D?= (ED85B6?B4
525B1@1 ;5<5=181> D5?B9 1D?= ?8B I1>7 41@1D 49C5=@EB>1;1>
C589>771 41@1D =5>I9>7;1@ =9CD5B9 D5>D1>7 1D?= 141<18 C521719 25B9;ED
 *5?B9 1D?= ?8B D941; 41@1D =5>:5<1C;1> C531B1 B9>39 D5>D1>7 71B9C
C@5;DBE= *5BED1=1 @5B25411> @1>:1>7 75<?=21>7 41> 9>D5>C9D1C
71B9C C@5;DBE= D5BC52ED
 !E=<18 5<5;DB?> I1>7 D5B<921D 41<1= 1D?= 81>I1 C1DE 5<5;DB?>
C589>771 E>DE; 1D?= 25B5<5;DB?> 21>I1; D941; 41@1D 497E>1;1>
<179 ?>D?8>I1 1D?= 894B?75> =5=9<9;9 C1DE 5<5;DB?> 41> 71I1
5<5;DB?CD1D9C I1>7 141 81>I1 71I1 D1B9;=5>1B9; 1>D1B1 9>D9 1D?=
41> 5<5;DB?> 41@E> E>DE; 1D?= I1>7 =5=9<9;9 <5298 41B9 C1DE
5<5;DB?> C5<19> 71I1 D1B9;=5>1B9; =1C98 141 71I1 D?<1; 1>D1B1
5<5;DB?> I1>7 C1DE 41> 5<5;DB?> I1>7 <19> 6/8 =5>71219;1> 71I1
D?<1; 9>9
 D?=1D?= 25B712E>7 =5=25>DE; J1D 1D1E =1D5B9 >D5B1;C9 1>D1B
1D?= =5>I5212;1> C961DC961D I1>7 25B2541 1>D1B1 E>CEB I1>7 C1DE
41>E>CEBI1>7<19>'5>I5212@5B25411>C961DC961DD5BC52EDD5B>I1D1
D941; =1=@E 49D5B1>7;1> ?<58 D5?B9 1D?= ?8B

210 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


 $?45<1D?=?8B=5<1>771B@B9>C9@;5D941;@1CD91>I1>749;5=E;1;1>
?<58 ,09,5),8.
1<1= =5>71D1C9 ;5;EB1>71> D5BC52ED 2525B1@1 69C9;1G1> C5@5BD9
6;09 +, 86.30, &63-.(5. !(;30 8=05 #*/86+05.,8 41> &(85,8
,09,5),8. =5=@5B;5>1<;1> =5;1>9;1 75<?=21>7 1D1E =5;1>9;1
;E1>DE= E>DE; =5>771=21B;1> ;51411> 5>5B79 5<5;DB?> 41<1=  1D?=

2. Bilangan Kuantum
<5;DB?>5<5;DB?> 25B75B1; =5>75<9<9>79 9>D9 41> 49;5<?=@?;;1> ;5
41<1= ;E<9D;E<9D $5>EBED D5?B9 1D?= ?8B E>DE; =5>I1D1;1> @?C9C9
5<5;DB?>81>I149@5B<E;1>C1DE!$&&#-&,-%I19DE29<1>71>;E1>DE=
ED1=1 5B2541 45>71> D5?B9 1D?= =5;1>9;1 ;E1>DE= @141 D5?B9 9>9
5<5;DB?>41<1=CE1DE1D?=4971=21B;1>41<1=5=@1D29<1>71>;E1>DE=
I19DE
 29<1>71> ;E1>DE= ED1=1 C9=2?< &
 29<1>71> ;E1>DE= ?B29D1< C9=2?<  
 29<1>71> ;E1>DE= =17>5D9; C9=2?< %  
 29<1>71> ;E1>DE= C@9> C9=2?< %C
a. Bilangan Kuantum Utama (n)
9<1>71> ;E1>DE= ED1=1 & =5>I1D1;1> 25C1B 5>5B79 D?D1< 41<1=
;E<9D 1D?= 1< 9>9 25B1BD9 E>DE; =5>75<E1B;1> 5<5;DB?> 41B9 ?B29D>I1
49@5B<E;1> C5:E=<18 5>5B79 >5B79 D5B5>418 49=E<19 41B9 ;E<9D "
;5=E491> ;E<9D # $ % & 41> C5D5BEC>I1 D?= 894B?75> =5=9<9;9
5>5B79 D?D1< C5CE19 45>71> @5BC1=11>

 
&  5, M 
&
+>DE; 9?> 5 I1>7 81>I1 =5=9<9;9 C52E18 5<5;DB?> 45>71> 0  
25C1B 5>5B79 D?D1< 5<5;DB?>>I1 141<18

 0 
& 
5,  5, M 
& &
>5B79 D?D1< 5<5;DB?> 41<1= 1D?= 141<18 ;?>CD1> 41> ,*#-&,!++!
?<58 29<1>71> ;E1>DE= & 9<1>71> ;E1>DE= ED1=1 =5=9<9;9 >9<19  
  C541>7;1> >1=1 ;E<9D C5CE19 45>71> 25C1B >9<19 & I19DE
E>DE;& >1=1;E<9D"
E>DE;& >1=1;E<9D#
E>DE;& >1=1;E<9D$
E>DE;&>1=1;E<9D%41>C5D5BEC>I1
1>I1;>I1 5<5;DB?> =1;C9=1< I1>7 41@1D =5>79C9 C5D91@ ;E<9D 41@1D
49DE<9C;1> 45>71> BE=EC
&  45>71>&    M 
$9C1<>I1E>DE;;E<9D#29<1>71>;E1>DE=ED1=1>I1& !14921>I1;>I1
5<5;DB?>=1;C9=1<I1>741@1D=5>79C9;E<9D#141<18   5<5;DB?>

Fisika Atom 211


Informasi Contoh 8.5
untuk Anda D?==5=9<9;9 5<5;DB?>*5>DE;1>14125B1@1;E<9D41>25B1@15<5;DB?>@141
C5D91@;E<9D
Atom adalah partikel yang sangat
kecil sehingga tidak dapat diamati (=()
dengan cahaya tampak. 5B41C1B;1>;?>697EB1C95<5;DB?>BE=EC & 4941@1D;1>;E<9D"=5=9<9;9 5<5;DB?>
Menggambarkan struktur atom ;E<9D#=5=9<9;95<5;DB?>41>5<5;DB?>=5>5=@1D9;E<9DC589>771 ' 
merupakan pekerjaan yang sangat
menarik. Untuk mempelajari atom,
!149@1411D?='D5B41@1D ;E<9D"M#M$
para ahli mempelajarinya dari cahaya
yang diesensikan oleh atom-atom
dari unsur murni. Spektrum cahaya
tersebut mengandung informasi b. Bilangan Kuantum Orbital (  )
tentang struktur, atom, energi
ionisasi, dan lain-lain.
>41D5<18=5>75D18E9218G15<5;DB?>25B?D1C9=5>79D1B99>D91D?=
@141 ?B29D>I1 9<1>71> ;E1>DE= ?B29D1< =5>I1D1;1> =?=5>DE= CE4ED
Information for You 5<5;DB?> I1>7 25B?D1C9 D5B8141@ @?B?C 9>D9 1D?= $5<1<E9 @5BC1=11>
Atom are tiny, and not observable
 *'!&* 25C1B =?=5>DE= CE4ED 5<5;DB?> 141<18
using visible light. Trying to figure out
the structure of atoms is a facinating        M 
task. A major source of information
about atoms comes from a study of
45>71>      
P
M !C
the light emitted by the atoms of a

pure material. The spectrum of the
light give information about atom %9<19   25B71>DE>7 @141 >9<19 29<1>71> ;E1>DE= ED1=1 & I19DE =E<19
structure, ionization energy, etc. 41B9 >?< C1=@19 45>71> & M  1D1E 49>I1D1;1> C521719
 
   &M 
)5D91@ ?B29D1< =5=9<9;9 >1=1 41> 25>DE; D5BD5>DE %1=1 ?B29D1< I1>7
49>I1D1;1> ?<58 >9<19   141<18
  
 49>1=1;1> CE2;E<9D + + *(
    49>1=1;1> CE2;E<9D ( (*!&!($
    49>1=1;1> CE2;E<9D  !-+
    49>1=1;1> CE2;E<9D  -&%&,$
(4)(8 
 =5=@5B<981D;1> 25>DE; C5D91@ ?B29D1< 9<1>71> ;E1>DE=
?B29D1< :E71 C5B9>7 49C52ED 45>71> 29<1>71> ;E1>DE= 1J9=ED

Gambar 8.12
Bentuk-bentuk orbital
(a) Orbital s merupakan sebuah bola;
(b) Orbital p memiliki bentuk
seperti balon yang terpilin dua;
(c) Orbital d memiliki bentuk
seperti empat buah balon yang
terpilin. 1 2 3

Contoh 8.6
*5>DE;1>=?=5>DE=CE4ED5<5;DB?>E>DE;    P
M !C
(=()
5>71>=5>77E>1;1>!,89(4((5@
=1;1

    
 
  !C 
  
 
 P
!C
M 

212 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


"51411> =?=5>DE= CE4ED ?B29D 5<5;DB?> 49>1=1;1> 45>71> CE2;E<9D $(),3

I19DE CE2;E<9D + E>DE; ;51411>  


 CE2;E<9D ( E>DE; ;51411>    $?=5>DE=)E4ED&B29D1<<5;DB?>
CE2;E<9D  E>DE; ;51411>    41> C5D5BEC>I1 '5B81D9;1> $(),3 
 
       
5C1B>I1=?=5>DE=CE4ED?B29D1<5<5;DB?>E>DE;45B5D@5BD1=1I1>7
25B1C1< 41B9 C@5;DBE= I19DE 45B5D + + *( ( (*!&!($  !-+ 41> %1=1
+ (     ! 
CE2;E<9D
 -&%&,$ 141<18
)E2;E<9D +  
 25C1B =?=5>DE= CE4ED>I1

      


)E2;E<9D (    25C1B =?=5>DE= CE4ED>I1

     
 
)E2;E<9D     25C1B =?=5>DE= CE4ED>I1

      
 
)E2;E<9D    25C1B=?=5>DE=CE4ED>I1

      $(),3 1>I1;<5;DB?>@141
  )5D91@)E2;E<9D
12E>71> 29<1>71> ;E1>DE= ED1=1 & 45>71> 29<1>71> ;E1>DE= )E2;E<9D + (   
?B29D1<    291C1>I1 497E>1;1> E>DE; =5>I1D1;1> ;51411> 5<5;DB?>
41<1= CE1DE 1D?= $9C1<>I1 + =5>I1D1;1> ;51411> 5<5;DB?> 45>71> 

&   
C541>7;1> =5>I1D1;1>;51411>5<5;DB?>45>71>& 1>I1;%5
  
41>     45=9;91> C5D5BEC>I1    
1>I1;>I1 5<5;DB?> =1;C9=E= 41<1= CE2;E<9D + 141<18  5<5;DB?>
41<1=CE2;E<9D(141<185<5;DB?>CE2;E<9D141<18
5<5;DB?>CE2;E<9D 1>I1;5<5;DB?>

 
 P21>I1;= 
 141<18  5<5;DB?> 41> C5D5BEC>I1 C5@5BD9 $(),3  
c. Bilangan Kuantum Magnetik (m  )
&<58 ;1B5>1 5<5;DB?> 25B=E1D1> <9CDB9; 75B1; 5<5;DB?> 41@1D
49@5>71BE89 ?<58 =541> =17>5D9; ;921D>I1 5<5;DB?> I1>7 25B75B1;
49 41<1= ?B29D>I1 =5=9<9;9 =?=5> =17>5D9; $?=5> =17>5D9; 41B9
5<5;DB?> 9>9 49>I1D1;1> 45>71> 29<1>71> ;E1>DE= =17>5D9; =  
9<1>71> ;E1>DE= =17>5D9; =5>I1D1;1> 1B18 =?=5>DE= CE4ED Lz
5<5;DB?>!9;149D5D1@;1>1B18=541>=17>5D9;<E1BC5:1:1B45>71>CE=2E 2 = 2
0 ;5=E>7;9>1>   41<1= 1B18 0 49>I1D1;1> 45>71> @5BC1=11> m= 2
 m= 1
m= 0
0  % M  0
m= 1
 –
m= 2
9<1>71> ;E1>DE= =17>5D9; =   =5=9<9;9 >9<19 1>D1B1 M  41>    –2 
$9C1<>I1
E>DE;  
81B71=  
1D1ED5B41@1D ?B29D1<
E>DE;   81B71=  M 
41> 1D1ED5B41@1D ?B29D1< Gambar 8.13
E>DE;   81B71=  M M 
  1D1ED5B41@1D?B29D1< Arah dan besar momentum sudut
5C1B J 41@1D 49<981D @141 (4)(8   Lz untuk  = 2

Fisika Atom 213


z
z z '141 (4)(8   49@5B<981D;1> F5;D?BF5;D?B =?=5>DE= CE4ED
Z  h
2 Z  h

45>71> 29<1>71> ;E1>DE= ?B29D1< D5BD5>DE 9<1>71> ;E1>DE= =17>5D9;
:E71 =5>771=21B;1> ;535>45BE>71> ;54E4E;1> ?B29D1< 49 41<1= BE1>7
Z  h
2
C5@5BD9 D5B<981D @141 (4)(8  
Z  0 Z  0 Z  0
d. Bilangan Kuantum Spin (ms)
Z  h
2
Z  h
2 9<1>71> ;E1>DE= C@9> %C =5>I1D1;1> 1B18 @5B@ED1B1> 5<5;DB?>
0  1 2
Z  h

D5B8141@ CE=2E>I1 C@9> I1>7 41@1D =5>9=2E<;1> =?=5> =17>5D9;

1 2 3 %9<1929<1>71>;E1>DE=C@9>1414E1I19DE%C  E>DE;1B18@ED1B1>
Gambar 8.14
Arah momentum sudut- 5<5;DB?> ;5 ;1>1> 41> %C    E>DE; 1B18 @ED1B1> 5<5;DB?> ;5 ;9B9
sudut orbital s, p, dan d $1C9>7=1C9>7 49DE<9C 45>71> >?D1C9 1B18 @1>18 ;5 1D1C 41> ;5 21G18
(a) orbital hanya memiliki 1
kemungkinan arah; )E2;E<9D + =5=9<9;9 C52E18 ?B29D1< 41> @1<9>7 21>I1; 499C9 4E1 5<5;DB?>
(b) orbital p memiliki 3 )E2;E<9D ( =5=9<9;9 D971 ?B29D1< (H (I (J 41> @1<9>7 21>I1; 499C9 ?<58
kemungkinan; dan
P 5<5;DB?><5;DB?>41<1=CE2;E<9D+(41>41@1D4971=21B;1>
(c) orbital d memiliki 5
kemungkinan. 45>71> 4917B1= ?B29D1< C5@5BD9 (4)(8  
5>41I1>725B@ED1B=5=9<9;9=?=5>DE=CE4ED,5;D?B=?=5>DE=
s
CE4ED I1>7 25B;19D1> 45>71> 29<1>71> ;E1>DE= + 9>9 141<18  I1>7
@1>:1>7>I1
px py pz

  
   M 
d xy dxz dyz d x2y2 d x2y2   
Gambar 8.15 B18 =?=5>DE= CE4ED 49D5>DE;1> ?<58 ;?=@?>5> F5;D?B @141 CE=2E0
Elektron dalam subkulit s, p, dan d.
I19DE CE=2E D571; @141 C9CD5= ;??B49>1D D971 49=5>C9
1 2
 C 45>71>%C  1D1E  M


1=21BC@9>41>F5;D?B=?=5>DE=CE4ED+D1=@1;@141(4)(8 
1 1 $(),3
2 2
"5C9=@E<1>"55=@1D9<1>71>"E1>DE=
3 SZ  h S
4p (4( 6:(90 03(0?(5.07,82,5(52(5
9<1>71>;E1>DE=ED1=1 &   

9<1>71>;E1>DE=?B29D1< 
  >M 
SZ   h
4p 9<1>71>;E1>DE==17>5D9; % M  M M 
   
Gambar 8.16 9<1>71>;E1>DE=C@9> %C  
Arah perputaran dan vektor
momentum sudut S.

Contoh 8.7
*E>:E;;1><18218G1;E<9D=1;C9=E=49D5=@1D9?<585<5;DB?>
(=()
"E<9D=5=9<9;929<1>71>;E1>DE=& 
+>DE;& >9<1929<1>71>;E1>DE=?B29D1<>I1  
41>  
+>DE;  
D5B41@1D    P
  2E18>9<19% 
+>DE;   D5B41@1D    P   2E18>9<19% 
!E=<18 2E18>9<19% 

214 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


+>DE; 2E18%  49D5=@1D9?<58 2E185<5;DB?>!149E>DE;2E18%  49D5=@1D9
?<58P 2E185<5;DB?> Tantangan
(:(:(5 untuk Anda
M E>DE;& 29<1>71>;E1>DE=?B29D1<>I1  
 41>
M E>DE;&29<1>71>;E1>DE=?B29D1<>I1  
  41> 41>C5D5BEC>I1 Tentukan besar momentum sudut
untuk subkulit:
a. f;
*5<18 >41 ;5D18E9 218G1 29<1>71> ;E1>DE= =17>5D9; 5B1D b. g;
c h.
8E2E>71>>I1 45>71> =541> =17>5D9; I1>7 49D9=2E<;1> ?<58 75B1;
5<5;DB?> 21719=1>1 :9;1 1D?= 894B?75> 49D5=@1D;1> 41<1= =541>
=17>5D 8?=?75>  '5B81D9;1> 75B1; 5<5;DB?> 41<1= =541> =17>5D
@141 (4)(8   !9;1 C52E18 5<5;DB?> 25B=1CC1 % 25B75B1; 41<1=
?B29DI1>725B:1B9:1B9*45>71>6B5;E5>C9=?=5>DE=CE4EDI1>749=9<9;9
5<5;DB?> 141<18   %5.*  %5 *  C541>7;1> 1B18 =?=5>DE=>I1
25BCE4ED  D5B8141@CE=2E05C1B>I11BECI1>7D9=2E<1;921D75B1;1> Z
L
5<5;DB?> 494569>9C9;1> C521719 21>I1;>I1 =E1D1> I1>7 =5>71<9B D91@
)
45D9; !149 1BEC I1>7 49D9=2E<;1> 75B1;1> 5<5;DB?>    )    

>41:E71=5=181=9218G175B1;1>5<5;DB?>:E71=5>9=2E<;1>=541>
=17>5D 9>71D =541> =17>5D 49 C5;9D1B 1BEC <9CDB9; "5D9;1 49 D5=@1D
5<5;DB?>21>I1;4925B9;1>=541>=17>5DI19DE=541>=17>5D41B9<E1B
=1;11;1>D5B:1499>D5B1;C91>D1B14E1=17>5D49D5=@1D9>9 =@<9;1C9>I1 Gambar 8.17
141<18 41@1D =5=25B9;1> D?BC9  I1>7 =5>I5212;1> 75B1;1> 5<5;DB?> Gerak elektron dalam medan
25BE218 5C1B>I1 D?BC9 1;921D =541> =17>5D  141<18 magnet B.

  P M 


45>71>
   M 
"5D5B1>71>
 =?=5>=17>5D9;
   <E1C 41B9 2941>7 5<5;DB?>
&<58;1B5>1 M41>  B >4141@1D=5>E<9C;1>

     
   * M  
*    M 
  %  *   %  

*1>41>571D96=5>E>:E;;1>1B18%25B<1G1>1>45>71>1B18=?=5>DE=CE4ED Z
L
!14925C1B>I1D?BC9I1>749C5212;1>?<58=541>=17>5D 141<18
Lz = me
     C9> M 
  
 % 

*?BC9 9>9<18 I1>7 =5=ED1B ?B29D 5<5;DB?> C589>771 25BE218 1B18
'5B81D9;1> (4)(8   I1>7 =5<E;9C;1> ?B29D?B29D 5<5;DB?> 41>
@5B81D9;1> @5BE2181> 1B18 @ED1B1>>I1 E>DE; =5>75D18E9 25B1@1
;5=E>7;9>1>@5BE2181>75B1;1>5<5;DB?>41@1D;9D1<981D=5<1<E95>5B79 Gambar 8.18
=17>5D9; 41B9 @5>71BE8 75B1;1> 5<5;DB?> 41B9 =541> =17>5D <E1B  Arah momentum sudut elektron.
5C1B 5>5B79 =17>5D =5=5>E89 @5BC1=11>

    3?C     3?C


 
%
 

Fisika Atom 215



5C1B1> % 49>1=1;1> @5=21>49>7 79B?=17>5D9; /*'%&,!

*,!'
'5B81D9;1> (4)(8   1=21B D5BC52ED =5>E>:E;;1> 218G1
%
3?C    C589>771;9D1@5B?<58

% 
    3?C        
 
%  %
    
  
  %  % M 
  
&<58 ;1B5>1 %5 =5=9<9;9 2525B1@1 >9<19 41> 25BC961D 49C;B9D 5>5B79
9>D5B1;C9 =541> =17>5D9; 9>9 :E71 =5=9<9;9 2525B1@1 >9<19



% 



% 
)521719 3?>D?8 :9;1 29<1>71> ;E1>DE=    5>5B79 5<5;DB?> 1;1>
=5>71<1=9 @5BE2181> C521719 25B9;ED
  
"5D9;1 %5   5>5B79 5<5;DB?> =5>:149 D?D  5<5;DB?> 1G1< M   
 %  
"5D9;1 %5 
 5>5B79 5<5;DB?> D5D1@ D941; 25BE218
  
"5D9;1 %5  M  5>5B79 5<5;DB?> =5>:149 D?D  5<5;DB?> 1G1<    % 
 
!149 D9>7;1D 5>5B79 5<5;DB?> @5318 =5>:149  21791> +>DE;   
5>5B79 5<5;DB?> 1;1> @5318 =5>:149  21791> C5CE19 45>71> >9<19 %
9>9<18 @5>D9>7>I1 29<1>71> ;E1>DE= =17>5D9; 41<1= =5>5>DE;1> 75B1;
?B29D 5<5;DB?>
'5318>I1 D9>7;1DD9>7;1D 5>5B79 9>9 D5<18 491=1D9 ?<58 ',,4(5
=5<1<E9 5;C@5B9=5>>I1 1 =5>71=1D9 C@5;DBE= 1D?= 894B?75> ;5D9;1
Gambar 8.19
Terpecahnya garis spektrum
4925B9 =541> =17>5D9; ;E1D D5B>I1D1 71B9C71B9C C@5;DBE= I1>7 491=1D9
akibat medan magnet. @5318 =5>:149 2525B1@1 21791>
'5318>I171B9CC@5;DBE=9>9D5B>I1D11;921DDB1>C9C941B9D9>7;1D5>5B79
I1>7 D5B@5318 9DE 41@1D >41 @181=9 @141 (4)(8   '5BE2181>
;539<5>5B79=5=5>E89@5BC1=11>    C589>77141@1D=5=5>71BE89
@1>:1>775<?=21>7=5<1<E9=5D?454965B5>C91C9   1;1>49@5B?<58


  

D1E 45>71> =5>71=29< >9<19 =ED<1;>I1 49@5B?<58

   M 


216 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Contoh 8.8
9DE>7<18@5BE2181>@1>:1>775<?=21>76?D?>I1>7D5B:1491;921DDB1>C9C941B9 (;5
+1@129<11D?=894B?75>49D5=@1D;1>41<1==541>=17>5DC525C1B 
*
(=()

           


 M    M 
 
&  &


!149@1>:1>775<?=21>7I1>749@1>31B;1>141<18

 
  P
  !C  P
 = C    P
=

 5,   P
  ! 5, 
'5BE2181>5>5B79     P
M ! * 
* P
M !
!14925B41C1B;1>!,89(4((5@ 49@5B?<58


   
  P
 =   P
M !  P
M =
 P
  !C  P
 = C 

3. Sifat Atom
)961DC961D CE1DE E>CEB 41@1D 491=1D9 45>71> =5<981D CDBE;DEB
1D?=>I1)ECE>1>5<5;DB?>41<1=CE1DE1D?=41@1D49@1;19C52171941C1B
E>DE; =5>75D18E9 C961DC961D 1D?= D5BD5>DE '141 C521791> E>CEB ;E<9D
;E<9D 1D?= 141 I1>7 D5B9C9 @5>E8 5<5;DB?> 41> 141 I1>7 ;?C?>7 "E<9D
I1>7 D941; @5>E8 D5B9C9 5<5;DB?> 25B141 @141 ;E<9D @1<9>7 <E1B <5;DB?>
@141 ;E<9D D5B<E1B 9>9 49>1=1;1> $#,*'& .$&+!
'5>79C91> 5<5;DB?> 49=E<19 41B9 D9>7;1D 5>5B79 D5B5>418 "?>697EB1C9
I1>7=1>D1@D5B41@1D@141CE2;E<9DI1>7D5B9C9@5>E8!9;1CE2;E<9DD5<18
D5B9C9 @5>E8 C9C1 5<5;DB?> 1;1> =5>79C9 CE2;E<9D C5<1>:ED>I1 $9C1<>I1 elektron dilepas
141 C1DE 5<5;DB?> I1>7 D5B9C9 @141 CE2;E<9D D5B<E1B =1;1 5<5;DB?> 9>9
35>45BE>7 =E418 <5@1C CE@1I1 1D?= =5>:149 CD129< '5<5@1C1> 5<5;DB?>
9>9 41@1D D5B:149 45>71> 31B1 25B9;1D1> 45>71> 1D?= <19> Na

Na

)521719 3?>D?8 1D?= %1 I1>7 =5=9<9;9 ;?>697EB1C9

+ ( + 1 2
+
  
   Gambar 8.20
(a) Atom Na, kulit terluarnya terisi
"E<9D  D5B49B9 1D1C CE2;E<9D + ( 41>  1B9 ;?>697EB1C9 1D?= %1 @141 satu elektron.
(b) Atom Na yang stabil setelah
(4)(8 
 D5B<981D 81>I1 141 C1DE 5<5;DB?> I1>7 =5>79C9 ;E<9D  melepas elektron terluarnya.
I19DE@141?B29D++>DE;=5>:149CD129<1D?=%135>45BE>7=5<5@1C;1>
C1DE 5<5;DB?> D5B<E1B>I1 I1>7 D5B41@1D @141 ;E<9D  )521<9;>I1 :9;1
@141 CE2;E<9D D5B<E1B ;5;EB1>71> C1DE 5<5;DB?> E>DE; =5>:149 CD129<
1D?= 9>9 35>45BE>7 =E418 =5>5B9=1 C1DE 5<5;DB?> 41B9 <E1B Mn Na

'5B81D9;1>:E71(4)(8
'1411D?= $>;E<9DD5B<E1B>I1I19DE
;E<9D  D5B9C9  5<5;DB?> "E<9D  D5B9C9 =1;C9=1<  5<5;DB?> 25B1BD9 e
D5B41@1D ;5;EB1>71>  5<5;DB?> C589>771 1D?= $> 35>45BE>7 =5>5B9=1 1 2
C1DE 5<5;DB?> 41B9 1D?= <19> CE@1I1 =5>:149 CD129< D?= %1 41> $> Gambar 8.21
41@1D 25B712E>7 =5>:149 =?<5;E< I1>7 CD129< ;1B5>1 @141 C5D91@ 1D?= (a) Atom Mn menerima elektron
1;1> =5=9<9;9 ;E<9D 1D1E CE2;E<9D I1>7 D5B9C9 @5>E8 ?<58 5<5;DB?> dari atom Na.
(b) Atom Na yang tidak stabil.

Fisika Atom 217


1B9 EB191> D5BC52ED 41@1D 491=29< ;5C9=@E<1> 218G1 1D?=1D?=
35>45BE>7 E>DE; =5=9<9;9 ;?>697EB1C9 C5@5BD9 71C =E<91 I19DE =5=9<9;9
;51411> I1>7 CD129< 45>71> 31B1 =5<5@1C 1D1E =5>5B9=1 5<5;DB?>

4. Sistem Periodik
Tantangan )9CD5= @5B9?49; E>CEBE>CEB 49CECE> 25B41C1B;1> ;5>19;1> >?=?B
untuk Anda 1D?= 1D1E 25B41C1B;1> :E=<18 5<5;DB?> )9CD5= @5B9?49; 25BDE:E1>
=5>:5<1C;1>C961DE>CEBE>CEB@141@5B9?49;41>7?<?>71>D5BD5>DEC5BD1
Jelaskan sifat-sifat yang dimiliki atom
berikut ini. =5>:5<1C;1>=5>71@1E>CEBE>CEB41<1=C1DE@5B9?45=5=9<9;9C961DI1>7
1. 40
Ca
25B2541 1>D1B1 7?<?>71> I1>7 C1DE 41> 7?<?>71> I1>7 <19>>I1
+>CEBE>CEB 7?<?>71> 1<;1<9 41> 1<;1<9 D1>18 ;54E1>I1 D5B=1CE;
20

7?<?>71> + ;1B5>1 41<1= ;?>697EB1C9 5<5;DB?> 491;89B9 45>71> CE2;E<9D +


30
2. 31 Ga

3. 80
35 Br !1B9:1B91D?=49C525<18;9B9B5<1D96<529825C1B4921>49>7;1>45>71>E>CEB
E>CEB C525<18 ;1>1>>I1 41>I1 5<5;DB?> D5B<E1B 9>9 =5=25B9;1> C961D
;?>4E;D?B <9CDB9; I1>7 219; "5B51;D961>>I1 3E;E@ D9>779 E>DE; 25B51;C9
45>71>E>CEB<19>D5BED1=145>71>E>CEB7?<?>71>81<?75>;1B5>1I1>7
C1DE =E418 =5<5@1C;1> 5<5;DB?> 41> I1>7 <19> =5=9<9;9 ;535>45BE>71>
25C1B E>DE; =5>5B9=1 5<5;DB?>
+>CEBE>CEB7?<?>71>(I1>7D941;D5B9C9@5>E8?<585<5;DB?>41<1=
;?>697EB1C9>I1 D5B<981D ;5;EB1>71> 5<5;DB?> E>DE; =5=9<9;9 ;?>697EB1C9
C5@5BD9 71C =E<91 !9;1 >41 @5B81D9;1> 7?<?>71> 81<?75> E>CEBE>CEB
9>9 35>45BE>7 =E418 =5>1>7;1@ 5<5;DB?> E>DE; =5=25>DE; C5>I1G1
9;1D1;1> E>CEBE>CEB D5BC52ED =5=9<9;9 ;5B51;D961> I1>7 D9>779
4921>49>7;1> 45>71> E>CEB 7?<?>71> ( <19>>I1
?<?>71>71C=E<91=5=9<9;9;?>697EB1C95<5;DB?>I1>7CE418@5>E8
@141 ;E<9D D5B<E1B>I1 "535>45BE>71> =5>1>7;1@ 1D1E =5>5B9=1
5<5;DB?> C1>71D ;539< 1< 9>9 =5>I5212;1> E>CEB 71C =E<91 D941;
=5=25>DE; C5>I1G1 45>71> E>CEB <19>
'B9>C9@ '1E<9 1DEB1> E621E 41> ;19418 E>4 C1>71D =5=21>DE
E>DE; =5=181=9 ;5D5B1DEB1> CECE>1> 5<5;DB?> 1D1E CE2;E<9D 41<1=
416D1B 25B;1<1 "?>697EB1C9 5<5;DB?> 41<1= 1D?= 141<18 CECE>1>
5<5;DB?> 41<1= 1D?= C5CE19 45>71> D9>7;1D 5>5B79>I1 1<1=
@5=2181C1> 9>9 1;1> >41 D9>:1E ;?>697EB1C9 5<5;DB?> @5B CE2;E<9D
5>71>;?>697EB1C95<5;DB?>D5BC52ED41@1D49;5D18E929<1>71>;E1>DE=
I1>7 25B;19D1> 41> C961DC961D>I1 41@1D 49;5D18E9 41B9 :E=<18 5<5;DB?>
D5B<E1B DEB1> @5>E<9C1> ;?>697EB1C9 5<5;DB?> 25B41C1B;1> 81<81<
1s 25B9;ED 9>9
2p
a. Aturan Aufbau
2s
$5>EBED 1DEB1> E621E 5<5;DB?> 41<1= CE1DE 1D?= 1;1> =E<19
3s 3p 3d =5>79C9 CE1DE ?B29D1< 41B9 D9>7;1D I1>7 5>5B79>I1 @1<9>7 B5>418 C1=@19
4s 4p 4d 4f I1>7@1<9>7D9>779*91@D9>7;1D1>5>5B79499C95<5;DB?>C521>I1;=E>7;9>
C1=@19@5>E8*91@;1<9;51411>&  @5>E8;51411>25B9;ED>I1=E<19
5p
5s 5d
499C945=9;91>C5D5BEC>I1'B9>C9@@5>79C91>9>941@1D4971=21B;1>41<1=
6s 6p 6d 25>DE; 4917B1= @141 (4)(8 


7s
'5B81D9;1> 8E2E>71> 29<1>71> ;E1>DE= ED1=1 & 41> 29<1>71>
;E1>DE= ?B29D1< 1D1E 1J9=ED    C521719 25B9;ED +BED1> D9>7;1D 5>5B79
C5CE19 45>71> EBED1> 1B18 @1>18 I19DE
Gambar 8.22
Pengisian elektron menurut
+ + ( + (+ (+(+45>71>
aturan Aufbau. +   5<5;DB?>(  5<5;DB?> 
5<5;DB?>  5<5;DB?>

218 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


)521719 3?>D?8 @5B81D9;1> 31B1 @5>E<9C1> ;?>697EB1C9 5<5;DB?>
25B9;ED
 D?==5=9<9;9>?=?B1D?=25B1BD941<1=@141C5D91@1D?=>I1
D5B41@1D 5>1= 5<5;DB?> C589>771 ;?>697EB1C9>I1   +  +  ( 
 D?= " =5=9<9;9 >?=?B 1D?=  25B1BD9 @141 C5D91@ 1D?=>I1
D5B41@1D  5<5;DB?> C589>771 ;?>697EB1C9 5<5;DB?>>I1 "  +  +
( +  (+ 
 D?= ? =5=9<9;9 >?=?B 1D?=  25B1BD9 @141 C5D91@ 1D?=>I1
D5B41@1D  5<5;DB?> C589>771 ;?>697EB1C9 5<5;DB?>>I1 ?  +  +
( +  (+  
1B1 @5>E<9C1> D5BC52ED 3E;E@ @1>:1>7 C589>771 81BEC 49<1;E;1>
@5>I9>7;1D1> 25B41C1B;1> ;?>697EB1C9 71C =E<91 I19DE

5  +

%5  +  +  (

B  +  +  ( +  (

"B  +  +  ( +  (+  
(
5>71> 45=9;91> ;?>697EB1C9 5<5;DB?> @141 3?>D?8 D5BC52ED
49C9>7;1D C521719 25B9;ED

  +  +  ( 49C9>7;1D 5 +  (

"  + +  (  + ( +
   
49C9>7;1D B +

?  + +  (  + ( +  49C9>7;1D B  +
     

c. Aturan Hund
$5>EBED;5+41<1=?B29D1<I1>7C5D9>7;1D5<5;DB?>5<5;DB?>D941;
2?<58 25B@1C1>71> C525<E= C5<EBE8 ?B29D1< C5D9>7;1D D5B9C9 ?<58 C52E18
5<5;DB?> '5>5=@1D1> 5<5;DB?> @141 ?B29D1< (   I1>7 =5=9<9;9 D9>7;1D
5>5B79 I1>7 C1=1 @141 CE2;E<9D I1>7 C1=1 =1C9>7=1C9>7 499C9 45>71>
C1DE5<5;DB?>D5B<5298418E<E45>71>1B18C@9>I1>7C1=121BE;5=E491>
499C9 45>71> 5<5;DB?> 25B9;ED>I1 45>71> 1B18 I1>7 25B<1G1>1>
1< 9>9 25B1BD9 C5=E1 5<5;DB?> 25B=E1D1> C1=1 C589>771 5<5;DB?>
1;1> =5>5=@1D9 ?B29D1< I1>7 =1C98 ;?C?>7 C525<E= 25B@1C1>71>
$9C1<;1> 1D?=  45>71> >?=?B 1D?=  41> ;?>697EB1C9 5<5;DB?>>I1
+  +  (   4917B1= ;?>697EB1C9 5<5;DB?>>I1 141<18
2E;1>
c. Asas Larangan Pauli
$5>EBED&63-.(5.!(;3041<1=CE1DE1D?=D941;2?<581415<5;DB?>
I1>7=5=9<9;9;55=@1D29<1>71>?B29D1<41>=17>5D9;I1>7C1=19<1>71>
;E1>DE= C@9>>I1 81BEC 25B<1G1>1> &   %   41> %C
2E;1>
C1C 9>9 C1>71D @5>D9>7 E>DE; =5=181=9 CDBE;DEB 1D?= 1@1<179 E>DE;
=5>7;1:9 C961DC961D 1D?= 25B5<5;DB?> 21>I1;
)5;1B1>7 D9>:1E 85<9E= 45>71> >?=?B 1D?=  <5;DB?> @5BD1=1
1D?= 85<9E= @141 ;51411> 41C1B =5=9<9;9 89=@E>1> 29<1>71> ;E1>DE=

&     
 %  
 41> %C    <5;DB?> ;54E1 29C1 =5=9<9;9
;5D971 29<1>71> ;E1>DE= &   41> %   C1=1 D5D1@9 29<1>71> ;E1>DE=

;55=@1D %C 81BEC 25B2541 &<58 ;1B5>1 5<5;DB?> @5BD1=1 %C   

5<5;DB?> ;54E1 81BEC<18 %C  M 

Fisika Atom 219


Gambar 8.23
Berdasarkan asas larangan Pauli,
satu orbital maksimum ditempati
dua elektron dengan spin yang
benar salah
berlawanan.
C1C <1B1>71> '1E<9 :E71 =5=21D1C9 C5D91@ ?B29D1< 81>I1 =1=@E
=5>1=@E>7=1;C9=E= 5<5;DB?>41>41<1=C1DE?B29D1<81BEC=5=9<9;9
C@9>45>71>1B1825B<1G1>1>@129<141<1=?B29D1<1415<5;DB?>;5D971
=9C1<>I1 C@9> C51B18 45>71> C@9> 5<5;DB?> @5BD1=1 (4)(8 

;E=@E<1> ;55=@1D 29<1>71> ;E1>DE= 5<5;DB?> ;5D971 @5BC9C C1=1
45>71> 5<5;DB?> @5BD1=1 >9 :5<1C =5<1>7771B 1C1C <1B1>71> '1E<9

5. Spektrum Emisi dan Spektrum Absorpsi


01D @141D =1E@E> J1D 319B @141 CE8E D5BD5>DE 41@1D =5=1>31B;1>
B1491C945>71>@1>:1>775<?=21>7I1>725B25412541@141D9>7;1D5>5B79
I1>7 25B2541 1B9 25B21719 C579 I1>7 41@1D 491=1D9 B1491C9 9>9 41@1D
49D5B1>7;1>?<5841C1BD5?B9;E1>DE=3181I141>D941;25B71>DE>7@141
@5B9>391> @B?C5C B1491C9 9DE C5>49B9 1D1E 41B9 C961D =1D5B91<>I1 *9>7;1D
5>5B79>I1 25B71>DE>7 @141 29<1>71> ;E1>DE=>I1 5B41C1B;1> 81C9<
@5>5=E1> 9>9 41@1D 49C9=@E<;1> 218G1 I1>7 D5B:149 141<18 ;5<1;E1>
;?<5;D96 C5:E=<18 1D?= I1>7 C1<9>7 25B9>D5B1;C9 41B9 ;1B1;D5B9CD9; 1D?=
1D?= 41B9 E>CEBE>CEB D5BD5>DE
a. Spektrum Emisi
'141 ;?>49C9 D5BD5>DE 1D?= 1D1E =?<5;E< @141 71C 25BD5;1>1> B5>418
25B:1B1; B1D1B1D1 3E;E@ :1E8 C589>771 9>D5B1;C9 I1>7 D5B:149 81>I1 C11D
25BDE=2E;1> 1<1= ;51411> C5@5BD9 9>9 4981B1@;1> 218G1 B1491C9 I1>7
49@1>31B;1>=5BE@1;1>;1B1;D5B9C9D9;41B91D?=1D1E=?<5;E<C531B19>49F94E
I1>7D5B41@1D49C1>11<9>9D5B2E;D9C531B15;C@5B9=5>D1<!9;171C1D?=9;
1D1EE1@1D?=9;I1>725BD5;1>1>4921G18D5;1>1>1D=?C65B495;C9D1C9;1>
291C1>I145>71>=5>71<9B;1>1BEC<9CDB9;B1491C9I1>749@1>31B;1>=5=9<9;9
C@5;DBE= I1>7 25B9C9 @1>:1>7 75<?=21>7 D5BD5>DE C1:1
)@5;DBE= 5=9C9 141<18 C@5;DBE= I1>7 4981C9<;1> ?<58 @1>31B1>
75<?=21>75<5;DB?=17>5D9;=9C1<>I13181I1$1D181B9I1>74981C9<;1>?<58
1D?=1D?= 71C CE1DE E>CEB !9;1 3181I1 D12E>7 71C E>CEB 49<5G1D;1> @141
C52E18 @B9C=1 3181I1 1;1> D5BEB19 =5>:149 2525B1@1 71B9C G1B>1 C@5;DBE=
I1>7 C5D91@ C@5;DBE= =5=9<9;9 @1>:1>7 75<?=21>7 I1>7 25B2541
+>DE; =5>7EB19;1> 3181I1 71C CE1DE E>CEB 41@1D 497E>1;1> ;9C9
25BE@1 71B9C71B9C @5=9C18 I1>7 C1>71D B1@1D '5B1<1D1> E>DE; =5>7
81C9<;1> C@5;DBE= 5=9C9 41@1D 49<981D @141 (4)(8 

$9C1<>I1 3181I1 I1>7 49@1>31B;1> 9DE 4981C9<;1> ?<58 1D?=1D?=
  kisi 71C 894B?75> <5;DB?> @141 1D?= 71C 1;1> D5B5;C9D1C9 ;5 D9>7;1D 5>5B79
I1>7 <5298 D9>779 :9;1 =5>41@1D D1=2181> 5>5B79 41B9 <E1B $9C1<>I1
sumber 41B9 + ;5 + 1D1E ( "5D9;1 5<5;DB?> ;5=21<9 ;5 D9>7;1D 5>5B79 41C1B


celah
1D?= 1;1> =5=1>31B;1> 5>5B79 25BE@1 75<?=21>7 5<5;DB?=17>5D9;
5<?=21>7 5<5;DB?=17>5D9; 9>9 =5<5G1D9 35<18 C5=@9D ;5=E491> ?<58
;9C9 1;1> 49EB19;1> =5>:149 2525B1@1 G1B>1 )5D5<18 ;5<E1B 41B9 ;9C9
@141 <1I1B 1;1> D1=@1; 71B9C71B9C 25BG1B>1 I1>7 C5D91@ G1B>1 C5CE19
spektrum 45>71> 5>5B79 D5BD5>DE
*941; C5=E1 G1B>1 C@5;DBE= 1;1> =E>3E< @141 C5D91@ C@5;DBE=
CE1DE E>CEB D5D1@9 81>I1 G1B>1G1B>1 D5BD5>DE C1:1 I1>7 1;1> =E>3E<
Gambar 8.24
Proses untuk menghasilkan +>DE; C5D91@ E>CEB 1;1> =5=1>31B;1> C@5;DBE= I1>7 25B<19>1> 1<
spektrum emisi 9>9<18 I1>7 =5=2541;1> E>CEB I1>7 C1DE 41> E>CEB I1>7 <19>

220 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


5B41C1B;1>@5BC1=11>@1>:1>775<?=21>7I1>7CE418>41;5>1<
6B5;E5>C9C521>49>745>71>,,(&/*(E=EC1>@1>:1>775<?=21>7
41@1D 49DE<9C;1>
   
 & &  M 
 
"5D5B1>71>
 D5D1@1>(I425B7 
P
 =
 @1>:1>7 75<?=21>7 5<5;DB?=17>5D9; =
&  29<1>71> ;E1>DE= ED1=1
)@5;DBE= 5=9C9 141 D971 =131= I19DE +(#,*-% *!+ +(#,*-% (!,
41> +(#,*-% #'&,!&-
 #7,2:8;4 (809
)@5;DBE= 71B9C 4981C9<;1> ?<58 71C71C 25BD5;1>1> B5>418 I1>7
49@1>1C;1> )@5;DBE= 9>9 D5B49B9 1D1C 71B9C71B9C 3181I1 =?>?;B?=1D9;
45>71> @1>:1>7 75<?=21>7 D5BD5>DE '1>:1>7 75<?=21>7 3181I1 I1>7
D5B41@1D 41<1= C@5;DBE= =5BE@1;1> ;1B1;D5B9CD9; 41B9 E>CEB I1>7
=5>781C9<;1> C@5;DBE= D5BC52ED ;921D @5=1>1C1> 1D?= 71C 1;1>
=5>I5B1@ 5>5B79 C589>771 25B141 41<1= ;51411> D5B5;C9D1C9 1<1=
;51411> 9>9 1D?= 71C D941; CD129< 41> 1;1> 25BEC181 ;5 ;51411> 41C1B
45>71> =5=1>31B;1> 6?D?> 25BE@1 75<?=21>7 5<5;DB?=17>5D9;

 #7,2:8;4 !0:(
)@5;DBE=@9D14981C9<;1>?<5871C41<1=;51411>=?<5;E<5B=9C1<>I1
71C   &  %  41> & )@5;DBE= I1>7 4981C9<;1> 25BE@1 ;5<?=@?;
71B9C71B9C I1>7 C1>71D B1@1D C589>771 =5=25>DE; @9D1@9D1
 #7,2:8;4 65:05;
)@5;DBE= ;?>D9>E 141<18 C@5;DBE= I1>7 D5B49B9 1D1C 3181I1 45>71>
C5=E1 @1>:1>7 75<?=21>7 G1<1E@E> 45>71> 9>D5>C9D1C I1>7 25B2541
)@5;DBE= ;?>D9>E 4981C9<;1> ?<58 J1D @141D J1D 319B 41> 71C I1>7
25BD5;1>1>D9>77941>25B@9:1B5B@9:1B>I125>DE;J1DJ1DD5BC52ED;1B5>1
=5=9<9;9 1D?= I1>7 25B:1B1; B5<1D96 <5298 ;539< C1DE 41> I1>7 <19>>I1
C589>771 C1<9>7 25B9>D5B1;C9 ;921D>I1 D9>7;1DD9>7;1D 5>5B79 1D?=
25B75C5B E>DE; =5=5>E89 1DEB1> '1E<9
b. Spektrum Absorpsi
)@5;DBE= 12C?B@C9 141<18 C@5;DBE= I1>7 D5B:149 ;1B5>1 @5>I5B1@1>
@1>:1>7 75<?=21>7 D5BD5>DE 41B9 CE1DE 3181I1 )@5;DBE= 12C?B@C9 D5B49B9
1D1C C545B5D1> 71B9C 89D1= @141 C@5;DBE= ;?>D9>E '5>I5B1@1> D5B8141@
@1>:1>775<?=21>7D5BD5>DED5B:149@1416?D?>I1>7=5=9<9;95>5B79I1>7
D5@1D C1=1 41> C5<9C98 5>5B79 1>D1B1 D9>7;1D 5;C9D1C9 41> D9>7;1D 41C1B
)@5;DBE= 12C?B@C9 4981C9<;1> :9;1 3181I1 @ED98 49<5G1D;1> @141
D12E>7I1>725B9C91D?=1D?=71CCE1DEE>CEBI1>7;5=E491>1D?=1D?=
D5BC52ED 1;1> =5>I5B1@ =5>712C?B@C9 C521791> 3181I1 @ED98 1B9C
71B9C I1>7 4981C9<;1> C5CE19 45>71> 71B9C71B9C @141 C@5;DBE= 5=9C9 !9;1
;54E1C@5;DBE=9>94945;1D;1>1;1>D1=@1;71B9C71B9C75<1@41>D5B1>7
?>D?8 C@5;DBE= 12C?B@C9 141<18 C@5;DBE= $1D181B9 )531B1
C5@9>D1C C@5;DBE= $1D181B9 D1=@1; C5@5BD9 C@5;DBE= ;?>D9>E ;1>
D5D1@9:9;14935B=1D91;1>D1=@1;71B9C71B9C75<1@D5B1>7I1>749C52ED
*!+*!+*-& '*41>I1*!+*!+*-& '*49C5212;1>3181I1
@ED98 41B9 21791> 9>D9 $1D181B9 49C5B1@ ?<58 1D?=1D?= 41> =?<5;E<
=?<5;E< 71C 41<1= 1D=?C65B $1D181B9 =1E@E> 1D=?C65B E=9 1791>
$1D181B9I1>725BCE8EC5;9D1B

 ?41@1D=5>9=2E<;1>C@5;DBE=

Fisika Atom 221


(4)(8 
 =5=@5B<981D;1> 2171> 41> @5B1<1D1> C@5;DBE=
 12C?B@C9 5B41C1B;1> 81C9< @5B3?211> 41> 81C9< 5;C@5B9=5> 49@5B?<58
 ;5C9=@E<1>218G1:9;1J1D25B@5>41B25B1491C9 =5=1>31B;1>C@5;DBE=
cahaya 5=9C9 =5BE@1;1> J1D I1>7 219; E>DE; =5>712C?B@C9 C@5;DBE=>I1
putih atom-atom
gas
celah
1B9CC@5;DBE=1D?=894B?75>D5B49B91D1C2525B1@145B5DI19DE45B5D
 #I=1>> 45B5D 1<=5B 45B5D '1C385> 45B5D B13;5DD 41> 45B5D '6E>4
5B5D45B5D D5BC52ED =5=5>E89 @5BC1=11>
 0    
 & &  M 
 
kisi "5D5B1>71>
0>?=?B1D?=


6. Energi Ionisasi, Afinitas Elektron, dan Elektron Valensi


)E1DE 1D?= 1;1> 25B9;1D1> 45>71> 1D?= <19> ;1B5>1 141>I1 61;D?B
61;D?B D5BD5>DE "5=1=@E1> CE1DE 1D?= E>DE; 25B9;1D1> 45>71> 1D?=
spektrum <19> 49D5>DE;1> ?<58 ;51411> :E=<18 5<5;DB?> D5B<E1B>I1 <5;DB?>
=5=9<9;9;535>45BE>71>E>DE;=5=25>DE;CECE>1>I1>7CD129<CECE>1>
Gambar 8.25
Proses untuk menghasilkan 71C =E<91 525B1@1 61;D?B I1>7 =5=5>71BE89 1D?= E>DE; =5<5@1C;1>
spektrum absorpsi 1D1E =5>79;1D 5<5;DB?> 141<18 C521719 25B9;ED
a. Energi Ionisasi
!9;1CE1DE1D?=D5B41@1DC1DE5<5;DB?>49<E1BCE2;E<9DI1>7=1>D1@
5<5;DB?> 35>45BE>7 =E418 =5<5@1C;1> 9;1D1>>I1 171B =5=9<9;9
;?>697EB1C9 C5@5BD9 71C =E<91 +>DE; =5<5@1C;1> 5<5;DB?> D5B<E1B>I1 9>9
49@5B<E;1> 5>5B79 I1>7 49C52ED &*! !'&!++! >5B79 9?>9C1C9 E>DE; 1D?=
894B?75> C525C1B  5,
'5>7E;EB1> 5>5B79 9?>9C1C9 @141 E>CEB 41<1= 71C =5=@5B<981D;1>
218G1 41<1= CE1DE @5B9?45 C5=1;9> 21>I1; 5<5;DB?> 41> @B?D?> =1;1
71I1 D1B9;=5>1B9; 5<5;DB?> D5B<E1B 45>71> 9>D9 C5=1;9> 25C1B :1B9:1B9
;539< ;921D>I1 5<5;DB?> CE;1B 49<5@1C C589>771 5>5B79 E>DE; =5<5@1C
5<5;DB?> C5=1;9> 25C1B I1>7 25B1BD9 5>5B79 9?>9C1C9 25C1B
!9;1 :E=<18 5<5;DB?> C549;9D C5@5BD9 E>CEB @141 7?<?>71>  :1B9
:1B9>I1 25C1B 71I1 D1B9; =5>1B9; 5<5;DB?> 45>71> 9>D9 <5298 ;539<
;921D>I1 5>5B79 E>DE; =5<5@1C 5<5;DB?>
energi ionisasi semakin besar D5B<E1B B5<1D96 <5298 ;539< I1>7 25B1BD9 5>5B79
9?>9C1C9>I1 ;539< 1B9 1D1C ;5 21G18 41<1=
energi ionisasi semakin besar

C1DE 7?<?>71> :1B9:1B9 1D?= C5=1;9> 25C1B


1<9>9=5>I5212;1>5<5;DB?>D5B<E1BB5<1D96
=E418 <5@1C 4921>49>7;1> 45>71> 1D?=
I1>7 25B141 49 1D1C>I1 1< 9>9 25B1BD9 41B9
1D1C ;5 21G18 41<1= C1DE 7?<?>71> 5>5B79
9?>9C1C925B;EB1>7'5BE2181>5>5B799?>9C1C9
41<1= D125< @5B9?49; 41@1D 49<981D @141
(4)(8 

?<?>71>  41<1= CECE>1> 25B;1<1
E>CEBE>CEB C5@5BD9 71=21B 49C52ED :E71
7?<?>71>1<;1<9I1>7=5<9@ED9#9%1"(2
C41>B+>CEBI1>7@1<9>7C549;9D141<18
Gambar 8.26 6B1>C9E= B C5212 25BC961D B149?1;D96 C589>771 =E418 25BE218 =5>:149
Perulangan sifat pada sistem E>CEB <19>
periodik

222 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


)961DC961D ;9=91 E>CEB 1<;1<9 141<18 81>I1 =5=9<9;9 C1DE 5<5;DB?> 49
;E<9D D5B<E1B 1@1D<18 49D5B;1 218G1 E>CEBE>CEB 9>9 =5=9<9;9 5>5B79
9?>9C1C9I1>7B5>418C1>71D=E418=5<5@1C;1>5<5;DB?>)5=1;9>25C1B
:1B9:1B91D?=5>5B799?>9C1C9>I1C5=1;9>B5>4185>71>;1D1<19>E>CEB
E>CEB 1<;1<9 9>9 C1>71D B51;D96 1D1E =E418 C5;1<9 =5=25>DE; C5>I1G1
+>CEBE>CEB 9>9 =E418 C5;1<9 25B51;C9 45>71> ?;C975> 49 E41B1 DE<18
C5212>I1 <?71=<?71= 1<;1<9 81BEC 49C9=@1> 41<1= =9>I1; D1>18 41>
D941; 2?<58 49291B;1> <1=1 49 E41B1 D5B2E;1
b. Afinitas Elektron
!&!,+$#,*'&$ &*!/&!$(+#&"!#+-,-,'%%&&#(
+- $#,*'&D?=1D?=I1>7=5=9<9;971I1D1B9;=5>1B9;1>D1B9>D9>I1 $(),3
;539< =5>E>:E;;1> 218G1 169>9D1C 5<5;DB?>>I1 :E71 ;539< 1<81< I1>7 69>9D1C525B1@1+>CEB
=5=5>71BE89 25C1B ;539<>I1 169>9D1C 5<5;DB?> 141<18 :E=<18 =E1D1>
41<1= 9>D9 :1B1; 1>D1B 9>D9 41> :E=<18 5<5;DB?> 41<1= 1D?= -050:(9
%59;8
3,2:8652463
1<1= C1DE 7?<?>71> 41B9 1D1C ;5 21G18 81B71 169>9D1C 5<5;DB?>
C5=1;9>;539<1<1=C1DE@5B9?4541B9;9B9;5;1>1>81B71169>9D1C5<5;DB?>  M
C5=1;9>25C1BD?=1D?=I1>7C5=1;9>=E418=5>1>7;1@5<5;DB?>1;1> #9 M
=5=9<9;981B71169>9D1C5<5;DB?>I1>7C5=1;9>25C1B+>DE;=5>771=21B;1> %1 M
D9>7;1D ;5=E4181> CE1DE 1D?= =5>1>7;1@ 5<5;DB?> 497E>1;1> 25C1B1>  M 
5<5;DB?>571D9F9D1C 1D1E ;55<5;DB?>571D961> )E1DE E>CEB I1>7 =5=9<9;9  M 
5>5B79 9?>9C1C9 D9>779 =5=9<9;9 5<5;DB?>571D9F9D1C D9>779 BD9>I1 =5=9<9;9 )9 M 
;535>45BE>71> 25C1B E>DE; =5>1>7;1@ 5<5;DB?> % M
+>CEB I1>7 =E418 =5<5@1C;1> 5<5;DB?> 41> =5=25>DE; 9?> @?C9D96 ' M
& M 
49>1=1;1> E>CEB I1>7 5<5;DB?@?C9D96 )521<9;>I1 E>CEB I1>7 =E418
 M 
=5>1>7;1@ 5<5;DB?> 41> =5=25>DE; 9?> >571D96 49>1=1;1> E>CEB
< M 

5<5;DB?>571D96'141E=E=>I1E>CEBE>CEBI1>7=5=9<9;95<5;DB?>F1<5>C9 B M 
;EB1>7 41B9 5=@1D 25BC961D 5<5;DB?@?C9D96 41@E> E>CEBE>CEB I1>7 M

=5=9<9;95<5;DB?>F1<5>C9<529841B95=@1D25BC961D5<5;DB?>571D9669>9D1C
Sumber: General Chemistry, 1990
2525B1@1 E>CEB D5B<981D @141 $(),3  
c. Elektron Valensi
<5;DB?> I1>7 @1<9>7 25B@5B1> 41<1= =5>5>DE;1> C961D 9C9;1 41>
"9=91 141<18 5<5;B?> I1>7 25B141 @141 ;E<9D @1<9>7 <E1B <5;DB?> 9>9
291C1 49C52ED $#,*'& .$&+! ;1> D5D1@9 E>DE; ;E<9D I1>7 @5>E8
5<5;DB?>>I1 D941; DEBED C5BD1 41<1= =5>5>DE;1> C961DC961D D5BC52ED
1B9CECE>1>25B;1<1E>CEBE>CEB45>71>C9CD5=@5B9?49;41<1=C1DE
7?<?>71> 1D?=1D?= D5BC52ED =5=9<9;9 5<5;DB?> F1<5>C9 I1>7 C1=1
$9C1<>I11D?=#9I1>7=5=9<9;9 5<5;DB?>C1<18C1DE>I1141<185<5;DB?>
F1<5>C9 5=9;91> 81<>I1 1D?= " =5=9<9;9  5<5;DB?> C1<18 C1DE>I1 Kata Kunci
141<185<5;DB?>F1<5>C9"5C9=@E<1>>I11D?=#941>1D?="I1>725B141 • teori atom Bohr
41<1= C1DE 7?<?>71> =5=9<9;9 C1DE 5<5;DB?> F1<5>C9 • bilangan kuantum utama
• bilangan kuantum orbital
• bilangan kuantum magnetik
Mari Mencari Tahu • bilangan kuantum spin
• prinsip Pauli
1B9@5>5<9D91>D5>D1>7@1BD9;5<CE21D?=9;@1B169C9;1G1>=5>5=E;1>218G1@1BD9;5< • aturan Aufbau
• kaidah Hund
@5>IECE>1D?=9DE2E;1>81>I15<5;DB?>41>>5EDB?>E1D<18DE<9C1>D5>D1>7@1BD9;5< • spektrum emisi
@1BD9;5<CE21D?=9;I1>721BE49D5=E;1>9DE>4141@1D=5>31B99>6?B=1C9>I141B9 • spektrum absorsi
9>D5B>5DC5217193?>D?8>4129C1=5>75D9;;1>AE1B;@141*  &!&I1>7 • garis-garis Praunhoffer
>417E>1;1>>41;E=@E<;1>DE71C9>9@1417EBE41>49C;EC9;1>DE71C9>925BC1=1 • energi ionisasi
• afinitas elektron
7EBE9C9;141>+092;902(525BC1=1D5=1>D5=1>41>7EBE • elektron valensi

Fisika Atom 223


Tes Kompetensi Subbab B
,81(2(53(/7(+();2;3(:0/(5
 *E>:E;;1><18218G1;E<9D  $5>71@1C1DE?B29D1<81>I141@1D49D5=@1D9?<584E1
1 $=1;C9=E=49D5=@1D9?<58 2E185<5;DB?> 5<5;DB?>
2 %=1;C9=E=49D5=@1D9?<58 2E185<5;DB?>  1719=1>1;5C5CE191>1C1C<1B1>71>'1E<941>C9CD5=
 *5>DE;1><185>5B79D?D1<41B9C52E185<5;DB?>@141 @5B9?49;
9?>! E>DE;29<1>71>;E1>DE=ED1=1&   @1;18@5>I5212D5B:149>I1C@5;DBE=12C?B@C941>
 !5<1C;1>1@1I1>7>41;5D18E9D5>D1>7 C@5;DBE=71B9C
1 29<1>71>;E1>DE=ED1=1  !5<1C;1>45>71>C@5;DB?C;?@921719=1>1E>CEB85<9E=
2 29<1>71>;E1>DE=?B29D1< 49D5=E;1>@141$1D181B9
3 29<1>71>;E1>DE=C@9>  *5B1>7;1>5>5B799?>9C1C941<1=C1DE7?<?>71>41>
 $5>71@1 @141 1D?= 25B5<5;DB?> 21>I1; D5B:149 C1DE@5B9?45
@5=9C181>D9>7;1D5>5B7941B9CE2;E<9D45>71>;E<9D
 1719=1>1 169>9D1C 5<5;DB?> %1 4921>49>7;1>
I1>7C1=1 45>71><41>"

Rangkuman
 '5B;5=21>71>=?45<1D?==5<1<E92525B1@1D181@  B5;E5>C975<?=21>75<5;DB?=17>5D9;I1>749C5B1@
C52171925B9;ED 1D1E49@1>31B;1>41B94E1;51411>CD1C9?>5B141<18
M =?45<1D?=5=?;B9DEC   !  
M =?45<1D?=1<D?>
M =?45<1D?=*8?=C?>  <5;DB?>41<1=CE1DE1D?=4971=21B;1>41<1=5=@1D
M =?45<1D?=(ED85B6?B4 29<1>71>;E1>DE=I19DE
M =?45<1D?=?8B M 29<1>71>;E1>DE=ED1=1&
 1<1==5=2E1DD5?B91D?=1<D?>=5>71=29<13E1> M 29<1>71>;E1>DE=?B29D1<  
41C1B41B9 M 29<1>71>;E1>DE==17>5D9; %  
M 5;C@5B9=5> 'B?ECD D5>D1>7 E;E= '5B21> M 29<1>71>;E1>DE=C@9>%C
49>71>*5D1@I1>7=5>I1D1;1>218G1NC5>I1G1  DEB1> @5>E<9C1> ;?>697EB1C9 5<5;DB?> 4941C1B;1>
49CECE>?<58E>CEBE>CEB45>71>@5B21>49>71> @141
D5D1@O M 1DEB1> E621E =5>I1D1;1> 218G1 5<5;DB?>
M 5;C@5B9=5> >D?>95 #1F?9C95B 41> 'B59CD5<I 41<1= CE1DE 1D?= 1;1> =E<19 =5>79C9 CE1DE
D5>D1>7 E;E= #1F?9C95B I1>7 =5>I1D1;1> ?B29D1<41B9D9>7;1DI1>75>5B79>I1@1<9>7B5>418
218G1N=1CC1J1DC525<E=41>C5CE418B51;C9 C1=@19I1>7@1<9>7D9>779
141<18C1=1O M 1DEB1> E>4 =5>I1D1;1> 218G1 5<5;DB?>
 !?C5@8!?8>*8?=C?>=5<1;E;1>5;C@5B9=5>45>71> 5<5;DB?> D941; 2?<58 25B@1C1>71> C525<E=
=5>77E>1;1> D12E>7 C9>1B ;1D?45 I1>7 C549;9D C5<EBE8 ?B29D1< C5D9>7;1D D5B9C9 ?<58 C52E18
49=?4969;1C9 1C9< 5;C@5B9=5> I1>7 49@5B?<58>I1 5<5;DB?>
 M 1C1C<1B1>71>'1E<9=5>I1D1;1>218G141<1=
141<18218G1@5B21>49>71>=E1D1>41>=1CC1 %   CE1DE 1D?= D941; 2?<58 141 5<5;DB?> I1>7
C52171925B9;ED =5=9<9;9;55=@1D29<1>71>;E1>DE=C1=1
 )@5;DBE=5=9C9141<18C@5;DBE=I1>74981C9<;1>?<58
 %   
P
 ;7

@1>31B1>75<?=21>75<5;DB?=17>5D9;
 (?25BD  $9<<9;1> =5<1;E;1> 5;C@5B9=5> D5D5C
 )@5;DBE= 12C?B@C9 141<18 C@5;DBE= I1>7 D5B:149
=9>I1;1C9<5;C@5B9=5>=5>5=E;1>81B71=E1D1> ;1B5>1@5>I5B1@1>@1>:1>775<?=21>7D5BD5>DE41B9
5<5;DB?> 
 P
M 5>71>=5>7712E>7 CE1DECE=25B3181I1
;1> @5>5=E1> *8?=C?> 41> $9<<9;1> 49@5B?<58  >5B79 9?>9C1C9 141<18 21>I1;>I1 5>5B79 I1>7
81B71=1CC15<5;DB?>141<18% P
M ;7 49@5B<E;1>5<5;DB?>D5B<E1BE>DE;<5@1C41B99;1D1>
 >5B795<5;DB?>25B41C1B;1>D5?B9?8B @5>71BE89>D91D?=
 69>9D1C5<5;DB?>141<185>5B79I1>749<5@1C;1>:9;1
%  CE1DE1D?==5>1>7;1@C52E185<5;DB?>
&   1D1E &   5,
 
 & &  <5;DB?>F1<5>C9141<185<5;DB?>I1>7@1<9>725B@5B1>
41<1==5>5>DE;1>C961D9C9;141>"9=91CE1DE1D?=
41>D5B<5D1;@141;E<9D@1<9>7<E1B

224 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Peta Konsep

0902(:64

=5=2181C

F?<EC9$?45< D?=5B5<5;DB?>
D?= 1>I1;

49;5=E;1;1> ?<58 =5=2181C

E;E=
5=?;B9DEC 4941C1B;1> @141 '5B21>49>71> )961D )9CD5= >5B79 ?>9C1C9
*5D1@ D?= '5B9?49; 69>9D1C41>
!?8>1<D?>
<5;DB?>,1<5>C9

!!*8?=C?> =5>41@1D;1> >9<19 4941C1B;1> @141
% 9<1>71>
(?25BD "E1>DE=
49<1>:ED;1> ?<58
$9<<9;1> DEB1>E621E
I19DE
(ED85B6?B4
DEB1>E>4
 +D1=1
%95<C?8B  &B29D1<
C1C#1B1>71>'1E<9
 $17>5D9;
 )@9>

Refleksi
Setelah mempelajari bab ini, tentu Anda telah Sekarang Anda menjadi tahu bahwa rekayasa atom
memahami bagaimana perkembangan model atom untuk dimanfaatkan dalam kehidupan bergantung sekali
sampai terakhir digunakan model atom Bohr. Anda juga pada elektron valensi atom. Coba Anda cari manfaat lain
tentu telah paham bagaimana kedudukan dan sifat yang diperoleh setelah mempelajari bab ini, kemudian
elektron dalam bab inti. Dari semua materi yang ada diskusikan konsep Fisika apa yang terkandung di dalamnya
dalam bab ini, bagian manakah yang menurut Anda sulit bersama teman Anda.
dipahami? Coba Anda diskusikan bersama teman atau
guru Fisika Anda.

Fisika Atom 225


Tes Kompetensi Bab 8
 !030/3(/9(3(/9(:;1(=()(5?(5.7(305.),5(8
 '5B>I1D11>I1>7=5BE@1;1>D5?B91D?==5>EBED1<D?>  
1  4  
141<18 
1 21791>D5B;539<41B9CE1DE1D?=141<185<5;DB?> 
2  5 
2 5<5;DB?>41B9CE1DEE>CEBC1=145>71>5<5;DB?>  
E>CEB<19> 
3 
3 C521791>25C1B=1CC11D?=D5B;E=@E<@1419>D9>I1 
4 1D?= 41B9 CE1DE E>CEB D941; 41@1D 25B712E>7  !9;1;?>CD1>D1(I425B7 
P
 =M @1>:1>7
45>71>1D?=E>CEB<19> 75<?=21>7D5B25C1B@14145B5D#I=1>141<18
5 1D?=41B9E>CEBE>CEBI1>7C1=1=5=9<9;9C961D 1  L 4  L
I1>7C1=1@E<1 2 

L 5  L
 '5B>I1D11> I1>7 D941; 25B8E2E>71> 45>71> =?45< 3  L
1D?=*8?=C?>141<18  "?>C5@=?45<1D?=?8B41>=?45<1D?=(ED85B6?B4
1 1D?=2E;1>@1BD9;5<41B9CE1DEE>CEB 25B254141<1==5>:5<1C;1>
2 =E1D1>@?C9D96D5BC521B=5B1D141<1=9>D91D?= 1 9>D941>5<5;DB?>C52171921791>1D?=
3 5<5;DB?> @141 1D?= D5BC521B =5B1D1 49 1>D1B1 2 :5>9C=E1D1><9CDB9;41<1=1D?=
=E1D1>@?C9D96 3 =1CC11D?=I1>7D5B@EC1D499>D9
4 5<5;DB?>141<1821791>41B91D?=I1>725=E1D1> 4 5>5B795<5;DB?>I1>725B541B=5>75<9<9>799>D9
>571D96 5 @5=1>31B1>75<?=21>75<5;DB?=17>5D9;
5 5<5;DB?> =5=9<9;9 =1CC1 I1>7 C1=1 45>71>  )1<18C1DE;5D5>DE1>?8B41<1==?45<1D?=>I1141<18
=E1D1>@B?D?> 
 )1<18 C1DE @5B>I1D11> 41<1= D5?B9 1D?= =5>EBED 1 5<5;DB?>@141<9>D1C1>CD1C9?>5B>I1=5=1>31B;1>
@5>41@1D(ED85B6?B4141<18 5>5B79
1 1D?=D5B49B91D1C9>D9I1>725B=E1D1>@?C9D9641> 2 5<5;DB?> I1>7 25B@9>418 41B9 <9>D1C1> 45>71>
5<5;DB?>I1>725B=E1D1>>571D96I1>725B75B1; 5>5B79D9>779;5<9>D1C1>45>71>5>5B79I1>7<5298
=5>75<9<9>799>D9 B5>4181;1>=5=1>31B;1>6?D?>
2 81=@9BC5<EBE8=1CC11D?=D5BC521B49C5<EBE8 3 5<5;DB?> @141 <9>D1C1> CD1C9?>5B>I1 =5>I5B1@
21791>1D?= 5>5B79
3 @141B51;C9"9=919>D91D?==5>71<1=9@5BE2181> 4 5<5;DB?>=5>75<9<9>799>D9@141<9>D1C1>D5BD5>DE
4 '141B51;C9"9=915<5;DB?>@141<9>D1C1>D5B<E1B =5=9<9;9=?=5>DE=<9>95B
C1<9>7=5=5>71BE89 5 5<5;DB?> @141 <9>D1C1> 45>71> 5>5B79 @1<9>7
5 9>D91D?==5BE@1;1>5<5;DB?>25B=E1D1>@?C9D96 B5>418D941;D5B5;C9D1C9
 "5C9=@E<1> 41B9 @5B3?211> 81=2EB1> (ED85B6?B4
 >5B79 6?D?> C9>1B D1=@1; I1>7 49@1>1C;1> 1D?=
141<18 894B?75>;5D9;1D5B:149DB1>C9C95<5;DB?>41B9;E<9D;5
1 1D?==5BE@1;1>21791>D5B;539<41B9CE1DE25>41 ;5;E<9D;5 141<18
2 =1CC11D?=D5BC521B=5B1D141<1=1D?= 1 , 4 ,
3 5<5;DB?>=5BE@1;1>21791>1D?=I1>725B=E1D1> 2 , 5 ,
<9CDB9;>571D96 3 ,
4 1D?=25B25>DE;2?<1@5:1<  '141 =?45< 1D?= ?8B 5<5;DB?> 1D?= 894B?75>
5 =1CC11D?=D5B@EC1D@141C1DED5=@1D;539<I1>7 25B75B1;45>71>?B29D<9>7;1B1>45>71><1:EC525C1B
49C52ED9>D9  P
= C5C1B>I11BEC@141?B29DD5BC52ED
 1<1==?45<1D?=?8B5>5B79I1>7492EDE8;1>?<58 P
M 3?E<?=2% P
M ;7141<18
5<5;DB?> 1D?= 894B?75> E>DE; 25B@9>418 41B9 ?B29D 1 
@L 4 
=L
45>71>29<1>71>;E1>DE=ED1=1 ;5 141<18 2 
>L 5 
L
1 
, 4 
, 3 
  L
2 
, 5 
,  !9;15>5B795<5;DB?>1D?=894B?75>@141<9>D1C1>41C1B
3  , M 5,5>5B799?>9C1C9@1411D?=I1>725B1C1<
 !9;15<5;DB?>25B@9>41841B9;E<9D$;5;E<9D"@141 41B9<9>D1C1>& 141<18
1D?=894B?75>41>141<18;?>CD1>D1(I425B7@1>:1>7 1  5, 4

5,
75<?=21>7I1>7D5B:14925C1B>I1 2  5, 5 
5,
3 
5,

226 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


 <5;DB?>1D?=894B?75>=?45<?8B=5>75<9<9>799>D9>I1
 '5B21>49>71>1>D1B1@1>:1>775<?=21>771B9C@5BD1=145B5D
#I=1>>41>@1>:1>775<?=21>771B9C;54E11<=5B@141
@141<9>D1C1>&!9;15>5B799?>9C1C91D?=9>D925B>9<19
 C@5;DBE=1D?=894B?75>141<18
;1<95>5B799?>9C1C91D?=9>941<1=;51411>41C1B>I1 1  4 
>9<19&9DE141<18 2  5 
1 4  3 
2  5  69>9D1C5<5;DB?>141<18
3  1 5>5B79I1>7492521C;1>@141C11D@5=25>DE;1>
 5C1B5>5B79I1>749@1>31B;1>C11D5<5;DB?>D5B5;C9D1C9 9?>>571D96
1D1E=5>71<1=9DB1>C9C941B9&;5&@141C@5;DBE= 2 5>5B79I1>749C5B1@@141C11D@5=25>DE;1>9?>
894B?75> >571D96
1  5, 4 5, 3 5>5B79I1>7492521C;1>@141C11D@5=25>DE;1>
2 5, 5

5, 9?>@?C9D96
3 
5, 4 5>5B79I1>749C5B1@@141C11D@5=25>DE;1>9?>
 <5;DB?>1D?=894B?75>DB1>C9C9=5>781C9<;1>6B5;E5>C9 @?C9D96
D5B;539<@14145B5D#I=1>!9;15>5B79I1>749@1>31B 5 C1=145>71>5>5B799?>9C1C9
;1>@141C11D9DE141<18  +>CEBI1>7=5=9<9;9DE:E85<5;DB?>F1<5>C9141<18
1 
5, 4
 5, 1  4 %1
2 5, 5 5, 2 )9 5 
3  5, 3
1
 5B9;ED 9>9 4925B9;1> 29<1>71>  5B9;ED@5B>I1D11>I1>725>1BD5>D1>7E>CEB#-$!
&
;E1>DE= ED1=1 & 41> 29<1>71> 
?B29D1<  41B95=@1D2E185<5;DB?>  1 E>CEB I1>7 1D?=>I1 =E418 =5=25>DE; 9?>
/1>7 =5BE@1;1> 5<5;DB?> :5>9C ( 
>571D9649C52EDE>CEB5<5;DB?>571D96
141<18  2 E>CEBE>CEB I1>7 =5=9<9;9 5<5;DB?> F1<5>C9
1  4   ;EB1>7 41B9 5=@1D =5BE@1;1> E>CEB I1>7
2  5  5<5;DB?>571D96
3  3 E>CEBE>CEBI1>7=5=9<9;95<5;DB?>F1<5>C9<5298
 )9>1BE<DB1F9<?5D1;1>49@1>31B;1>?<581D?=894B?75> 41B95=@1D=5BE@1;1>E>CEBI1>75<5;DB?>571D96
:9;15<5;DB?>25B@9>41841B9 4 E>CEB 5<5;DB?@?C9D96 141<18 E>CEB I1>7 CE<9D
1 <9>D1C1> ;5<9>D1C1> =5>1>7;1@5<5;DB?>
2 <9>D1C1> ;5<9>D1C1> 5 E>CEBI1>7=E41825BE218=5>:1499?>>571D96
3 <9>D1C1> ;5<9>D1C1> 49C52EDE>CEBI1>75<5;DB?>571D96
4 <9>D1C1>;5<9>D1C1>  )E1DE 71B9C C@5;DB1< 49 C@5;DBE= 894B?75> =5=9<9;9
5 <9>D1C1>;5<9>D1C1> @1>:1>775<?=21>7 >='5B25411>5>5B791>D1B1
 '1C1>71>@1C1>71>29<1>71>;E1>DE=25B9;ED9>9I1>7 ;5E1D9>7;1D5>5B79I1>7=5=25>DE;71B9CD5BC52ED
41@1D =5>771=21B;1> ;51411> C1<18 C1DE 5<5;DB?> 141<18
;E<9DD5B<E1B1D?= %1141<18 1 

, 4 ,
& $ %$ %C 2  , 5 
,
3  ,
1

 9<1>71>29<1>71>;E1>DE=25B9;ED9>9141<18CE1DE
2
 ;E=@E<1> I1>7 =E>7;9> 41B9 29<1>71>29<1>71>

;E1>DE= E>DE; C52E18 5<5;DB?> 41<1= ?B29D1< 
3

 141<18

4

1 & $ %$ %+

5 


2 & $ %$M %+

 +>DE;29<1>71>;E1>DE=?B29D1<$ >9<1929<1>71>
;E1>DE==17>5D9;%CI1>7=E>7;9>141<18
3 & $M %$
%+

1 >?<
2 M 

4 & $ %$ %+
3 M 

4 M M 
 
5 & $M %$ %+
5 M M M 
  

Fisika Atom 227


 (=()3(/7,8:(5?((5),802;:+,5.(5:,7(:
 )52ED;1>4E181<I1>7D5B;1>4E>741<1==?45<1D?=  !5<1C;1>45>71>2171>;?>697EB1C95<5;DB?>41B91D?=
(ED85B6?B441>?8B <9D89E=
 !5<1C;1>@5B25411>1>D1B1=?45<1D?=(ED85B6?B441>  *5>DE;1>5>5B795<5;DB?>@141;51411>41C1B& 
?8B E>DE;
 9DE>7<18@1>:1>775<?=21>7D5B@5>45;41B9 1 1D?=894B?75>
1 45B5D#I=1> 2 9?>50 
2 45B5D'1C385> 3 9?>#9 0 
3 45B5D'6E>4 %I1D1;1>:1G121>>4141<1=C1DE1>5,
 )52E181D?=894B?75>@141;51411>41C1B=5>I5B1@  >5B79D?D1<5<5;DB?>#9 @141CE1DE?B29DD5BD5>DE
C52E186?D?>C589>771=5>71<1=95;C9D1C9;5?B29D;5 141<18
5,5B1@1;1829<1>71>;E1>DE=ED1=1
*5>DE;1><18@1>:1>775<?=21>741>6B5;E5>C96?D?> ?B29DD5BC52ED
 )E1DE25B;1C5<5;DB?>49D1=218;1>@14171C894B?75>  D?=;1<9E==5=9<9;9>?=?B1D?= 
!9;14981C9<;1>@5=1>31B1>C@5;DBE=I1>725B1C1<41B9 1 *5>DE;1>;?>697EB1C95<5;DB?>1D?=D5BC52ED
DB1>C9C9& ;5;51411>& C541>7;1>5>5B799;1D 2 $5>71@1;1<9E=C1>71DB51;D96C531B1;9=9141>
5<5;DB?> @141 D9>7;1D 41C1B C1=1 45>71>  5, 35>45BE>7=5=25>DE;9?>"
D5>DE;1>5>5B79=9>9=E=5<5;DB?>

228 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Bab

9
Sumber: Jendela IPTEK, Energi
Pesawat ruang angkasa Starship Enterprise dalam serial televisi Star Trek
seringkali berjalan dengan kecepatan cahaya.

Teori Relativitas Khusus


Hasil yang harus Anda capai:

menganalisis berbagai besaran fisis pada gejala kuantum dan batas-batas


berlakunya relativitas Einstein dalam paradigma Fisika Modern.

Setelah mempelajari bab ini, Anda harus mampu:

memformulasikan teori relativitas khusus untuk waktu, panjang, dan massa, serta
kesetaraan massa dengan energi yang diterapkan dalam teknologi

E6@6=C96H6=IB:C<6E6B6CIG>67:AIB7>G6B:C?:A6?6=>EA6C:H A. Semua Gerak


96C7>CH6C<9>AI6FH6H6GIFM6.6A6=G6HI@:C96A6M6C<9>=696E6>696A6=
Bersifat Relatif
?IBA6= 76=6C 76@6F M6C< 9>7IHI=@6C G6C<6H 76CM6@ @6F:C6 ?6F6@
H:BEI=CM6 7>G6 7:FDF9: H6=IC6C 86=6M6
 6A6B ;>AB ;>AB ;>@G> >AB>6= B. Teori Relativitas
E:F?6A6C6C G:E:FH> >HI B:FIE6@6C =6A M6C< 7>6G6 @6F:C6 E:G6K6H M6C< Einstein
9><IC6@6C B:B>A>@> @:8:E6H6C M6C< G6C<6H H>C<<>
 (>G6ACM6 96A6B ;>AB
)'' E:G6K6HM6C<7:FC6B6)'(%
#)'%'(B6BEI7:F?6A6C9:C<6C
@:8:E6H6CDF9:86=6M6
/6=I@6=C966E6=I7IC<6C6CH6F6?6F6@9:C<6C
@:8:E6H6C 86=6M6 %>@6 GI6HI 7:C96 7:F<:F6@ 9:C<6C @:8:E6H6C 86=6M6
H:DF> F:A6H>J>H6G @=IGIG 6@6C 7:FA6@I
 .6A6=G6HI >BEA>@6G> 96F> E:C:F6E6C
H:DF>F:A6H>J>H6G@=IGIG696A6=H:F?69>CM6@DCHF6@G>E:CMIGIH6CE6C?6C<
G:=>C<<6 ?6F6@ H:BEI=CM6 G:B6@>C E:C9:@

.:A6>C @DCHF6@G> E6C?6C< B6G>= 76CM6@ A6<> E:C<6FI= M6C<


9>6@>76H@6C DA:= 7:C96 M6C< 7:F<:F6@ 9:C<6C @:8:E6H6C B:C9:@6H>
@:8:E6H6C 86=6M6
 6CM6@ =6A M6C< H:F@:G6C H>96@ B6GI@ 6@6A
 @6C
H:H6E>?>@69>H>C?6I9:C<6CB:C<<IC6@6CH:DF>F:A6H>J>H6G@=IGIGH:FCM6H6
>AB>6= 96C 96E6H 9>7I@H>@6C
 !:CDB:C6 ;:CDB:6 B:C6F>@ H:FG:7IH 6@6C
C96 E:A6?6F> E696 767 >C>

Teori Relativitas Khusus 229


Tes Kompetensi Awal
$!$*2++$+.$* ( /')-,0$.$-/'$* 1'3'1 0&2020)$/( ) ,* &0- *0- *!$/')21# * +!2)2* 1'& ,

&:H>@6C96B:A>=6HED=DC ED=DC96F>96A6BBD7>A @:8:E6H6C @B ?6B7:F6E6@:8:E6H6CHDH6AC96
M6C<G:96C<7:F<:F6@ED=DC ED=DCH:FA>=6H7:F<:F6@ B:CIFIHE:C<6B6HM6C<9>6B9>E>C<<>FF:A@:F:H6
@:6F6=M6C<7:FA6K6C6C96F>6F6=<:F6@BD7>A
+D=DC 
%>@6 @:8:E6H6C 86=6M6 9>H:B76@@6C 96F> E:G6K6H
H:FG:7IH 9>@6H6@6C 7:F<:F6@ F:A6H>; H:F=696E C96 GIE:FGDC>@ M6C< B:B>A>@> @:8:E6H6C G6B6 9:C<6C
M6C<9>6B
6F>>AIGHF6G>H:FG:7IH8D76C96G>BEIA@6C @:8:E6H6C 7ICM> BIC<@>C@6= @:8:E6H6C 86=6M6
6E6@6=<:F6@F:A6H>;>HI H:FG:7IHA:7>=96F>P B GE66A6G6CCM6

%>@6C967:FA6F>9:C<6C@:8:E6H6C @B ?6B@:6F6= 
E6M6C<9>B6@GI99:C<6C:H:F+:F8D766C6E6@6=
9:E6C9>96A6B@:F:H66E>M6C<G:96C<7:F<:F6@9:C<6C M6C<B:C<<I<IF@6CH:DF>696CM6:H:F

A. Semua Gerak Bersifat Relatif


.:BI67:C969>@6H6@6C7:F<:F6@?>@6@:9I9I@6C7:C96>HI7:FI76=
H:F=696EH>H>@68I6C6H6I@:F6C<@668I6CM6C<9>H:H6E@6C
.:DF6C<G>GK6
M6C< G:96C< 9I9I@ 9> 96A6B @:F:H6 6E> M6C< 7:F<:F6@ 9>@6H6@6C 9>6B
H>96@7:F<:F6@?>@6@:F6C<@668I6CCM6@:F:H66E>
@6CH:H6E>G:DF6C<
E:C<6B6H 9> AI6F @:F:H6 6E> B:C<6H6@6C G>GK6 H:FG:7IH 7:F<:F6@ 9:C<6C
@:8:E6H6C M6C< G6B6 9:C<6C @:8:E6H6C @:F:H6 6E>
 .6B6 =6ACM6 <:F6@
Gambar 9.1 G:7I6=E:F6=IH:FG:7IH6A>F6C6>FGIC<6>
+:F6=I96C6FIGGIC<6>7:F<:F6@
Menurut pengamat di luar kereta H:F=696E IB>
 DCHD= 9> 6H6G B:CIC?I@@6C 76=K6 H>96@ 696 7:C96
api, penumpang sedang bergerak
dengan kecepatan yang sama M6C< 7:F<:F6@ BIHA6@ M6C< 696 =6CM6A6= <:F6@ F:A6H>;

dengan kecepatan kereta api. /:DF>):KHDCH:A6=7:F=6G>AB:C?:A6G@6CE:F>GH>K6G:7I6=7:C96M6C<


7:F<:F6@9:C<6C@:8:E6H6CF:C96=G:E:FH>8DCHD= 8DCHD=<:F6@H:FG:7IH

6 Y
@6C H:H6E> H:DF>CM6 H>96@ 7:F=6G>A B:C?:A6G@6C E:F>GH>K6 7:C96 M6C<
7:F<:F6@ B:C9:@6H> @:8:E6H6C 86=6M6 G:E:FH> G:?IBA6= :A:@HFDC M6C<
S
9>E:F8:E6HB:A6AI>7:96EDH:CG>6A (:16@6CB:C86E6>@:8:E6H6C 

 (:CIFIH B:@6C>@6 ):KHDC 76=K6 @:8:E6H6C :A:@HFDC 6@6C B:C?69>
X   ?>@6 9>E:F8:E6H 9:C<6C EDH:CG>6A G:7:G6F   (:1
 &:CM6H66C
O t=0
B:CIC?I@@6C76=K6@:8:E6H6C:A:@HFDCH:H6EG6?6G:7:G6F 
%:A6GA6=
Z B:@6C>@6):KHDCH>96@96E6H9>E6@6>ICHI@7:C96 7:C96M6C<7:F<:F6@
7
Y' B:C9:@6H> @:8:E6H6C 86=6M6

S'
1. Transformasi Galileo
v
+F>CG>EF:A6H>J>H6G"6A>A:D9>@:C6A?I<6G:76<6>EF>CG>EF:A6H>J>H6G@A6G>@
@6F:C6 =6CM6 7:F@6>H6C 9:C<6C =I@IB =I@IB <:F6@ ):KHDC

X
O' t=0 DCHD=CM6 E:C<6B6H6C H:F=696E G:DF6C< G>GK6 M6C< G:96C< 9I9I@ 9>
96A6B @:F:H6 6E> M6C< 7:F<:F6@ DA:= 9I6 DF6C< E:C<6B6H G:76<6> 9I6
Z
@:F6C<@6 68I6C 7:F7:96

Y
S
Y'
S'
DCHD= H:FG:7IH 96E6H 9><6B76F@6C 9:C<6C B:C<<IC6@6C G>GH:B
8 @DDF9>C6H @:F6C<@6 68I6C =6A H:FG:7IH 9>AI@>G@6C G:E:FH>  +! / 

x
Vt
x
6A6B HF6CG;DFB6G> M6C< 6@6C 9>HIFIC@6C >C> G:A6C< K6@HI M6C< 9>86H6H
P
DA:= E:C<6B6H 9>  96C  9>6C<<6E G6B6

O O' X' = X  +! /   B:BE:FA>=6H@6C 9I6 @:F6C<@6 68I6C  96C 


 &:F6C<@6
Z Z' 68I6C  H:F=696E 68I6C  7:F<:F6@ @: @6C6C G:E6C?6C< GIB7I - 9:C<6C
Gambar 9.2 @:8:E6H6C H:H6E +
 +696 @:F6C<@6 68I6C >C:FG>6A 7:FA6@I * *"
(a) Kerangka acuan S dalam !""# ,)$#
 &:F6C<@6 68I6C >C:FG>6A H>96@ B:C<6A6B> E:F8:E6H6C

keadaan diam;
(b) Kerangka acuan S' dalam
(>G6A@6C9I6DF6C<E:C<6B6H96C B6G>C< B6G>C<7:F69696A6B
kecepatan konstan v; @:F6C<@6 68I6C . 96C 
 +:C<6B6H  M6C< 7:F696 9> GH6G>IC 9>6C<<6E
(c) Setelah selang waktu t, berada 7:F696 E696 @:F6C<@6 68I6C  M6C< 9>6B
 96EIC E:C<6B6H  7:F696
jauh vt dari titik koordinat S'.

230 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


E696@:F6C<@668I6CM6C<7:F<:F6@
(IA6 BIA696C7:F>BE>H96C
G:H:A6=)G:@DC GI96=B:C:BEI=?6F6@+)

.:7I6= 7:C96  7:F<:F6@ @: @6C6C 9:C<6C @:8:E6H6C *


 +696 G66H )
G:@DC7:C96H:F=696E@:F6C<@668I6CB:B>A>@>@DDF9>C6H- . /96C
H:F=696E@:F6C<@668I6C B:B>A>@>@DDF9>C6H -./G:=>C<<6
--0+)..// O 
:C<6C6C<<6E6CK6@HIM6C<9>6B6H>DA:=E:C<6B6HE696@:F6C<@6
68I6CG6B69:C<6CK6@HIM6C<9>6B6H>DA:=E:C<6B6H96A6B@:F6C<@6
68I6C  M6C< 7:F<:F6@
)) O
$/0 + , 7 96C 7  9>@:C6A 9:C<6C HF6CG;DFB6G> "6A>A:D

/F6CG;DFB6G> @:76A>@6CCM6 696A6=


--+)..//)) O
*A:=@6F:C6))HIFIC6C-6H6I-H:F=696E)G6B69:C<6CHIFIC6C
-6H6I-H:F=696E)
%>@6$/0 + ,79>HIFIC@6CH:F=696EK6@HI)
6@6C 9>E:FDA:= @:8:E6H6C
-     -  +)  -   -    +) 
) ) ) ) )

%>@6 -   *  -  696A6= @:8:E6H6C 7:C96  H:F=696E  -  * -  696A6= Tantangan


) )
untuk Anda
@:8:E6H6C 7:C96  H:F=696E  96C   +)   +  6@6C 9>E:FDA:= G:7I6=
)
7:CHI@ E:FG6B66C Berilah contoh ilustrasi transformasi
Galileo yang ada di sekitar Anda.
*-*-0+ O
+696GIB7I .7:FA6@I . . E696 GIB7I /7:FA6@I/ /
.  . /  /
  
) ) ) )
*.*.*/*/
H6I *-*-O+*.*.*/*/ O
HF6CG;DFB6G> @:76A>@6CCM6 696A6=
*-*-+*.*.*/*/ O
&:H:F6C<6C
*-  @:8:E6H6C 7:C96 G:?6?6F -
*.  @:8:E6H6C 7:C96 G:?6?6F .
*/   @:8:E6H6C 7:C96 G:?6?6F /
&:8:E6H6C 9>HIFIC@6C H:F=696E K6@HI 6@6C B:C<=6G>A@6C E:F8:E6H6C
*  - *
-  - -
) )
*  . * .
.  . O
) )
* / *
/  / /
) )

Teori Relativitas Khusus 231


:F96G6F@6C $/0 + , 7 96E6H 9>@6H6@6C 76=K6 E:F8:E6H6C
7:C9696A6B@:F6C<@668I6CG6B69:C<6CE:F8:E6H6C7:C9696A6B
@:F6C<@6 68I6C  
 (6GG6 7:C96  9>E6C96C< 96F> @:F6C<@6 68I6C
 96C  9>6C<<6E H:H6E G6B6 B6@6 <6M6 E696 @:F6C<@6 68I6C  96C 
B:C?69>G6B6EIA6M6>HI "96C "G:=>C<<6  

6F>IF6>6CH:FG:7IH96E6H9>6B7>A@:G>BEIA6C76=K6 * *",)$#
)#)# '  # %'("# '  (*)* # ))% (" !" ("*
'#  *# #'(!

Contoh 9.1
.:7I6= @:F:H6 6E> 7:F<:F6@ 9:C<6C @:8:E6H6C  @B ?6B
 .:DF6C< E:CIBE6C<
7:F?6A6C96A6B@:F:H69:C<6C@:8:E6H6C@B ?6BG:6F6=9:C<6C@:F:H6
:F6E6
@:8:E6H6CE:CIBE6C<H:FG:7IHH:F=696EDF6C<M6C<9>6B9>H:E>F:A
 4 !
:C<6CB:C<<IC6@6C$/0 + ,7 *-*-0+
*F6C<M6C<9>6B9>H:E>F:AG:76<6>@:F6C<@668I6C
&:F:H66E>M6C<7:F<:F6@
H:F=696EDF6C<M6C<9>6BG:76<6>@:F6C<@668I6C
&:8:E6H6CE:CIBE6C<H:F=696E
@:F6C<@668I6C696A6=*-@B ?6B
:C<6C9:B>@>6C@:8:E6H6CE:CIBE6C<
*-H:F=696EM6C<9>6B696A6=
*-*-+ @B ?6B

2. Percobaan Michelson–Morley
":?6A6 M6C< H6BE6@ E696 <:ADB76C< H6A> <:ADB76C< E:FBI@66C 6>F
6H6I <:ADB76C< 7ICM> B:CIC?I@@6C 76=K6 <:ADB76C< 96E6H B:F6B76H
B:A6AI> GI6HI B:9>IB M6C< B:C?6A6F@6C <:H6F6C 96F> GI6HI H:BE6H @:
N H:BE6H A6>CCM6
 *A:= @6F:C6 86=6M6 ?I<6 96E6H 9>6C<<6E G:76<6>
<:ADB76C<6E6@6=M6C<B:BIC<@>C@6CB:F6B76HCM6<:ADB76C<86=6M6
aliran sungai 96F>(6H6=6F>@:IB>G:96C<@6CG:76<>6C7:G6F96:F6=6CH6F6(6H6=6F>
v 96C IB> 696A6= FI6C< =6BE6
v ’  c2  v2
0CHI@ B:C?6K67 E:FH6CM66C >C> E696 6769 @:  E6F6 6=A>
B:C<6?I@6C GI6HI =>EDH:G>G M6C< 9>@:C6A 9:C<6C %$)(( )'
 (:CIFIH
=>EDH:G>G >C> <:ADB76C< 86=6M6 96F> (6H6=6F> @: IB> 96E6H B:F6B76H
c
B:A6AI>GI6HIB:9>IBM6C<9>C6B6@6C:H:F
(:9>IB>C>H:F96E6H9>B6C6
M B6C6 9> 6A6B >C> H:FB6GI@ FI6C< =6BE6
 :C<6C 696CM6 =>EDH:G>G >C>
ICHI@ G:B:CH6F6 96E6H B:C<=>C96F@6C @:GI@6F6C H:CH6C< B:9>IB
E:F6B76H6C <:ADB76C< 86=6M6

Gambar 9.3
Gerak perahu bolak-balik yang +696 '"&$*0-,96C-/*$5B:A6@I@6C:@GE:F>B:C
tegak lurus aliran sungai. ICHI@ B:B7I@H>@6C @:7:F6966C :H:F
 @GE:F>B:C >C> 9>A6@I@6C 9:C<6C
B:C<I@IF G:A>G>= K6@HI 6CH6F6 @:A6?I6C 86=6M6 @:H>@6 7:F<:F6@ G:?6?6F
v N
96CH:<6@AIFIG:H:F
<6FC9696E6HB:B6=6B>:@GE:F>B:C(>8=:AGDC
(DFA:M>C>E:F=6H>@6C>AIGHF6G>H:CH6C<<:F6@E:F6=IM6C<7:F<:F6@G:6F6=
9:C<6C 6A>F6C GIC<6> 96C <:F6@ E:F6=I M6C< 7:F<:F6@ B:CM:7:F6C<>
c
 GIC<6> H:<6@ AIFIG 9:C<6C 6A>F6C GIC<6>
 +696  +! / 
 E:F6=I 
7:F<:F6@EIA6C<E:F<>B:CM:7:F6C<>GIC<6>96F>H>H>@(@:)96C@:B76A>
@: ( A6<> 9:C<6C 6F6= H:<6@ AIFIG 6A>F6C GIC<6> M6C< 7:F<:F6@ 9:C<6C
M
@:8:E6H6C+
0CHI@B:A6@I@6CE:CM:7:F6C<6C>C>6F6=<:F6@6CCM6=6FIG
9>B>F>C<@6C@:@>F>ICHI@B:C<>B76C<>6FIGGIC<6>G:E:FH>9>E:FA>=6H@6C
Gambar 9.4
Diagram arah kecepatan perahu
E696 +! /

:G6FF:GIAH6C96F>@:8:E6H6CE:F6=I96C@:8:E6H6C
dan aliran sungai. 6A>F6C GIC<6> + 96E6H 9>HIA>G@6C G:76<6> 7:F>@IH

232 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


v’  c 2  v 2 O

%>@6E6C?6C<A>CH6G6C(@:)696A6=!K6@HIM6C<9>E:FAI@6CICHI@

B:CM:7:F6C<> GIC<6> 696A6= + 
 %69> ICHI@ EIA6C< E:F<> B:CM:7:F6C<>
GIC<6> 9>7IHI=@6C K6@HI

 
)  
   + + O
 

.:@6F6C< E:F=6H>@6C  +! /   +:F6=I  7:F<:F6@ 7DA6@ 76A>@
96F> H>H>@ ( @: * A6AI @:B76A> @: ( A6<>
 +6C?6C< A>CH6G6C 96F> ( @: *
G6B6 9:C<6C E6C?6C< A>CH6G6C 96F> ( @: ) M6>HI ! +696 G:E6FI= v

E:F?6A6C6CCM6 M6C< E:FH6B6 @:8:E6H6CCM6 9>76CHI DA:= 6A>F6C GIC<6> aliran sungai
 c+v
G:=>C<<6 ICHI@ B:C:BEI= G:?6I=   9>E:FAI@6C K6@HI   +
 @6C
c–v
H:H6E>E696K6@HIG:E6FI=E:F?6A6C6CCM6ICHI@@:B76A><:F6@CM6?IGHFI M O

B:A6K6C 6FIG G:=>C<<6 9>E:FAI@6C K6@HI   +  ICHI@ B:C:BEI= ?6F6@
M6C< G6B6 M6>HI G:E6C?6C< 
 :C<6C 9:B>@>6C G:AIFI= E:F?6A6C6C Gambar 9.5
Gerak perahu yang searah dan
E:F6=I  EIA6C< E:F<> B:B:FAI@6C K6@HI berlawanan dengan aliran sungai.

)    
+ +
:CHI@ H:FG:7IH 96E6H 9>HIA>G ?I<6 9:C<6C
)     +     +
   
   +    + 

)    +    +   
 +  +
+:FG6B66C H:FG:7IH 96E6H ?I<6 9>HIA>G@6C

)  


 
  +


)  
   + 
  O 
  
0CHI@ @6GIG <:F6@ IB> 9> 96A6B :H:F 9><IC6@6C 6C6AD<> G:76<6>
7:F>@IH
 &:A6?I6C GIC<6> 9>6C6AD<>@6C G:76<6> @:A6?I6C :H:F 96C @:A6?I6C Ingatlah
E:F6=I 9>6C6AD<>@6C G:76<6> 86=6M6
 6A6B @DCH:@G >C> ) 7:F6FH> K6@HI
M6C<9>H:BEI=86=6M6@:H>@6A>CH6G6CCM6H:<6@AIFIG9:C<6C6F6=@:A6?I6C a2 – b2 = (a + b)(a – b)
:H:F G:96C<@6C ) 696A6= K6@HI M6C< 9>H:BEI= 86=6M6 @:H>@6 A>CH6G6CCM6
G:?6?6F H:F=696E 6F6= @:A6?I6C :H:F
 .:A>G>= K6@HI 6CH6F6 ) 96C ) 696A6=

)O)  O 

 
  +

  +



 
  +      
)O)       O     + 

O 
     

Teori Relativitas Khusus 233


0CHI@B:CM:A:G6>@6CE:FG6B66CH:FG:7IH9><IC6@6C9:F:H7>CDB>6A
Tantangan M6>HI
untuk Anda
 -#   #  -  #  -  #  -

  ##  -#
Agar Anda lebih memahami tentang 96C
deret binomial. Kerjakan contoh-
contoh berikut.
1. (1 – x2)3    #  #   #  

 # 
#  
O 
2. (1 + 2x)3

 + 
.I@I      E696 $/0 + , 7 96E6H 9>HIA>G@6C 96A6B 7:CHI@
  
 + 
9:F:H 7>CDB>C6A 9:C<6C B:C<6C6AD<>@6C     G:76<6> - 96C E6C<@6H
  
O  G:76<6> # B6@6 6@6C 9>96E6H@6C

  +  
   #-##O  - 

   

  +  + 

 
+
*A:=@6F:C6 B G96C+7:FDF9:@:8>AC>A6> G6C<6H@:8>AG:@6A>

+
G:=>C<<6 
%69>E:FG6B66C9:F:HCDB>C6AH:FG:7IH96E6H9>HIA>G@6C


  +  +
     
   
 

:C<6C 86F6 M6C< G6B6 B6@6   +  96E6H 9>HIA>G@6C 96A6B
  
7:CHI@ 9:F:H CDB>C6A G:76<6> 7:F>@IH

 

   + 

  + 
 
   
B6@6

  +    + 
)O)      O   
      

)O)  + O  + 


cermin 2    


perjalanan A )O)  + O 
sinar  
datang
+696 E:F8D766C (>8=:AGDCO(DFA:M M6C< G@:B6CM6 H:FA>=6H E696
 +! / E6C?6C<A>CH6G6C  M6C<9><IC6@6C696A6= B
96EIC
@:A6?I6C :H:F + 696A6= @:A6?I6C FDH6G> IB> M6>HI  P  B G
 *A:=
cermin 1 @6F:C6 >HI G:A>G>= K6@HI 86=6M6 M6C< G:?6?6F :H:F 96C H:<6@ AIFIG :H:F
aliran eter 96E6H 9>=>HIC<

kaca
setengah 

cermin layar  B  P B G 
pengamat )O) 
Gambar 9.6 P  B G  P 
B G 


Skema percobaan Michelson-


Morley. P O G

234 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


.:A>G>= K6@HI >C> G6C<6H @:8>A 96C H>96@ BIC<@>C 9>6B6H> G:86F6 Kata Kunci
B6CI6A
)6BIC?>@69><IC6@6C86F6 86F6DEH>@=6A>C>6@6CB:B7:F>@6C
@:H:A>H>6C M6C< G6C<6H H>C<<>
 .6A6= G6HICM6 B:A6AI> EDA6 >CH:F;:F:CG>
• transformasi Galileo
• kerangka acuan
:F@6G 86=6M6 M6C< 9>E6CHIA@6C 96C 9>H:FIG@6C DA:= @686 G:H:C<6= • eter
8:FB>C H:CHI B:B>A>@> ;6G: M6C< 7:F7:96 G:=>C<<6 6@6C H:FA>=6H GI6HI • kecepatan cahaya
EDA6 >CH:F;:F:CG>
 %>@6 9>6B6H> B:A6AI> A6M6F E:C<6B6H 6@6C
B:BE:FA>=6H@6C E:F7:966C H:FG:7IH
 /:FCM6H6 E:F8D766C (>8=:AGDC
(DFA:M G6C<6H B:C<:?IH@6C @6F:C6 96F> =6G>A E:C<6B6H6C H:F=696E EDA6
>CH:F;:F:CG> H>96@ H:FA>=6H E:F7:966C ;6G:
 #6A >C> 7:F6FH> 76=K6 H>96@
H:F96E6H E:F7:966C 6CH6F6 K6@HI M6C< 9>E:FAI@6C DA:= 86=6M6 ICHI@
EIA6C< E:F<> 96A6B 6F6= G:?6?6F 9:C<6C 6A>F6C :H:F 96C 6F6= H:<6@ AIFIG
H:F=696E 6A>F6C :H:F

I6=6AE:CH>C<M6C<96E6H9>G>BEIA@6C96F>E:F8D766C(>8=:AGDCO
(DFA:M M6>HI G:76<6> 7:F>@IH

6
#>EDH:G>GH:CH6C<B:9>IBM6C<9>G:7IH:H:FH>96@96E6H9>7I@H>@6C

:C<6C @6H6 A6>C :H:F >HI H>96@ 696

7
&:8:E6H6C 86=6M6 696A6= G6B6 ICHI@ G:<6A6 6F6= H>96@ 7:F<6CHIC<
E696 <:F6@ IB>

Tes Kompetensi Subbab A


$/( ) ,* &. # !2)2* 1'& ,

6<6>B6C6@6=E6C96C<6CB6CIG>6H:F=696E?6A6CCM6 
/:F6C<@6C @:H:F@6>H6C #I@IB ):KHDC 96C
E:F6B76H6C<:ADB76C<86=6M696F>(6H6=6F>G6BE6> HF6CG;DFB6G>"6A>A:D

9> IB> E696 6769 @:  6<6>B6C6@6= EIA6 


.:7IH@6CA6H6F7:A6@6C<E6F6;>G>@6K6C6769@: 
E:FB6G6A6=6CH:FG:7IH9>G:A:G6>@6CE6966K6A6769 96A6BB:M6@>C>696CM6:H:F
@:  
/:F6C<@6CB:HD9:E:F8D766C(DFA:M (>8=:AGDC96C

(:C<6E6G:BI6<:F6@7:C9696E6H9>@6H6@6C<:F6@ @:G>BEIA6C6E6@6=M6C<96E6H9>E:FDA:=96F>E:F8D766C
F:A6H>; 96C 76<6>B6C6@6= @:9I9I@6C 6CH6F6 <:F6@ (DFA:M (>8=:AGDC
F:A6H>;M6C<G6HI96CM6C<A6>CCM6%:A6G@6C

B. Teori Relativitas Einstein


#6G>AE:F8D766C(>8=:AGDC (DFA:MB:B7I@H>@6C76=K6:H:FG:76<6>
B:9>IB F6B76H6C 86=6M6 >HI H>96@ 696
 +696   *!$/1 ',01$',
B:C<IGIA@6CGI6HIH:DF>H:CH6C<@:8:E6H6C86=6M6
/:DF>>C>B:CM6H6@6C
76=K6 (' %)# . ! (" *#)*  ("* ' # '! *
*#)*  ("* )"%)  ) '. # ## )  '#)*# % '
(*"' "*%*# %#")#.
 /:DF> >C> 9>G:7IH )$' '!)+)( *(*(

>CGH:>C B:C<:BI@6@6C 9I6 EDGHIA6HCM6 M6>HI G:76<6> 7:F>@IH


&:A6?I6C86=6M69>FI6C<=6BE6@:G:<6A66F6=696A6=BIHA6@H>96@
7:F<6CHIC< E696 <:F6@ GIB7:F 86=6M6 B6IEIC E:C<6B6H


#I@IB =I@IB ;>G>@6 B:@6C>@6 ):KHDC B:B>A>@> 7:CHI@ M6C<
G6B6 E696 G:BI6 @:F6C<@6 68I6C >C:FG>6A

+DGHIA6H E:FH6B6 BIC8IA 6@>76H >BEA>@6G> 7:G6F6C 7:G6F6C ;>G>G M6C<


G6C<6HAI6G9>B6C6#I@IB(:@6C>@6):KHDCG:E:FH>@:8:E6H6CH>96@
7:FA6@I ICHI@ 86=6M6
 (:CIFIH ',01$', K6@HI ) H>96@ G6B6 9:C<6C )
G:=>C<<6 F:A6H>J>H6G ):KHDC 96C HF6CG;DFB6G> "6A>A:D H>96@ 96E6H
9><IC6@6C
 :G6F6C @:8:E6H6C K6@HI E6C?6C< 96C B6GG6 7:C96
G:BI6CM6 7:FG>;6H F:A6H>;

Teori Relativitas Khusus 235


1. Transformasi Lorentz
6F> IF6>6C G:7:AIBCM6 9>@:H6=I> 76=K6 HF6CG;DFB6G> "6A>A:D H>96@
96E6H 9><IC6@6C ICHI@ B:C?:A6G@6C H:DF> >CGH:>C
 0CHI@ B:C?:A6G@6C
H:DF> >CGH:>C >C> 9><IC6@6C HF6CG;DFB6G> 'DF:CHN
 /F6CG;DFB6G> M6C<
9>@:BI@6@6CDA:=-/$,167:FA6@IIBIB
FH>CM6HF6CG;DFB6G>>C>H>96@
=6CM6 7:FA6@I ICHI@ @:8:E6H6C @:8:E6H6C M6C< B:C9:@6H> @:8:E6H6C
86=6M6 H:H6E> ?I<6 7:FA6@I ICHI@ @:8:E6H6C @:8:E6H6C M6C< ?6I= A:7>=
@:8>A 96F> @:8:E6H6C 86=6M6

+:F=6H>@6C  +! / 
 (:CIFIH HF6CG;DFB6G> "6A>A:D 9>96E6H@6C
--+)/>H>@96CB6G>C< B6G>C<B:FIE6@6CEIG6H@DDF9>C6H96F>
G>@I G>@I -./96C -./
+696 )  @:9I6GIB7I7:F>BE>H
.IB7I -.
z z' /7:F<:G:F@:@6C6CG:E6C?6C<GIB7I -9:C<6C@:8:E6H6CH:H6E+
.:H:A6=
) G:@DC ?6F6@  696A6=    + )
 0CHI@ H>H>@  M6C< H:FA:H6@ E696
v GIB7I -?>@6@DDF9>C6HCM69>CM6H6@6C9:C<6C -96C - 6@6C B:B:CI=>
S S' P =I7IC<6C
X'
X x = x' -- 
vt
--+) O 
y y'
6A6B=6A>C>E:C<6B6H9>96CB:C<<IC6@6CG:A6C<K6@HIM6C<
Gambar 9.7 9>BIA6> E696 G66H 7:FG6B66C
 .:6C96>CM6 H>H>@  ?I<6 7:F<:F6@ @: @6C6C
Dua kerangka acuan S dan S', G:E6C?6C< GIB7I - 9:C<6C @:8:E6H6C H:H6E H:F=696E E:C<6B6H @:9I6 9>
dengan S' memiliki kecepatan
(v) relatif terhadap S.  G:7:G6F + @:9I9I@6C H:F=696E GIB7I - 96C - M6>HI
ICHI@))  - - +)
ICHI@)) --+) O 
ICHI@)) --+)
%69> 76>@ E:C<6B6H E:FH6B6  B6IEIC E:C<6B6H @:9I6 
B:C<<IC6@6C K6@HI )  ) )

 ) C
 @6C H:H6E> ?>@6 G:A6C< K6@HI
E:C<6B6HE:FH6B696CE:C<6B6H@:9I69>7:96@6C9:C<6C)96C)
0CHI@
E:C<6B6HE:FH6B6696A6=) ))

)C96CICHI@E:C<6B6H@:9I6696A6=
)  ) )

 )#
 $/0 + , 7  E:FAI 9>CM6H6@6C 96A6B ) =6A >C>
7:F6FH> C96 96E6H B:C<6A>@6C 9:C<6C GI6HI @DCGH6CH6   M6C< 9>G:7IH
))%# )'#($'"(
 :C<6C 9:B>@>6C ?>@6 HF6CG;DFB6G> >C> 9>6C<<6E
A>C:6F $/0 + , 7  B:C?69>
-  -+) O 
%>@6 @:F6C<@6 68I6C  H:F=696E @:F6C<@6 68I6C  7:F<:F6@ @: @6C6C
9:C<6C @:8:E6H6C H:H6E + @:F6C<@6 68I6C  H:F=696E  96E6H 9>6C<<6E
7:F<:F6@ F:A6H>; @: @>F> 9:C<6C @:8:E6H6C +
 #I7IC<6C - 96C - B:C?69>
-  -0+) O 
.I7GH>HIG>@6C $/0 + , 7  @: 96A6B $/0 + , 7 G:=>C<<6
-  4 -0+)+)5 - -0+)  +)

   
)   )  -  O 
 + 

236 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


(>G6A@6C @:8:E6H6C H:F=696E @:F6C<@6 68I6C  96C  696A6=
@:8:E6H6C86=6M6*-
(:CIFIH >CGH:>C@:8:E6H6C86=6M6H:F=696E
@:F6C<@668I6CE:C<6B6HE:FH6B69>G6B67:G6FCM6M6>HI*- 
6F>
G>C>9>96E6H=I7IC<6C-)96C-)G:=>C<<6$/0 + ,7
B:C?69>
)  -0+) O 
:C<6C B:C<<6CH> ) E696 $/0 + , 7 9>E:FDA:=

    
  )  -      -  + ) 
  +  Tokoh
0CHI@ B:C?:A6G@6C E:FG6B66C H:FG:7IH >@IH> A6C<@6= A6C<@6= 7:F>@IH >C>

 &6A>@6C G:H>6E GI@I G:GI6> 9:C<6C G>;6H @DBIH6H>;


H.A. Lorentz
(1853–1928)
   
 )  -     -   +)
 + 
 &IBEIA@6C GI@I GI@I M6C< B:B>A>@> J6F>67:A - 9> FI6G @>F>
96C M6C< B:B>A>@> J6F>67:A ) 9> FI6G @6C6C

   
-   O  - O  ) O  +)
 + 
 &6A>@6C 9:C<6C O

   
 - O-     )   +)
 + 
 &:AI6F@6C J6F>67:A - 9> FI6G @>F>

Sumber: Science Encyclopedia, 1998


    
-         )   +) Hendrik Antoon Lorentz (1853–
 +   1928) adalah seorang fisikawan
Belanda yang kali pertama me-
 .IGIC E:FG6B66C G:=>C<<6 9> FI6G @>F> =6CM6 696 J6F>67:A - ngemukakan tentang pemantulan
dan pembiasan cahaya, ditinjau dari
 +  teori bahwa cahaya termasuk
 )   +)  gelombang elektromagnetik. Teori
-

)    ini dikembangkan oleh James Clerk
   
    
 Maxwell yang menyatakan bahwa
         +   cahaya terdiri atas gelombang listrik
 + 

    dan gelombang magnetik dengan
sudut yang berbeda. Lorentz juga
 &6A>@6C 9:C<6C  
memprediksi keberadaan elektron.
Beliau menerima hadiah Nobel

 +  +
tahun 1902 dalam bidang fisika atas
    penelitiannya mengenai medan
-)    )    magnet. Dalam bab teori relativitas,
     
               
  Lorentz berjasa dalam teorinya

  + +  + 
mengenai "Transformasi Lorentz".
 
.:E:FH>H:A6=9>76=6GG:7:AIBCM6B:CIFIH >CGH:>C-)
*A:=@6F:C6
>HI 96E6H 9>HIA>G@6C

  + 
  
)) 
  
      
  + 

Teori Relativitas Khusus 237


B6@6

 +
 
 
    
 +

 +       
 
  +

+ O    
   +
 

 +  
 



 + O 


Tantangan @=>FCM6 =6G>A HF6CG;DFB6G> 'DF:CHN 96E6H 9>HIA>G G:76<6> 7:F>@IH

untuk Anda -  -O+)

Dengan cara yang sama seperti pada  -O+) -  +) 



 +

 +
Persamaan (9–21), turunkan
persamaan transformasi kecepatan
relativistik sehingga didapatkan  
hasil seperti Persamaan (9–22).
..// O 

 +- 
)   )   
  

)  +-
 )  +-  
)     O
    
 +  +
 

$/0 + , 7  9>@:BI@6@6C DA:= $,#/') ,1--, -/$,16


G:DF6C< ;>G>@6K6C :A6C96 E696 
 +:FG6B66C H:FG:7IH 96E6H 9>E6@6>
ICHI@ B:C<=>HIC< E6FH>@:A E6FH>@:A M6C< 7:F<:F6@ 8:E6H
 /F6CG;DFB6G>
'DF:CHN >C> 6@6C H:F:9I@G> B:C?69> HF6CG;DFB6G> "6A>A:D 6E67>A6 @:A6?I6C
+ ?6I= A:7>= @:8>A 96F> @:A6?I6C 86=6M6 +  

2. Transformasi Kecepatan dari Lorentz


+DGHIA6HF:A6H>J>H6G@=IGIGB:CM6H6@6C76=K6@:A6?I6C86=6M696A6B
FI6C< =6BE6 B:B>A>@> =6F<6 M6C< G6B6 ICHI@ G:BI6 E:C<6B6H H>96@
7:F<6CHIC< E696 <:F6@ F:A6H>;CM6
 .:7:F@6G 86=6M6 M6C< 9>E6C86F@6C
96A6B @:F6C<@6 68I6C  E696 6F6= <:F6@CM6 9:C<6C @:A6?I6C + F:A6H>;
H:F=696E @:F6C<@6  6@6C B:B>A>@> @:A6?I6C   + 9>I@IF 96F> 

.:@6F6C< C96 H>C?6I G:GI6HI M6C< 7:F<:F6@ F:A6H>; H:F=696E


@:9I6CM6 M6>HI  96C 
 +:C<6B6H 9>  B:C<I@IF @:H><6 @DBEDC:C
@:8:E6H6C 96A6B  M6>HI

238 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


.
+ -  -  .   +/  /
) ) )

. 
96EIC E:C<6B6H 96A6B  B:C96E6H + -   -   .    +   / 
) )  / ) 
:C<6C B:C9>;;:F:CG>6A@6C $/0 + , 7  9>E:FDA:=
-  + )
-   .  . /  / 

 +


)  + -
 
)   

 
 +

G:=>C<<6

-  +)

 + -  + Tantangan
-   -     -  +) + -   )
)  )  + - )  + -  + -
untuk Anda
 
   )   Dengan menggunakan transformasi

 + Lorentz, buktikan bahwa kecepatan
 cahaya untuk pengamat yang diam
dan pengamat yang bergerak
dengan kecepatan v adalah sama.
+-  + +  +
+-   6H6I+ -  -
++ ++ O
 -  -
 
:C<6C 86F6 M6C< G6B6 C96 ?I<6 6@6C B:C96E6H@6C HF6CG;DFB6G>
@:8:E6H6C F:A6H>J>GH>@ ICHI@ GIB7I . 96C GIB7I /


+ .  +
+. 
+- +
 


+ .   +
+.  O
+ +-
 


+ /  +
+/ 
+- +
 


+ /   +
+/ 
+ +-
 


Teori Relativitas Khusus 239


Contoh 9.2
.:7I6=E:G6K6H6C<@6G67:F@:A6?I6C H:F=696EIB>
%>@6E:G6K6H6C<@6G6
B:A:K6H>9:C<6C@:A6?I6CF:A6H>; H:F=696EE:G6K6H7:F6E6@6=@:A6?I6C
E:G6K6HH:F=696EIB>
 4 !
:C<6CB:C<<IC6@6C$/0 + ,7
9>E:FDA:=
+  +
+-  -
++ 
 -

  
+-   
    


%69>@:A6?I6CE:G6K6H F:A6H>;H:F=696EIB> A:7>=@:8>A96F>@:8:E6H6C
86=6M6

(:CIFIHB:@6C>@6@:8:E6H6CE:G6K6H H:F=696EIB>   


>C>
H>96@BIC<@>C

3. Akibat Prinsip Relativitas Khusus


a. Kontraksi Lorentz
/:DF> F:A6H>J>H6G B:B76K6 E:C<6FI= H:F=696E E:C<I@IF6C E6C?6C<
GI6HI 7:C96 M6C< 7:F<:F6@ H:F=696E G:DF6C< E:C<6B6H
 +:FI76=6C
E6C?6C< GI6HI 7:C96 6@>76H <:F6@6C F:A6H>; E:C<6B6H 6H6I 7:C96 9>G:7IH
$#)' ( $'#)/ 6H6I %#.*(*)# %## !#) $#)')$#

+6C?6C< 6H6I ?6F6@ 7I@6CA6= G:GI6HI M6C< BIHA6@ H:H6E> G:GI6HI


M6C< F:A6H>;
 +696 96G6FCM6 ICHI@ B:C<I@IF ?6F6@ C96 =6FIG B:A>=6H
Gambar 9.8 @:9I9I@6C 9I6 H>H>@ G:86F6 G:F:CH6@
 #I7IC<6C ?6F6@ 6CH6F6 9I6
Sebuah meteran yang bergerak
sebesar 87% dari kecepatan @:F6C<@668I6C96E6H9><6B76F@6C9:C<6C86F6G:9:F=6C6G:E:FH>7:F>@IH
cahaya, panjangnya hanya terlihat >C>

setengahnya oleh pengamat yang .:7I6= GIB7:F 86=6M6  E696 @:F6C<@6 68I6C  7:F<:F6@ 9:C<6C
diam.
@:8:E6H6C+H:F=696E@:F6C<@668I6C
.I6HI@:A>E86=6M69>E6C86F@6C
96F>GIB7:FH:FG:7IH96C9>E6CHIA@6CDA:=G:7I6=8:FB>CM6C<7:F?6F6@
  96F> GIB7:F 
 .:76<6> 68I6C 9>H:BE6H@6C G:7I6= B>GH6F 9>6B M6C<
9><IC6@6C ICHI@ B:C6C96> ?6F6@ M6C< 9>H:BEI= DA:= 86=6M6 EIA6C<
76A>@ 96F> GIB7:F @: 8:FB>C 96C @:B76A> @: GIB7:F
 26@HI  ) M6C<
9>E:FAI@6C ICHI@ EIA6C< E:F<> 86=6M6 H:FG:7IH 696A6= G:76<6> 7:F>@IH


)   O

C96>@6C E6C?6C< B>GH6F M6C< 9>6B6H> 96F> @:F6C<@6  696A6= 
96C K6@HI M6C< 9>E:FAI@6C DA:= @:A>E 86=6M6 7:F<:F6@ 96F> GIB7:F @:
8:FB>C 696A6=  ) B6@6 E6C?6C< A>CH6G6C HDH6A 96F> GIB7:F @: 8:FB>C
7I@6C   B:A6>C@6C 696A6=

  +  ) O


*A:= @6F:C6 @:A>E 86=6M6 7:F<:F6@ 9:C<6C @:8:E6H6C  B6@6
  ) O

240 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


%>@6 @:9I6 $/0 + , 7  96C $/0 + , 7  9><67IC<
9>E:FDA:=
  )   J  ) v=0 v = 0,995 c v=c
G:=>C<<6
)   O
+
v = 0,87 c v = 0,999 c
0CHI@ @:B76A> @: GIB7:F ?6F6@ M6C< 9>H:BEI= 86=6M6 A:7>= E:C9:@ Gambar 9.9
@6F:C6 9>A>=6H 96F> @:F6C<@6  GIB7:F 96C 8:FB>C G6A>C< B:C9:@6H>
Semakin besar kecepatan bola,
%>@6K6@HIM6C<9>E:FAI@6CDA:=86=6M6ICHI@@:B76A>696A6=  )B6@6 ukuran bola akan semakin
mengecil.

  O+  ) O

96C   ) O 


9:C<6C 86F6 M6C< G6B6 9>E:FDA:=


 ) O 
+
26@HI HDH6A  )   )   ) ICHI@ E:F?6A6C6C EIA6C< E:F<> @:A>E 86=6M6
9>A>=6H 96F>  696A6=
)    
+ +

)  

 
  +

O

.6BE6> E696 H6=6E >C> C96 =6FIG B:C<>C<6H @:B76A> E:B76=6G6C


H:CH6C< HF6CG;DFB6G> 'DF:CHN M6>HI GI6HI @DCGH6CH6 9>E:FAI@6C ICHI@ Tantangan
B:CM:H6F6@6C E:C<6B6H6C E696 @:F6C<@6 68I6C G 96C @:F6C<@6 68I6C G
untuk Anda
 )  )  Perhatikan kembali Persamaan
 )   )  (9–26) dan Persamaan (9–29).
Diskusikan dengan teman sekelas

 )  )
Anda tentang pengertian fisis
persamaan-persamaan tersebut.

 + Kemudian, carilah analogi tentang
 kejadian pada persamaan tersebut
dalam kehidupan sehari-hari.

*A:= @6F:C6  )   6@6C 9>96E6H@6C



  
 
  +

 +



  

 + O

6H6I


    + O


Teori Relativitas Khusus 241


B A $/0 + , 7
 B:CM6H6@6C 76=K6 7:C96 M6C< E6C?6C<CM6 
C ?>@6 9>6B6H> DA:= E:C<6B6H M6C< 7:F<:F6@ G:?6?6F E6C?6C<CM6 9:C<6C
@:8:E6H6C+7:C966@6CH:FA>=6HB:C<6A6B>E:FI76=6CE6C?6C<
+6C?6C<
M6C< H:FA>=6H DA:= E:C<6B6H M6C< 7:F<:F6@ 696A6=

 
6 7     + @6F:C6  +  B6@6  

 
C’ C D
&:H:F6C<6C
v
  E6C?6C< 7:C96 7:F<:F6@ M6C< 9>6B6H> DA:= @:F6C<@6 M6C< 9>6B
B’ B A
  E6C?6C< 7:C96 M6C< 9>6B E696 GI6HI @:F6C<@6 68I6C
+  @:8:E6H6C 7:C96 H:F=696E @:F6C<@6 9>6B
 @:8:E6H6C86=6M6P B G
%69> E6C?6C< 7:C96 G:DA6= DA6= B:CMIGIH
 ":?6A6 >C> 9>G:7IH
8 @DCHF6@G> E6C?6C<
 #6A >C> 9>@:BI@6@6C DA:= -/$,16 G:=>C<<6
O
@DCHF6@G>CM6 9>G:7IH $#)' ( $'#)/

Gambar 9.10
(a) Sebuah bangunan yang dilihat
oleh pengamat yang diam; Contoh 9.3
(b) Bangunan yang dilihat oleh
pengamat yang bergerak .:7I6=7:C9696A6B@:6966C9>6BE6C?6C<CM6 B:H:F
:C96>HI7:F<:F6@9:C<6C
sangat cepat; @:8:E6H6C G:6F6=9:C<6CE6C?6C<CM6
#>HIC<A6=E6C?6C<7:C96G66H7:F<:F6@

(c) Diagram yang memperlihatkan


bagaimana bagian sisi dinding
 4 !
dapat terlihat. >@:H6=I>   B:H:F+ 

:C<6CB:C<<IC6@6C$/0 + ,7
     +

  
             B:H:F


%69>E6C?6C<7:C96G66H7:F<:F6@696A6=B:H:F

Contoh 9.4

.:7I6=76H6C<H:F>@6HE696G:7I6=FD@:HM6C<G:96C<B:AIC8IF9:C<6C@:A6?I6C 


(:CIFIH6K6@E:G6K6HE6C?6C<76H6C<696A6=B:H:F
:F6E6@6=E6C?6C<76H6C<H:FG:7IH
B:CIFIHE:C<6B6HM6C<9>6BH:F=696EIB>
 4 !
>@:H6=I>  B+ 


   
    +         B:H:F

  
%69>E6C?6C<76H6C<B:CIFIHE:C<6B6HM6C<9>6BH:F=696EIB>696A6= B:H:F

#6A>C>7:F6FH>76=K6E6C?6C<76H6C<>HIA:7>=E:C9:@?>@69>E6C96C<96F>IB>

b. Dilatasi Waktu
',01$', B:CM6H6@6C 76=K6 K6@HI 696A6= G:GI6HI M6C< F:A6H>;
 #6A
>C> 96E6H 9>>AIGHF6G>@6C 9:C<6C <:F6@ 86=6M6 9> 96A6B GI6HI @:F6C<@6
68I6C M6C< 7:F<:F6@
 &:BI9>6C <:F6@ 86=6M6 H:FG:7IH 9>6B6H> 96F>
@:F6C<@6 68I6C M6C< 9>6B G:E:FH> E696  +! / 

&:F6C<@668I6C7:F<:F6@9:C<6C@:8:E6H6CF:A6H>;H:F=696E@:F6C<@6

 .:DF6C< E:C<6B6H E696 @:F6C<@6  B:C<6F6=@6C G:7I6= GIB7:F
86=6M6@:G:7I6=8:FB>CM6C<?6F6@CM6H:FA>=6HG:E:FH> +! / 

242 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


+696 <6B76F H:FA>=6H 76=K6 86=6M6 M6C< 9>E6C86F@6C 9>  9>E6CHIA@6C 6
cermin
@:B76A> G:E6C?6C< <6F>G M6C< G6B6 G:E:FH> M6C< 9>6B6H> 96A6B @:F6C<@6

 26@HI EIA6C< E:F<> @:A>E 86=6M6 9>  96F>  @: 8:FB>C 96C @:B76A>
@:  696A6=
d
 )
)   6H6I  O
  pengamat
O = O'
&:?69>6C 9>  ?>@6 9>E6C96C< DA:= E:C<6B6H M6C< 7:F696 E696
@:F6C<@696E6H9>A>=6HE696 +! /!M6C<B:BE:FA>=6H@6C76=K6
waktu
A>CH6G6C86=6M6K6@HIE:F<>H>96@A6=G6B69:C<6CK6@HIEIA6C<
%>@6G:A6C<
K6@HI EIA6C< E:F<> B:CIFIH E:C<6B6H 9>  696A6= )  ?6F6@ 6CH6F6  Dt 0
96C696A6=+ )
96EICA>CH6G6C86=6M6696A6= 
6F><6B76FH:FA>=6H
76=K6 waktu

)   9:C<6C     +)   7 cermin
 
c
  
)      +)   O d
  O O'

%>@6 $/0 + , 7


 9><67IC<@6C @: 96A6B $/0 + , 7
 v Dt Dt
9>E:FDA:=

 )  
)      +)   O waktu 1 waktu 2
    
Gambar 9.11
%>@6 $/0 + , 7
 9>@I69F6H@6C 9>E:FDA:= (a) Kelip cahaya pulang balik
dipancarkan di O dipandang oleh
pengamat di S'; (b) Kelip cahaya di
  )  +)  
)        
 
 

S' dipandang dari S.

+  ) 
 )   ) 

 
 ) O +  )  ) 


) O   +    ) 
  
.:A6C?IHCM6 9>E:FDA:= =I7IC<6C 6CH6F6 t  96C t  M6C< 96E6H
9>FIBIG@6C G:76<6> 7:F>@IH

)
) 
 O
 +


&:H:F6C<6C
+  @:8:E6H6CF:A6H>;E:C<6B6HM6C<7:F<:F6@H:F=696EE:C<6B6HM6C<
9>6B
)  G:A6C< K6@HI 9>I@IF DA:= E:C<6B6H M6C< F:A6H>; 7:F<:F6@
)  G:A6C< K6@HI 9>I@IF DA:= E:C<6B6H M6C< F:A6H>; 9>6B

Teori Relativitas Khusus 243


Contoh 9.5
.I6HIE6FH>@:AB:B>A>@>K6@HI=>9IEP OG:@DCM6>HIK6@HIE6FH>@:A>HIBIA6>
696=>C<<6BIGC6=G6B6G:@6A>
:F6E6@6=K6@HI=>9IEE6FH>@:A>HI?>@6>67:F<:F6@
9:C<6C@:A6?I6C 
 4 !
>@:H6=I> ) P OG:@DC+O 
)   
)      9:H>@

 
 + 
  
 

Mari Mencari Tahu


.6A6=G6HI7I@H>@:7:C6F6CH:DF>F:A6H>J>H6G696A6=;6@H6@:7:F6966C"*$#9>IB>

6F>A6=>C;DFB6G>H:CH6C<"*$#>C>96F>7:F76<6>GIB7:F96C7I6HA6=F:GIB:96F>
>C;DFB6G>M6C<C9696E6H@6C
&IBEIA@6CF:GIB:C96@:E696<IFI
-:GIB:
H:F76>@9>EF:G:CH6G>@6C96C9>9>G@IG>@6C9>9:E6C@:A6G

5. Momentum dan Massa Relativistik


#I@IB ):KHDC H:CH6C< <:F6@ B:CM6H6@6C 76=K6 ?>@6 E696 G:7I6=
7:C96 7:FB6GG6 " 7:@:F?6 G:7I6= <6M6 @DCGH6C  7:C96 H:FG:7IH 6@6C
7:F<:F6@9>E:F8:E6H7:F6HIF6C
:G6FCM6@:8:E6H6C7:C966@6C7:FH6B76=

H:FIG G:GI6> K6@HI 7:F96G6F@6C =I7IC<6C +  "  )
 %>@6 <6M6  7:@:F?6
8I@IE A6B6 G:=>C<<6 =6F<6 ) G6C<6H 7:G6F H>96@A6= BIGH6=>A A6?I 7:C96
B:C?69>G6C<6H7:G6F
6F>=6G>AE:F8D766C76<6>B6C6EIC7:G6FCM6:C:F<>
M6C<9><IC6@6C7:G6FCM6@:8:E6H6CG:7I6=7:C96H>96@E:FC6=B:C86E6>
@:8:E6H6C 86=6M6
 .:H>6E 7:C96 M6C< 7:FB6GG6 " 7:F<:F6@ 9:C<6C
@:8:E6H6C + B:B>A>@> BDB:CHIB A>C:6F M6C< B:CIFIH B:@6C>@6 @A6G>@
9>FIBIG@6C
%"+ O
%>@6 @:8:E6H6C 7:C96 + GI6HI G66H B:C9:@6H> @:8:E6H6C 86=6M6
B6GG67:C966@6C7:FI76= I76=
+696G66H>HIBDB:CHIB7:C969>G:7IH
BDB:CHIB F:A6H>J>GH>@

0CHI@ <:F6@6C <:F6@6C 7:C96 9:C<6C @:8:E6H6C M6C< F:A6H>; @:8>A


H>96@ H:F?69> E:FI76=6C B6GG6
 +:FI76=6C >HI 76FI H6BE6@ ?>@6
@:8:E6H6CCM6 B:C9:@6H> @:8:E6H6C 86=6M6
 *A:=
#()# =I7IC<6C
B6GG6 9>6B 96C B6GG6 7:F<:F6@ M6C< 9>H>C?6I 96F> GI6HI E:C<6B6H
9>FIBIG@6C G:76<6> 7:F>@IH

"
" O 

 +

&:H:F6C<6C
"  B6GG6 7:C96 96A6B @:6966C 7:F<:F6@ @<
"  B6GG6 7:C96 96A6B @:6966C 9>6B @<
+  @:8:E6H6C 7:C96 B G
  @:8:E6H6C 86=6M6 9> I96F6 B G

244 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


%>@6$/0 + ,7 9>GI7GH>HIG>@6C@:96A6B$/0 + ,7
B6@6
" +
%

 + O 


#I@IB &:@:@6A6C (DB:CHIB 7:FA6@I 96A6B F:A6H>J>H6G @=IGIG G:E:FH>


96A6B ;>G>@6 @A6G>@
 )6BIC #I@IB $$ ):KHDC B:C<:C6> <:F6@ 96A6B
H:DF> F:A6H>J>H6G 96E6H 9>HIA>G@6C G:76<6> 7:F>@IH

%   "+    " + 
    O
) ) )  
  + 
  

+696 E:FG6B66C   " +   " +  + "  =6F<6 "  H>96@ CDA ?>@6 B6GG6
) ) ) )
7:C96 7:FI76= H:F=696E K6@HI
 "6M6 F:GIAH6C E696 7:C96 G:A6AI G6B6
9:C<6C A6?I E:FI76=6C BDB:CHIB H:F=696E K6@HI

Contoh 9.6
%>@6B6GG69>6B7:C96@<=>HIC<A6=B6GG67:C967:F<:F6@9:C<6C@:8:E6H6C




 4 !
:C<6CB:C<<IC6@6C$/0 + ,7 9>E:FDA:=
" 
"     @<
  
 +  
  
  


96=6AB:C6F>@M6C<7:F@6>H6C9:C<6CB6GG6F:A6H>J>GH>@>C>
E6@6=
C96 E:F86M6 696 E6FH>@:A M6C< H>96@ B:B>A>@> B6GG6 H:H6E> B:B>A>@>
:C:F<> (:CIFIH ;>G>@6 @A6G>@ =6A >C> H>96@ BIC<@>C H:F?69> ?>@6 " 



  "+   +
@6CH:H6E>?>@6=6A>C>9>H>C?6IB:CIFIHH:DF>F:A6H>J>H6G96E6H9>7I@H>
@6C G:86F6 B6H:B6H>G 76=K6 696 E6FH>@:A M6C< H>96@ 7:FB6GG6 H:H6E>
B:B>A>@>:C:F<>
(>G6A@6C696G:7I6=E6FH>@:AM6C<7:FB6GG6" 96C
7:F<:F6@ 9:C<6C @:8:E6H6C +  

"  " 

  
 
 +  +
 

"  " 
 

 +

 +
 



Teori Relativitas Khusus 245


6A6B B6H:B6H>@6  696A6= 7:CHI@ H>96@ H:CHI G:=>C<<6 C>A6>CM6

G:B76F6C< 7:F6E6 G6?6
 &:G>BEIA6CCM6 696A6= 696 E6FH>@:A M6C< H>96@
7:FB6GG6 B6GG6 9>6B H:H6E> B:B>A>@> :C:F<>
 6A6B @:=>9IE6C G:=6F>
=6F> E6FH>@:A M6C< B:B>A>@> @6F6@H:F>GH>@ G:E:FH> H:FG:7IH 696A6= ;DHDC
96C C:IHF>CD

6. Kesetaraan Massa dan Energi


#I7IC<6C E6A>C< H:F@:C6A M6C< 9>E:FDA:= >CGH:>C 96F> EDGHIA6H
F:A6H>J>H6G@=IGIG696A6=B:C<:C6>B6GG696C:C:F<>
#I7IC<6CCM696E6H
9>HIFIC@6C G:86F6 A6C<GIC< 96F> 9:;>C>G> :C:F<> @>C:H>@ 
 96F> GI6HI
7:C96 M6C< 7:F<:F6@

(

  (

9:C<6C  B:CM6H6@6C @DBEDC:C <6M6 M6C< 7:@:F?6 96A6B 6F6=


E:FE>C96=6C G:FH6 ( 96C ( B:CM6H6@6C ?6F6@ M6C< 9>H:BEI=
 :C<6C
B:B6@6> 7:CHI@ F:A6H>J>GH>@ =I@IB <:F6@ @:9I6 9>E:FDA:=

  "+
 
)
G:=>C<<6 FIBIG6C :C:F<> @>C:H>@ B:C?69>


   "+ (
(  
Tantangan )
untuk Anda  " + 
"+ +

 +  "+   +    
Dapatkah Anda menduga, apakah
  + 
ada partikel yang bergerak dengan  
kecepatan 0,95 c dan memiliki   
energi sebesar E tetapi tidak
memiliki massa? :C<6C B:C<<IC6@6C FIBIG6C >CH:<F6A E6FG>6A 6@6C 9>E:FDA:=

"0"  O
#6G>A>C>B:CM6H6@6C76=K6:C:F<>@>C:H>@GI6HI7:C96G6B69:C<6C
E:FH6B76=6CB6GG6CM66@>76H<:F6@F:A6H>;CM69>@6A>@6C9:C<6C@I69F6H
@:A6?I6C 86=6M6
 +:FG6B66C 96E6H ?I<6 9>HIA>G
"
0"  O
%>@69>B>G6A@6C"G:76<6>:C:F<>HDH6A7:C967:C9696A6B@:6966C
9>6B
 H:H6E>7:C96H:H6EB:B>A>@>:C:F<>" 
:C<6C9:B>@>6C
"   9>G:7IH :C:F<> 9>6B 
 96F> 7:C96 M6C< B6GG6 9>6BCM6 " 
$/0 + , 7  B:C?69>



O
&:H:F6C<6C

  :C:F<> 9>6B ?DIA:
%>@6 7:C96 7:F<:F6@ :C:F<> HDH6ACM6 696A6=

" 

 "   O

 +


246 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


*A:= @6F:C6 B6GG6 96C :C:F<> 7I@6C B:FIE6@6C @I6CH>H6G M6C<
7:76G #I@IB &:@:@6A6C (6GG6 96C C:F<> G:7:C6FCM6 B:C?69> G6HI Ingatlah
M6>HI #I@IB &:@:@6A6C (6GG6 C:F<>
 (6GG6 96E6H H:F8>EH6@6C 96C
H:FBIGC6=@6CH:H6E>?>@6=6A>C>H:F?69>G:?IBA6=:C:F<>M6C<G:H6F6=>A6C< Perumusan integral parsial adalah:
6H6I BIC8IA 96C G:76A>@CM6
 %69> B6GG6 96C :C:F<> B:FIE6@6C 6GE:@  x dy  xy   y dx
M6C< 7:F7:96 96F> GI6HI @I6CH>H6G

Contoh 9.7
:F6E6@6=:C:F<>HDH6A:C:F<>@>C:H>@96CBDB:CHIBG:7I6=EFDHDC" 
(:1M6C<7:F<:F6@9:C<6C@:8:E6H6C+ 
 4 !
C:F<>HDH6A96E6H9>=>HIC<9:C<6CB:C<<IC6@6C$/0 + ,7 
" 
6

  (:1    (:1
+ 
   
  
  


HDH  P :1  P O ?DIA: :1
 P O ?DIA:
7
C:F<>@>C:H>@CM6

O" 

 O(:1(:1

8
(DB:CHIBCM6
         ?DIA: (:1  Pembahasan Soal
"  (:1 

      B G Agar energi kinetik benda
 P O@< bernilai 25% dari energi diamnya
dan c adalah kelajuan cahaya
" + ruang hampa, benda harus
G:=>C<<6 %  bergerak dengan kelajuan ....

 +
 a. c d. 3c
4 4
4c
    @<         B G  b. c e. 5
2
%      @<B G 3c

   c. 5

 UMPTN 1998
Pembahasan:
%69>BDB:CHIBCM6696A6=P O @<B G
Energi kinetik relativitas adalah

 1  1
#6AM6C<B:C6F>@ICHI@9>76=6GB:C<:C6>:C:F<>F:A6H>J>GH>@696A6= Ek = m0c2  1  v 2



76<6>B6C6 B:C<=>HIC< :C:F<> F:A6H>J>GH>@ GI6HI E6FH>@:A ?>@6 B6GG6CM6  c2 

H>96@ 9>@:H6=I> 6H6I ?>@6 E6FH>@:A H:FG:7IH H>96@ 7:FB6GG6 +:F=6H>@6C Dengan menggunakan Ek =

@:B76A> E:B76=6G6C E696 GI7767 G:7:AIBCM6 B:C<:C6> E6FH>@:A M6C<  1  1


1 m c2 = m c 2  
v2
H>96@ 7:FB6GG6 H:H6E> B:B>A>@> :C:F<>
 +:FG6B66C :C:F<> 96C BDB:C 4 0 0
 1 2
 c


HIB F:A6H>J>GH>@ 96E6H 9>HIA>G@6C G:76<6> 7:F>@IH
Jadi,

"  1  1
 v2  = 1 ; atau
" +  1 2  4
% 
 c 

 + 1
 = 5
2 4
1 v 2
%>@6 @:9I6 E:FG6B66C H:FG:7IH 9>@I69F6H@6C 6@6C 9>96E6H@6C c


" O 2
1  v 2 = 16 v2 = 9 c2
c 25 25

%
" + O
3
v= 5 c

 + Jawaban: c


Teori Relativitas Khusus 247


&6A>@6C $/0 + , 7  9:C<6C  9>E:FDA:=
  
% " + 
 +

&IF6C<@6C $/0 + , 7  9:C<6C $/0 + , 7  G:=>C<<6
  

O%"O " + 
 +

"
*A:= @6F:C6 "  
 B6@6
 +

"    "  +  

  %    
 
 +  +
 

"     + 
  

  %    
 +


O%  " 
    


" % O
:C<6C B:C<<IC6@6C $/0 + , 7  C96 96E6H B:C<=>HIC<
7:F6E6 :C:F<> F:A6H>J>GH>@ GI6HI E6FH>@:A M6C< H>96@ 7:FB6GG6 M6>HI

%8

% O 

7. Hukum Kekekalan Energi dan Momentum Relativistik


> &:A6G 3$ C96 H:A6= B:BE:A6?6F> H:CH6C< #I@IB &:@:@6A6C
C:F<> 96C #I@IB &:@:@6A6C (DB:CHIB
 #I@IB &:@:@6A6C C:F<>
B:CM6H6@6C 76=K6 :C:F<> H>96@ 96E6H 9>8>EH6@6C 6H6I 9>BIGC6=@6C
H:H6E> :C:F<> 96E6H 7:FI76= 7:CHI@ B:C?69> :C:F<> A6>C
 :C<6C @6H6
A6>C E696 GI6HI G>GH:B :C:F<> 6K6ACM6 G6B6 9:C<6C :C:F<> 6@=>FCM6

:<>HI ?I<6 #I@IB &:@:@6A6C (DB:CHIB ?>@6 E696 GI6HI G>GH:B H>96@
7:@:F?6 <6M6 AI6F BDB:CHIB 6K6A G6B6 9:C<6C BDB:CHIB 6@=>F

&:9I6 =I@IB >C> 7:FA6@I ?I<6 E696 GI6HI G>GH:B F:A6H>J>GH>@


 C:F<>
6K6A F:A6H>J>GH>@ G6B6 9:C<6C :C:F<> 6@=>F F:A6H>J>GH>@ 96C BDB:CHIB
6K6AF:A6H>J>GH>@G6B69:C<6CBDB:CHIB6@=>FF:A6H>J>GH>@
.IE6M6C96
96E6H A:7>= B:B6=6B> #I@IB &:@:@6A6C C:F<> 96C (DB:CHIB
-:A6H>J>GH>@ E:F=6H>@6C  +! /   7:F>@IH

m0 v1 m01 m02 v2
Gambar 9.12
(a) Sebuah benda yang memiliki
massa diam m0;
(b) Benda tersebut pecah menjadi
dua bagian. 6 7

248 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


 +! / B:CIC?I@@6CG:7I6=7:C96M6C<B:B>A>@>B6GG69>6B
" G:86F6GEDCH6CE:86=B:C?69>9I676<>6C" 96C" 
&:9I6E686=6C
>C> 7:F<:F6@ 9:C<6C @:8:E6H6C M6C< 7:F7:96 M6>HI +  96C +
 0CHI@
B:C<<6B76F@6C @DCG:E >C> 9:C<6C A:7>= ?:A6G 7:G6F6C 7:G6F6C "  " 
+  96C + 6@6C 9>7:F> C>A6> M6>HI B6GG6 "    @< 7:F<:F6@ 9:C<6C
@:8:E6H6C+  96CB6GG6 " @<7:F<:F6@9:C<6C@:8:E6H6C
+   
 :F96G6F@6C #I@IB &:@:@6A6C C:F<> 7:FA6@I
C:F<> 6K6A  C:F<> 6@=>F
"  "  
"  O O 
+ +
   
 
%>@6 $/0 + , 7  9>76<> 9:C<6C  9>E:FDA:=
" " 
"  
O O
+ +
   
 
%69> 96F> $/0 + , 7  C96 96E6H B:C<:H6=I> B6GG6 9>6B 96F>
7:C96 G:7:AIB E:86=

"    


 


   
  
 c

"     @<
 
6F> =6G>A E:F=>HIC<6C H:FG:7IH 6E6@6= C96 B:C:BI@6C G:GI6HI M6C<
B:C6F>@ #6G>A E:F=>HIC<6C B:CIC?I@@6C B6GG6 9>6B E696 @:6966C 6K6A
"    @< 7:F7:96 9:C<6C B6GG6 9>6B E696 @:6966C 6@=>F   @<

#6A >C> G:?6A6C 9:C<6C >BEA>@6G> H:DF> F:A6H>J>H6G @=IGIG M6C< B:CM:767@6C
E:BI6>6C B6GG6 E696 7:C96 M6C< 7:F<:F6@ B:C9:@6H> @:8:E6H6C 86=6M6

&:BI9>6C 76<6>B6C6 9:C<6C BDB:CHIBCM6 .:A6B6 H>96@ 696


E:C<6FI= <6M6 AI6F 6@6C 7:FA6@I #I@IB &:@:@6A6C (DB:CHIB

(DB:CHIB 6K6A  BDB:CHIB 6@=>F


" + " +  "  +
  O
 +

+ +
   
  

8. Aplikasi Kesetaraan Massa dan Energi pada Reaksi Fisi dan


Fusi Nuklir
E6 M6C< 96E6H C96 G>BEIA@6C 96F> E:B76=6G6C H:CH6C< #I@IB
&:@:@6A6C C:F<> 96C (DB:CHIB -:A6H>J>GH>@ &:G>BEIA6C 96F> #I@IB
&:@:@6A6C C:F<> -:A6H>J>GH>@ 696A6= B6GG6 9>6B H>96@ @:@6A

"  @<


"  @<
" " O"  O @<@<
+:C<IF6C<6C B6GG6 >C> :@>J6A:C 9:C<6C :C:F<>
" 

Teori Relativitas Khusus 249


&:BI9>6C 76<6>B6C6 9:C<6C :C:F<> @>C:H>@CM6 C:F<> @>C:H>@ E696
Ingatlah @:6966C 6K6A 96C @:6966C 6@=>F 96E6H 9>HIA>G@6C G:76<6> 7:F>@IH


6K6A
Menurut Planck, energi pada foton
6@=>F


adalah E = hf. Jadi, hf = pc
hf h "    
P= c = 
 O"  "   +  
  

 +  



    8
  
     
 
  


"  
    
   8

 +  
         
   
 


%69>
6@=>F G:=>C<<6


6@=>FO
6K6A

E6M6C<96E6HC96G>BEIA@6C96F>E:F=>HIC<6CG:A>G>=B6GG69>6B
96C G:A>G>= :C:F<> @>C:H>@ H:FG:7IH /:FCM6H6 G:A>G>= :C:F<> @>C:H>@ M6C<
9>=6G>A@6C G6B6 9:C<6C :C:F<> 9>6B 6@>76H G:A>G>= B6GG6 9>6B H:FG:7IH

$C> 7:F6FH> 696 @DCJ:FG> :C:F<> 9>6B 6@>76H E:C<IF6C<6C B6GG6 9>6B
B:C?69>:C:F<>@>C:H>@M6C<9>7:76G@6C6H6IE:C<IF6C<6C:C:F<>@>C:H>@
6@6C B:C<6@>76H@6C E:C6B76=6C B6GG6 9>6B
 .:86F6 B6H:B6H>G =6A
>C> 96E6H 9>HIA>G@6C G:76<6> 7:F>@IH


 " O
&DCG:E @:G:H6F66C B6GG6 96C :C:F<> >C> H:F?69> E696 F:6@G> ;>G> 96C
;IG>6@=>F
+696F:6@G>;>G>CI@A>FG:7I6=>CH>7:F6H9>HIB7I@DA:=G:7I6=
E6FH>@:AG:=>C<<6B:B7:A6=B:C?69>9I67I6=>CH>
&:9I6>CH>>C>B:B>A>@>
B6GG6 9>6B A:7>= F>C<6C 96F> B6GG6 9>6B >CH> >C9I@CM6 @6F:C6 G:76<>6C
B6GG6 9>6BCM6 7:FI76= B:C?69> :C:F<> @>C:H>@
 96EIC E696 F:6@G> ;IG>
CI@A>F9I67I6=>CH>F>C<6C7:F<67IC<B:B7:CHI@G:7I6=>CH>M6C<A:7>=
7:F6H
 (6GG6 9>6B 9I6 >CH> E:B7:CHI@CM6 A:7>= 7:F6H 96F>E696 B6GG6
>CH>=6G>AE:C<<67IC<6C@6F:C6G:76<>6CB6GG6CM67:FI76=B:C?69>:C:F<>
@>C:H>@

foton dengan  , p elektron diam

6 9. Penerapan Prinsip Relativitas dalam Efek Compton


u r
ha
mb +69667C96H:A6=7:A6?6FH:CH6C<86=6M6M6C<9>6C<<6EG:76<6>
ter E6FH>@:AM6>HI86=6M6B:FIE6@6CE:CM:76F6CE6@:H E6@:H:C:F<>M6C<9>G:7IH
t on
fo  ', p' ;DHDC
 .6A6= G6HI =6A M6C< B:C9I@IC< @DCG:E >C> 696A6= :;:@ DBEHDC


&:H>@6G:7I6=;DHDCB:CIB7I@G:7I6=:A:@HFDC9>6BB6@6;DHDCH:FG:7IH
elektron 6@6CH:F=6B7IF9:C<6CB:B7:CHI@GI9IHH:FH:CHI
0CHI@B:C<>C<6H@6C
7 pe C96 H:CH6C< :;:@ DBEHDC E:F=6H>@6C  +! / 
 7:F>@IH

v  +! /
B:CIC?I@@6CG:7I6=;DHDC9:C<6CE6C?6C<<:ADB76C<
Gambar 9.13   B:CIB7I@ G:7I6= :A:@HFDC 9>6B 9:C<6C B6GG6 "  @>76H HIB7I@6C
Tumbukan foton dan elektron
(a) sebelum tumbukan;
H:FG:7IH ;DHDC H:F=6B7IF 9:C<6C GI9IH   H:F=696E =DF>NDCH6A
 .:H:A6=
(b) sesudah tumbukan. HIB7I@6CE6C?6C<<:ADB76C<;DHDC7:FI76=
0CHI@B:C<:H6=I>E6C?6C<

250 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


<:ADB76C<;DHDCG:GI96=HIB7I@6C6H6IGI9IH=6B7IF6C;DHDCCM696E6H
9>@:H6=I> 96F> #I@IB &:@:@6A6C (DB:CHIB E696 E:F>GH>K6 HIB7I@6C
H:FG:7IH

(DB:CHIB 6K6A  (DB:CHIB 6@=>F


+696 GIB7I - 9>96E6H@6C
 

  8DG  %8DG O


 
+696 GIB7I . 9>96E6H@6C


 G>C  %G>C





G>C  %G>C O



&6A>@6C $/0 + , 7  96C 7  9:C<6C 8 G:=>C<<6 9>E:FDA:=
Ingatlah
O8DG  %8DG O

G>C  %G>C O sin2  + cos 2  = 1

&I69F6H@6C $/0 + , 7  96C 7  G:=>C<<6 9>E:FDA:=


8DG  O8DG  %  8DG O

G>C  % G>C O 

A>B>C6G>@6C $/0 + , 7  96C 7  G:=>C<<6 9>96E6H@6C


8DG  G>C  O8DG  %  8DG G>C 
O 8DG  %
+696 GI7767 B:C<:C6> @:G:H6F66C B6GG6 96C :C:F<> C96 H:A6= 7:A6?6F
76=K6


" 
96C

" % O 
6F> @:9I6 E:FG6B66C H:CH6C< :C:F<> F:A6H>J>H6G H:FG:7IH 9>96E6H@6C

" "  %


" " " %

%

"  O
.:E:FH> H:A6= 9>76=6G G:7:AIBCM6 :A:@HFDC E696 BIA6CM6 9>6B
G:H:A6= 9>HIB7I@ DA:= ;DHDC :A:@HFDC 7:F<:F6@ 9:C<6C :C:F<> @>C:H>@
H:FH:CHI
 :C<6C @6H6 A6>C G:76<>6C :C:F<> ;DHDC H:A6= 7:FI76= B:C?69>
:C:F<> @>C:H>@ :A:@HFDC


O
(6@6 $/0 + , 7  96E6H 9>HIA>G@6C B:C?69>
%  O O "  O O
.I7GH>HIG>@6C $/0 + , 7
 @: $/0 + , 7 
   O   "   O      O

Teori Relativitas Khusus 251


Kata Kunci 8DG  "  O   O 8DG   O
• relativitas khusus 6<> $/0 + , 7  9:C<6C   G:=>C<<6 9>E:FDA:=
• transformasi Lorentz
• kontraksi Lorentz "  

O   O8DG  
• dilatasi Lorentz  
• dilatasi waktu

• momentum relativitas
*A:= @6F:C6     B6@6        O 8DG  
 
• massa diam 

" 
• kesetaraan massa dan energi 6H6I
• reaksi fusi
  O8DG  
• reaksi fisi
       O
" 
%69>E:F>GH>K6:;:@DBEHDCB:FIE6@6CG6A6=G6HI7I@H>H:CH6C<@DCG:E
9I6A>GB: <:ADB76C< E6FH>@:A 96C H:DF> F:A6H>J>H6G @=IGIG

Tes Kompetensi Subbab B


$/( ) ,* &. # !2)2* 1'& ,

I6 E:G6K6H 6A;6 96C 7:H6 7:F<:F6@ 9:C<6C 6F6= 
:F6E6 @:8:E6H6C FD@:H E696 G66H E6C?6C<CM6
7:FA6K6C6C
&:A6?I6CE:G6K6H6A;6G:7:G6F 96C B:B:C9:@ 
@:A6?I6C E:G6K6H 7:H6 696A6=  
 /:CHI@6CA6= 
.:7I6=E:G6K6H6CH6F>@G6B:A:K6H>IB>9:C<6C@:A6?I6C
@:A6?I6CE:G6K6H6A;6F:A6H>;H:F=696EE:G6K6H7:H6
+ 
.:7I6=HDC<@6HM6C<E6C?6C<CM6B9>I@IF9>

.:7I6= E:G6K6H FI6C< 6C<@6G6 7:F<:F6@ B:C?6I=> IB>7:F69696A6BE:G6K6H9:C<6CEDG>G>G:?6?6F9:C<6C
IB> 9:C<6C @:8:E6H6C  
 +:G6K6H H:FG:7IH 6F6=<:F6@E:G6K6H
/:CHI@6CE6C?6C<HDC<@6H
B:C:B76@@6C G:7I6= E:AIFI M6C< 6F6=CM6 G6B6 6
B:CIFIHE:CIBE6C<96A6BE:G6K6H
9:C<6C<:F6@CM6
%>@6@:8:E6H6CE:AIFI F:A6H>; 7
B:CIFIHE:C<6B6HM6C<9>6B9>IB>

H:F=696EE:G6K6H>HIH:CHI@6CA6=@:8:E6H6CF:A6H>; 
.:7I6=E:G6K6HH:F76C<7:F<:F6@9:C<6C@:8:E6H6C
E:AIFI>HIH:F=696EIB>
 B G
.:H:A6=7:F6E6=6F>@6=B:CIFIH?6B9>IB>

.:DF6C< E:C<6B6H 9> IA6C B:A>=6H 9I6 E:G6K6H @:9I6 ?6B 9> IB> 96C 9> E:G6K6H 7:F7:96 O
6C<@6G6AI6F96CB:C9:@6H>IA6C96A6B6F6= G:@DC"IC6@6CE:C9:@6H6C O-# O#-

M6C<7:FA6K6C6CB6G>C< B6G>C<9:C<6C@:A6?I6C  
I6DF6C<@:B76F96C7:FIBIFH6=IC9>IB>

96C 
7:F6C<@6H@:7>CH6C<A;6:CH6IF>M6C<?6I=CM6
6
:F6E6@6=@:A6?I6CIA6CB:C9:@6H>E:G6K6H @6A> H6=IC 86=6M6   H6=IC 86=6M6  ?6F6@ M6C<
B:CIFIHE:C<6B6H96A6BE:G6K6H 9>H:BEI=86=6M6G:A6B6 H6=IC9:C<6C@:8:E6H6C
7
:F6E6@6= @:A6?I6C  H:F=696E  B:CIFIH 
.:H:A6=>HI@:B76A>@:IB>
:F6E6@6=IBIF
E:C<6B6H96A6BE:G6K6H @:9I6DF6C<>HIG:H:A6=B:F:@67:FH:BI
8
:F6E6@6=@:A6?I6CIA6CB:C9:@6H>E:G6K6H 
.I6HI:A:@HFDC9>E:F8:E6H9:C<6C7:96EDH:CG>6A 
B:CIFIHE:C<6B6H96A6BE:G6K6H (:1
 :F6E6@6= @:8:E6H6C M6C< 9>E:FDA:=CM6
9
:F6E6@6= @:A6?I6C  H:F=696E  B:CIFIH BI6H6C:A:@HFDC& P O 8DIADB796CB6GG6
E:C<6B6H96A6BE:G6K6H :A:@HFDC" P O @<

Rangkuman

+F>CG>EF:A6H>J>H6G"6A>A:D7:F96G6F@6C9I6EDGHIA6H 
+:F8D766C(>8=:AGDC (DFA:MB:B7I@H>@6C76=K6
G:76<6>7:F>@IH
6
:H:FH>96@696
6
26@HI696A6=7:G6F6CBIHA6@ 7
@:8:E6H6C86=6M6H>96@7:F<6CHIC<E6966F6=
7
=I@IB <:F6@ ):KHDC H>96@ 7:FI76= 7:CHI@ 96CH:BE6H

>CJ6F>6C

/F6CG;DFB6G> @:8:E6H6C F:A6H>; @=IGIG B:CIFIH

+F>CG>EF:A6H>J>H6G >CGH:>C7:F96G6F@6C9I6EDGHIA6H B:@6C>@6F:A6H>J>GH>@9>FIBIG@6CG:76<6>7:F>@IH

7:F>@IH +  + + +
+-  - 6H6I+  -  -
6
@:A6?I6C9>96A6BFI6C<=6BE6696A6=GI6HI + +-  ++
  -
7:G6F6CBIHA6@  
7
=I@IB B:@6C>@6 ):KHDC 96C :A:@HFD 
/F6CG;DFB6G>'DF:CHN9>FIBIG@6C9:C<6C
B6<C:H>@ (6LK:AA >CJ6F>6C 96A6B 7:F76<6> -   -  +)  .   . /   / )    ) +- 
 
   
@:F6C<@6>C:FG>6A

 +  +
 

252 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII



&DCHF6@G>'DF:CHN9>FIBIG@6C9:C<6C 
(DB:CHIB96CB6GG6F:A6H>J>GH>@9>FIBIG@6C9:C<6C
 " +
    + %
 


>A6H6G>K6@HI9>FIBIG@6C9:C<6C
 +

)
C:F<>@>C:H>@9>FIBIG@6C9:C<6C
)  9>B6C6 )  )
 +

" 

 "   "    " 
 
 +

(6GG6F:A6H>J>GH>@9>FIBIG@6C9:C<6C 
"
"

 +


Peta Konsep
$-/'$* 1'3'1 0&2020

B:B76=6G

+DGHIA6H-:A6H>J>H6G >CGH:>C /F6CG;DFB6G>"6A>A:D @GE:F>B:C


(>8=:AGDC (DFA:M
B:B76=6G
@:G>BEIA6CCM6

H:FH>96@696
/F6CG;DFB6G> /F6CG;DFB6G>&:8:E6H6C +F>CG>E
9>6A6B>C>
'DF:CHN -:A6H>J>H6G&=IGIG -:A6H>J>H6G&=IGIG M6>HI

B:C<6@>76H@6C
(DB:CHIB-:A6H>J>GH>@ >A6H6G>26@HI

&DCHF6@G>+6C?6C<
(6GG6-:A6H>J>GH>@

C:F<>>6B

" 
C:F<>/DH6A

"
C:F<>&>C:H>@:C96


O

Refleksi
Setelah mempelajari bab ini, tentu Anda telah dipahami? Coba Anda diskusikan bersama teman atau
memahami bahwa gerak bersifat relatif. Anda juga tentu guru Fisika Anda.
telah memahami teori relativitas Einstein dan pengaruh- Selain Anda mengetahui teori relativitas khusus,
nya terhadap besaran panjang, waktu, kecepatan dan coba Anda cari manfaat lain mempelajari materi bab ini.
massa benda. Dari keseluruhan materi yang ada pada Kemudian, diskusikan hasilnya bersama teman Anda.
bab ini, bagian manakah yang menurut Anda sulit

Teori Relativitas Khusus 253


Tes Kompetensi Bab 9
 '*'&* &0 * &0 12( 4 ! ,5 ,%. *',%!$, /


6F>7:G6F6C 7:G6F6C7:F>@IH>C>M6C<=6F<6CM6G:A6AI 
+:G6K6H7:F<:F6@9:C<6C@:8:E6H6C   H:F=696E
G6B6ICHI@G:BI6@:F6C<@668I6CE:C<6B6H6C696A6= IB>
*F6C<9>IB>B:A>=6HCM6A6A6BEIG:A6B6

G:@DC96F>E:G6K6H>HI
)M6A6A6BEIB:CIFIHDF6C<
6
@:8:E6H6C7:C96 M6C<7:F6969>96A6BE:G6K6H696A6=

7
@:A6?I6C7:C96 6
G 9
G
8
@:8:E6H6C86=6M6 7
G :
G
9
E6C?6C<7:C96 8
G
:
B6GG67:C96 
.:7I6= FD@:H M6C< B:B>A>@> E6C?6C<   B:H:F 96C

.6A6=G6HIEDGHIA6H >CGH:>C96A6BH:DF>F:A6H>J>H6G696A6= B6GG6HDC7:F<:F6@9:C<6C@:8:E6H6C 
(:CIFIH

E:C<6B6H9>IB>

6
=I@IB =I@IB ):KHDC H:H6E 7:FA6@I ICHI@ 6
B6GG6FD@:HHDCE6C?6C<FD@:H B
7:C96 M6C< B:B>A>@> @:8:E6H6C B:C9:@6H> 7
B6GG6FD@:HHDCE6C?6C<FD@:H B
@:8:E6H6C86=6M6 8
B6GG6FD@:HHDCE6C?6C<FD@:H B
7
@:8:E6H6C7:C9696E6HA:7>=7:G6F96F>@:8:E6H6C 9
B6GG6FD@:HHDCE6C?6C<FD@:H B
86=6M6 :
B6GG6FD@:HHDCE6C?6C<FD@:H B
8
@:8:E6H6C 7:C96 7:G6FCM6 BIHA6@ H>96@ 
.:7I6=:A:@HFDCM6C<B:B>A>@>B6GG69>6B" 7:F<:F6@
7:F<6CHIC<E696E:C<6B6HCM6 9:C<6C @:8:E6H6C   B6@6 :C:F<> @>C:H>@CM6
9
@:8:E6H6C 86=6M6 7:G6FCM6 BIHA6@ H>96@ 696A6=

7:F<6CHIC<E696E:C<6B6HCM6 6
" 
:
@:8:E6H6C7:C96B:C:CHI@6C7:G6FCM6B6GG6 7
" 
7:C96 8
" 

%>@6 A6?I E6FH>@:A   E:F76C9>C<6C F:A6H>J>GH>@ 9
 " 
H:F=696EB6GG69>6BCM6696A6=

:
 " 
6
 9

.:7I6= HDC<@6H M6C< E6C?6C<CM6  B B:B7:CHI@
7
 :
 
8
  
GI9IHG:7:G6F  H6C   H:F=696E6F6=H>BIF
%>@6


&:8:E6H6CE:G6K6H B G96C@:8:E6H6CE:G6K6H
HDC<@6H7:F<:F6@@:H>BIF9:C<6C@:8:E6H6C  
 B G
7:F<:F6@G:6F6=9:C<6C
&:8:E6H6C 
H:F=696E@:8:E6H6CB:CIFIH):KHDC96CB:CIFIH E6C?6C<HDC<@6HG66H7:F<:F6@696A6=

>CGH:>C696A6=

B G
6
B 9
B
6
96C 9
96C 7
 B :
 B
7
96C  :
96C  8
B
8
96C
+696IA6C<H6=IC9I6DF6C<@:B76F96C M6C<

I6 E:G6K6H  96C  7:FE6E6G6C B6G>C< B6G>C< @:  B:C<:B76F6@:6C<@6G6AI6F9:C<6CE:G6K6H

9:C<6C @:8:E6H6C    @:8:E6H6C 86=6M6
M6C<7:F@:8:E6H6C  G:96C<@6C H:H6E9>IB>

 
&:8:E6H6CE:G6K6HH:F=696EE:G6K6H696A6=

(:CIFIH@6A:C9:F9>IB>@:B76A>G:H:A6=H6=IC
6
 9
 G:=>C<<6IBIFB6G>C< B6G>C<E696G66H>HIB:CIFIH
7
 :
 696A6=

H6=IC

8
  6
96C 

.:7I6=FD@:H@:H>@69>6B9>IB>B:B>A>@>E6C?6C< 7
96C 
 B
 &:BI9>6C FD@:H H:FG:7IH 7:F<:F6@ 9:C<6C 8
96C 
@:8:E6H6C @:8:E6H6C86=6M696A6BFI6C< 9
96C 
=6BE6
(:CIFIHDF6C<9>IB>E6C?6C<FD@:HH:FG:7IH :
96C 
G:A6B67:F<:F6@696A6=


.:7I6=E:FG:<>E6C?6C<9:C<6CG>G> B:H:F96C
6
 B B:H:F7:F<:F6@G:6F6=E6C?6C<CM69:C<6C@:8:E6H6C
7
 B 
'I6G7>96C<H:FG:7IH696A6=

8
 B 6
 B 9
B
9
 B 7
B 
:
 B
:
B 8
 B 

254 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII



.:7I6= 7:C96 96A6B @:6966C 9>6B E6C?6C<CM6 -
+:FCM6H66CM6C<7:C6F696A6=

&:BI9>6C 9><:F6@@6C 9:C<6C @:8:E6H6C + 6


 96C
B:C9:@6H> @:8:E6H6C 86=6M6 G:=>C<<6 E6C?6C< 7
 96C
7:C96B:CIFIHE:C<6B6H9>6BM6C<7:F696G:?6?6F 8
96C
6F6=E6C?6C<7:C96696A6=

9
=6CM6

:
G:BI6CM67:C6F
6
-  -  + 
+:FCM6H66CM6C<7:C6FB:CIFIHH:DF>F:A6H>J>H6G >CGH:>C
 696A6=

 6
B6GG6 7:C96 9>6B A:7>= @:8>A 96F>E696 B6GG6
7
-  -  +
 7:C967:F<:F6@

7
E6C?6C< 7:C96 9>6B A:7>= E6C?6C< 96F>E696
8
-  -  +  E6C?6C<7:C967:F<:F6@
 8
<:F6@ E:C<6B6H 96C <:F6@ GIB7ICM6 H>96@
 B:B:C<6FI=>8:E6HF6B76H86=6M6
9
-  -   
+ 9
G:A6C< K6@HI 9I6 @:6966C M6C< 9>6B6H>

E:C<6B6H 7:F<:F6@ A:7>= 7:G6F 96F> E:C<6B6H
:
-  -    9>6B
+ :
K6@HIB:FIE6@6C7:G6F6CM6C<7:FG>;6HBIHA6@

%>@6B6GG69>6BG:7I6=E6FH>@:A"96CB6GG6>HI7:F<:F6@

.:7I6=E:G6K6HB:B>A>@>E6C?6C<'
&:H>@6E:G6K6H
9:C<6C @:A6?I6C   E:F76C9>C<6C B6GG6 9>6B
H:FG:7IH7:F<:F6@9:C<6C@:8:E6H6CJE6C?6C<E:G6K6H
H:F=696EB6G67:F<:F6@CM6696A6=

6
 9
 B:C?69>  
:G6F+696A6=

7
 :
 
8
  

%6F6@9I6EIC86@<ICIC<696A6= @B
%>@69>6B6H> 6
 9


DA:=DF6C<M6C<7:F69696A6BE:G6K6HM6C<B:A>CH6G
9>6H6G@:9I6EIC86@>HI9:C<6C@:8:E6H6C @6A>  
7
 :

@:8:E6H6C86=6M6?6F6@@:9I6<ICIC<>HI696A6=


6
@B 9
@B 
8

7
@B :
@B 
8
@B 
<6F:C:F<>@>C:H>@7:C967:FC>A6>:C:F<>9>6BCM6

969I6DF6C<@:B76F96C
&:BI9>6CC6>@ 96C  696A6= @:A6I6C 86=6M6 96A6B FI6C< =6BE6
E:G6K6H
#)'%'( 9:C<6C @:A6?I6C 
  96C  B6@67:C96AIFIG7:F<:F6@9:C<6C@:A6?I6C

@:BI9>6C 7:FH:BI E696 GI6HI 686F6 @:AI6F<6


 
(:CIFIHB:F:@6H:A6=7:FE>G6=G:A6B6 H6=IC 6
 9

G:B:CH6F6H>96@E:F86M6
'6B6E:F?6A6C6CH:FG:7IH
B:CIFIH696A6=

H6=IC
 
7
:

6
 9
  
7
:
 
8
 8



(:CIFIH >CGH:>CG:7I6=7:C969:C<6CB6GG69>6B 
.:7I6=E:G6K6HIAHF6BD9:FC7:F<:F6@B:C9:@6H>IB>
"  G:H6F6 9:C<6C :C:F<> "   9:C<6C  696A6= 9:C<6C @:8:E6H6C   96C B:B6C86F@6C
@:8:E6H6CF6B76H86=6M69>96A6BFI6C<=6BE6
%>@6 <:ADB76C<F69>D
(:CIFIHDF6C<9>IB>@:8:E6H6C
7:C967:F<:F6@9:C<6C@:8:E6H6C+:C:F<>HDH6A7:C96 <:ADB76C<F69>DH:FG:7IH696A6=

G:H6F69:C<6C


"  6

 


"    +  7

 
 8

 "    + 
9


 " 
 :

 + 


Teori Relativitas Khusus 255



:F6E6@6= :C:F<> HDH6A GI6HI E6FH>@:A M6C< B6GG6 8
@:8:E6H6C86=6M67:F<6CHIC<<:F6@IB>
9>6BCM6"7:F<:F6@9:C<6C@:A6?I6C  9
@:8:E6H6C86=6M6H>96@7:F<6CHIC<<:F6@IB>
 :
B6GG67:F<:F6@A:7>=8:E6H
6
" 9
"
 
.:7I6= <I<IG6C 7>CH6C< ?>@6 9>H:BEI= 9:C<6C
   G:7I6= E:G6K6H 96F> IB> B:B:FAI@6C K6@HI 
7 " :
 "

H6=IC
%>@6@:A6?I6CE:G6K6H>HI ?6F6@

 G:7:C6FCM66CH6F6<I<IG6C7>CH6C<>HI@:IB>696A6=
8
" B:C9:@6H>



#6G>AE:F8D766C(DFA:M96C(>8=:AGDCB:CIC?I@@6C 6
 H6=IC86=6M6
76=K6

7
 H6=IC86=6M6
6
:H:F7:F6969>G:BI6H:BE6H 8
H6=IC86=6M6
7
@:8:E6H6C:H:FP B G 9
 H6=IC86=6M6
8
:H:FG:76<6>B:9>6F6B76H6C86=6M6 :
H6=IC86=6M6
9
:H:FB:FIE6@6C7:C96<6G &:H:F6C<6C
:
:H:FH>96@696 %6F6@ G6HI H6=IC 86=6M6 696A6= GI6HI ?6F6@ ?>@6

.6A6= G6HI @:G>BEIA6C E:F8D766C (DFA:M 96C 9>H:BEI= DA:= 86=6M6 B:B7IHI=@6C K6@HI G6HI
(>8=:AGDC696A6=

H6=IC6H6I?6F6@ H6=IC86=6M6P B GP


6
K6@HI7:F<:F6@A:7>=8:E6H  H6=ICP B G PP 9:H>@
7
@:8:E6H6C86=6M6G6B6ICHI@G:BI6E:C<6B6H P BP @B

9>?6<6HF6M6

  4 !* &.$/1 ,5 ,!$/')21#$,% ,1$. 1



I6E:G6K6H6CH6F>@G6+96C,7:F<:F6@7:FA6K6C6C 
%6F6@9I67I6=H:BE6H+96C,9>6C<@6G6AI6F696A6=
6F6=
.:DF6C<E:C<6B6H9>IB>B:C<I@IF@:A6?I6C '
.:7I6=E:G6K6H6CH6F>@G696E6HB:C:BEI=?6F6@
E:G6K6H+G:7:G6F 896C@:A6?I6CE:G6K6H,G:7:G6F >HI9:C<6C@:A6?I6CH:H6E 96A6BK6@HI G:@DC

8
/:CHI@6CA6=@:A6?I6CE:G6K6H+F:A6H>;H:F=696E 6
/:CHI@6CA6= ?6F6@ + 96C , H:FG:7IH M6C<
E:G6K6H,
G:7:C6FCM696A6BG6HI6C@B


/:CHI@6CA6=@:A6?I6CG:7I6=E6FH>@:AG:=>C<<6:C:F<> 7
%>@6E:G6K6HA6>CM6C<7:F<:F6@9:C<6C@:A6?I6C
@>C:H>@CM6G6B69:C<6C:C:F<>9>6BCM6
96A6BK6@HI7:F6E69:H>@9>H:BEI=?6F6@

.:7I6=EFDHDCB6GG69>6BCM6 P O@<7:F<:F6@ 6CH6F6+96C,H:FG:7IH
G:=>C<<6B6GG6F:A6H>J>GH>@CM6B:C?69> @6A>B6GG6 8
(:CIFIHE:G6K6HE:FH6B67:F6E6@6=?6F6@6CH6F6
9>6BCM6
:F6E6@6=:C:F<>@>C:H>@EFDHDCH:FG:7IH +96C,H:FG:7IH96A6B@B

:F6E6@DCHF6@G>E:B:C9:@6C'DF:CHN96F>9>6B 
969I6DF6C<6C6@@:B76F96C
/:E6HE696G66H
:H:FIB>M6C<9>I@IFDA:=G:DF6C<E:C<6B6HM6C<9>6B 7:FIG>6 H6=ICE:F<>B:C>C<<6A@6CIB>9:C<6C
H:F=696E(6H6=6F>?>@6@:8:E6H6CDF7>HP B G G:7I6=E:G6K6HM6C<B:B>A>@>@:A6?I6C B:CI?I
96C9>6B:H:FIB> 
@B
G:7I6= EA6C:H 9> AI6F H6H6 GIFM6 >C>
 &:BI9>6C 
+:HIC?I@<IC6@6CE:C9:@6H6C -#   #- @:B76A> A6<> @: IB>
 +696 G66H >HI  G:96C<

#>HIC<A6=BDB:CHIB7:C96M6C<B6GG6CM6@<96C B:F6M6@6CIA6C<H6=ICM6C<@: 
(:CIFIHIG>6
7:F<:F6@9:C<6C@:8:E6H6CP BG
B:F:@67I@6C H6=IC
:F6E6H6=ICIG>6B:F:@6

#>HIC<@:8:E6H6C:A:@HFDC?>@6:C:F<>@>C:H>@CM6 B:CIFIH
(:1
" P O @<
+6C?6C<G:7I6=HDC<@6H9>IB>696A6=B
:F6E6

.:7:F@6G86=6M69>E6C86F@6C96F>G:7I6=E:G6K6HM6C< E6C?6C<HDC<@6HH:FG:7IH?>@69>I@IFDA:=E:C<6B6H
7:F<:F6@9:C<6C@:A6?I6CH:H6E 8G:6F6=9:C<6C M6C< 7:F696 96A6B E:G6K6H 6CH6F>@G6 M6C< G:96C<
6F6=<:F6@E:G6K6H
:F6E6@6=@:A6?I6C86=6M6>HI 7:F<:F6@9:C<6C@:A6?I6C
9>6B6H>96F>IB> 6

6
B:CIFIH=I@IB):KHDC96C 7

7
B:CIFIHH:DF>F:A6H>J>H6G >CGH:>C 8


256 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Bab

10
Sumber: Energy: Technology and Development, 1995
Pembangunan PLTN merupakan salah satu solusi timbulnya krisis energi yang
suatu saat akan dialami penduduk Bumi.

Fisika Inti dan


Radioaktivitas
Hasil yang harus Anda capai:

menunjukkan penerapan konsep Fisika inti dan radioaktivitas dalam teknologi dan
kehidupan sehari-hari.

Setelah mempelajari bab ini, Anda harus mampu:

• menganalisis karakteristik inti atom dan radioaktivitas;


• mendeskripsikan pemanfaatan radiokativitas dalam kehidupan sehari-hari
dan teknologi untuk kesejahteraan manusia.

&?IJH?A C;HKF7A7D I;IK7JK N7D= I7D=7J F;DJ?D= :7B7C A;>?:KF7D A. Inti Atom
CE:;HD I;A7H7D= ?D?  "7CF?H I;BKHK> 7AJ?L?J7I C7DKI?7 C;C8KJK>A7D
;D;H=? B?IJH?A  &?IJH?A :?FHE:KAI? :7H? F;C87D=A?JF;C87D=A?J J;D7=7 B. Radioaktivitas
B?IJH?A ?#D:ED;I?7F;C87D=A?JB?IJH?A87DN7AN7D=8;H87>7D87A7HIEB7H C. Reaksi Inti
M7B7KFKD 7:7 I;87=?7D A;9?B N7D= C;C7D<77JA7D 7?H I;87=7? F;D==;H7A
JKH8?D  *;HC7I7B7>7D N7D= J?C8KB 7:7B7> IEB7H J;HC7IKA IKC8;H :7N7 D. Reaktor Nuklir, Bom
7B7CN7D=J?:7A:7F7J:?F;H87>7HK?I;>?D==7IK7JKI77JF7IJ?7A7D>78?I Nuklir, dan
$?A7 >7B ?D? J;H@7:? D;=7H7 A?J7 7A7D 8;H7:7 :7B7C AH?I?I ;D;H=? Radioisotop
-7B7> I7JK IEBKI? N7D= :?J7M7HA7D 7:7B7> C;C87D=KD *&.(
*;C87D=A?J &?IJH?A .;D7=7 (KAB?H  F7A7>  D:7 J7>K 87=7?C7D7
97H7DN7 KH7D?KC 7J7K FBKJED?KC :?K87> C;D@7:? ;D;H=? B?IJH?A %;D:7B7
N7D= :?>7:7F? 7:7B7> C7I?> 87DN7A F?>7A N7D= C;D;DJ7D= A;8;H7:77D
*&.(  F7A7> D:7 J7>K 7B7I7D C;H;A7 *7:7 878 ?D? D:7 7A7D
C;CF;B7@7H? J;DJ7D= ?DJ? 7JEC 8;H?AKJ H;7AI?H;7AI? N7D= J;H@7:? :?
:7B7CDN7:7CF7AFEI?J?<:7D:7CF7AD;=7J?<F;D=;C87D=7D;D;H=?DKAB?H

Fisika Inti dan Radioaktivitas 257


Tes Kompetensi Awal
"+(+2;33+36+2'0'8/1549+6/9/1'4:/*'4!'*/5'1:/</:'91+80'1'42'.95'295'2(+8/1;:*'2'3(;1;2':/.'4
F7N7D=:?C7AIK::;D=7DDECEH7JEC:7DDECEH  F7N7D=:?C7AIK::;D=7DF;BKHK>7D
C7II7  F7N7D=:?C7AIK::;D=7DH;7AI?<KI?:7DH;7AI?<?I?
F7N7D=:?C7AIK::;D=7D?IEJEF?IE87H:7D?IEJED  F78;:7DN7H;7AI?DKAB?H:7DH;7AI?A?C?7
;H?A7D9EDJE>?IEJEF

A. Inti Atom
-;F;HJ? N7D= IK:7> D:7 F;B7@7H? F7:7 78  7JEC J;H:?H? 7J7I
F7HJ?A;BF7HJ?A;B;B;C;DJ;HN7?JK?DJ?7JEC:7D;B;AJHED #DJ?7JECJ;H:?H?
7J7I FHEJED :7D D;KJHED  *7HJ?A;BF7HJ?A;B ;B;C;DJ;H ?D? C;C?B?A? C7II7
N7D= I7D=7J A;9?B I;>?D==7 I7JK7D N7D= :?=KD7A7D 8KA7DB7> A?BE=H7C
7J7K =H7C C;B7?DA7D I7JK7D C7II7 7JEC N7D= :?:;<?D?I?A7D I;87=7?
I;F;H:K78;B7I A7B? C7II7 I7JK 7JEC 

IC7 QC7II7I7JK7JEC
IC7  Q P A=
IC7 ';0
;H:7I7HA7D CE:;B 7JEC E>H 7JEC J;H:?H? 7J7I ?DJ? 7JEC N7D=
8;HCK7J7DFEI?J?<:7D;B;AJHEDN7D=8;HCK7J7DD;=7J?< B;AJHED8;H=;H7A
8;HFKJ7H C;D=;B?B?D=? ?DJ?  /DJKA C;D=;J7>K? I?<7JI?<7J IK7JK ?DJ?
:?F;HBKA7D F;D=;J7>K7D J;DJ7D= C7II7 IK7JK 7JEC N7D= :7F7J :?KAKH
:;D=7D IF;AJHEC;J;H C7II7

1. Hipotesis Proton Elektron


'7II7IK7JK7JEC8KA7DB7>C;HKF7A7DC7II7?DJ?N7D=J;HB?>7JDN7J7
C;B7?DA7D C7II7 7JEC D;JH7B  '7II7 IK7JK 7JEC @K=7 C;D97AKF C7II7
;B;AJHEDN7D=8;H=;H7AC;D=;B?B?D=??DJ? )B;>A7H;D7I7JK7DC7II7A?BE=H7C
J;HB7BK 8;I7H KDJKA KAKH7D C7II7 IK7JK 7JEC I;97H7 AEDL;DI?ED7B
:?J;J7FA7DI7JK7DC7II77JEC*&$ $))+% *7CK  7CK IC7
  Q P A= 7H?F;D=KAKH7DJ;H>7:7FC7II7IK7JK7JECJ;HDN7J7
J?:7A I;CK7 KDIKH C;C?B?A? C7II7 N7D= I7C7 M7BKFKD @;D?IDN7 I7C7
/DIKHKDIKH?D?B7>N7D=:?I;8KJ )&*&' -7B7>I7JK9EDJE>?IEJEFN7D=F7B?D=
I;:;H>7D7 7:7B7> >?:HE=;D  '7II7 7JEC >?:HE=;D 7:7B7> 8;HJKHKJJKHKJ
  IC7   IC7:7D  IC7N7D=I;97H78;HKHKJ7D:?8;H?
D7C7  (&% +*( +$ :7D *( * +$  #DJ? JH?J?KC :?I;8KJ JH?JED ?DJ?
:;KJ;H?KC :?I;8KJ :;KJHED I;:7D=A7D ?IEJEF N7D= F7B?D= H?D=7D :?I;8KJ
FHEJEDN7D=C;C?B?A?C7II77JEC   IC7
$?A7 :?B?>7J ?DJ? 7JEC >7H=7DN7 I;B7BK C;D:;A7J? A;B?F7J7D 8?B7D=7D
8KB7J:7H?C7II77JEC>?:HE=;DN7AD?   IC7 7H?9EDJE>J;HI;8KJ
7JEC :;KJH?KC C;C?B?A? C7II7 A?H7A?H7  A7B? C7II7 FHEJED ?DJ?
>?:HE=;D I;:7D=A7D C7II7 JH?J?KC A?H7A?H7  A7B? C7II7 FHEJED
%;DN7J77D?D?F7:7CKB7DN7C;B7>?HA7DIK7JK7D==7F7D87>M7?DJ?7JEC
J;H:?H? :7H? I;@KCB7> 7JEC >?:HE=;D N7D= I7B?D= C;D=?A7J
A7D J;J7F? :7H? F;D;B?J?7D B;8?> B7D@KJ J;HDN7J7 87>M7 C7II7 ?DJ?
I;B7BK B;8?> 8;I7H :7H?F7:7 C7II7 7JEC >?:HE=;D  -;87=7? 9EDJE> 7JEC
I;D=DECEH7JECDN7 D7CKDI;CK7?IEJEFDN78;HC7II7B;8?>:7H?:K7
A7B?   7JEC >?:HE=;D  %;DN7J77D ?D? C;DN;878A7D J?C8KBDN7 IK7JK
:K=77D 87>M7 ;B;AJHED CKD=A?D :7F7J 8;H7:7 :? :7B7C ?DJ? :7D

258 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


C;D;JH7BA7D 8;8;H7F7 8K7> FHEJED  #D?B7> N7D= :?I;8KJ :;D=7D  '&*) ) Informasi
'(&*&%#"*(&%  "?FEJ;I?I ?D? @K=7 :?:KAKD= EB;> IK7JK A;DN7J77D 87>M7 untuk Anda
I?D7H 8;J7 N7D= :?F7D97HA7D EB;> IK7JK ?DJ? 7:7B7> F7HJ?A;B N7D= C7II7
:7D CK7J7DDN7 I7C7 :;D=7D ;B;AJHED Eksperimen Rutherford menyatakan
bahwa inti atom memiliki diameter
2. Hipotesis Proton-Neutron sekitar 10–15 sampai 10–14 m. Dari
teori kinetik dan khususnya analisis
*7:7  :K7EH7D=7>B? ?I?A7:7H?$;HC7D8;HD7C7&5:.+:7D Einstein tentang gerak Browman,
 +)1+8 C;D;CKA7D IK7JK =;@7B7 N7D= C;D@7:? J?J?A J;H7D= :7B7C diameter atom memiliki ukuran
C;D=KD=A7FA7D H7>7I?7 ?DJ? 7JEC  ';B7BK? F;H9E877DDN7 A;:K7 7>B? ?D? sekitar 10–10 m. Itu artinya elektron
akan terlihat berjarak sekitar 10.000
C;D;C87A? A;F?D= 8;H?B?KC :;D=7D F7HJ?A;B 7B<7 N7D= :?F;HEB;> :7H? sampai 100.000 kali lipat ukuran inti
I7CF;BFEBED?KC *;D;C87A7D?D?J;HDN7J7C;D=>7I?BA7DF7D97H7DH7:?7I? diukur dari inti atom tersebut (jika
N7D= :7F7J C;D;C8KI 87>7D87>7D :;D=7D CK:7> A7H;D7 H7:?7I? J?:7A inti diibaratkan bola baseball, atom
8;HCK7J7D  5:.+ :7D +)1+8 C;D=7D==7F H7:?7I? ?D? 8;HKF7 I?D7H akan memiliki diameter seukuran
kota yang berdiameter beberapa
=7CC7 (7CKDJ;H:7F7JF;H8;:77D7DJ7H7:7N7J;C8KII?D7H?D?:;D=7D kilometer). Jadi, sebuah atom
:7N7 J;C8KI I?D7H =7CC7 sebagian besar berupa ruang
*7:7   '3+9 .'*=/)1   P  C;D=KIKBA7D IK7JK kosong.

>?FEJ;I?I J;DJ7D= IJHKAJKH ?DJ? 7JEC 8;H:7I7HA7D F7:7 >7I?B F;H9E877D


Information for You
&5:.+:7D+)1+8 ';DKHKJ.'*=/)1H7:?7I?N7D=:?F7D97HA7D
EB;>A;F?D=8;H?B?KC7:7B7>IK7JKF7HJ?A;BN7D=J?:7A8;HCK7J7DD;JH7B Rutherford’s experiments suggested
N7D= :?D7C7A7D D;KJHED I;HJ7 C7CFK C;D;C8KI 87>7D87>7D :;D=7D that the nucleus must have a radius
of about 10–5 to 10–14 m. From kinetic
CK:7>  (;KJHED C;C?B?A? C7II7 N7D= >7CF?H I7C7 :;D=7D FHEJED :7D theory, and especially Einstein’s
C;C;HBKA7D;D;H=?I;8;I7H';0KDJKA:7F7JC;D=;BK7HA7DD;KJHED analysis of Browman movement, the
:7H? A;F?D= 8;H?B?KC  -?D7H =7CC7 C;C;HBKA7D ;D;H=? I;8;I7H  ';0 radius of atoms was estimated to be
about 10–10 m. Thus the electrons
KDJKA C;D?C8KBA7D ;<;A N7D= I7C7 :;D=7D D;KJHED would seem to be at a distance from
"7I?B ;AIF;H?C;D C;DKD@KAA7D 87>M7 D;KJHED 8KA7DB7> F7HJ?A;B the nucleus of about 10,000 to 100,000
N7D=IJ78?B@?A78;H7:7:?BK7H?DJ?7JEC (;KJHEDC;BKHK>I;97H7H7:?E7AJ?< times the radius of the nucleus itself
(if the nucleus were the size of a
C;D@7:? FHEJED ;B;AJHED :7D ?DJ? D;KJHED :;D=7D KCKH H7J7H7J7  baseball, the atom would have the
C;D?J  "7I?B F;H9E877D C;DKD@KAA7D C7II7 D;KJHED I;8;I7H   diameter of a big city several
IC7 7J7K I7C7 :;D=7D  Q P  A=  *HEJED :7D D;KJHED 7A>?HDN7 kilometers across). So an atom would
:?J;H?C7 I;87=7? F7HJ?A;B :7I7H N7D= C;C8;DJKA ?DJ? 7JEC  %;:K7DN7 be mostly empty space.

:?I;8KJ DKAB;ED

3. Partikel Penyusun Inti


$KCB7>DKAB;EDN7D=J;H:7F7J:?:7B7C?DJ?IK7JK7JEC:?B7C87D=A7D
:;D=7D  :7D :?D7C7A7D DECEH C7II7  :7FKD @KCB7> FHEJED
:?B7C87D=A7D  N7D= 8;H7HJ? DECEH 7JEC  $7:? I;8K7> ?DJ? 7JEC :7F7J
:?B7C87D=A7D I;87=7? 8;H?AKJ

 2  P 
%;J;H7D=7D
 DECEHC7II7@KCB7>D;KJHED:7DFHEJED
2  B7C87D= KDIKH
 DECEH7JEC
  @KCB7> D;KJHED 1

Contoh 10.1
.;DJKA7D@KCB7>FHEJEDD;KJHED:7DDECEHC7II7:7H?7JEC  

'='(
?A;J7>K?JEC8EHEDJ;H:?H?:7H?FHEJEDDECEH7JEC:7D DECEHC7II7
$7:?@KCB7>D;KJHEDDN7 PD;KJHED

Fisika Inti dan Radioaktivitas 259


*7:7 I;8K7> 7JEC D;JH7B @KCB7> ;B;AJHED;B;AJHED N7D= C;D=EH8?J
:? I;A;B?B?D= ?DJ? 7JEC I7C7 :;D=7D @KCB7> DECEH C7II7  )B;> A7H;D7
?JKCK7J7DF7:7;B;AJHEDI7C7J;J7F?8;HB7M7D7DJ7D:7:;D=7DCK7J7D
I;8K7> FHEJED  -?<7JI?<7J KJ7C7 IK7JK 7JEC :?J;DJKA7D EB;> @KCB7>
hidrogen
deuterium tritium ;B;AJHEDDN7  $7:?  C;D;DJKA7D @;D?I 7JECDN7  #D:;AI  N7D= :?87=?7D
biasa
87M7> A7:7D=A7:7D= J?:7A :?JKB?I I;>?D==7 ?DJ? :?JKB?I (
(KAB?:7 :7F7J :?AB7I?<?A7I?A7D 8;H:7I7HA7D A;IJ78?B7D :7D
A;F7:7J7DDN7 :? 7B7C I;HJ7 8;H:7I7HA7D A;I7C77D   :7D 
proton ;H:7I7HA7D A;IJ78?B7DDN7 DKAB?:7 J;H87=? C;D@7:? DKAB?:7 IJ78?B :7D
neutron H7:?EDKAB?:7
elektron 7 (KAB?:7 IJ78?B N7?JK DKAB?:7 N7D= C;C?B?A?  :7D  J;J7F 9EDJE>

Gambar 10.1  

Isotop hidrogen 8 ,7:?EDKAB?:7 N7?JK DKAB?:7 N7D= C;C?B?A?  :7D  N7D= :7F7J
8;HK87> (KAB?:7?D?J?:7AIJ78?B:7DI;97H7IFEDJ7DC;BKHK>C;D@7:?
DKAB?:7 B7?D  ,7:?EDKAB?:7 J;H:?H? 7J7I H7:?EDKAB?:7 7JEC FH?C;H
Nomor neutron (N) H7:?EDKAB?:7 7JEC I;AKD:;H H7:?EDKAB?:7 7JEC J;HI?;H :7D
140 H7:?EDKAB?H
130
120
;H:7I7HA7D@KCB7>:7DDKAB?:7:7F7J:?=EBED=A7DC;D@7:?
?IEJEF?IEJED?IE87H:7D?IEC;H
100 7 #IEJEF N7?JK @KCB7> DKAB?:7DKAB?:7 N7D= C;C?B?A?  I7C7 J;J7F? 
90
Z=N 8;H8;:7 9EDJE>DN7  
     
80
70
8 #IEJEDN7?JKDKAB?:7N7D=C;C?B?A?@KCB7>D;KJHEDI7C7J;J7F?DECEH
60 C7II7 8;H8;:7 9EDJE>DN7 
   (
50 9 #IE87HN7?JKDKAB?:7DKAB?:7N7D=C;C?B?A?I7C7J;J7F?8;H8;:7
40 (KAB?:7 ?D? KCKCDN7 C;HKF7A7D DKAB?:7DKAB?:7 9;HC?D
30
20
: #IEC;H ?DJ? N7?JK DKAB?:7 N7D= C;C?B?A?  :7D  I7C7 I;HJ7 I?<7J
10 A?C?7 N7D= I7C7 J;J7F? J?D=A7J ;D;H=?DN7 8;H8;:7  EDJE> -
0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
C;C?B?A? J?=7 ?IEC;H N7?JK   
 -8 C -8 C -8

Nomor proton (Z) *;H>7J?A7D '3('8   /DJKA 7JEC >?:HE=;D 8?7I7 :?JKB?I "
Sumber: Konsep Fisika Modern, 1983 ?I?D?DECEH7JEC:7DDECEHC7II7I7C7A7H;D7J?:7AJ;H:7F7JD;KJHED
Gambar 10.2 #DJ? 7JEC N7D= J;H:?H? 7J7I FHEJED :7D D;KJHED :7F7J C;D;H7D=A7D
Diagram kestabilan inti (N-Z) A;7:77D ?IEJEF

4. Stabilitas Inti
-J78?B?J7I ?DJ? 7JEC 8;H=7DJKD= A;F7:7 @KCB7> FHEJED :7D @KCB7>
D;KJHED '3('8 
C;CF;HB?>7JA7D>K8KD=7D7DJ7H7@KCB7>D;KJHED
PJ;H>7:7F@KCB7>FHEJEDKDJKAI;CK7DKAB?:7?DJ?7JEC8;I;HJ7
?IEJEFDN7 87?A KDJKA ?DJ? IJ78?B C7KFKD ?DJ? J7A IJ78?B :;D=7D

F;H87D:?D=7D 
/DJKA ?DJ? 7JEC N7D= IJ78?B 8;HB7AK >7B>7B 8;H?AKJ
7 #DJ??DJ?7JECN7D=F7B?D=H?D=7DC;C?B?A?@KCB7>FHEJED:7DD;KJHED
N7D= >7CF?H I7C7
8 #DJ?7JECN7D=B;8?>8;H7JC;C;HBKA7DB;8?>87DN7AD;KJHED:7H?F7:7
FHEJED  #DJ? 7JEC N7D= F7B?D= 8;H7J C;C?B?A? @KCB7> D;KJHED I;A?J7H
  7J7K   B;8?> 87DN7A
9 %;87DN7A7D :7H? ?DJ? 7JEC ?JK C;C?B?A? @KCB7> FHEJED :7D D;KJHED
8;HKF7 8?B7D=7D =;D7F  EDJE>DN7 F7HJ?A;B 7B<7 :K7 D;KJHED :7D
:K7 FHEJED C;C8;DJKA AEC8?D7I? N7D= I7D=7J IJ78?B

260 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


/DJKA ?DJ? 7JEC N7D= J?:7A IJ78?B 8;HB7AK >7B>7B 8;H?AKJ
7 ;I?DJ;=H7I?9;D:;HKD=C;D=>7I?BA7D?DJ?7JEC87HKN7D=B;8?>:;A7J
A; =7H?I IJ78?B?J7I :7D J;HKI 8;HB7D=IKD= >?D==7 J;H8;DJKA ?DJ? IJ78?B
8 #DJ? 7JEC :? 7J7I =7H?I A;IJ78?B7D C;C?B?A? A;B;8?>7D D;KJHED :7D
9;D:;HKD= C;BKHK> :;D=7D C;C7D97HA7D F7HJ?A;B 8;J7   
9 #DJ? N7D= J;HB;J7A :? I;8;B7> 87M7> =7H?I IJ78?B?J7I C;BKHK> I;>?D==7
DECEH 7JECDN7 8;HAKH7D=  *;H87D:?D=7D @KCB7> D;KJHED :7D
FHEJEDDN7 8;HJ7C87> 8;I7H  *7:7 ?DJ? 7JEC 8;H7J ?D? J;H@7:? :;D=7D
C;C7D97HA7D F7HJ?A;B 7B<7   
$7:? @?A7 ?DJ? 7JEC :? I;8;B7> A?H? C;BKHK> C;C7D97HA7D F7HJ?A;B
8;J7DECEH7JEC?DJ?8;HJ7C87>I7JK:7DDECEHC7II7J;J7F

2  2   

EDJE> :7H? F;D7C87>7D ?DJ? 7JEC 7A?87J F;C7D97H7D 8;J7 7:7B7>

    (   

-H   3   
$?A7?DJ?I;8;B7>A7D7DC;BKHK>7A7DC;C7D97HA7DFEI?JHED (ECEH
7JEC ?DJ? 8;HAKH7D= I7JK I;:7D=A7D DECEH 7JEC C7II7 J;J7F

 2  2   
*HEJED :7D D;KJHED N7D= C;C8;DJKA ?DJ? 7JEC C;D=?AKJ? FH?DI?F
")#+)  B7H7D=7D  ? :7B7C ?DJ? 7JEC KDJKA I;J?7F J?D=A7J ;D;H=? N7D=

:?F;H8EB;>A7D >7DN7 :7F7J :?J;CF7J? :K7 FHEJED :;D=7D IF?D  :7D
  I;HJ7 :K7 8K7> D;KJHED :;D=7D IF?D  :7D   -7C7 >7BDN7

:;D=7D J?D=A7J ;D;H=? 7JEC J?D=A7JJ?D=A7J ;D;H=? :7B7C ?DJ? :??I?
C;DKHKJ 7JKH7D J;HJ;DJK 7=7H :?F;HEB;> IKIKD7D ;D;H=? C?D?CKC
-;87=7? 9EDJE> :?F;HB?>7JA7D :?7=H7C J?D=A7J ;D;H=? 8;8;H7F7 ?IEJEF :?
7DJ7H7DN7            :7D  
'3('8   C;CF;HB?>7JA7D :?7=H7C J?D=A7J ;D;H=? N7D=
:?I;:;H>7D7A7D KDJKA 8;8;H7F7 ?IEJEF 8EHED :7D A7H8ED  *H?DI?F ;AIBKI?
C;C87J7I? @KCB7> F;D=>KD? I;J?7F J?D=A7J F7:7 :K7 D;KJHED 8;HIF?D mantap mantap
tidak
E mantap
8;HB7M7D7D :7D :K7 FHEJED 8;HIF?D 8;HB7M7D7D  #DJ? C7DJ7F C;C?B?A?
AED<?=KH7I? :;D=7D ;D;H=? C?D?CKC

5. Energi Ikat Inti


*7:7 87=?7D 7M7B J;B7> :?87>7I 87>M7 ?DJ? 7JEC J;H:?H? 7J7I FHEJED
:7D D;KJHED N7D= :?I;8KJ I;87=7? DKAB;ED  -;>7HKIDN7 C7II7 IK7JK ?DJ? 10
5 B 11
5B  125 B 
7JECC;HKF7A7D@KCB7>C7II7FHEJED:?J7C87>C7II7D;KJHEDN7D=7:7
E mantap mantap
:? :7B7C ?DJ? J;HI;8KJ  A7D J;J7F? :7H? F;D=KAKH7DF;D=KAKH7D N7D=
:?B7AKA7D C;DKD@KAA7D 87>M7 C7II7 IK7JK 7JEC J;HDN7J7 AKH7D= :7H?
@KCB7> C7II7 FHEJED :7D D;KJHED N7D= C;C8;DJKA ?DJ? J;HI;8KJ neutron
EDJE>DN7 7:7B7> ?DJ? >;B?KC proton

#DJ?>;B?KCJ;H:?H?7J7I FHEJED:7D D;KJHED '7II7>;B?KCI;>7HKIDN7


C7II7 QD;KJHED  Q   IC7   IC7 12
6 C 13
6 C
C7II7 QFHEJED  Q  IC7     IC7 Sumber: Konsep Fisika Modern, 1983
Gambar 10.3
$KCB7>C7II7  ";   IC7 Tingkat energi beberapa isotop

Fisika Inti dan Radioaktivitas 261


#'(+2  7H? F;D=KAKH7D J;H>7:7F C7II7 ?DJ? >;B?KC J;HDN7J7 C7II7 ?DJ? >;B?KC
'7II7;8;H7F7#IEJEF 7:7B7>    IC7  #D? 8;H7HJ? J;H:7F7J A;AKH7D=7D C7II7 I;8;I7H
'99'    IC7  .;H@7:?DN7 A;AKH7D=7D C7II7 ?D? :?I;878A7D EB;> DKAB;ED
'3' "/3(52
93' N7D= C;C8;DJKA ?DJ? C;C;HBKA7D ;D;H=? KDJKA I7B?D= C;D=?A7J I;IK7?
(;KJHED

)   :;D=7D C7II7 :7D ;D;H=? C;DKHKJ ?DIJ;?D N7?JK   $  $7:? C7II7

*HEJED     2 QC7II7FHEJEDPC7II7%C7II7;B;AJHED ;<;A

"
;KJHED
"   C7II7 F7:7 F;C8;DJKA7D DKAB?:7  2  7:7B7>
.H?JED 
"   
";B?KC
"    $ 
$ '       $ %  $   $  2  P 

";B?KC 
"  

'7II7 ;B;AJHED C;D:;A7J? DEB I;>?D==7 +89'3''4  ?
 :7F7J :?JKB?I
B<7 
  
&?J>?KC 
 &?   $   $ '       $ %   $  2  P

&?J>?KC  &?  
;H?BB?KC 
 ;   D;H=?N7D=:?F;HEB;>:7H?A;AKH7D=7DC7II7J;HI;8KJI;IK7?:;D=7D
;H?BB?KC 
 ;  >K8KD=7D C7II7 :7D ;D;H=? C;DKHKJ F;HI7C77D ?DIJ;?D
EHED
    P
   $
EHED
    %;J;H7D=7D
7H8ED
     ;D;H=? ?A7J ?DJ? @EKB;
7H8ED  
      A;9;F7J7D 97>7N7 C
I
7H8ED  
    $  :;<;A C7II7 A=
Sumber: Conceptual Physics, 1998 $?A7>?B7D=DN7C7II7F7:7FHEI;IF;C8;DJKA7D?DJ?I7C7:;D=7D IC7
8;I7HDN7 ;D;H=? N7D= >?B7D= ;A?L7B;D :;D=7D
#'(+2 
 IC7 @ P A=
IC7@   ';0
'7II7*HEJED(;KJHED:7DB;AJHED
'7II7 I;8;I7H  IC7 ;A?L7B;D :;D=7D ;D;H=?   ';0 @7:?
'8:/1+2 1- 93' +%
FHEJED  Q P        P
D;KJHED  Q P    
   $    ';0
;B;AJHED   Q P   
:7D ;D;H=? ?A7J F7:7 DKAB?:7  2  7:7B7>
Sumber: Physics for Scientist and Engineers, 2000

  5$'1$%$P$  2 6 ';0


IC7  P
#'(+2 
'7II7;8;H7F7#IEJEF $?A7 $   $'  $ C7A7 F;HI7C77D J;HI;8KJ :7F7J :?JKB?I

95:56 "/3(52
'99'  5$ P$%P$  2 6 ';0
IC7  P
93'
%;J;H7D=7D
(;KJHED D  
  ;D;H=? ?A7J ?DJ? ';0
"?:HE=;D
"    $ %  C7II7 D;KJHED IC7
;KJ;H?KC
"   $ ' C7II7FHEJEDIC7
.H?J?KC 
"    $   C7II7 ;B;AJHED IC7
";B?KC 
";   :7D DECEH7JEC:7DDECEHC7II7

$  2 C7II7?DJ?7JEC
%7H8ED
 
 D;H=? ?A7J ?DJ? 8;BKC :7F7J C;D==7C87HA7D A;IJ78?B7D DKAB?:7
;I? 
 ;   *;HA?H77D J;DJ7D= A;IJ78?B7D ?DJ? :7F7J :?B7AKA7D :;D=7D C;C;H>7J?A7D
.;C87=7 
 K    >7H=7 ;D;H=? ?A7J H7J7H7J7 F;H DKAB;ED
%HNFJED 
 %H  
7H?KC  
H    Contoh 10.2


/H7D?KC  
 /   '7II7?IEJEF " 7:7B7>   IC7 .;DJKA7D;D;H=??A7J?DJ? "@?A7C7II77JEC

Sumber: Conceptual Physics, 1998 "    IC7:7DC7II7D;KJHED  IC7

262 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


'='(
?A;J7>K?$ "   IC7$ "    IC7$%  IC7
 5$ P$%P$ "6 ';0
IC7
5     P   P   6 ';0
IC7
  IC7 ';0
IC7  ';0
$7:?;D;H=??A7JF;HDKAB;EDDN7
 
  ';0   ';0


-;C7A?D8;I7H;D;H=??A7JH7J7H7J7F;HDKAB;ED B/A, MeV


per nukleon
A;IJ78?B7DDN77A7DI;C7A?DJ?D==?A7H;D7:?F;HBKA7D 10
;D;H=? N7D= 8;I7H KDJKA C;C8ED=A7HDN7  !H7<?A
89 Y 110
35Cl Fe
56 Cd
141
20 Ne Pr
;D;H=? ?A7J F;H DKAB;ED J;H>7:7F DECEH C7II7 12C
180Hf
209
Bi
8;H87=7? ?DJ? :7F7J D:7 F;H>7J?A7D F7:7 '3('8 19
F
75
As 125Te
160Dy
 ;H:7I7HA7D=H7<?AJ;HI;8KJ:7F7J:?I?CFKBA7D
14 N
4 197
He Au 238 U
11 B
87>M7 9
Be
7 KDJKA >7H=7  N7D= A;9?B ;D;H=? ?A7JDN7 A;9?B 6Li

:7D D7?A 9;F7J I;IK7? :;D=7D F;HJ7C87>7D  5

8 KDJKA >7H=7  :?I;A?J7H   ;D;H=? ?A7J


C7AI?CKCDN7 >7CF?H J?:7A 8;HJ7C87> N7?JK
';0:7DJKHKDC;D@7:?';0KDJKA
 
2H
9 KDJKA>7H=7:?7J7I  ;D;H=??A7JDN7JKHKD
>?D==7 C;D97F7?  ';0
0 100 200
6. Gaya Inti nomor massa A
Gambar 10.4
!7N7?DJ?8;HI?<7JI7B?D=C;DEB7AF7:7@7D=A7K7DI7D=7JF;D:;A:7D Grafik energi ikat per nukleon
I7B?D= C;D7H?A F7:7 @7H7A DKAB;ED N7D= 7=7A @7K>  $?A7 J?:7A :;C?A?7D terhadap nomor massa berbagai
DKAB;ED :7B7C ?DJ? 7A7D C;DN7JK  -?<7JI?<7J =7N7 ?DJ? 7DJ7H7 B7?D inti.

7 =7N7 ?DJ? C;C?B?A? FH?DI?F :7I7H N7D= 8;H8;:7 :;D=7D =7N7 =H7L?J7I?
C7KFKD =7N7 9EKBEC8 Kata Kunci
8 =7N7 ?DJ? J?:7A 8;H=7DJKD= F7:7 CK7J7D B?IJH?A I;>?D==7 8;I7HDN7 • isotop
=7N7 7DJ7H7 FHEJEDFHEJED 7J7K D;KJHED 7:7B7> I7C7 • hipotesis proton-elektron
• hipotesis proton-neutron
9 =7N7 ?DJ? 8;A;H@7 F7:7 @7H7A N7D= I7D=7J F;D:;A N7?JK I;A?J7H P  • nomor atom
C7J7K <;HC? • nomor massa
: =7N7 ?DJ? I7D=7J 8;I7H I;>?D==7 :?F;HBKA7D ;D;H=? I;8;I7H  ';0 •

nuklida
defek massa
KDJKA C;C?I7>A7D :K7 8K7> ;B;AJHED • energi ikat inti

Tes Kompetensi Subbab A


+80'1'42'.6'*'(;1;2':/.'4
$;B7IA7D:;D=7DI?D=A7J;<;AF;D==78KD=7DDKAB;ED 7 .;DJKA7DIKIKJC7II7DN7:;<;AC7II7
J;H>7:7FC7II7?DJ?7JECN7D=J;H8;DJKA 8 .;DJKA7D;D;H=??A7J?DJ?DN7
.;DJKA7D87DN7AFHEJEDD;KJHED:7D;B;AJHED:7B7C  7 D;H=? ?A7J
(; 7:7B7>   ';0  7H?B7>
7JEC7JEC8;H?AKJ C7II77JECDN7
7  ; :  ,8 8 '7D7A7>?DJ?N7D=B;8?>C7DJ7F  &? 7J7K  &? 
 
8 -? ; C 
 ; 7J7K  ;

9 B  7H?B7>:;<;AC7II7;D;H=??A7J?DJ?:7D;D;H=??A7J
 '7II7?DJ? 
'= 7:7B7> IC7 '7II7DKAB;ED
F;HDKAB;EDKDJKA7JEC  
8;87I7:7B7>C7II7FHEJED  IC7:7DC7II7D;KJHED
 IC7  IC7 ';0

Fisika Inti dan Radioaktivitas 263


B. Radioaktivitas
1. Sejarah Penemuan Radioaktif
!;@7B7 H7:?E7AJ?< ?D? :?J;CKA7D EB;> +48> +)7;+8+2 F7:7 
I;97H7 J?:7A I;D=7@7  #7 I;:7D= C;D;B?J? I?<7J &)&()%)  :7D #+&()%)
F7:7=7H7CKH7D?KCN7D=:?I?D7H?:;D=7DI?D7H2  *&)&()%) #
('%(%/ )+*+ 0* ! " *("% (%)%% / $)" '+% (%)%%
*+  %* "%  '?I7BDN7 F7:7 H7C8KH7C8K B7BK B?DJ7I N7D= 8;HI?D7H @?A7
J;HA;D7 IEHEJ7D B7CFK
!7H7C KH7D?KC N7D= :?F;H=KD7A7D +)7;+8+2 :?B;J7AA7D F7:7
8KD=AKI7DFB7J<EI<EH;I;DI?:7D:?@;CKH:?87M7>I?D7H'7J7>7H? %;J?A7
FB7J <EI<EH;I;DI? :?9K9? 7J7K :?FHEI;I F7:7 <?BC D;=7J?< J;HDN7J7 J;H:7F7J
FEB7 >?J7C I;IK7? 8;DJKA AH?IJ7BDN7  +)7;+8+2 C;DN?CFKBA7D 87>M7
H7:?7I?N7D=C;D=>?J7CA7DFB7JFEJH;J8KA7DB7>8;H7I7B:7H?97>7N7BK7H
C;B7?DA7D8;H7I7B:7H?=7H7C?JKI;D:?H? )B;>I;878?JK=;@7B7?D?:?I;8KJ
=;@7B7 H7:?E7AJ?< 7J7K H7:?E7AJ?L?J7I

2. Jenis-Jenis Radioaktif
7H? F;D;CK7D +)7;+8+2 87DN7A ?BCKM7D N7D= A;CK:?7D C;D;B?J?
J;DJ7D= I?D7H H7:?E7AJ?< ?D? I7B7> I7JKDN7 7:7B7> 84+9: !;:.+8,58*  *7:7
  ?7 :;D=7D FEIJKB7JDN7 C;DN7J7A7D 87>M7 H7:?E7AJ?< 8KA7D >7DN7
:?I;878A7D EB;> F;HK87>7D N7D= 8;HI?<7J 7JEC?I C;B7?DA7D F;C7D97H7D
H7:?E7AJ?< 8;HB7D=IKD= 8;HI7C77D :;D=7D F;HK87>7D J;HI;8KJ  !;:.+8,58*
magnet kuat
C;CF;HB?>7JA7D7:7DN7:K7C797CH7:?7I?N7D=A;BK7H:7H?KH7D?KC:;D=7D
P
97H7 C;D=KAKH AK7J 7HKI B?IJH?A N7D= J?C8KB EB;> 7:7DN7 ?ED?I7I? K:7H7
Q
*7:7  '8/+ ;8/+ :7D IK7C?DN7 /+88+ ;8/+ C;D;CKA7D
:K7 KDIKH H7:?E7AJ?< N7D= :?I;8KJ FEBED?KC :7D H7:?KC  ;H:7I7HA7D
sumber 
J;H@7:?DN7 I?D7H H7:?E7AJ?< ?D? C7A7 H7:?E7AJ?L?J7I :7F7J :?8;:7A7D
C;D@7:? :K7 A7J;=EH? 7DJ7H7 B7?D
7 H7:?E7AJ?< 7B7C?7> N7?JK F;C7D97H7D I?D7H H7:?E7AJ?< N7D= J;H@7:?
ratemeter I;97H7 IFEDJ7D 7A?87J J?:7A IJ78?BDN7 ?DJ? 7JEC
Sumber: Physics for ‘O’ Level, 1990
8 H7:?E7AJ?< 8K7J7D N7?JK F;C7D97H7D I?D7H H7:?E7AJ?< N7D= 8;H7I7B
:7H? ?DJ??DJ? IJ78?B N7D= :?=7D==K A;IJ78?B7DDN7 :;D=7D 97H797H7
Gambar 10.5
Pengujian pembiasan sinar 
J;HJ;DJK >?D==7 C;D@7:? ?DJ? N7D= J?:7A IJ78?B
dalam medan magnet. -7B7>I7JK@;D?IH7:?7I?N7D=CK:7>:?I;H7F7:7B7>I?D7H7B<7   ,7:?7I?
B7?DN7D=C;C?B?A?:7N7J;C8KIB;8?>8;I7H:?D7C7A7DI?D7H8;J7  I;HJ7
 I;8K7> F7D@7D= =;BEC87D= N7D= F;D:;A :?I;8KJ I?D7H =7CC7   
D:7 :7F7J C;D=;J7>K? A7H;AJ;H?IJ?A I?D7H   I?D7H   :7D I?D7H 
 C;B7BK? F;C8?7I7D H7:?7I? :;D=7D J78KD= !' !;?=;H 'KBB;H  *;H>7J?A7D
'3('8   %;J?A7 IKC8K H7:?E7AJ?< :?J;CF7JA7D F7:7 I7B7> I7JK K@KD=
C;:7D C7=D;J :7D J78KD= !' F7:7 K@KD= N7D= B7?D J;HDN7J7 I?D7H 
:?8?7IA7DA;F?H?D=7DD;=7J?<:7DI?D7H  7A7D:?8?7IA7DA;F?H?D=7DFEI?J?<

$7:? :7F7J :?I?CFKBA7D 87>M7 I?D7H  8;HCK7J7D FEI?J?<    7J7K  "; 
I?D7H  8;HCK7J7DD;=7J?<   7J7K ; I;:7D=A7DI?D7H  D;JH7B  
sumber ;H?AKJ ?D? 7A7D :?@;B7IA7D F;C7D97H7D I?D7H 7B<7    I?D7H 8;J7
radium radioaktif
   :7D I?D7H =7CC7   
Sumber: Conceptual Physics, 1998
a. Pemancaran Sinar Alfa (  )
Gambar 10.6
Dalam medan magnet, hanya sinar '7II7 C7KFKD CK7J7D I?D7H 7B<7 ?:;DJ?A :;D=7D ?DJ? >;B?KC ";
 yang tidak dibelokkan. $?A7 IK7JK O7J H7:?E7AJ?< C;C7D97HA7D I?D7H 7B<7 DECEH 7JEC O7J ?JK

264 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


7A7D 8;HAKH7D=  :7H? DECEH 7JEC ?D:KADN7 :7D DECEH C7II7DN7 7A7D
8;HAKH7D= -;97H7KCKCH;7AI?F;C7D97H7D7B<7  :7F7J:?JKB?IA7D
– –
I;87=7? 8;H?AKJ
 1,015 MeV
 2   2  
27

/    Al* 
EDJE>  2  
12

0,834 MeV
b. Pemancaran Sinar Beta (  )
'K7J7D :7D C7II7 I?D7H   I7C7 :;D=7D ;B;AJHED  "7B ?D? A7H;D7
27
12 Al*
I?D7H 8;J7 J?:7A B7?D 7:7B7> ;B;AJHED :?8;H? B7C87D=    7J7K  ; 
-;IK7?:;D=7D"KAKC%;A;A7B7D(ECEH'7II7:7D(ECEHJECIK7JK
?DJ??D:KAN7D=I;97H7IFEDJ7DC;C7D97HA7DI?D7H  7A7DC;D=>7I?BA7D Gambar 10.7
?DJ?7D7AN7D=DECEHC7II7DN7J;J7F:7DDECEH7JECDN78;HJ7C87>I7JK Pemancaran  dan  dalam
-;97H7 KCKC H;7AI? F;C7D97H7D   :?JKB?I I;87=7? 8;H?AKJ peluruhan 27
12 Mg dan 27
13 Al .
 
 2 3  ,
  

EDJE>     (     ,
:;D=7D , 7:7B7> D;KJH?DE Tugas Anda 10.1
c. Pemancaran Sinar Gamma (  ) Carilah informasi mengenai
pemanfaatan sinar  ,  , dan .
;H8;:7 >7BDN7 :;D=7D F;C7D97H7D I?D7H   :7D I?D7H   N7D=
C;C7D97HA7D F7HJ?A;B 8;HCK7J7D F;C7D97H7D I?D7H   8KA7DB7>
8;H8;DJKA F7HJ?A;B J;J7F? =;BEC87D= ;B;AJHEC7=D;J?A  $?A7 F7:7
F;C7D97H7D I?D7H   :7D   J;H@7:? F;HK87>7D IJHKAJKH @KCB7> FHEJED
:7DD;KJHEDF7:7F;C7D97H7DI?D7H  J;H@7:?F;HK87>7DIKIKD7DF7HJ?A;B
F7HJ?A;B F;C8;DJKA ?DJ? 7JEC  -?D7H   J?:7A C;C?B?A? C7II7 C7KFKD sumber radioaktif
CK7J7D  )B;> A7H;D7 ?JK DKAB?:7 J;H;AI?J7I? N7D= C;C7D97HA7D I?D7H 

J?:7A C;D=7B7C? F;HK87>7D DECEH 7JEC C7KFKD DECEH C7II7
*;C7D97H7D I?D7H   :?7M7B? EB;> ?DJ? ?D:KA  N7D= I;97H7 IFEDJ7D kertas
C;C7D97HA7D I?D7H   :7D C;C8;DJKA ?DJ? 87HK  N7D= 8;H7:7 :7B7C 
A;7:77D;AI?J7I? -;B7D@KJDN7?DJ?87HK:7B7CA;7:77D;AI?J7I??D?I;97H7 aluminium
IFEDJ7D C;C7D97HA7D I?D7H   KDJKA C;D@7:? ?DJ? IJ78?B   FHEI;I

F;HK87>7D ?D? :?JKD@KAA7D F7:7 '3('8   ,;7AI? ?DJ? F;C7D97H7D
I?D7H   ?D? 8?7I7DN7 :?JKB?I I;87=7? 8;H?AKJ
 timbal
 2    3     
Sumber: Conceptual Physics, 1998
EDJE>          
Gambar 10.8
%;I?CFKB7D:7H?A7H7AJ;H?IJ?AI?D7HH7:?E7AJ?<N7?JKI?D7H  I?D7H  :7D Daya tembus partikel  ,  , dan  .
I?D7H   :?JKD@KAA7D F7:7 #'(+2   7N7 J;C8KI I?D7H   I?D7H  
:7D I?D7H  C7I?D=C7I?D= :?JKD@KAA7D F7:7 '3('8  
#'(+2 
%7H7AJ;H?IJ?A-?D7H,7:?E7AJ?<
+4/9"/4'8 +3(/'9'4*'2'3 +3'36;'4
!+'19/2'3/'. ;':'4 '99'
!'*/5'1:/, +*'4'-4+: '>'#+3(;9
B<7   #DJ?>;B?KC *EI?J?< ;I7H %;9?B %;HJ7IJ?F?I
%KB?JC7DKI?7
;J7   B;AJHED (;=7J?< ,;D:7> ;I7H BKC?D?KCCC
!7CC7   ,7:?7I?;B;AJHEC7=D;J?A .?:7A8;HCK7J7D .?:7A8;HC7II7 .?:7A:?8?7IA7D .?C87BJ?F?I
Sumber: Physics for ‘O’ Level, 1990

Fisika Inti dan Radioaktivitas 265


3. Pelemahan Intensitas Sinar Radioaktif
$?A7I?D7HH7:?E7AJ?<:?B;M7JA7DF7:7I;8K7>A;F?D=:;D=7DA;J;87B7D
. J;HDN7J7 ?DJ;DI?J7I I?D7H H7:?E7AJ?< I;8;BKC C;B;M7J? 87>7D   B;8?>
8;I7H :7H?F7:7 I;J;B7> C;B;M7J? 87>7D    *;B;C7>7D ?DJ;DI?J7I ?D?
C;C;DK>? F;HI7C77D
X    .  P
Gambar 10.9 %;J;H7D=7D
Pelemahan intensitas oleh bahan
dengan ketebalan X.   AE;<?I?;D F;B;C7>7D 87>7D 
C
 8?B7D=7DD7JKH7B   
-;7D:7?DN7?DJ;DI?J7II?D7HH7:?E7AJ?<I;J;B7>C;B;M7J?A;F?D=J?D==7B
 
I;F7HK> :7H? ?DJ;DI?J7I I?D7H H7:?E7AJ?< I;CKB7     C7A7
 
+89'3''4  ? :7F7J :?I;:;H>7D7A7D C;D@7:?
   .
.
 
Tokoh
.
 

Marie Curie BD  BD    .
(1867–1934) P     .
I;>?D==7 :?F;HEB;>

.  P

"7H=7 . F7:7 +89'3''4  ? :?I;8KJ # #+ /( "0& 7J7K
B7F?I7D >7H=7 F7HK>

Contoh 10.3
Sumber: Science Encyclopedia, 1998 -K7JKA;F?D=C;C?B?A?"0&9C ;H7F7A7>8;I7H?DJ;DI?J7II?D7HH7:?E7AJ?<I;J;B7>
Marie Curie dilahirkan di Warsawa, C;B;M7J?A;F?D=I;J;87B9C
Polandia. Nama aslinya adalah Marie '='(
Sklodowska. Ia belajar Matematika, ?A;J7>K? "0& 9CQ P C
Fisika, dan Kimia di Paris. Marie . 9CQ P C
bersuamikan Pierre Curie seorang ahli
fisika juga. Mereka bekerja sama dalam  
meneliti radiasi yang dihasilkan oleh "0&    
C
bahan radioaktif dan mereka berhasil     C
menemukan unsur thorium yang   
bersifat radioaktif. Pada 1898, mereka    .       
C   C    
menemukan dua unsur radioaktif baru,
yaitu polonium dan radium. Untuk
keberhasilan ini, Marie dan Pierre Curie
$7:??DJ;DI?J7II?D7HH7:?E7AJ?<I;J;B7>C;B7BK?A;F?D=7:7B7>  
serta Henri Becquerel mendapat
hadiah Nobel untuk bidang Fisika pada
1903. Pada 1910, Marie berhasil
4. Peluruhan Radioaktif (Desintegrasi)
memisahkan radium murni dan *;BKHK>7D J;H@7:? I;97H7 IFEDJ7D :7D J?:7A :7F7J :?AEDJHEB I;HJ7
mempelajari sifat-sifat kimianya. Untuk
hasil kerja kerasnya ini, Marie kembali :?F;D=7HK>? EB;> F;HI;DN7M77D A?C?7 :7D <?I?A7 I;F;HJ? F;D=7HK> IK>K
mendapatkan hadiah Nobel yang kedua :7D J;A7D7D  7H? >7I?B F;D;B?J?7D :?F;HEB;> 87>M7 A;C7CFK7D IK7JK
dalam bidang kimia pada 1911. Marie KDIKHKDJKAC;BKHK>8;H8;:78;:7 :7KDIKHN7D=:7B7CM7AJKI?D=A7J
meninggal tahun 1934 akibat kanker,
yang mungkin disebabkan ia terlalu I;CK7 ?DJ?DN7 C;BKHK> :7D 7:7 FKB7 N7D= C;BKHK> :;D=7D B7C87J
lama berinteraksi dengan bahan- EDJE>DN7I;@KCB7>8;I7H?DJ?7JEC:7H?IK7JKH7:?E?IEJEFN7D=C;BKHK>
bahan radioaktif.
C;C7D97HA7D F7HJ?A;BF7HJ?A;B   :7D   I;HJ7 :??AKJ? F;C7D97H7D 

266 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


$KCB7> H7J7H7J7 7JEC  N7D= 7A7D C;BKHK> :7B7C M7AJK * 7:7B7>
8;H87D:?D=BKHKI:;D=7D@KCB7>7JECI;>?D==7:7F7J:?8;H?A7D:7B7C
F;HI7C77D

     P 
*
:? C7D7   :?I;8KJ AEDIJ7DJ7 F;BKHK>7D N7D= C;HKF7A7D A7H7AJ;H?IJ?A
:7H?IK7JKH7:?E?IEJEFJ;HJ;DJK .7D:7D;=7J?<C;DKD@KAA7D87>M7@KCB7>
7JEC KDIKH ?D:KA 8;HAKH7D=  $?A7 +89'3''4  ?  :??DJ;=H7I?A7D
 *
 
 *  *  * BD    *

:?F;HEB;>
  ;  *  P 
%;J;H7D=7D
  @KCB7> ?DJ? H7:?E7AJ?< CKB7CKB7 N0
  @KCB7> ?DJ? H7:?E7AJ?< N7D= C;BKHK> F7:7 M7AJK * N
N = N0
$KCB7> N7D= C;BKHK> F;H I7JK7D M7AJK 7:7B7>    :?I;8KJ @K=7
:;D=7D"* , *):7H?IK7JKO7JH7:?E7AJ?<  +89'3''4 ? :7F7J
@K=7 :?JKB?I
       ; * 7J7K   ; *  P 
1
2 N0
:;D=7D    7AJ?L?J7I H7:?E7AJ?< C;BKHK> F7:7 M7AJK * 
a. Waktu Paruh 1
4 N0
*7:7 M7AJK 7AJ?L?J7I 8;HK87> C;D@7:? I;J;D=7> 7AJ?L?J7I CKB7CKB7 1
8 N0
1
  16 N0
    C7A7 M7AJK N7D= :?F;HBKA7D KDJKA F;BKHK>7D :?I;8KJ -"*+
  T 2T 3T 4T 5T

'(+ # #  :7D :?I?D=A7J :;D=7D   $7:? KDJKA  *   Gambar 10.10

Peluruhan inti atom
+89'3''4  ?  C;D@7:?
  
  
      BD    BD   
Aktivitas
(103 C/menit)
I;>?D==7
16
BD 
    P  14

 
12

%EDIJ7DJ7F;BKHK>7D  :7F7J:?HKCKIA7D:;D=7D   "K8KD=7D 10

8
7DJ7H7 7AJ?L?J7I 7J7K @KCB7> 7JEC :;D=7D M7AJK F7HK> :?BKA?IA7D F7:7 6
'3('8  4
;D=7D C;C;H>7J?A7D =H7<?A F7:7 '3('8   8;H7HJ? KDJKA
*  % 8;HB7AK 2

t
%
  * 0 15 30 45 60 75 90
     :;D=7D% 
    P  Gambar 10.11
Peluruhan unsur 23Na dengan T 1 = jam.
2

Fisika Inti dan Radioaktivitas 267


+89'3''4  ?  C;DKD@KAA7D >K8KD=7D 7DJ7H7 ?DJ? 7JEC N7D=
8;BKC C;BKHK> ?DJ? I?I7  ?DJ? CKB7CKB7   :7D A;B?F7J7D M7AJK
F7HK>  $?A7 I;J?7F HK7I :?A7B?A7D   7A7D :?:7F7JA7D
%
    

%
   P 

%;J;H7D=7D
  7AJ?L?J7I KDIKH I;J;B7> M7AJK *
  7AJ?L?J7I KDIKH CKB7CKB7
( "':;'4 !'*/5'1:/</:'9
AJ?L?J7I  =H7C ,7 :?DN7J7A7D I;87=7? I7JK7D H7:?E7AJ?L?J7I

I;8;I7H KH?;? )B;>A7H;D7 =H7C ,7C;D=7D:KD=  

7JEC :;D=7D B7@K F;BKHK>7D F;H :;J?A I7C7 :;D=7D     @ P 
C7A7
 

 KH?;  ?
    

@ :?I?DJ;=H7I?
I;AED

-7JK7D -# KDJKA H7:?E7AJ?L?J7I 7:7B7> ;9GK;H;B G N7D=


:?:;<?D?I?A7D I;87=7? 7AJ?L?J7I  :?I?DJ;=H7I?
I;AED  ;D=7D :;C?A?7D
?@ G!G

Contoh 10.4
"?JKD=B7>J;J7F7DF;BKHK>7D:7H?F7HJ?A;BF;D=?EDN7D=C;C?B?A?M7AJKF7HK>J7>KD
'='(
?A;J7>K?  J7>KD


;D=7DC;D==KD7A7DF;HI7C77D   :?F;HEB;>

 
    
J7>KD
 

$7:?J;J7F7DF;BKHK>7D7:7B7>  
J7>KD

*;BKHK>7DH7:?E7AJ?<C;HKF7A7DFHEI;IN7D=797AN7?JK?DJ?J;HI;8KJ
C;BKHK> I;97H7 J?:7A 8;HA7?J7D I7JK :;D=7D N7D= B7?DDN7  ;H?AKJ ?D?
:?F;HB?>7JA7D B?C7 @;D?I F;BKHK>7D H7:?E7AJ?<
/4://4*;1 1+0'*/'4 6+2;8;.'4 /4:/'4'1
F;BKHK>7D
=7CC7
F;C7D97H7D I?D7H =7CC7
F;BKHK>7D
7B<7

F;C7D97H7D F7HJ?A;B 7B<7

268 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


F;BKHK>7D
8;J7 = +
F;D7D=A7F7D ;B;AJHED
EB;> D;KJHED DKAB?H
F;D7D=A7F7D
;B;AJHED + =
F;D7D=A7F7D ;B;AJHED
EB;> FHEJED DKAB?H
F;D7D=A7F7D
;B;AJHED
+ =
F;D7D=A7F7D FEI?JHED
EB;> FHEJED DKAB?H
FHEJEDCK7J7D  ;B;AJHED CK7J7D  P Gambar 10.12
D;KJHEDCK7J7D   ;B;AJHED CK7J7D   Lima jenis peluruhan radioaktif

Contoh 10.5

AJ?L?J7II;8K7>IKC8;HH7:?E7AJ?<8;HAKH7D= 87=?7D:7H?7AJ?L?J7I7M7BDN7:7B7C

I;B7D=M7AJK @7C .;DJKA7DM7AJKF7HK>:7DJ;J7F7DF;BKHK>7DDN7
'='(

?A;J7>K?   

*  @7C
/DJKAC;D;DJKA7DM7AJKF7HK>:7F7J:?=KD7A7DF;HI7C77D
% %
   


 %

    
C7A7%
*      *    @7C

  

$7:?M7AJKF7HK>IKC8;HH7:?E7AJ?<7:7B7> @7C
/DJKAC;D;DJKA7DJ;J7F7DF;BKHK>7D:?=KD7A7DF;HI7C77D
 
    
@7C


$7:?J;J7F7DF;BKHK>7DDN77:7B7>  
@7C

4. Deret Radioaktif
7B7C F;C7D97H7D I?D7H H7:?E7AJ?< ?DJ? N7D= J;H@7:? J?:7A B7D=IKD=
C;D@7:? ?DJ? IJ78?B :7D C7I?> :7F7J C;C7D97HA7D I?D7H H7:?E7AJ?<  "7B
?D? 8;HB7D=IKD= I;97H7 J;HKIC;D;HKI I;>?D==7 :?F;HEB;> ?DJ? N7D= IJ78?B
'?I7BDN7 F;BKHK>7D   Sumber: Konsep Fisika Modern, 1983
 /  7A7D C;BKHK> C;D@7:? ?DJ? 7JEC  .>  :7D
Gambar 10.13
8;H7A>?H F7:7 ?DJ? 7JEC  *8  N7D= IJ78?B  )B;> A7H;D7 :?CKB7? :7H? Deret uranium
KH7D?KC :;H;J ?D? :?I;8KJ :;H;J KH7D?KC

Fisika Inti dan Radioaktivitas 269


:7FKD :;H;J7D F;BKHK>7D   :7D   N7D= 8;HB7D=IKD= :7H? ?DJ?
?D:KAC;D@7:??DJ?N7D=C7DJ7FI;87=7?>7I?B7A>?HKDJKA:;H;JKH7D?KC
:?JKD@KAA7D EB;> '3('8 
*HEI;I F;BKHK>7D H7:?E7AJ?< 8;H7DJ7? C;D=?AKJ? IK7JK :;H;J H7:?E7AJ?<
:7 ;CF7J :;H;J H7:?E7AJ?< I;F;HJ? J;H97DJKC F7:7 #'(+2 
#'(+2 
;H;J,7:?E7AJ?<
5358 $3;8 '8;. 85*;1'4:'6
+8+: 4*;1
'99' #'.;4 1./8
 
D .>EH?KC  .> Q  *8

D (;FJKD?KC  (F  Q  
?


 
D /H7D?KC  /  Q   *8
 
D AJ?D?KC  /  Q   *8
Sumber: Konsep Fisika Modern, 1983

5. Pengertian Dosis Serapan


-;F;HJ? :?@;B7IA7D F7:7 7M7B 878 87>M7 KDJKA C;D97F7?
sinar radioaktif
A;IJ78?B7DDN7I;J?7FKDIKHH7:?E7AJ?<I;B7BKC;C7D97HA7DI?D7HH7:?E7AJ?<
7B7C F;H7C87J7DDN7 I?D7H H7:?E7AJ?< J;HI;8KJ C;C87M7 ;D;H=?  $?A7
I?D7H H7:?E7AJ?< ?D? C;D=;D7? IK7JK C7J;H? ;D;H=?DN7 7A7D :?I;H7F EB;>
m
C7J;H? J;HI;8KJ  *;H>7J?A7D '3('8 
7DN7ADN7;D;H=?H7:?7I?F;D=?EDN7D=:?I;H7FEB;>C7J;H?F;HI7JK7D
Gambar 10.14 C7II7 J;HJ;DJK :?I;8KJ &) ) )('  -;97H7 C7J;C7J?I :?JKB?I
Energi radiasi yang diserap materi


bermassa m.
$
 P 
%;J;H7D=7D
:EI?II;H7F
$  C7II7 C7J;H? F;DN;H7F ;D;H=?
  ;D;H=? H7:?7I?
-7JK7D :EI?I I;H7F :7B7C -# 7:7B7> =H7N !N
;D=7D !N $
A= H7:

Contoh 10.6
-K7JKC7J;H?N7D=C7II7DN7 =H7CC;DN;H7F;D;H=?H7:?7I?F;D=?ED8;HKF7I?D7H
=7CC7I;8;I7H Q P$EKB; .;DJKA7DB7>8;I7H:EI?II;H7FC7J;H??JK
'='(
?A;J7>K? $ =H7C  A=
 Q P$
Kata Kunci "?JKD=8;I7HDN7:EI?II;H7F:7H?IK7JKC7J;H?N7D=C7II7DN7 =H7C@?A7C7J;H?
• radioaktivitas J;HI;8KJC;DN;H7F;D;H=?H7:?7I?F;D=?EDI;8;I7HQ P@EKB;
• fluorisensi

• eksitasi  $
    A=
• daya tembus $
• peluruhan
• waktu paruh  Q P$
A=
• aktivitas $7:?8;I7H:EI?II;H7FC7J;H??JK7:7B7> Q P@EKB;
A=7J7K Q P=H7N
• dosis serap

270 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


6. Pengukuran Radioaktivitas
-?D7H N7D= :?F7D97HA7D EB;> KDIKH H7:?E7AJ?< J?:7A :7F7J :?H7I7A7D
EB;> C7DKI?7  /DJKA ?JK :?F;HBKA7D 7B7J N7D= :7F7J C;D=KAKH :7D
C;D:;J;AI? A;7AJ?<7D IK7JK KDIKH 7J7K KDJKA C;D=;J7>K? 7:7 :7D
J?:7ADN7 I?D7HI?D7H H7:?E7AJ?<
-?D7HN7D=:?F7D97HA7DEB;>?DJ?KDIKHH7:?E7AJ?<:7F7JC;D=?EDA7D
7JEC :7H? O7JO7J N7D= :?B7BK?DN7  B7J KDJKA C;D:;J;AI? :7D C;D=KAKH
A;7AJ?<7D IK7JK KDIKH :?8K7J 8;H:7I7HA7D I?<7J J;HI;8KJ  ;8;H7F7 7B7J
:;J;AI?I?D7HH7:?E7AJ?<7:7B7>;CKBI?<?BCFEJH;JF;D9797>!;?=;H'KBB;H
A7C7H A78KJ 1?BIED :7D I?DJ?B7JEH
a. Emulsi Film Potret
-?D7H N7D= :?F7D97HA7D EB;> KDIKH H7:?E7AJ?< C;D=?EDA7D B7F?I7D Sumber: Conceptual Physics, 1998
;CKBI? I;F7D@7D= B?DJ7I7D N7D= :?B7BK?DN7 :? 7J7I F;HCKA77D <?BC FEJH;J Gambar 10.15
$?A7 <?BC FEJH;J ?JK :?9K9? :7D :?9;J7A B?DJ7I7D I?D7H H7:?E7AJ?< :7F7J Pencacah Geiger-Muller
:?B?>7J :7D :?KAKH
b. Pencacah Geiger-Muller
*;D9797> !;?=;H'KBB;H :?I;8KJ @K=7 F;D9797> !;?=;H 
 (
&+%*(  *;D9797> !;?=;H 7:7B7> 7B7J KDJKA C;D=KAKH A;7AJ?<7D KDIKH
H7:?E7AJ?<  *;D9797> !;?=;H C;HKF7A7D 7B7J :;J;AI? I?D7H H7:?E7AJ?< N7D= jendela tipis
F7B?D= 87DN7A :?=KD7A7D  B7J F;D9797> !;?=;H :?JKD@KAA7D F7:7
'3('8  gas
*;H7B7J7D ?D? J;H:?H? 7J7I I;8K7> J78KD= I?B?D:;H J;H8K7J :7H? BE=7C
kawat elektrode
? :7B7C J78KD= :?F7I7D= I;8K7> A7M7J AED:KAJEH N7D= >7BKI  %7M7J (anode)
?JK 8;HJ?D:7A I;87=7? A7JE:; :7D J78KD= I;87=7? 7DE:;  .78KD= ?JK :??I?
isolator
:;D=7D =7I 7J7K 97CFKH7D =7I :;D=7D J;A7D7D H;D:7>   9C"= tabung dari
.78KD= :7D A7M7J :?8;H? 8;:7 FEJ;DI?7B A?H7A?H7  LEBJ KDJKA logam (katode)
C;CF;H9;F7J?ED:7H?=7IN7D=J;H8;DJKA:?:7B7CJ78KD= -?D7HH7:?E7AJ?< –
N7D= C7IKA C;B7BK? @;D:;B7 J?F?I F7:7 I7B7> I7JK K@KD= J78KD= 7A7D +
C;D=?EDA7D=7IN7D=8;H7:7:?:7B7CJ78KD= HKIB?IJH?AN7D=:?>7I?BA7D + –
EB;> ?ED N7D= J;H8;DJKA ?JK I7D=7J B;C7>  A7D J;J7F? 8;:7 J;=7D=7D 103 V

LEBJ7A7DC;CF;H9;F7J?ED?JK #EDN7D=:?F;H9;F7J?JKC;D=?EDA7D
B7=? 7JEC7JEC =7I N7D= B7?D I;>?D==7 7HKI B?IJH?A N7D= J;H@7:? 9KAKF Sumber: Physics for Scientist and
Engineers, 2000
8;I7H  7B7C M7AJK N7D= I?D=A7J 7HKI J;HFKJKI J;J7F? I;J?7F A7B? F7HJ?A;B
Gambar 10.16
H7:?E7AJ?< C7IKA A; :7B7C J78KD= J?C8KB FKBI7 7HKI B?IJH?A :7B7C Bagian-bagian alat
H7D=A7?7D  *KBI7 ?D? :?F;HAK7J I;>?D==7 :7F7J :?F7A7? KDJKA C;DN7B7A7D pencacah Geiger-Muller
H7D=A7?7D F;D9797> ;B;AJHED?A
c. Kamar Kabut Wilson
%7C7HA78KJ1?BIED7:7B7>7B7JKDJKAC;B?>7J:7DC;CEJH;JB?DJ7I7D
F7HJ?A;B7B<7N7D=C;B7BK?=7I B7J?JKJ;H:?H?7J7II?B?D:;HJ;HJKJKF:;D=7D
F?IJED 8;H?I? K:7H7 8;H97CFKH K7F 7?H @;DK> 7J7K D?JHE=;D sumber
jejak ion radioaktif (R)
*;H>7J?A7D '3('8    *7:7 :?D:?D= 87=?7D :7B7C :?B;J7AA7D keping
KDIKH H7:?E7AJ?<   *7HJ?A;B 7B<7 N7D= :?F7D97HA7D EB;> KDIKH ?JK 7A7D gelas
cahaya
C;D=?EDA7DCEB;AKBCEB;AKB=7I:?:7B7CI?B?D:;H -;C;DJ7H7?JKF?IJED
uap

 :?J7H?A A;BK7H I;>?D==7 K7F @;DK> J7:? 7A7D C;D:?D=?D I;97H7 J?87
J?87I;>?D==78KJ?H8KJ?HK7F7?H:?:7B7CI?B?D:;HC;D@7:?@;DK> #ED?ED pengisap (P)
N7D= J;H8;DJKA I;F7D@7D= B?DJ7I7D F7HJ?A;B 7B<7 C;D7H?A 8KJ?H8KJ?H K7F Gambar 10.17
7?H:7D:7F7J:?B?>7J7J7K:?FEJH;J@?A7=7I:?:7B7CI?B?D:;H:?IEHEJ:;D=7D Kamar kabut Wilson
97>7N7 B7CFK

Fisika Inti dan Radioaktivitas 271


partikel datang kristal sintilasi d. Sintilator (Detektor Sintilasi)
fotokatode *H?DI?F A;H@7 I?DJ?B7JEH ) %* ##* &% &+%*( 8;H:7I7HA7D <BKEH;I;DI?
foton
O7J N7D= :?J?C8KBA7D EB;> I?D7H H7:?E7AJ?<  -?D7H H7:?E7AJ?< :?@7JK>A7D
A; F;HCKA77D B7N7H <BKEH;I;DI?  7>7N7 N7D= :?F7D97HA7D EB;> B7N7H
+200 V
+400 V
<BKEH;I;DI? :?@7JK>A7D A; 7J7I F;HCKA77D BE=7C I;>?D==7 F;HCKA77D
+600 V BE=7C J;HI;8KJ C;D=;BK7HA7D ;B;AJHED  %;CK:?7D ;B;AJHED J;HI;8KJ
+800 V :?@7JK>A7D A;C87B? A; 7J7I F;HCKA77D BE=7C A;:K7  &E=7C A;:K7
+1000 V C;D=;BK7HA7D ;B;AJHED B;8?> 87DN7A :7H?F7:7 ;B;AJHED N7D= A;BK7H :7H?
+1200 V
+1400 V
F;HCKA77D BE=7C F;HJ7C7
+1600 V %;F?D=A;F?D= BE=7C N7D= :7F7J C;B?F7J=7D:7A7D ;B;AJHED J;H:7F7J
:? :7B7C I;8K7> 7B7J N7D= :?I;8KJ <EJECKBJ?FB?;H '&*&$+#* '# (
fotomultiplier EJECKBJ?FB?;H7:7B7>7B7JKDJKAC;CF;HAK7JFKBI77HKIB?IJH?A HKIB?IJH?A
pulsa keluaran
J;HI;8KJ 8;H7I7B :7H? J;C87A7D I?D7H H7:?E7AJ?< :? 7J7I B7N7H <BKEH;I;DI?
Sumber: Physics for Scientist and Engineers, 2000
*KBI7 7HKI B?IJH?A A;CK:?7D :?I7BKHA7D A; 7B7J F;D97J7J I;F;HJ? F;D=;H7I
Gambar 10.18
Diagram sintilator yang dilengkapi IK7H7 C;J;H IA7B7 :7D B7?DB7?D
dengan fotomultiplier

Tes Kompetensi Subbab B


+80'1'42'.6'*'(;1;2':/.'4
*;H>7J?A7DH;7AI?F;BKHK>7D8;H?AKJ  -K7JK87>7DC;C?B?A?"0&9C $?A7J;87B87>7D9C
 8;H7F7?DJ;DI?J7II?D7HH7:?E7AJ?<N7D=:?I;H7FEB;>87>7D
/  
 
 / 

 
 *7

J;HI;8KJ
.;DJKA7DF7HJ?A;B:7DN7D=:?F7D97HA7D  -;IK:7> @7CI;F;H;D7C8;B7I87=?7DIK7JKKDIKH
H7:?E7AJ?<C7I?>J;HI?I7 "?JKD=M7AJKF7HK>KDIKH
7 -K7JKKDIKHH7:?E7AJ?<C;C?B?A?M7AJKF7HK>

C;D?J "?JKD=AEDIJ7DJ7F;BKHK>7DDN7 J;HI;8KJ
 -;8K7><EI?BJKB7D=8?D7J7D=:?J;CKA7DEB;>I;EH7D=
8 $?A7AEDIJ7DJ7F;BKHK>7DIK7JK87>7DH7:?E7AJ?<
7HA;EBE= -;J;B7>:?J;B?J?J;HDN7J7C;D=7D:KD=I?I7
 @ P A;@7:?7D
I;AED 8;H7F7A7> M7AJK
A7H8ED I;8;I7H :?87D:?D=A7DA7H8ED F7:7
F7HK>DN7
JKB7D=8?D7J7D=N7D=C7I?>>?:KF $?A7M7AJKF7HK>
 17AJKF7HK>:7H?H7:ED>7H? ;H7F7M7AJKN7D=
A7H8EDP ?JK  J7>KDJ;DJKA7DKCKH<EI?B?JK

:?F;HBKA7D7=7HJ;HI?I7 :7H?CKB7CKB7  '7II7KDIKH  K H7:?E7AJ?<N7D=C;BKHK>7:7B7>

Q PA= $?A77AJ?L?J7IKDIKHH7:?E7AJ?<?JK  Q
GJ;DJKA7D8;I7HAEDIJ7DJ7F;BKHK>7DDN7

C. Reaksi Inti
!;@7B7 H7:?E7AJ?< 7:7B7> 7AJ?L?J7I IK7JK ?DJ? C;D@7:? ?DJ? B7?D
*7D97H7D I?D7H   >7DN7 C;D=KH7D=? DKAB;ED :7B7C ?DJ? :;D=7D :K7
FHEJED :7D :K7 D;KJHED  :7FKD F7D97H7D I?D7H   >7DN7 C;D=K87>
I7JKD;KJHED:7B7C?DJ?C;D@7:?FHEJED )H7D=F;HJ7C7N7D=C;D=7C7J?
H;7AI??DJ?7:7B7>84+9:!;:.+8,58* *7:7  !;:.+8,58*C;CF;B7@7H?
=;@7B7 JKC8KA7D 7DJ7H F7HJ?A;B   :;D=7D 7JEC7JEC =7I D?JHE=;D  
:7D C;D?C8KBA7D IK7JK H;7AI? N7D= :?I;8KJDN7 H;7AI? ?DJ?  "7I?B H;7AI?
?DJ? :?JKB?I :;D=7D

";  (   ) "
*;H>7J?A7D87>M7@KCB7>DECEH7JEC:7D@KCB7>DECEHC7II7HK7IA?H?
I7C7:;D=7D@KCB7>DECEH7JEC:7DDECEHC7II7HK7IA7D7D
$KCB7>DECEH7JECI;8;BKCH;7AI? 
$KCB7>DECEH7JECI;IK:7>H;7AI? 
$KCB7>DECEHC7II7I;8;BKCH;7AI?  
$KCB7>DECEHC7II7I;IK:7>H;7AI?   

272 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Pada setiap reaksi inti selalu berlaku hukum kekekalan berikut ini. Tokoh
"KAKC %;A;A7B7D 'EC;DJKC N7?JK @KCB7> CEC;DJKC I;8;BKC
:7D I;IK:7> JKC8KA7D 7:7B7> I7C7
"KAKC%;A;A7B7D(ECEHJECN7?JK@KCB7>DECEH7JECI;8;BKC Enrico Fermi
:7D I;IK:7> H;7AI? I7C7 (1901–1954)
 "KAKC%;A;A7B7D(ECEH'7II7N7?JK@KCB7>DECEHC7II7I;8;BKC
:7D I;IK:7> H;7AI? I7C7
 "KAKC %;A;A7B7D D;H=? .EJ7B N7?JK ;D;H=? JEJ7B I;8;BKC :7D
I;IK:7> H;7AI? I7C7
*7HJ?A;B FHEJED  11 P  :7D :;KJHED  12 D  @K=7 :?=KD7A7D KDJKA
C;D==7D==K A;IJ78?B7D ?DJ? 7=7H ?DJ? ?JK J;HKH7? 7J7K 8;H:?I?DJ;=H7I?
C;D@7:??DJ?B7?D 5)185,::7D&'2:54F7:7  C;B7FEHA7D>7I?BH;7AI?
?DJ? ?D? :;D=7D FHEJED N7D= :?F;H9;F7J C;B7BK? C;:?7 B?IJH?A :;D=7D
F;HI7C77D H;7AI? ?DJ?
  
"  &?  "; ";

1. Energi yang Dihasilkan dari Reaksi Inti Sumber: Science Encyclopedia, 1998
Fermi adalah seorang fisikawan
,;7AI? ?DJ? :7F7J :?JKB?IA7D :7B7C IK7JK F;HI7C77D kelahiran Itali. Setelah tahun 1939, ia
  7J7K  P  pergi ke Amerika Serikat untuk
bekerja dan hidup disana. Ia dikenal
%;J;H7D=7D karena menggunakan neutron untuk
menembak atom yang dapat
  ?DJ? I7I7H7D   F7HJ?A;B N7D= :?>7I?BA7D menghasilkan isotop. Enrico Fermi
  ?DJ? 87HK N7D= :?>7I?BA7D   ;D;H=? N7D= :?>7I?BA7D mendapat hadiah Nobel pada 1938.
Pada 2 Desember 1942, reaksi rantai
  F7HJ?A;B F;D;C87A nuklir pertama dihasilkan oleh
"7H=7  IK7JK H;7AI? ?DJ? :?:;<?D?I?A7D I;87=7? F;H8;:77D 7DJ7H7 sebuah tim ilmuwan yang
;D;H=?:?7C:7D;D;H=?:?7C dipimpinnya. Percobaan yang sukses
ini bertempat di lapangan Squash
5$.$P$/$6Q ';0
IC7  P  Universitas Chicago, Amerika Serikat.
Reaksi rantai bekerja menyerupai
%;J;H7D=7D penyalaan korek api. Panas yang
dihasilkan oleh gesekan pada waktu
   H;7AI? ;AIEJ;HC?A J;H:7F7J ;D;H=? N7D= :?8;87IA7D mematik korek api menyebabkan
   H;7AI? ;D:EJ;HC?A J;H:7F7J ;D;H=? N7D= :?I;H7F sebagian atom terbakar dan
melepaskan lebih banyak panas
sehingga menyebabkan reaksi terus-
Contoh 10.7 menerus berlangsung.

"?JKD=B7>>7H=7KDJKAH;7AI? %      &?  "; @?A7$D  IC7


$  IC7$&?  IC7$"; IC7
'='(
 5$.$P$/$6@ ';0
IC7
5    P   6IC7@ ';0
IC7
  IC7 ';0
IC7 ';0

Contoh 10.8
$?A7C7II7 "   IC7  "  IC7  ";  IC7:7D D   IC7
$?A7 IC7 ';0>?JKD=;D;H=?N7D=:?8;87IA7DF7:7H;7AI?
 
Kata Kunci
"; "  "; D
'='( • energi reaksi inti
D;H=?H;7AI?I7C7:;D=7D;D;H=?H;7AJ7D:?AKH7D=?;D;H=?FHE:KA • reaksi eksotermik
• reaksi endotermik
D;H=?H;7AJ7D    ';0 ';0 • reaksi berantai
D;H=?FHE:KA    ';0  ';0 • reaksi fisi
D;H=?H;7AI? P    ';0 • reaksi fusi

Fisika Inti dan Radioaktivitas 273


2. Pembuatan Isotop Radioaktif dari Reaksi Inti
,7:?E7AJ?< :7F7J :?FHE:KAI? C;B7BK? IK7JK H;7AI? ?DJ? FHEI;I
F;C8;DJKA7D ?IEJEF 87HK N7D= H7:?E7AJ?< ?JK :?B7AKA7D :;D=7D
F;D;C87A7D ?IEJEF N7D= IJ78?B :;D=7D IK7JK F7HJ?A;B  -;87=7? 9EDJE>
?IEJEF H7:?E7AJ?<  
 K :?F;HEB;> :7H? F;D;C87A7D ?IEJEF IJ78?B  K
EB;> D;KJHED :;D=7D H;7AI? D  
 K   K

3. Reaksi Berantai
*;D;C87A7D D;KJHED F7:7 KH7D?KC  ?DJ? N7D= J;H8;DJKA :7H?
inti bulatan F;D7D=A7F7D D;KJHED J;HI;8KJ J?:7A IJ78?B I;>?D==7 I;=;H7 J;H8;B7>
n
C;D@7:? ?DJ??DJ? N7D= B;8?> H?D=7D  "7I?B F;C8;B7>7D 7:7B7> I;87=7?
U 8;H?AKJ
  
D  /   2;  -H D D+

#IEJEF  
 2; :7D  -H 7:7B7>?IEJEF?IEJEFN7D=J?:7AIJ78?B:;D=7D
C;C7D97HA7D I?D7H   ;CF7J A7B? 8;HJKHKJJKHKJ ?IEJEF   2;  7A>?HDN7
 
8;HK87> C;D@7:?  ;  N7D= IJ78?B  ;C?A?7D @K=7  -H  C;D@7:? ?IEJEF
IJ78?B 
 2; :;D=7DC;C7D97HA7DI?D7H  :K7A7B?8;HJKHKJJKHKJ ,;7AI?

Gambar 10.19 N7D= :;C?A?7D :?I;8KJ (")  (%*   C;HKF7A7D ;D;H=? N7D=
Diagram reaksi berantai :?B;F7IA7D :7B7C 8;DJKA A7BEH
*7:7H;7AJEHDKAB?HD;KJHED9;F7J:?A;D:7B?A7DI;>?D==7J?:7AJ;HB7BK
87DN7AD;KJHEDN7D=J;HB?87J:7B7CH;7AI??DJ? (7CKD:7B7C8EC7JEC
D;KJHED9;F7J?D?J?:7AJ;HA;D:7B?I;>?D==7J;H8;DJKAB;:7A7DN7D=I7D=7J
:7>IN7J

4. Reaksi Fisi
reaksi fisi kedua
menghasilkan 4 neutron
*;D;CK7DH;7AI?<?I?DKAB?H8;H7M7B:7H?;AIF;H?C;D?DJ;H7AI?D;KJHED
:;D=7DKH7D?KC .?=7A;BECFEAA;H@7N7D=8;H>7I?BC;D;CKA7D<?I?DKAB?H
inti U-235 7:7B7> 48/)5 +83/ ;2/+: ;88/+"'</: :7D ::' '.4":8'993'4
F7:7  ';H;A7C;D=7J7A7D87>M7F;D7D=A7F7DD;KJHEDEB;>IK7JK
neutron ?DJ? KH7D?KC 7A7D C;C8;H?A7D =7N7 F7:7 ;D;H=? F;HCKA77D I;>?D==7
pertama
?DJ? 7A7D J;H8;B7> :K7 :;D=7D C7II7 I;87D:?D=  %;CKD=A?D7D B7?D ?DJ?
J;H;AI?J7I? :7D C;D=>7I?BA7D F;BKHK>7D =7CC7  "7B ?D? :?I;8KJ (")
reaksi fisi U-235  )  *;H>7J?A7D '3('8 

memunculkan
2 neutron '3('8 
 C;CF;HB?>7JA7D ?DJ? N7D= J;H8;DJKA    /   J?:7A
Sumber: Physics for ‘O’ Level, 1990
IJ78?B :7D I;=;H7 J;H8;B7> C;D@7:? ?DJ??DJ? B;8?> H?D=7D N7D= IJ78?B
Gambar 10.20 *7I7D=7DF7I7D=7D N7D= J;H@7:? F7:7 <?I?   /  J?:7A C;DKD@KAA7D
Pada reaksi pembelahan inti,
jumlah neutron bertambah F7I7D=7D N7D= A>7I J;J7F? C;HKF7A7D I7JK :7H?   A;CKD=A?D7D N7D=
pada setiap tingkatan. J;H@7:? :? 7DJ7H7DN7
 
 /  %H 
 7  D 

 
 /  -H 
 7  D 

 
 /  4H  .;  D  :7D I;J;HKIDN7
*7:7 >7CF?H I;CK7 H;7AI? <?I? J;H@7:? F;D=KH7D=7D C7II7 I;A?J7H 
IC7 8;H7HJ? Q B;8?> 8;I7H :7H?F7:7 C7II7 N7D= >?B7D= F7:7 I;CK7
@;D?IH;7AI?F;BKHK>7DDN7I;87=7?9EDJE><?I? /:;D=7DD;KJHEDB7C87J
C;D=>7I?BA7D ?DJ? 'E :7D &7  '7II7 N7D= >?B7D= :7D ;D;H=? N7D=
:?>7I?BA7D :?>?JKD= I;87=7? 8;H?AKJ

274 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII



/ D  
'E 
 &7  D 
1
1H 1
1H



$ $K$DP$'E$&7 $D
3
2 Hc 4
1 1 2 Hc
1H 1H

      
$     P        IC7 
2
1H

D;H=? <?I?DN7  ';0


IC7$  3
2 Hc


 2
1 1 1H
1H 1H
 ';0
IC7  IC7
1
1H
    

 ';0
"7I?B F;C8;B7>7D ?DJ? KH7D?KC C;D=>7I?BA7D D;KJHED N7D= 87HK 


1
1H
I7CF7?D;KJHEDC7A77A7D:7F7JJ;H@7:?FHEI;I<?I?8;H7DJ7? (;KJHED
Gambar 10.21
D;KJHED >7I?B F;C8;B7>7D ?DJ? 7A7D C;D=;D7? / P  N7D= B7?D :7D Penggabungan empat inti hidrogen
C;D?C8KBA7D H;7AI? N7D= I7C7 I;97H7 8;H7DJ7? membentuk inti helium disertai
pelepasan energi.
5. Reaksi Fusi
") +) 7:7B7>F;D==78KD=7D:K7?DJ?H?D=7DC;D@7:?I;8K7>?DJ?
N7D=B;8?>8;H7J:?I;HJ7?:;D=7DF;B;F7I7D;D;H=? D;H=?N7D=:?B;F7IA7D
B;8?> 8;I7H :?87D:?D=A7D ;D;H=? N7D= :?F;HBKA7D KDJKA C;D==78KD=A7D
A;:K7 ?DJ?  D;H=? <KI? N7D= 9KAKF 8;I7H :?F;HEB;> :7H? '7J7>7H? :7D
8?DJ7D= N7D= C;HKF7A7D IKC8;H ;D;H=? :? 7B7C I;C;IJ7 ?D?
,;7AI? <KI? C;D=K87> ?DJ? >?:HE=;D C;D@7:? ?DJ? >;B?KC  !;@7B7 ?D?
J;H@7:? :7B7C AED:?I? 8?DJ7D= C;DKHKJ I?ABKI FHEJEDFHEJED H;7AI?DN7
7:7B7> I;87=7? 8;H?AKJ
7 *7:7J7>7F7M7BH;7AI?FHEJED8;H=78KD=:;D=7DFHEJEDC;C8;DJKA
:;KJ;H?KC 

* *      ';0 H–2
helium
8 ;KJ;H?KC 8;H=78KD= :;D=7D FHEJED C;C8;DJKA ?DJ? JH?J?KC  "; (deuterium)
+
+
*    ";  ';0 +

9 #DJ?  ";  8;H;7AI? C;D=>7I?BA7D  "; +


+
  
"; ";    * * ';0
+ reaksi fusi
,;7AI? <KI? N7D= J;H@7:? :? '7J7>7H? 7:7B7> H;7AI? F;D==78KD=7D H–3 neutron
>?:HE=;D " C;D@7:??DJ?>;B?KC  "; I7C8?BC;C8;87IA7D;D;H=?N7D= (tritium)
I7D=7J8;I7H ,;7AI?F;D==78KD=7D?DJ?:?F;HB?>7JA7DF7:7'3('8 

Gambar 10.22
EDJE> H;7AI? <KI? N7D= J;H@7:? :? '7J7>7H? 7:7B7> I;87=7? 8;H?AKJ Reaksi fusi di Matahari

" "  " ; :;D=7D ';0

" "  ";  :;D=7D ';0
  
"; ";  "; " " :;D=7D ';0
EDJE> B7?D :7H? H;7AI? <KI? 7:7B7> 8EC >?:HE=;D  *7:7 CKB7DN7
8EC >?:HE=;D :?8K7J I;J7H7 :;D=7D B;:7A7D  C;=7JED .(. A?H7A?H7
  A7B? ;D;H=? 8EC 7JEC F;HJ7C7  7>7D 87AK 8EC >?:HE=;D 7:7B7>
?DJ? :;KJ;H?KC :7D JH?J?KC N7D= A;CK:?7D 8;H=78KD= C;C8;DJKA ?DJ? medan
ruang vakum magnetik
>;B?KC toroid toroid
,;7AI? <KI? N7D= 8;HB7D=IKD= IFEDJ7D >7DN7 J;H@7:? F7:7 IK>K :7D
J;A7D7DN7D=I7D=7JJ?D==? 7H7C;D=;D:7B?A7DH;7AI?<KI?J;HI;8KJIKA7H arus listrik
luar medan
:?B7AKA7D A7H;D7 C;C;HBKA7D IK>K I;A?J7H %  *7:7 IK>K J;HI;8KJ medan magnetik
I;CK7 C7J;H? 7A7D 8;H8;DJKA FB7IC7 F7D7I I;>?D==7 I7D=7J IKA7H magnetik
arus
poloid
total
C;D97F7? F7HJ?A;B % N7D= 9KAKF F7D7I plasma plasma
-7B7>I7JKKI7>7N7D=:?B7AKA7DKDJKAC;C;H7D=A7FFB7IC7H;7AJ?< Sumber: Physics for Scientist and Engineers, 2000

:7B7C C;:7D C7=D;J?A :?H7D97D= EB;> ,KI?7 N7D= :?I;8KJ *&"$" Gambar 10.23
:;D=7D C;:7D C7=D;J?A 8;H8;DJKA AK; :ED7J JEHKI Tokamak

Fisika Inti dan Radioaktivitas 275


Contoh 10.9
"?JKD=B7>;D;H=?:7B7C';0N7D=:?8;87IA7DEB;>F;D==78KD=7D:K7FHEJED:7D
:K7D;KJHEDKDJKAC;C8;DJKAI;8K7>?DJ?>;B?KC ?A;J7>K?C7II7 "    
IC7  ";  IC7 D   IC7:7D IC7 ';0
'='(
*;HI7C77DH;7AI?F;D==78KD=7D?DJ?DN77:7B7>
" D   ";;D;H=?
D;H=?I;8;BKCH;7AI?
5       6Q ';0 ';0
D;H=?I;IK:7>H;7AI?
  ';0  ';0
D;H=?H;7AI? ;D;H=?I;8;BKCH;7AI?P;D;H=?I;IK:7>H;7AI?
 P    ';0
$7:?;D;H=?N7D=:?8;87IA7DI;8;I7H  ';0

Tes Kompetensi Subbab C


+80'1'42'.6'*'(;1;2':/.'4
.;DJKA7DD7C7F7HJ?A;B2:7H?H;7AI??DJ?8;H?AKJ?D?  
.;DJKA7D ;D;H=? ?A7J ?DJ?  -?      (  N7D=

7  &? "  2
C7II7DN78;HJKHKJJKHKJ7:7B7> IC7  
8 
(   2 " IC7:7D  IC7

 *7:7H;7AI??DJ?D;KJHED:;D=7DJH?J?EDC;D=>7I?BA7D
 
9  B    *2 I;8K7>F7HJ?A;B7B<7 ;H7F787DN7ADN7;D;H=?N7D=
: " "   ";2 :?A;BK7HA7DF7:7H;7AI??DJ?J;HI;8KJ.KB?IF;HI7C77D
"?JKD=;D;H=?N7D=:?8;87IA7DF7:7H;7AI??DJ? H;7AI?DN7 '7II7  &?  IC7:7DC7II7:;KJHED


 ; D  "  &? ;D;H=?@?A7:?A;J7>K?C7II7     IC7
 *;H>7J?A7DH;7AI??DJ?8;H?AKJ

 ;  IC7  &?   IC7 D   
"  &?      +
IC7:7D IC7 ';0
 .;DJKA7D;D;H=?N7D=:?B;F7IA7DF7:7H;7AI?<?I?8;H?AKJ "?JKD=;D;H=?N7D=:?>7I?BA7D@?A7:?A;J7>K?C7II7

?D? "   IC7  &?  IC7     IC7

/ D  

%H  :7D IC7 ';0
  7 D;D;H=?
  $7M78B7>F;HJ7DN77D8;H?AKJ
$?A7 :?A;J7>K? C7II7  /     IC7 C7II7

7 7=7?C7D7 H;7AI? <?I? :7F7J :?A;D:7B?A7D
D   IC7C7II7  %H  IC7C7II7 $;B7IA7D

7   IC7:7D IC7 ';0

8 F7 N7D= C;DN;878A7D A;HKI7A7D KDJKA
 /DJKAH;7AI?8;H?AKJ C;D=7:7A7DIK7JKH;7AI?<KI?
 . 9 F7N7D=:?C7AIK::;D=7DH7:?7I?:7D87=7?C7D7
7 B   D / * J;DJKA7DDECEHC7II7.:7D/
 H7:?7I? :7F7J 8;H87>7N7 I;HJ7 8;HC7D<77J 87=?

8 2   *   J;DJKA7DDKAB?:7. C7DKI?7
 
9 (7   2  '= J;DJKA7DB7>F7HJ?A;B.

276 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


D. Reaktor Nuklir, Bom Nuklir, dan Radioisotop Informasi
untuk Anda
1. Reaktor nuklir
+:6@IDG CJ@A>G 696A6= I:BE6I I:G?69>CN6 G:6@H> 7:G6CI6> N6C< Beberapa jenis limbah reaktor nuklir
B:CN6C<@JI;>H>CJ@A>GN6C<I:G@:C96A>+:6@IDGCJ@A>GB:GJE6@6CHJB7:G bersifat radioaktif. Limbah ini meng-
hasilkan radiasi nuklir mematikan
:C:G<> H6C<6I :;>H>:C C:G<> N6C< 9>A:E6H@6C 96A6B 7:CIJ@ @6ADG 96C yang merusak sel-sel hidup. Beberapa
96E6I 9>6B7>A 9:C<6C B:C<6A>G@6C O6I 86>G 6I6J <6H H:76<6> E:C9>C<>C jenis limbah radioaktif dapat
B:A6AJ> 76<>6C76<>6C 96A6B G:6@IDG >IJ bertahan ribuan tahun. Oleh karena
itu, limbah yang disimpan rapat
-67JC< N6C< 7>6H6 9>E6@6> I>C<<>CN6
 B 7:G9>6B:I:G 96A6B  B dalam peti kemas tertutup harus
96C I:76A 9>C9>C<CN6
 8B + /  696A6= E:G6C86C<6C 96H6G dipendam di bawah tanah. Untuk
G:6@IDG CJ@A>G 6>GI:@6C >G 7:GA6@J H:76<6> BD9:G6IDG 96C E:C9>C<>C menangani limbah nuklir maka
orang harus menggunakan pakaian
JCIJ@ I:G6H 6A6B G:6@IDG 6>G 9>9>= J6E 6>G 9>7>6G@6C I:G?69> 9>96A6B seperti terlihat pada gambar berikut.
I67JC<G:6@IDG96C@:BJ9>6C9>E6@6>JCIJ@B:C<<:G6@@6CIJG7>C6A6B
G:6@IDG 6>G I:@6C 6>G N6C< B:C<6A>G B:A:L6I> I:G6H 9>E:GI6=6C@6C Information for You
7:GI:@6C6C I>C<<> H:@>I6G 
 6IB >G N6C< B6HJ@ @: 96A6B I67JC< Some kind of the nuclear reactor
7:GI:@6C6CI>C<<>B:B>A>@>HJ=J 
Q96CB:C>C<<6A@6CCN6E696HJ=J waste is radioactive material. This
waste produce deadly nuclear

 Q B:A6AJ> E:CJ@6G @6ADG N6C< B:C<=6H>A@6C J6E H:=>C<<6 96E6I radiation that damage living cells.
B:BJI6G H:7J6= IJG7>C Some kind of radioactive waste can
last for thousand years. So, nuclear
reactor waste placed in shielded box
sistem utama sistem kedua must be buried underground.
Overcoming nuclear waste, people
air panas must wear suit like you have seen this
bahan bakar dan turbin uap
uap air picture.
moderator

generator

kondensor

batang
pengendali

pelindung pompa Gambar 10.24


Perancangan dasar reaktor Nuklir
Sumber: Physics for Scientist and Engineers, 2000 air-tekan.

6=6C 76@6G G:6@IDG 6>G G>C<6C 696A6= JG6C>JB D@H>96 .(  N6C<
I:GIJIJE96A6BI67JC<E6C?6C<96CH:BE>I+:6@H>9>BJA6>9:C<6CH:7J6=
C:JIGDC N6C< B:CJB7J@ >CI> H:=>C<<6 B:CN:767@6C E:B7:A6=6C >CI>
9>H:GI6> 9:C<6C I:GA:E6HCN6 9J6 6I6J I><6 C:JIGDC ':JIGDC B:C<6A6B>
E:GA6B76I6C 7:7:G6E6 &:/ B:C?69> :C:G<> I:GB6A B:A6AJ> IJB7J@6C
9:C<6C >CI> BD9:G6IDG @:BJ9>6C 9>I:GJH@6C 9:C<6C ;>H> ,:A6C?JICN6 A6?J
G:6@H>7:G6CI6>96E6I9>@DCIGDAB:C<<JC6@6C76I6C<@DCIGDAN6C<I:G7J6I
96G> @69B>JB 6I6J 7DGDC N6C< BJ96= B:CN:G6E C:JIGDC $:I>@6 76I6C<
>C> 9>B6HJ@@6C A:7>= 96A6B @: 96A6B G:6@IDG A6?J G:6@H>CN6 9>G:96B
J6EN6C<@:AJ6G96G>IJG7>C9>9>C<>C@6CB:C?69>6>GDA:=@DC9:CHDG96C
DA:= EDBE6 H:@JC9:G 9>B6HJ@@6C @:B76A> @: 6A6I E:CJ@6G E6C6H
+:6@IDGCJ@A>GE:GI6B69>76C<JCDA:=,/'!-#/+' 
S E696
  9> .C>K:GH>I6H =>86<D B:G>@6 ,:G>@6I ,6BE6> H66I >C> I:A6=
9>76C<JC7:G76<6>?:C>H96CJ@JG6CG:6@IDGCJ@A>G+:6@IDGG:6@IDGCJ@A>G
Gambar 10.25
I:GH:7JIB:B>A>@>7:7:G6E6@DBEDC:C96H6G9>6CI6G6CN6:A:B:C:A:B:C Reaktor nuklir dengan
76=6C 76@6G 76I6C< @:C96A> BD9:G6IDG 96C E:G>H6> ' " A:B:C moderator air

Fisika Inti dan Radioaktivitas 277


76=6C 76@6G 96C 76I6C< @:C96A> I:GA:I6@ 9> 96A6B HJ6IJ I:BE6I N6C<
9>C6B6@6CI:G6HG:6@IDG$DBEDC:C@DBEDC:CI:GH:7JI9>IJC?J@@6CE696
+ / 

aliran panas

(4)
(5) uap ke turbin
(3)

(6)
Gambar 10.26 (1) (2)
Komponen-komponen dasar
sebuah reaktor atom: (1) teras aliran dingin air dingin
reaktor; (2) elemen bahan bakar;
(3) moderator; (4) batang kendali;
(5) shielding; (6) pendingin.

pompa Sumber: Physics for ‘O’ Level, 1990

A:B:C:A:B:C76=6C76@6GG:6@IDGCJ@A>G7:G7:CIJ@76I6C<76I6C<
I>E>H 6=6C 76@6G N6C< 9>E6@6> E696 JBJBCN6 696A6= JCHJGJCHJG N6C<

B:B>A>@>H>;6I96E6I7:G:6@H>H:86G6;>H>B>H6ACN6   .  
. 96C 
 )J 
&D9:G6IDG7:G;JC<H>JCIJ@B:BE:GA6B76I@:A6?J6CC:JIGDCC:JIGDC
N6C< 9>7:76H@6C H:A6B6 EGDH:H E:B7:A6=6C >CI> ;>H> 7:GA6C<HJC<
&:C<6E6 A6?J C:JIGDC =6GJH 9>E:GA6B76I ,:7J6= >CI>   .  6@6C A:7>=
BJ96= B:C6C<@6E C:JIGDC A6B76I 96G>E696 B:C6C<@6E C:JIGDC 8:E6I
@6C I:I6E> C:JIGDCC:JIGDC N6C< 9>E6C86G@6C H:A6B6 EGDH:H G:6@H> ;>H>
7:GA6C<HJC<7:G<:G6@9:C<6C@:A6?J6CI>C<<>(A:=@6G:C6>IJ9>E:GAJ@6C
BD9:G6IDG &D9:G6IDG N6C< E6A>C< JBJB 9><JC6@6C 696A6= 6>G 7:G6I
Informasi  (,6A6=H6IJ@:JC<<JA6CBD9:G6IDG6>G7:G6I696A6=96E6I7:G;JC<H>
untuk Anda
H:76<6> E:C9>C<>C I:G6H G:6@IDG
Sebuah reaktor nuklir tidak dapat
$:I>@6H:7J6=C:JIGDC7:G:C:G<>I>C<<>@:AJ6G96G>H:7J6=:A:B:C76=6C
meledak seperti bom atom. Akan 76@6GC:JIGDCI:GH:7JIB:B6HJ@>6>G96C7:GIJB7J@6C9:C<6CBDA:@JA
tetapi, suatu kecelakaan pada pusat BDA:@JA 6>G ':JIGDC 8:E6I 6@6C @:=>A6C<6C H:76<>6C :C:G<>CN6 H:A6B6
tenaga nuklir dapat menimbulkan
akibat yang merusak sejumlah besar B:CJB7J@6IDB6IDB6>GH:=>C<<6A6?JC:JIGDCI:GH:7JIB:C?69>A6B76I
wilayah sekitarnya. Pada 1986, terjadi 6I6C< @:C96A> 7:G;JC<H> JCIJ@ B:CN:G6E @:A:7>=6C C:JIGDC N6C<
kecelakaan nuklir terbesar di pusat 9>=6H>A@6C 96G> G:6@H> E:B7:A6=6C >CI> ;>H> H:=>C<<6 G:6@H> ;>H> 7:G6CI6>
tenaga nuklir Chernobyl di Ukraina.
Kecelakaan ini melepaskan zat N6C<I:G?69>9>96A6BG:6@IDG96E6I9>@:C96A>@6C6I6C<@:C96A>7>6H6CN6
radioaktif ke dalam atmosfer dan I:G7J6I 96G> @69B>JB 6I6J 7DGDC
mengakibatkan gangguan kesehatan
yang hebat pada penduduk di sekitar
6I6C< @:C96A> B:C?6<6 6<6G H:I>6E E:B7:A6=6C >CI> =6CN6
Chernobyl. Penduduk di Eropa pun B:C<=6H>A@6CH6IJE:B7:A6=6CI6B76=6CH6?6#>@6C:JIGDCC:JIGDC96G>
mendapatkan dampak yang tidak I>6E E:B7:A6=6C B:C<=6H>A@6C E:B7:A6=6C I6B76=6C N6C< A:7>= 7:H6G
kecil.
96G> H6IJ E:B7:A6=6C 76I6C< @:C96A> 6@6C 9>I:@6C B6HJ@ @: 96A6B
Information for You G:6@IDG H:=>C<<6 @:A:7>=6C C:JIGDC =6H>A G:6@H> 9>H:G6E DA:= 76I6C<
@:C96A> ,:76A>@CN6 ?>@6 C:JIGDCC:JIGDC 96G> I>6E E:B7:A6=6C
A nuclear reactor can not explode like
atom bomb. But, an accident in centre B:C<=6H>A@6C E:B7:A6=6C I6B76=6C N6C< A:7>= @:8>A 96G> H6IJ
of the nuclear power can cause a E:B7:A6=6C 76I6C< @:C96A> H:76<>6C 9>I6G>@ B:C?6J=> I:G6H G:6@IDG
large destruction. In 1986, the biggest
nuclear accident happened in the
H:=>C<<6 C:JIGDC N6C< 9>H:G6E A:7>= H:9>@>I
Chernobyl nuclear power plant, "CI> 6IDB =6H>A E:B7:A6=6C 96E6I B:C<=6H>A@6C G69>6H> <6G E6G6
Ukraine. This accident released E:@:G?6 9> H:@>I6G G:6@IDG 96E6I 7:GIJ<6H 9:C<6C 6B6C 96G> G69>6H> >C>
radioactive material to the
atmosphere and caused severe health 9>7J6IE:G>H6>7:IDCJCIJ@B:C6=6CG69>6H>N6C<9>=6H>A@6CH:A6B6EGDH:H
disorder to civilians near by some G:6@H> ;>H> 7:GA6C<HJC<
European also got the serious effect. C:G<> N6C< 9>=6H>A@6C E696 EGDH:H G:6@H> ;>H> 7:GJE6 E6C6H ,>HI:B

278 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


E:B>C96=6C E6C6H BJIA6@ 9>E:GAJ@6C E696 HJ6IJ G:6@IDG CJ@A>G !6A
Tokoh
I:GH:7JI 7:GIJ?J6C B:B>C96=@6C E6C6H N6C< 9>=6H>A@6C G:6@H> ;>H> 96G>
BD9:G6IDG E:C9>C<>C EG>B:G @: E:C9>C<>C H:@JC9:G ):B>C96=6C E6C6H
>C> H6C<6I E:CI>C< @6G:C6 E:C9>C<>C EG>B:G 7>6H6CN6 B:GJE6@6C HJ6IJ Otto Hann
G6C<@6>6C I:GIJIJE ):C9>C<>C 9>@:B76A>@6C A6<> @: G:6@IDG H:I:A6= E6C6H
N6C< 9>76L6CN6 96G> I:G6H G:6@IDG 9>E>C96=@6C @: E:C9>C<>C H:@JC9:G
:G96H6G@6C @:<JC66CCN6 G:6@IDG CJ@A>G 96E6I 9>7:96@6C B:C?69>
6 +:6@IDG 6N6
+:6@IDG96N6696A6=G:6@IDGN6C<96E6IB:C<=6H>A@6CI:C6<6A>HIG>@
+:6@IDG96N6E696JBJBCN6B:GJE6@6CG:6@IDG@DB:GH>6A&>H6ACN6
9>B6C;66I@6C JCIJ@ )%-' ):B76C<@>I %>HIG>@ -:C6<6 'J@A>G
7 +:6@IDG )GD9J@H> "HDIDE
+:6@IDGEGD9J@H>>HDIDE696A6=G:6@IDGN6C<B:C<=6H>A@6CG69>D>HDIDE
N6C< 76CN6@ 9><JC6@6C 96A6B 7>96C< @:9D@I:G6C >C9JHIG> 7>DAD<>
96C ;6GB6H> Sumber: Science Encyclopedia, 1998
8 +:6@IDG ):C:A>I>6C Otto Hahn lahir di Frankfurt, Jerman. Ia
+:6@IDG E:C:A>I>6C 696A6= G:6@IDG N6C< 9><JC6@6C JCIJ@ E:C:A>I>6C mendapatkan gelar Ph.D dari
Universitas Marburg pada 1901. Hahn
9> 7>96C< E:GI6C>6C E:I:GC6@6C >C9JHIG> @:9D@I:G6C 96C H6>CH mempelajari beberapa unsur radioaktif,
"C9DC:H>6 B:B>A>@> I><6 G:6@IDG E:C:A>I>6C 96C EGD9J@H> >HDIDE N6C< termasuk aktinium dan thorium. Pada
1917, ia dan Lise Meitner berbagi
7:G696 9> 6C9JC< 2D<N6@6GI6 96C ,:GEDC< +:6@IDG N6C< 7:G696 9> penghargaan atas penemuan logam
6C9JC< 9>7:G> C6B6 -G><6 &6G@ "" &"" '& "
'#(#$ radioaktif yang diberi nama protak-
&#)(#", "& (#!

9>2D<N6@6GI69>7:G>C6B6G:6@IDG$6GI>C> tinium. Pada 1944, Hahn mendapatkan


hadiah Nobel bidang kimia untuk
H:96C<@6C N6C< 7:G696 9> ,:GEDC< 9>7:G> C6B6 &)+
  ) ( )&$#' keberhasilannya dalam penemuan
(#& N6C< B:B>A>@> 96N6
 &L6II pembelahan inti. Proses pembelahan
,:E:GI> I:A6= 9>76=6H H:7:AJBCN6 H6A6= H6IJ E:B6C;66I6C CJ@A>G inti itu disebut fisi nuklir. Para ilmuwan
di Amerika Serikat menggunakan hasil
696A6= JCIJ@ )%-' ):B76C<@>I %>HIG>@ -:C6<6 'J@A>G penemuan Hahn ini untuk membuat
:G96H6G@6C ?:C>H E:C9>C<>CCN6 696 9J6 ?:C>H )%-' N6>IJ )%-' bom atom pada awal 1940-an. Sejak saat
itu penggunaan fisi nuklir untuk tujuan
9:C<6C H>HI:B )0+ &'')&- (& (#& 96C 0+ # " (& damai pun dikembangkan.
(#&
a. PLTN dengan Sistem PWR
6<6C )%-' 9:C<6C H>HI:B )0+ 9>IJC?J@@6C
E696 + /   >G N6C< B:C<6A>G B:A:L6I>
I:G6H G:6@IDG 9>E:GI6=6C@6C 6<6G 7:GI:@6C6C I>C<<> generator generator
  
 6IB !6A >C> 7:GIJ?J6C B:C8:<6= I:G pembangkit
pipa uap
uap
?69>CN6 E:C<J6E6C 6>G N6C< 7:GHJ=J

 Q 6A6B reaktor PWR


G:6@IDG 9:C<6C H>HI:B )0+ E6C6H N6C< 9>=6H>A@6C
96G>G:6@H>>CI>9>6C<@JI@:AJ6GDA:=E:C9>C<>CEG>B:G
9:C<6C 86G6 9>EDBE6 I:GJHB:C:GJH 96C 9>6A>G@6C
pompa
B:CJ?J <:C:G6IDG E:B76C<@>I J6E H:=>C<<6 E696
E:B76C<@>I J6E 9>=6H>A@6C J6E 7:GI:@6C6C I>C<<> pompa
.6E7:GI:@6C6CI>C<<>>C>9><JC6@6CJCIJ@B:BJI6G kondensator
IJG7>C N6C< 9>@DE:A 9:C<6C <:C:G6IDG A>HIG>@ =>C<<6
9>=6H>A@6C :C:G<> A>HIG>@ ,:I:A6= @:AJ6G 96G> IJG7>C
J6E 9>9>C<>C@6C @:B76A> DA:= @DC9:CH6IDG =>C<<6 Sumber: Fundamental of Physics, 2001
B:C?69> 6>G @:BJ9>6C 9>@:B76A>@6C A6<> JCIJ@ B:C<6C<@JI E6C6H Gambar 10.27
@:B76A> Bagan PLTN dengan sistem PWR

b. PLTN dengan Sistem BWR


)696 H>HI:B0+I:@6C6C6>GN6C<B:C<6A>G B:A:L6I> I:G6H G:6@IDG
A:7>=G:C96=96G>E696H>HI:B)0+N6>IJH:@>I6G
6IB>G>C>9>J6E@6C
96A6B I67JC< G:6@IDG 96C 9>6A>G@6C JCIJ@ B:BJI6G IJG7>C H:=>C<<6

Fisika Inti dan Radioaktivitas 279


9>=6H>A@6C :C:G<> A>HIG>@ .6E E6C6H N6C< B6HJ@ @: GJ6C< IJG7>C >C>
Tantangan 9>B6HJ@@6C @: 96A6B @DC9:CH6IDG H:=>C<<6 7:GJ76= B:C?69> 6>G
untuk Anda @:BJ9>6C9>EDBE6@:B76A>B:B6HJ@>GJ6C<I:G6HG:6@IDG6<>6C)%-'
Mengapa molekul dari uranium
9:C<6C H>HI:B 0+ 9>IJC?J@@6C E696 + /  
(U–235) lebih cepat bergerak jaringan distribusi
daripada molekul U–238 pada tenaga listrik
suhu yang sama?

air mendidih uap


reaktor transformator

pemindah
panas turbin generator

Gambar 10.28
Bagan PLTN dengan sistem BWR
pompa

kondensator
Sumber: Conceptual Physics, 1998

2. Bom Nuklir
C96E6HI>HJ96=H:G>C<B:C9:C<6G>HI>A6=7DB6IDB6I6J7DBCJ@A>G
DBCJ@A>GB:GJE6@6C7DBN6C<B:C<<JC6@6C:C:G<>96G>I:C6<6CJ@A>G
DB CJ@A>G I:G9>G> 6I6H 9J6 B686B N6>IJ 7DB ;>H> CJ@A>G 96C 7DB ;JH>
CJ@A>G
DB ;>H> CJ@A>G B:B6C;66I@6C :C:G<> H6C<6I 7:H6G N6C< 9>A:E6H@6C
Kata Kunci H:HJ96= G:6@H> E:B7:A6=6C >CI> 6=6C 76@6G N6C< 9><JC6@6C 696A6=
• reaktor nuklir JG6C>JB .  6I6J EAJIDC>JB )J  .G6C>JB 96E6I 9>I:BJ@6C 9>
• reaktor daya 6A6B I:I6E> EAJIDC>JB =6CN6 96E6I 9>E:GDA:= 96G> G:6@H> ;>H> 9> I:G6H
• reaktor produksi isotop
• reaktor penelitian G:6@IDG CJ@A>G
• sistem PWR )G>CH>E@:G?67DB;>H>=6BE>GH6B69:C<6C)%-'6=6C76@6G7:GJE6
• sistem BWR
.  6I6J )J  B:B7:A6= B:C?69> 7:7:G6E6 >CI> 7:7:G6E6 C:JIGDC
96CH:?JBA6=:C:G<><6GG:6@H>E:B7:A6=6CCN6I>96@I:G@:C96A>76=6C
76@6G I:GH:7JI =6GJH 7:G696 96A6B B6HH6 @G>I>H N6>IJ B6HH6 B>C>BJB
N6C<B:CN:767@6CG:6@H>I6@I:G@:C96A>#>@6B6HH676=6C76@6G9>76L6=
B6HH6 @G>I>H ?JBA6= C:JIGDC N6C< 7D8DG A:7>= 76CN6@ 96G> C:JIGDC N6C<
B:B7:A6= 96EJC 96A6B B6HH6 @G>I>H G:6@H> E:B7:A6=6C 96E6I I:G?69>
H:86G6 H:G:CI6@ GI>CN6 L6@IJ ?:96 6CI6G G:6@H> =6CN6 7:GDG9:
B>@GD9:I>@ 6I6J B>A>9:I>@ @>76I G:6@H> E:B7:A6=6C N6C< H:G:CI6@ >C>
:C:G<> N6C< 9>A:E6H@6C 96E6I I:G6@JBJA6H>
$:I>@6 I:G?69> A:96@6C H:76<>6C 7:H6G :C:G<> N6C< 9>=6H>A@6C
7:GJE6:C:G<>@>C:I>@,:A6>C>IJ9>=6H>A@6C?J<6G69>6H>E6C6H@>A6I6C
86=6N6 96C :B>H> G69>D6@I>; 6@I6 I:CI6C< 96=HN6ICN6 @:@J6I6C 7DB
Tugas Anda 10.2 ;>H> CJ@A>G >C> I:GA>=6I ?:A6H 9> @DI6 !>GDH>B6 96C '6<6H6@> #:E6C<
Apakah Anda pernah mendengar
tragedi Chernobyl? Chernobyl 3. Radioisotop
merupakan pembangkit listrik
tenaga nuklir di Ukraina yang
a. Pembuatan Radioisotop
mengalami kebocoran. Carilah #'#(#$ '#(#$'#(#$,"('( "HDIDEN6C<I>96@HI67>A
informasi dari berbagai sumber, H:A6AJ B:B6C86G@6C H>C6GH>C6G G69>D6@I>; JCIJ@ B:C?69> >HDIDE>HDIDE
mengapa kebocoran ini bisa terjadi?
HI67>A )696 JBJBCN6 G69>D6@I>; N6C< 9><JC6@6C 96A6B 7:G76<6>

280 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


@:E:GAJ6C I>96@ I:GH:9>6 9> 6A6B @6G:C6 L6@IJ E6GJ= 96G> CJ@A>96 6@I>; Informasi
HJ6IJ G69>D6@I>; I>96@ I:GA6AJ A6B6 (A:= @6G:C6 >IJ G69>D>HDIDE I:GH:7JI untuk Anda
=6GJH 9>7J6I 96G> CJ@A>96 HI67>A 6A6B>6= 9:C<6C G:6@H> >CI> 6G6 N6C<
76CN6@ 9>E6@6> 696A6= 9:C<6C B:C:B76@ >CI> HI67>A 9:C<6C E6GI>@:A
C:JIGDC DCID= G69>D>HDIDE 7J6I6C )JH6I ):C:A>I6C -:C6<6 'J@A>G
))-'696A6= '6 )  G -896C "
b. Penggunaan Radioisotop
):C<<JC66C G69>D>HDIDE 6CI6G6 A6>C H:76<6> 7:G>@JI
 *+ '",% .#/1,',
> "C9DC:H>6 696C -:C6<6 'J@A>G '6H>DC6A -' H:76<6>
A:B76<6 E:C:A>I>6C I:A6= B:A6@J@6C E:C:A>I>6C 96A6B 7>96C< E:GI6C>6C
9:C<6C I:@CDAD<> BJI6H> G69>6H> &JI6H> G69>6H> 9><JC6@6C JCIJ@
B:C96E6I@6C I6C6B6C 9:C<6C K6G>:I6H 76GJ N6C< JC<<JA
 *+ '",% ',"201/'
6A6B 7>96C< >C9JHIG> G69>D>HDIDE 9><JC6@6C JCIJ@ B:C<J@JG Kedua tangan ini memegang
@:I:76A6C B6I:G>6A N6C< 9>=6H>A@6C DA:= HJ6IJ E67G>@ &>H6ACN6 G69>6H> sebongkah uranium–235. Isotop dari
uranium yang digunakan sebagai
H>C6G 7:I6 9><JC6@6C JCIJ@ B:C<6IJG @:I:76A6C @:GI6H 9> E67G>@ @:GI6H bahan dalam reaktor nuklir. Uranium
96C H>C6G <6BB6 9><JC6@6C JCIJ@ B:C<6IJG @:I:76A6C 76?6 merupakan salah satu logam berat,
sebongkah kecil uranium ini
>"C9DC:H>6G69>D>HDIDEI:A6=9><JC6@6C96A6BI:@C>@EDA>B:G>H6H>G69>6H> massanya 4,5 kg dan harganya lebih
&>H6ACN696A6BKJA@6C>H6H>A6I:@H6A6B96CE:A6E>H6CE:GBJ@66C@6NJ dari 200.000 dolar. Sebelum
 *+ '",% &'"/-*-%' memegang uranium, tangan harus
dilindungi dengan sarung tangan
6A6B7>96C<=>9GDAD<>G69>D>HDIDE9><JC6@6CJCIJ@B:C<J@JGA6?J khusus.
6A>G6C 6I6J 9:7>I 6A>G6C ;AJ>96 96A6B E>E6 H6AJG6C I:G7J@6 HJC<6> H:GI6
6>G 96A6B I6C6= +69>D>HDIDE 96E6I ?J<6 9><JC6@6C JCIJ@ B:C9:I:@H> Information for You
@:7D8DG6C E>E6 E:CN6AJG N6C< 9>I6C6B 9> 96A6B I6C6= This two hand hold a slab of
 *+ '",% )#"-)1#/, Uranium-235. It is uranium isotop
used as material in nuclear reactor.
676C< >ABJ @:9D@I:G6C N6C< B:B6C;66I@6C <:ADB76C< Uranium is one of the heavy metal,
:A:@IGDB6<C:I>@ E:C9:@ H:E:GI> H>C6G 9>H:7JI G69>DAD<> +69>DAD<> that small uranium slab weights 4,5
9>B6C;66I@6C JCIJ@ B:CJC?6C< 9>6<CDH>H E:CN6@>I kg and the price is more than 200.000
dollars. Before holding uranium,
6A6B 9JC>6 @:9D@I:G6C CJ@A>G EG>CH>E G69>DAD<> 9>B6C;66I@6C hands must be covered by a special
9:C<6C B:B6@6> >HDIDE G69>D6@I>; N6C< 9>HJCI>@@6C @: 96A6B IJ7J= handgloves.
$:BJ9>6C>HDIDEI:GH:7JI9>I6C<@6EDA:=9:I:@IDG9>AJ6GIJ7J=H:=>C<<6
9>E:GDA:= <6B76G6C N6C< B:CJC?J@@6C 9>HIG>7JH>CN6 9> 96A6B IJ7J=
,:76<6> 8DCID= JCIJ@ B:C<:I6=J> A:I6@ E:CN:BE>I6C E:B7JAJ= 96G6=
E696 E:C9:G>I6 E:CN6@>I E:CN:BE>I6C E:B7JAJ= 96G6= 9><JC6@6C
G69>D>HDIDE C6IG>JB $:BJ9>6C ?:?6@ G69>D6@I>; I:GH:7JI 9>GJCJI 9:C<6C
B:C<<JC6@6C E:C8686= :><:G %:I6@ E:CN:BE>I6C E:B7JAJ= 96G6=
9>IJC?J@@6C 9:C<6C I:G=:CI>CN6 6A>G6C C6IG>JB
,:A6>C 9><JC6@6C JCIJ@ B:C9>6<CDH>H E:CN6@>I G69>D>HDIDE ?J<6
9><JC6@6C JCIJ@ I:G6E> G69>6H> -:G6E> G69>6H> 696A6= 86G6 E:C<D76I6C
9:C<6C B:B6@6> G69>6H> -:G6E> H:E:GI> >C> 7>6H6CN6 9><JC6@6C 96A6B
E:C<D76I6C@6C@:G):B7:G>6CI:G6E>96E6IB:CN:B7J=@6CB:C<JG6C<>
<:?6A6 6I6J B:C8:<6= E:CN:76G6C @6C@:G 7:G<6CIJC< E696 ?:C>H 96C Tugas Anda 10.3
HI69>JB @6C@:G
Carilah foto-foto tentang kondisi
 *+ '",% .*#-1-%/$' kota dan warga Hiroshima dan
,:A6>C96A6B7>96C<7>96C<N6C<I:A6=9>H:7JI@6C9>6I6HG69>D>HDIDE Nagasaki setelah pengeboman oleh
?J<6 9><JC6@6C JCIJ@ B:C:CIJ@6C JBJG 76IJ6C ;DH>A 96C 7:C967:C96 Amerika Serikat. Diskusikanlah
bersama teman sekelas Anda
EJG76@6A6 ):C:CIJ6C JBJG B:B>A>@> E:G6C6C E:CI>C< 6CI6G6 A6>C JCIJ@ tentang dampak negatif bom atom.
B:C<:I6=J> JBJG ;DH>A 96G> B6H6 G>7J6C I6=JC N6C< A6AJ .CIJ@ Diskusikan juga apakah ada dampak
positif dari bom atom.
B:C:CIJ@6C JBJG ;DH>A 9><JC6@6C G69>D>HDIDE @6G7DC    N6C<
7>6H6 9>H:7JI G69>D@6G7DC

Fisika Inti dan Radioaktivitas 281


Gambar 10.29
Magnetic Resonance Imaging

Sumber: Physics for Scientist and Engineers, 2000

"HDIDE@6G7DC6A6B>6==6CN6B:B>A>@>CDBDGB6HH66IDB I:I6E>
G69>D@6G7DCB:B>A>@>CDBDGB6HH6 "HDIDE>C>I:G7:CIJ@9>6A6BE696
A6E>H6C 6IBDH;:G JB> 76<>6C 6I6H ,>C6G @DHB>@ 96G> 6C<@6H6 AJ6G
B:C67G6@6IDB6IDB9>6IBDH;:G76<>6C6I6H@>76ICN66@6CI:G7:76H@6C
:A:@IGDCEGDIDCC:JIGDC96CE6GI>@:AA6>C#>@66IDBC>IGD<:CB:C6C<@6E
C:JIGDC >IJ 6IDB C>IGD<:C 6@6C 7:GJ76= B:C?69> 6IDB   H6B7>A
B:A:E6H@6C EGDIDC +69>D@6G7DC >C> 7:G696 9> 6IBDH;:G H:76<6> @6G7DC
9>D@H>96 DIDH>CI:H>H B:CN:767@6C   B6HJ@ @: 96A6B IJB7J=6C
H:=>C<<6 E696 6@=>GCN6 H:AJGJ= B6@=AJ@ =>9JE 6@6C B:C<6C9JC<
G69>D@6G7DC ,:A6>C I:GJHB:C:GJH I:G7:CIJ@   ?J<6 6@6C I:GJH
B:C:GJH B:C<=>A6C< @6G:C6 B:AJGJ=
6A6B B6@=AJ@ =>9JE N6C< HJ96= B6I> @696G G69>D@6G7DC 6@6C
7:G@JG6C< I:GJH @6G:C6 B:AJGJ= ,:I>6E 

 I6=JC 6IDB6IDB
G69>D@6G7DC >IJ I>C<<6A H:E6GJ= $:CN6I66C >C> B:GJE6@6C 96H6G
E:C:I6E6C JBJG ;DH>A N6C< E:GI6B6 @6A> 9>@:B76C<@6C DA:= '**/" 
' 5 E696 6C
DCID= E:C6C<<6A6C 9:C<6C B:C<<JC6@6C >HDIDE @6G7DC 696A6=
E:C6C<<6A6C JH>6 H:7J6= <JAJC<6C E:G@6B:C N6C< 9>I:BJ@6C 9> H:7J6=
<J6 9> %6JI &6I>

Gambar 10.30
Karbon dapat digunakan
untuk menentukan usia
sebuah gulungan perkamen
yang ditemukan di sebuah
gua di Laut Mati. Sumber: Fundamental of Physics, 2001

Mari Mencari Tahu


Tantangan ):GC6=@6= C96 B:C9:C<6G 6I6J B:B7686 I:CI6C< ) & #"# &(#"
untuk Anda &(!"("IJ696A6=E:G?6C?>6CI:CI6C<E:B76I6H6CE:CN:76G6C96CE:C<JG6C<6C
7DBCJ@A>G9>9JC>66G>A6=>C;DGB6H>96G>7:G76<6>HJB7:GI:CI6C<E:G?6C?>6C
Apakah radioisotop yang I:GH:7JI':<6G6B6C6H6?6@6=N6C<I:GB6HJ@C:<6G67:G@:@J6I6CCJ@A>GJ6IA6=
disuntikkan ke dalam tubuh pasien IJA>H6C96G>>C;DGB6H>N6C<C9696E6I@6C$JBEJA@6CIJA>H6CI:GH:7JI@:E696
untuk mendiagnosis penyakit, <JGJ C96 -JA>H6C N6C< E6A>C< 76<JH 6@6C 9>EG:H:CI6H>@6C DA:= H>HL6 N6C<
membahayakan pasien itu sendiri?
7:GH6C<@JI6C9>9:E6C@:A6H

282 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Tes Kompetensi Subbab D
#/(),*&." 2)2*1'&,
 ,:7JI@6C 76<>6C76<>6C JI6B6 96G> H:7J6= G:6@IDG  ,:7JI@6C?:C>H?:C>HG:6@IDG7:G96H6G@6C@:<JC66CCN6
CJ@A>G  #:A6H@6CEGDH:HE:GJ76=6C:C:G<>E696)%-'9:C<6C
 #:A6H@6C;JC<H>96G> H>HI:B)0+H6BE6>9>=6H>A@6CCN6:C:G<>A>HIG>@
6 BD9:G6IDG  #:A6H@6C E:C<<JC66C G69>D>HDIDE 96A6B 7>96C<
7 76I6C<@:C96A> @:9D@I:G6C
8 E:G>H6>

Rangkuman
 "CI> 6IDB I:G9>G> 6I6H EGDIDC 96C C:JIGDC $:9J6  +:6@H> ;JH> 696A6= 7:G<67JC<CN6 9J6 >CI> G>C<6C
E6GI>@:AE:CNJHJC>CI>>C>9>H:7JICJ@A:DC)GDIDC B:B7:CIJ@ H:7J6= >CI> A:7>= 7:G6I H6B7>A
7:GBJ6I6C EDH>I>; H:96C<@6C C:JIGDC I>96@ B:B7:76H@6C:C:G<>H6C<6I7:H6G
7:GBJ6I6CA>HIG>@  +:6@H>;>H>696A6=G:6@H>E:B7:A6=6CHJ6IJ>CI>7:G6I
 .CIJ@B:B7:G>@6CHE:H>;>@6H>I:G=696E@DBEDH>H>>CI> @:I>@69>I:B76@>DA:=E6GI>@:A7:G:C:G<>I>C<<>N6C<
9><JC6@6C>HI>A6=CJ@A>96N6C<9>CN6I6@6C9:C<6C @:AJ6G96G>H>C@ADIGDC6I6J@:I>@6B:CN:G6EC:JIGDC
CDI6H>  1 9:C<6C1?:C>HJCHJGCDBDG A6B76I

 +:6@IDG CJ@A>G 696A6= I:BE6I I:G?69>CN6 G:6@H>
B6HH63CDBDG6IDB'?JBA6=C:JIGDCS3
7:G6CI6>N6C<B:C<6C<@JI;>H>CJ@A>GN6C<I:G@:C96A>
 )GDH:H=>A6C<CN6H:76<>6CB6HH6C:JIGDCB:C?69>
$DBEDC:C96H6GG:6@IDGCJ@A>G696A6=I:G6HG:6@IDG
:C:G<>>@6I>CI>9>H:7JI9:;:@B6HH6)GDH:H>C>I:G?69>
:A:B:C 76=6C 76@6G BD9:G6IDG 76I6C< @:C96A>
E696E:B7:CIJ@6CH:BJ6CJ@A>96
' "96CE:C9>C<>C
 C:G<> >@6I >CI> 7:AJB 96E6I B:C<<6B76G@6C
 DBCJ@A>GI:G9>G>6I6H9J6B686BN6>IJ7DB;>H>
@:HI67>A6CCJ@A>96@:HI67>A6CCJ@A>969>E:C<6GJ=>
CJ@A>G96C7DB;JH>CJ@A>GDB;JH>CJ@A>GB:B6C
DA:=:C:G<>>@6IG6I6G6I6E:GCJ@A:DC
;66I@6C:C:G<>H6C<6I7:H6GN6C<9>A:E6H@6CH:HJ96=
 -:G96E6II><6B686BE:B6C86G6C96G>JCHJGG69>JB
G:6@H>E:B7:A6=6C>CI>6@I6@:96=HN6I6CCN6I:GA>=6I
N6>IJ E:B6C86G6C 6A;6 E:B6C86G6C 7:I6 96C
9>@DI6!>GDH=>B696C'6<6H6@>#:E6C<
E:B6C86G6C<6BB6
 +69>D>HDIDE696A6=>HDIDE>HDIDEN6C<I>96@HI67>A
 06@IJE:CJ=  696A6=L6@IJN6C<9>7JIJ=@6C +69>D>HDIDE9><JC6@6C96A6BI:@CDAD<>BJI6H>G69>6H>
 
I:@C>@ EDA>B:G>H6H> G69>6H> I:@CDAD<> E:C9:I:@H>
H:?JBA6=JCHJGG69>D6@I>;JCIJ@B:AJGJ=B:C?69> @:7D8DG6CI:@CDAD<>G69>DAD<>I:@CDAD<>E:C:CIJ
H:I:C<6=?JBA6=H:BJA6 JBJGHJ6IJ76=6C96CA6>CA6>C
 6A6BG:6@H>>CI>7:GA6@J!J@JB$:@:@6A6C'DBDG
IDB96C'DBDG&6HH6H:GI6!J@JB$:@:@6A6C
C:G<>96C&DB:CIJB

Fisika Inti dan Radioaktivitas 283


Peta Konsep
'0'),1'",
"'-)1'3'10

B:B76=6H

"CI>IDB +69>D6@I>K>I6H +:6@H>"CI> +:6@IDG'J@A>GDB


'J@A>G96C+69>D>HDIDE

B:B76=6H B:B76=6H B:B76=6H B:B76=6H

)6GI>@:A #:C>H,>C6G+69>D6@I>; +:6@H>:G6CI6> +:6@IDG'J@A>G


):CNJHJC"CI>  ,>C6GA;6
 ,>C6G:I6 +:6@H>>H> 76<>6C76<>6CCN6
B:B76=6H  ,>C6G 6BB6
+:6@H>JH> -:G6HG:6@IDG:A:B:C
06@IJ)6GJ= 76=6C76@6GBD9:G6
 "HDIDE IDG76I6C<@:C96A>
 "HD76G ' "E:C9>C<>C
 "HDIDC

:G:I+69>D6@I>;
,I67>A>I6H"CI>IDB  -=DG>JB DB>H>
 ':EIJC>JB 96CDBJH>
7:GA6@J ?>@6  .G6C>JB
 @I>C>JB +69>D>HDIDE
R "CI>+>C<6C$"
R "CI>:G6I$" A6I):C9:I:@H> @:<JC66CCN6

R $96C"7:G?JBA6= +69>D6@I>K>I6H
<:C6E  BJAH>>AB)DIG:I R -:@CDAD<>BJI6H>
 ):C8686= :><:G&JAA:G G69>6H>
 $6B6G$67JI0>AHDC R &:C<J@JG
C:G<>"@6I"CI>  ,>CI>A6IDG @:I:76A6C76=6C
 ! R &:C9:I:@H>
@:7D8DG6CE>E6
R +69>DAD<>

Refleksi
Setelah mempelajari bab ini, tentu Anda telah Anda sulit dipahami? Coba Anda diskusikan dengan
memahami bagian-bagian penyusunan inti dan teman atau guru Fisika Anda.
bagaimana pengaruh rekayasa penyusun inti tersebut. Banyak sekali manfaat mempelajari Fisika Inti dan
Anda juga tentu telah memahami mengenai Radioaktivitas. Salah satunya adalah dibangunnya PLTN
radioaktivitas dan peluruhan serta perhitungan- yang hemat bahan bakar. Coba Anda cari manfaat lain
perhitungan yang ada di dalamnya. Dari keseluruhan mempelajari bab ini. Diskusikan hasilnya bersama teman-
materi yang ada pada bab ini, bagian mana yang menurut teman Anda.

284 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Tes Kompetensi Bab 10
 '*'&*&0*&012(4 ,5,%.*',% #,/
 ,:7J6=6IDB 
 . B:B>A>@>
#JBA6=EGDIDC96CC:JIGDC96A6B6IDB1B6H>C<
6  :A:@IGDC EGDIDC96C C:JIGDC B6H>C<696A6=
7  :A:@IGDC EGDIDC96C C:JIGDC 6 96C 9 96C
8 :A:@IGDC EGDIDC96C C:JIGDC 7 96C : 96C
9 :A:@IGDC EGDIDC96C C:JIGDC 8 96C
: :A:@IGDC EGDIDC96C C:JIGDC  ,J6IJEGDH:H;>H> 
 . B:C<>@JI>E:GH6B66C
 !6H>AHJ6IJE:AJGJ=6C>CI>G69>D6@I>;696A6=H>C6G6A;6 

C   .  6  $G 
C
H>C6G<6BB696C>CI>
 +C
"CI>>C9J@CN6696A6=
#>@6E696EGDH:H;>H>>C>9>7:76H@6C:C:G<>

&:/B6HH6
6  )D

9  G C:JIGDC 

HB6B6HH6>CI>   .  
96C
7 
 +6 : 
 8 HB6 &:/B6@6B6HH6>CI>6$G696A6=
8 
+C 6 
HB6 9 
HB6

 ,:HJ96= ?6BH:E:G:C6B7:A6H76<>6CHJ6IJJCHJG 7 
HB6 : HB6
G69>D6@I>;B6H>=7:GH>;6IG69>D6@I>;06@IJE6GJ=JCHJG 8 HB6
I:GH:7JI696A6=
 &6HH6>CI>  %> 696A6=


HB6#>@6B6HH6EGDIDC
6 B:C>I 9 
B:C>I 4!E5 

 HB6B6HH6C:JIGDC4!C5 


7
B:C>I :
B:C>I HB696C HB6 &:/:C:G<>>@6I>CI>  %>
8 B:C>I 696A6=
 6A6BG:6@H>>CI>6IDBI>96@7:GA6@J 6 &:/ 9 &:/
6 !J@JB$:@:@6A6CC:G<> 7
&:/ : &:/
7 !J@JB$:@:@6A6C&6HH6IDB 8 &:/
8 !J@JB$:@:@6A6C&DB:CIJB  .GJI6C96N6I:B7JHH>C6GH>C6GG69>D6@I>;9>BJA6>96G>
9 !J@JB$:@:@6A6C'DBDGIDB N6C<E6A>C<@J6I696A6=
: !J@JB$:@:@6A6CC:G<>$>C:I>@ 6 6A;67:I696C<6BB6
 
 . B:AJGJ=B:C?69>>HDIDEI>B76A  )7 DA:=:B>H>


7 <6BB66A;696C7:I6
E6GI>@:A6A;696CDA:=:B>H>:A:@IGDCH:76CN6@ 8 7:I66A;696C<6BB6
6  9 9 6A;6<6BB696C7:I6
7  : : <6BB67:I696C6A;6
8   @I>K>I6H >HDIDE G69>D6@I>; N6C< 76GJ 9>I:BJ@6C
 6G>EGDH:HEGDH:H7:G>@JIN6C<B:GJE6@6C8DCID=96G> 7:G@JG6C<B:C?69>96G>=6G<66L6ACN696A6BH:A6C<
E:G>HI>L6;JH>696A6= L6@IJ

?6B06@IJE6GJ=>HDIDE>IJ696A6=
6 E:B7:CIJ@6C=:A>JB96G>=>9GD<:C 6
 ?6B 9  ?6B
7 E:B7:CIJ@6C6>G96G>=>9GD<:C96CD@H><:C 7 
?6B : ?6B
8 E:B7:CIJ@6C76G>JB96G>@G>EIDC96CJG6C>JB 8  
?6B
9 E:B7:CIJ@6CI>B76A96G>G69>JBDA:=E:AJGJ=6C  ,J6IJ JCHJG G69>D6@I>; B:AJGJ= 96C I>C<<6A 
G69>D6@I>; ?JBA6=CN6 H:I:A6=
 B:C>I #>@6 BJA6BJA6 B6HH6
: E:B7:CIJ@6CD@H><:C96G>C6IG>JBN6C<9>I:B76@ JCHJGI:GH:7JI
<G6BH:I:A6=H:I:C<6=?6BB:AJGJ=
9:C<6CE6GI>@:A6A;6 B6HH6JCHJGN6C<7:AJBB:AJGJ=I>C<<6A
 :G96H6G@6C<G6;>@E:AJGJ=6C7:G>@JI>C>B6@6?JBA6= 6 
<G6B 9 <G6B
O6IG69>D@I>;H:I:A6= ?6B696A6= 7 
<G6B :
<G6B
N
8
<G6B
6  '
5-,
N0
7 '  ,J6IJ76=6CG69>D6@I>;:H>JB E6966L6ACN6B:B>A>@>


A6?JG69>6H>;DIDC<6BB6H:7:H6G V
E6GI>@:AI>6E
8 ' 1 9:I>@E67>A6L6@IJE6GJ=76=6CI:GH:7JI
I6=JC

N
2 0
A6?JG69>6H>CN6E696
I6=JC7:G>@JICN6696A6=
9 '

6 V
E6GI>@:A 9:I>@
t
:  '
menit 7 V
E6GI>@:A 9:I>@
0 20 30 40
 )696H66IE:AJGJ  9>I:B76@@6C@:E6966IDB  ' 8  V
E6GI>@:A 9:I>@
9
V
E6GI>@:A 9:I>@
9>=6H>A@6CEGDIDC9:C<6CG:6@H>
 :
V
E6GI>@:A 9:I>@


  '     1

Fisika Inti dan Radioaktivitas 285



 6G>G:6@H>;JH>7:G>@JI
 6A6BL6@IJ=6G>  76<>6CHJ6IJJCHJGG69>D6@I>;
!
 !     !: 
C *
B:AJGJ=06@IJE6GJ=JCHJGG69>D6@I>;I:GH:7JI696A6=
#>@6B6HH6
96A6B=6G>
6  9

!  
 J  !: 

J
7  : 
!  
J  !:  

J
8 


 96C J &:/:C:G<>N6C<9>7:76H@6CE696G:6@H>
 ,J6IJE:AJGJ=6C>CI>B:C<=6H>A@6CO6G6=O6G6=9:C<6C >CI>I:GH:7JI696A6=
B6HH6! 96C! N6C<7:G<:G6@H6A>C<B:C?6J=>H6IJ 6 &:/ 9

&:/
H6B6A6>C#>@6  696A6=:C:G<>@>C:I>@IDI6A@:9J6 7 &:/ :


&:/
B6HH6 :C:G<> @>C:I>@ O6G6= 6C<<6EA6= 76=L6 >CI> 8 &:/
>C9J@CN6HI6H>DC:GH:7:AJBB:AJGJ=7:GC>A6>  +:6@IDGCJ@A>GB:B>A>@>7:7:G6E6@DBEDC:C96H6G
! ! :G>@JI >C> N6C< 7J@6C B:GJE6@6C @DBEDC:C
6 !
 9  !  !   @DBEDC:C96H6GH:7J6=G:6@IDG6IDB696A6=
6 E:G>H6> 9 76I6C<@:C96A>
 ! 7 BD9:G6IDG : :A:B:C76=6C76@6G
7 : 
 !  !   !  !  8 G69>D>HDIDE
!  6G>@:I><6G:6@IDGG:6@IDG-G><6&6G@""
8  G:6@IDG$6GI>C>96CG:6@IDGH:G76<JC6&)+

!
N6C<?J<67:G;JC<H>H:76<6>G:6@IDGE:C:A>I>6C&'&

&(#&696A6=
 ,J6IJE6GI>@:AE>DCB:HDC 
96A6B@:6966CI:GI:CIJ
6 96C 9 96C
96E6IBJHC6=B:C<=6H>A@6C9J6;DIDC>9:CI>@9:C<6C
7 96C : H6?6
E6C?6C<<:ADB76C<  #>@6B6HH6E6GI>@:AE>DC696A6=
8 96C
!  I:I6E6C )A6C8@ 96C  @:A6?J6C 86=6N6 96A6B
 JC<H>76I6C<@:C96A>E696G:6@IDGCJ@A>G696A6=JCIJ@
K6@JB  96E6I9>CN6I6@6C96A6B!96C96A6B

7:CIJ@
6 B:CJGJC@6C:C:G<>C:JIGDC

6  !  9  !  7 B:C6=6CG69>6H>C:JIGDCN6C<9>=6H>A@6C
8 B:BE:G7:H6G?JBA6=C:JIGDC
  9 B:CN:G6EC:JIGDCN6C<7:GA:7>=6C
7  !  :  !  : B:A:E6HC:JIGDCN6C<HI67>A
  06@IJE6GJ=JCHJGG69DC696A6=  =6G>06@IJN6C<
8  !  9>E:GAJ@6C6<6GJCHJGG69DCI:GH:7JIB:AJGJ=B:C?69>
 ,J6IJ O6I 9:C<6C CDBDG 6IDB  B:AJGJ= H:86G6
G69>D6@I>;B:C?69>6IDBA6>C9:C<6CCDBDG6IDB  96G>@:6966CH:BJA6696A6=

+69>6H>N6C<B:CN:GI6>EGDH:H>C>696A6= 6  V
H 9  =6G>
6 =6CN6E6GI>@:A6A;6 7  =6G> :  =6G>
7 =6CN6E6GI>@:A7:I6 8  V
H
8 E6GI>@:A7:I696CH>C6G<6BB6  +:6@H>>CI>7:G>@JIN6C<B:C<=6H>A@6CG69>D>HDIDE96G>
9 E6GI>@:A6A;696CH>C6G<6BB6 76=6CN6C<9>G:6@H>@6C696A6=
: E6GI>@:A6A;6E6GI>@:A7:I696CH>C6G<6BB6 6   
  !:
     
':
 )696EGDH:HE:AJGJ=6C 
 > B:C?69>  )D I:G?69>

7  :  !:  


C
 
E:A:E6H6C 8 
A   !:   

) 
C
6 EDH>IGDC 9 EGDIDC   
9  '  !:     (  !
7 E6GI>@:A  : :A:@IGDC
8 C:JIGDC :
'6 
C   

'6

 4 *&.#/1,5, #/')21"#,%,1#.1


 6<6>B6C686G6!:CG>:8FJ:G:AB:C<:I6=J>76=L6  +:6@IDG6IDB?:C>H&)+
96A6BH:A6C<L6@IJI:GI:CIJ
H>C6G N6C< 9>E6C86G@6C JG6C>JB 7J@6C <:?6A6 B:C<=6H>A@6C:C:G<>H:?JBA6=V
@0=!>IJC<A6=
;DH;DG:H:CH>6I6J;AJDG:H:CH> 7:G6E6?6BG:6@IDGI:GH:7JI7:@:G?6
 E6@6=N6C<9>H:7JI9:C<6C@:6@I>;6CHJ6IJJCHJG  ,J6IJ>CI> 
 . B:C6C<@6EH:7J6=N6IDBC:JIGDC
G69>D6@I>; N6C<H:96C<7:G<:G6@A6B76I96CI:G7:A6=B:C?69>>CI>
 E6N6C<9>B6@HJ99:C<6C:C:G<>>@6I>CI> 76G>JB  
 6 96C@G>EIDC  $G H6B7>AB:B6C86G@6C
 E6N6C<B:B7:96@6CG:6@H>;>H>7:G6CI6>N6C<I:G 7:7:G6E67J6=E6GI>@:AI:CIJ@6CC6B6E6GI>@:AN6C<
@:C96A>9:C<6CG:6@H>;>H>7:G6CI6>N6C<I6@I:G@:C96A> 9>E6C86G@6C96C?JBA6=E6GI>@:AN6C<9>E6C86G@6C

286 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Proyek Semester 2
,:E:GI>E6966@=>GH:B:HI:G<6C?>AN6C<A6AJE6966@=>GH:B:HI:G<:C6E>C>?J<6
C966@6CB:C96E6I@6CIJ<6H@:<>6I6CH:B:HI:G$:<>6I6CH:B:HI:G>C>9>7:G>@6C
6<6GC96A:7>=B:B6=6B>@DCH:EN6C<I:A6=9>E:A6?6G>E69667
I:CI6C<>H>@6
"CI>96C+69>D6@I>K>I6H
6A6BH6IJ@:A6H7:CIJ@A6=I><6@:ADBED@@:G?6->6E@:ADBED@9>IJ<6H@6C
JCIJ@B:B76=6H@6?>6CN6C<7:G7:969:C<6CI:B6JBJBN6C<9><JC6@6CH6B6
N6>IJI:CI6C<):B76C<@>I%>HIG>@-:C6<6'J@A>G)%-'
$6?>6C@=JHJHJCIJ@I>6E@:ADBED@696A6=
 ,:?6G6=)%-'BJA6>96G>B:C:BJ6CCN6H6BE6>9>76C<JCCN6)%-'9>"C9DC:H>6
 #:C>H?:C>H)%-'96CEGDH:HG:6@H>CJ@A>GCN6
 $:JCIJC<6C96C@:GJ<>6C9>76C<JCCN6)%-'
"C;DGB6H>JCIJ@IJ<6H>C>96E6IC9686G>B:A6AJ>7J@JG:;:G:CH>H>IJH>CI:GC:I
96CL6L6C86G6@:C6G6HJB7:G<JGJ6I6J6=A>9>7>96C<I:GH:7JI$:BJ9>6CHJHJCA6=
>C;DGB6H>N6C<9>E:GDA:=@:96A6B7:CIJ@B6@6A6=)G:H:CI6H>@6CB6@6A6=@:ADBED@
C969>=696E6C@:ADBED@A6>C96C<JGJ>H>@6C96
:G>@JI>C>>C;DGB6H>N6C<96E6IC96@:B76C<@6CB:C?69>H:7J6=B6@6A6=

Pembangkit Listrik Tenaga Nuklir


)%-'696A6=HI6H>JCE:B76C<@>IA>HIG>@I:GB6A9>B6C6E6C6HN6C<9>=6H>A@6C
9>E:GDA:=96G>H6IJ6I6JA:7>=G:6@IDGCJ@A>GE:B76C<@>IA>HIG>@
!>C<<6I6=JC

I:G96E6I )%-'7:GA>H:CH>9>9JC>69:C<6C 9>6CI6G6CN6


7:GDE:G6H>9> C:<6G6N6C<7:G7:96$:H:AJGJ=6CG:6@IDGI:GH:7JIB:CNJEA6> 
96N6A>HIG>@9JC>6
+:6@IDG CJ@A>G N6C< E:GI6B6 @6A> B:B76C<@>I@6C A>HIG>@ 696A6= HI6H>JC
E:B76C<@>IE:G8D766C+"E696
:H:B7:G  9>9:@6IG8D"96=DB:G>@6
,:G>@6I)696 #JC> )%-'E:GI6B69JC>6N6C<B:C<=6H>A@6CA>HIG>@JCIJ@
?6G>C<6CA>HIG>@BJA6>7:GDE:G6H>9>(7C>CH@.C>,DKN:I)%-'H@6A6@DB:GH>AE:GI6B6
696A6=6A9:G!6AA9>"C<<G>HN6C<9>7J@6E696 (@ID7:G 
)%-'9>@:ADBED@@6C7:G96H6G@6C?:C>HG:6@IDGN6C<9><JC6@6C@6CI:I6E>
696?J<6)%-'N6C<B:C:G6E@6CJC>IJC>I>C9:E:C9:C96C=6A>C>7>H6B:C<<JC6@6C
?:C>HG:6@IDGN6C<7:G7:96
 +:6@IDG>H>
+:6@IDG96N6;>H>B:B76C<@>I@6CE6C6HB:A6AJ>G:6@H>;>H>CJ@A>G96G>>HDIDEJG6C>JB
96CEAJIDC>JB,:A6C?JICN6G:6@IDG96N6;>H>9>@:ADBED@@6CB:C?69>G:6@IDGI:GB6A
G:6@IDG8:E6I96CG:6@IDGHJ7@G>I>H
 +:6@IDGJH>
JH>CJ@A>GB:C6L6G@6C@:BJC<@>C6CE:A:E6H6C:C:G<>N6C<7:H6G9:C<6C=6CN6
H:9>@>IA>B76=G69>D6@I>;N6C<9>=6H>A@6CH:GI69:C<6CI>C<@6I@:6B6C6CN6C<A:7>=
76>@'6BJCH66I>C>B6H>=I:G96E6I@:C96A6@:C96A67>96C<@:>ABJ6CI:@C>@96C
:@DCDB>N6C<B:C<=6B76IE:C<<JC66C:C:G<>;JH><JC6E:B76C<@>I6CA>HIG>@
$:JCIJC<6C)%-'9>76C9>C<@6C9:C<6CE:B76C<@>I96N6JI6B6A6>CCN6696A6=
I>96@ B:C<=6H>A@6C :B>H> <6H GJB6= @686 I>96@ B:C8:B6G> J96G6 H:9>@>I
B:C<=6H>A@6CA>B76=E696I7>6N676=6C76@6GG:C96=@:I:GH:9>66C76=6C76@6G
N6C< B:A>BE6= 96C 76I:G6> CJ@A>G 96EJC B6H6A6= N6C< 7>H6 I>B7JA 9:C<6C
E:C<<JC66C)%-'696A6=I>B7JACN6G>H>@D@:8:A6@66CCJ@A>G96CA>B76=CJ@A>G

287
Tes Kompetensi Fisika
Semester 2
 '*'&*&0*&012(4 ,5,%.*',%1#.1",)#/(),*&." 2)2*1'&,
 $J6CI6:C:G<>N6C<I:G@6C9JC<9>96A6BH>C6GJAIG6  ,:7J6= E6GI>@:A N6C< B:B>A>@> B6HH6 ! 7:G<:G6@
JC<J N6C< E6C?6C< <:ADB76C<CN6 

 P 9:C<6C@:8:E6I6C*#>@6I:I6E6C)A6C8@E6C?6C<
$DCHI6CI6)A6C8@V
S #H96C@:8:E6I6C <:ADB76C<E6GI>@:A696A6=
86=6N6 V
B H696A6= !
6 9 !*
6 
V
S # *
7 
V
S # * 
8  V
S # 7 :
! !*
9 
V
S # !
: V
S # 8
*
 :G>@JI >C> N6C< ;DIDCCN6 B:B>A>@> :C:G<> I:G7:H6G
 ,:7J6= 7:C96 B:B>A>@> HJ=J H:7:H6G Q #>@6
696A6=
@DCHI6CI6 :B>H>K>I6H 7:C96 I:GH:7JI  >CI:CH>I6H
6 H>C6GB:G6=
G69>6H>N6C<9>E6C86G@6C696A6=
7 H>C6GJC<J
6 
 07 B 9  07 B
8 H>C6G<6BB6
7 
07 B
:   07 B
9 H>C6G1
8   07 B
: <:ADB76C<G69>D
 ,6A6=H6IJ@DCH:E6IDBB:CJGJI6AIDC696A6=
 )6C?6C< <:ADB76C< N6C< =6GJH 9>B>A>@> G69>6H>
6 BDA:@JAI:G9>G>6I6H6IDB6IDB
:A:@IGDB6<C:I>@?>@6H:7J6=;DIDC96A6B7:G@6H>IJ
7 B6HH6@:H:AJGJ=6C6IDB7:GJ76=
=6GJH B:B>A>@> BDB:CIJB N6C< H6B6 9:C<6C
8 6IDBI>96@7:G<67JC<9:C<6C6IDBA6>CCN6
BDB:CIJB:A:@IGDCN6C<7:G<:G6@9:C<6C@:8:E6I6C
9 6IDB I>96@ 96E6I B:B7:CIJ@ HJ6IJ >@6I6C
V
B H696A6=
BDA:@JA
V
S #HB: V
S @<
: 6IDB96E6I9>E:86=E:86=A6<>
6 BB 9 CB
 ):G8D766C =6B7JG6C +JI=:G;DG9 B:C<=6H>A@6C
7 B : CB
@:H>BEJA6C
8
 CB
6 6IDB696A6=76<>6CI:G@:8>A96G>JCHJG
 ):GCN6I66C N6C< 7:C6G I:CI6C< E:G>HI>L6 ;DIDA>HIG>@
7 :A:@IGDC 696A6= 76<>6C 6IDB N6C< 7:GBJ6I6C
696A6=
A>HIG>@C:<6I>;
6 H:AJGJ=:C:G<>;DIDC9>7:G>@6CE696:A:@IGDC96C
8 6IDBB:B>A>@>B6HH6N6C<I:GH:76GH:86G6B:G6I6
9><JC6@6CH:76<6>:C:G<>@>C:I>@:A:@IGDC
9 B6HH66IDBI:GEJH6I9>HJ6IJI>I>@N6C<9>H:7JI
7 H:AJGJ=:C:G<>;DIDC9>7:G>@6CE696:A:@IGDC96C
>CI>
9><JC6@6CJCIJ@B:A:E6H@6C9>G>96G>AD<6B
: :A:@IGDCB:C<:A>A>C<>>CI>E696A>CI6H6CI:GI:CIJ
8 ;DIDCA:CN6E96CH:AJGJ=:C:G<>CN69>7:G>@6CE696

 ,6A6=H6IJBD9:A6IDBB:CJGJI-&/696A6=
:A:@IGDC
6 :A:@IGDC7:G<:G6@9:C<6CA>CI6H6CHI6H>DC:G
9 B6@>C7:H6G>CI:CH>I6H;DIDCB6@>C7:H6G:C:G<>
7 :C:G<>;DIDCN6C<I:GE6C86G7:G76C9>C<I:G76A>@
@>C:I>@:A:@IGDC
9:C<6C
: @:8:E6I6C:A:@IGDCN6C<A:E6H96G>AD<6B696A6=
8 I>96@B:B>A>@>BDB:CIJB6C<JA:G
CDA?>@6:C:G<>;DIDCA:7>=@:8>A96G>;JC<H>@:G?6
9 6IDBB:GJE6@6C7DA6E:?6A7:GBJ6I6CEDH>I>;
AD<6B
: 6IDBI>96@96E6I9>E:86=E:86=A6<>
 ):GBJ@66CAD<6BI:GI:CIJB:B>A>@>;JC<H>@:G?6
 &:CJGJI BD9:A 6IDB D=G :A:@IGDC 7:G<:G6@
?DJA: #>@6 $DCHI6CI6 EA6C8@  ?DJA: H:@DC :C:G<>
B:C<:A>A>C<> >CI> =6CN6 E696 A>CI6H6C I:GI:CIJ 96C
B6@H>BJB;DID:A:@IGDCN6C<9>=6H>A@6CDA:=86=6N6
7:H6GCN6BDB:CIJB6C<JA:G:A:@IGDCE696A>CI6H6C
7:G;G:@J:CH>*!O696A6=96A6B#
>IJ696A6=
* 6 7:G76C9>C<I:G76A>@9:C<6CI:I6E6C)A6C8@
6 * 9

7 7:G76C9>C<AJGJH9:C<6CI:I6E6C)A6C8@

7 : *S 8 7:G76C9>C<I:G76A>@9:C<6CI:I6E6C+N97:G<
*
8 S* 9 7:G76C9>C<AJGJH9:C<6CI:I6E6C+N97:G<
 5-, : 7:G76C9>C<I:G76A>@9:C<6CBDB:CIJBA>C:6G

288 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


 ):GH6B66C E6C?6C< <:ADB76C< HE:@IGJB 6IDB 6

8 9
8
=>9GD<:CB:CJGJI9:G:I%NB6C696A6= 7
 8 :

8
8

8

6    "    ,:7J6=GD@:I7:G<:G6@9:C<6C@:8:E6I6C
8#>@6
  "
9>A>=6IDA:=E:C<6B6IN6C<9>6BE6C?6C<GD@:I>IJ
6@6CB:CNJHJIH:7:H6G

7    "  6
 9 

  "
7  : 

8 


8    "
 ,:7J6=BD7>AH:96C<7:G<:G6@9:C<6C@:A6?J6C
@B
  "
?6B,:DG6C<E:CJBE6C<BD7>AB:A:BE6G@6CH:7J6=
 76IJ9:C<6C@:A6?J6C@B ?6B#>@66G6=A:BE6G6C
9    " I:G=696EH:H:DG6C<N6C<9>6B9>E>C<<>G?6A6C696A6=
  "


 6 @B ?6B 9 
@B ?6B
:    " 7 
@B ?6B : @B ?6B
  "

8 @B ?6B
 #>@6I:G?69>IG6CH>H>:A:@IGDC96A6BDG7>I6IDB=>9GD<:C  $:A6?J6CH:7J6=:A:@IGDCN6C<B:B>A>@>B6HH6@6A>
;G:@J:CH>I:G7:H6GI:G?69>?>@6:A:@IGDCE>C96= B6HH69>6BCN6696A6=
6 96G>" @:"
7 96G>" @:"
6   9  
8 96G>"@:"
9 96G>"@:"
7   :  
: 96G>"@:"  
 :G96H6G@6CBD9:6IDBD=GI:I6E6C+N97:G<

V
 B#>@6I:G?69>IG6CH>H>:A:@IGDC96G>A>CI6H6C 8  

"@:A>CI6H6C" 9>E6C86G@6C;DIDC9:C<6C  ,:7J6=GD@:IL6@IJ9>6B9>JB>B:B>A>@>E6C?6C<
E6C?6C<<:ADB76C<

BGD@:II:GH:7JI7:G<:G6@9:C<6C@:8:E6I6C

6  V
SB 8 &:CJGJI DG6C< 9> JB> E6C?6C< GD@:I I:GH:7JI
7  V
SB H:A6B67:G<:G6@696A6=
8 V
SB 6 
B 9 
B
9 V
SB 7 
B : 
B
:  V
SB 8 
B
 #>@6@DCHI6CI6+N97:G< 
V
 BE6C?6C<  #>@6A6?JE6GI>@:A
8E:G76C9>C<6CB6HH6G:A6I>K>HI>@
<:ADB76C<I:G7:H6G96G>9:G:I6AB:G696A6= E6GI>@:A>IJI:G=696EB6HH69>6BCN6696A6=
6  P 9  P 6 96C
7 

P :  P 7 96C 
8  P 8  96C 
 ):G76C9>C<6C 9>A6I6H> L6@IJ JCIJ@ H>HI:B N6C< 9  96C
7:G<:G6@ E696 @:8:E6I6C
 8 9:C<6C H>HI:B N6C< :  96C 
7:G<:G6@E696@:8:E6I6C
8696A6=  #JBA6= EGDIDC 96C C:JIGDC N6C< 696 96A6B >CI>
6  9   
7  :   ' E 696A6=

8  6 96C
 #>@6B6HH69>6B:A:@IGDC696A6= V
S @<B6HH6 7 96C 
:A:@IGDC N6C< 7:G@:8:E6I6C H:I:C<6= A6?J G6B76I 8  96C 
86=6N6696A6= 9  96C
6 
V
S
9 
V
S  :  96C 
7 
V
S  : 
V
S   J6 7J6= CJ@A>96 9>A6B76C<@6C H:76<6>    96C
8 
V
S

 ):GCN6I66CN6C<I>96@7:C6G696A6=

 &:CJGJIE:C<6B6I9>H:7J6=EA6C:I6969J6E:H6L6I 6 I>6ECJ@A>96B:B>A>@>EGDIDC
6CI6G>@H6 N6C< B:C9:@6I>CN6 96G> 6G6= N6C< 7 CJ@A>961B:B>A>@>C:JIGDC
7:GA6L6C6CB6H>C<B6H>C<696A6=E:H6L6IN6C< 8 CJ@A>962B:B>A>@>C:JIGDC
@:8:E6I6CCN6

896CE:H6L6IN6C<@:8:E6I6CCN6 9 @:9J6CJ@A>96B:GJE6@6C>HDIDE


 8 &:CJGJI E>ADI E:H6L6I  7:H6G @:8:E6I6C : @:9J6CJ@A>96B:B>A>@>H>;6I@>B>6N6C<7:G7:96
E:H6L6I696A6=

Tes Kompetensi Fisika Semester 2 289


 .CHJGG69>D6@I>;696A6=  ,J6IJJCHJGG69>D6@I>;L6@IJE6GJ=CN6

9:I>@#>@6
6 7:G6H6A96G>JCHJG7J6I6C B6HH676=6CG69>D6@I>;>IJBJA6BJA6 <G6BH:I:A6=
7 B:B6C86G@6C<:ADB76C<G69>D B:C>IB6HH6CN6I>C<<6A
8 JCHJGN6C<>CI>CN6I>96@HI67>A
9 JC6HJGN6C<B:B6C86G@6CH>C6G1 6

: JCHJGN6C<B:B>A>@>CDBDG6IDB7:H6G
 .GJI6C96N6>DC>H6H>H>C6GH>C6GG69>D6@I>;96G>BJA6> 7

N6C<E6A>C<@J6I696A6=
6 6A;67:I696C<6BB6 8

7 6A;6<6BB696C7:I6 1
8 7:I66A;696C<6BB6 9
6
9 <6BB67:I696C6A;6 1
: <6BB66A;696C7:I6 :
 .GJI6C96N6I:B7JHH>C6GH>C6GG69>D6@I>;9>BJA6>96G> 8

 ,:I:A6=
=6G>O6IG69>D6@I>;N6C<7:AJB7:G9>H>CI:<G6H>
N6C<E6A>C<@J6I96A6=

6 6A;67:I696C<6BB6 B6H>= 76<>6C96G>?JBA6=6H6ACN606@IJE6GJ=O6I
7 6A;6<6BB696C7:I6 
G69>D6@I>;I:GH:7JI696A6==6G>
8 7:I66A;696C<6BB6
6
9 
9 <6BB67:I696C6A;6
7  : 

: <6BB66A;696C7:I6
8

 4 *&.#/1,5, #/')21"#,%,1#.1


 &:C<6E6@DI6@I:GIJIJEG6E6IN6C<9>AJ76C<>96E6I  ,:DG6C<EG>67:GB6HH6

@<9>JB>#>@6>67:G696
9>6C<<6EB:C9:@6I>7:C96=>I6BH:BEJGC6 96A6BGD@:IN6C<B:AJC8JG
87:G6E6@6=B6HH6
 ,:7J6=A6BEJ

09>=J7JC<@6C@:HJEA6>A>HIG>@ EG>6I:GH:7JI
E696I:<6C<6CHE:H>;>@6H>$:I>@6H6@A6G9>=J7JC<@6C  &6HH66IDB  (696A6= HB6=>9GD<:C 


;>A6B:CH:<:G6B:C86E6>HJ6IJHJ=JBJIA6@@DCHI6C HB696CC:LIDC 

HB6
H:7:H6G 6 !>IJC<B6HH6IDI6AE6GI>@:AE:B7:CIJ@>CI>6IDB
6 :G6E6@6=A6?J:C:G<>=>A6C<96A6B7:CIJ@E6C6H 7 !>IJC< 9:;:@ B6HH6 @:I>@6 E6GI>@:A I:GH:7JI
DA:=;>A6B:CE696HJ=J>C> 7:GH6IJB:B7:CIJ@H:7J6=6IDBD@H><:C
7 #>@6G69>6H>96G>;>A6B:C9>6C<<6E

@6A>G69>6H> 8 !>IJC<:C:G<>>@6I>CI>D@H><:C
7:C96=>I6BDE696HJ=JN6C<H6B6I:CIJ@6CA6= 9 !>IJC<:C:G<>>@6IG6I6G6I6E:GCJ@A:DC
C>A6>%J6HE:GBJ@66C;>A6B:C
V
SB   :G6E6@6=:C:G<>N6C<9>7:76H@6C96A6BE:AJGJ=6C
 6G> E:GH6B66C 9: GD<A>: 9>E:GDA:= E6C?6C< HEDCI6C 234
92 .N6C<B:7<=6H>A@6CH>C6G B6HH6 92 .
234

<:ADB76C< H:7J6= :A:@IGDC N6C< H:96C< 7:G<:G6@
696A6=
 CB  
HB6


-=

HB6 

HB6

6 !>IJC<A6=@:8:E6I6C:A:@IGDC
 ):G=6I>@6C<G6;>@7:G>@JI>C>
7 #>@6 :C:G<> @>C:I>@ :A:@IGDC 9><6C96@6C
N (gram)
7:GE6@6=E6C?6C<<:ADB76C<76GJCN6
 -:CIJ@6C ?JBA6= :A:@IGDC B6@H>BJB N6C< 96E6I 100
B:C:BE6I>@JA>I
6 $ 8 &
50
7 % 9 '
 :G6E6@6= :C:G<> N6C< 9>E:GAJ@6C JCIJ@ B:B
7:76H@6CH:7J6=:A:@IGDCC @JA>I96A6B96G> t (hari)
H:7J6=6IDB:B6H3 10
 ,:7J6= E>G>C< I:G76C< 7:G<:G6@ @: 6G6= + 9:C<6C -:CIJ@6C
@:A6?J6C
 8 I:G=696E JB> 6G> E>G>C< I:G76C< 6 I:I6E6CE:AJGJ=6C
9>I:B76@@6C E:AJGJ @: 6G6= M 9:C<6C A6?J
 8 7 B6HH6O6IN6C<I>C<<6AH:I:A6=
=6G>'96A6B
-:CIJ@6CA6=A6?JE:AJGJ?>@69>J@JGDA:=E:C<6B6I9> <G6B
JB>7:G96H6G@6C
6 G:A6I>K>I6H':LIDC
7 G:A6I>K>I6H>CHI:>C

290 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Tes Kompetensi Akhir
 '*'&*&0*&012(4 ,5,%.*',%1#.1",)#/(),*&." 2)2*1'&,
 ):G>D96 96C ;G:@J:CH> H:7J6= <:ADB76C< N6C< 6 

P 9 

P
B:G6B76I 9:C<6C @:8:E6I6C  B H 96C E6C?6C< 7 

P : 

P
<:ADB76C<CN6
8B696A6= 8 

P
6

H96C
!O 9

H96C
!O  ,:7:G@6H H>C6G BDCD@GDB6I>@ 9:C<6C E6C?6C<
7

H96C
!O :

H96C!O <:ADB76C<V
SB96I6C<I:<6@AJGJHE696@>H>
8

H96C
!O #>@6HE:@IGJBDG9:@:9J6B:B7:CIJ@HJ9JIQ9:C<6C
 ,:7J6=<:ADB76C<7:G?6A6CB:B:CJ=>E:GH6B66C <6G>HCDGB6AE696@>H>B6@6?JBA6=<6G>HH:I>6E8B@>H>
,
 H>C
  
(S
+9:C<6C+96C,96A6B8B 696A6=
96C(96A6BH:@DCG:@J:CH>96CE6C?6C<<:ADB76C<
I:GH:7JI696A6= 
 

6 9
6 !O96C8B 9
 !O96C8B
7 !O96C8B : !O96C
8B

 

8
 !O96C
8B 7 :
 
 ,:7J6= @:G:I6 6E> 7:G<:G6@ B:C>C<<6A@6C HI6H>JC
6B7>G9:C<6C@:8:E6I6C @B ?6B#>@6E:C<6L6H 

@:G:I6 6E> N6C< 696 9> HI6H>JC B:B7JCN>@6C EAJ>I 8

9:C<6C;G:@J:CH> 

!O96C@:8:E6I6CE:G6B76I6C  ,J9JIEDA6G>H6H>B:BEJCN6>I6C<:CN6C<H6B67:H6G
7JCN>9>J96G6 
B HB6@6;G:@J:CH>7JCN>EAJ>IN6C< 9:C<6C>C9:@H7>6HO6I):GCN6I66C>C>9>H:7JI!J@JB
9>9:C<6GDA:=E:C<6L6HN6C<6969>96A6B@:G:I66E> 
696A6= 6 ,C:AA>JH 9 G:HC:A
6  !O 9 
!O 7 ':LIDC : G:LHI:G
7 
!O : 

!O 8 !JN<:C
8 
!O  06GC67JCN>6I6JI>B7G:N6C<9>=6H>A@6CDA:=HJ6IJ
 J67J6=I6A>N6C<H6B6E6C?6C<CN69>I6G>@DA:=<6N6 HJB7:G9>I:CIJ@6CDA:=
E:G:C<<6C<CN6N6C<H6B6&6HH6I6A>E:GI6B6@6A> 6 I>C<<>C696
B6HH6 I6A> @:9J6 -6A> E:GI6B6 9><:I6G@6C 9:C<6C 7 7:CIJ@<:ADB76C<
;G:@J:CH>

 !O H:96C<@6C I6A> @:9J6 9><:I6G@6C 8 6BEA>IJ9D<:ADB76C<


9:C<6C;G:@J:CH>

!O#>@6E6C?6C<<:ADB76C<E696 9 ;G:@J:CH><:ADB76C<
I6A>E:GI6B68BB6@6E6C?6C<<:ADB76C<E696I6A> : C696C696=6GBDC>@
@:9J6696A6=
 :G>@JI696A6=E:GCN6I66CN6C<7:C6GB:C<:C6>7JCN>
6 8B 9 8B 96C86=6N6) 
7 8B : 8B 6 @:9J6CN6696A6=<:?6A6<:ADB76C<
8 8B 7 86=6N6 696A6= <:ADB76C< :A:@IGDB6<C:I>@
 ,J6IJ7:G@6H86=6N6BDCD@GDB6I>HH:I:A6=B:A6AJ> H:96C<@6C7JCN>696A6=<:ADB76C<B:@6C>@
H:E6H6C<8:A6=H:BE>IN6C<?6G6@CN6
 BBB:B7:CIJ@ 8 86=6N6696A6=<:ADB76C<IG6CHK:GH6AH:96C<@6C
EDA6>CI:G;:G:CH>E696A6N6GN6C<?6G6@CN6
B96G> 7JCN>696A6=<:ADB76C<ADC<>IJ9>C6A
8:A6=I6A>#>@6?6G6@6CI6G6<6G>H<:A6E@:9J6@:EJH6I 9 86=6N696E6II:GEDA6G>H6H>H:96C<@6C7JCN>I>96@
EDA6 BBB6@6E6C?6C<<:ADB76C<86=6N6I:GH:7JI 96E6II:GEDA6G>H6H>
696A6= : 86=6N6 =6CN6 B:G6B76I E696 GJ6C< =6BE6
6  V
SB 9 V
SB H:96C<@6C7JCN>=6CN6B:G6B76IE696B:9>JB
7  V
SB :
V
SB  ,:JI6HI6A>E6C?6C<
B9><:I6G@6CIG6CHK:GH6A%6?J
8  V
SB G6B76I<:ADB76C<IG6CHK:GH6AE696I6A>I:GH:7JI
B H
 )696H:7J6=A6E>H6CI>E>HI:G?69>>CI:G;:G:CH>B6@H>BJB #>@6<6N6I:<6C<6CE696I6A>I:GH:7JI 'B6@6B6HH6
@:I>@69>H>C6G>DA:=86=6N69:C<6CE6C?6C<<:ADB76C< I6A>696A6=


P#>@69>@:I6=J>>C9:@H7>6HA6E>H6CI>E>HI:GH:7JI 6
 @< 9

@<
 B6@6I:76AA6E>H6CI>E>HI:GH:7JI696A6= 7

@< :

@<
8

@<

291
 #>@6H:7J6=E>E6DG<6C6I:G7J@69>I>JE=>C<<6I>B7JA
C6966I6H@:9J6B6@696A6BE>E66@6CI:G7:CIJ@ 6 @:76L6= 9 
@:6I6H

6 E:GJI96C H>BEJA
7 E:GJI96CH>BEJA
7 @:76L6= : 
@:76L6=
8 E:GJI96C H>BEJA
9 E:GJI96CH>BEJA 8 
@:6I6H
: E:GJI96CH>BEJA  ,:7J6=HDA:CD>96N6C<E6C?6C<CN6  I:G9>G>6I6H
 )6GI>@:A7:GB6HH6!96C7:GBJ6I6C%7:G<:G6@96A6B A>A>I6C ,DA:CD>96 >IJ 9>6A>G> 6GJH A>HIG>@
 H:=>C<<6
B:96C E6GI>@:A A6>C N6C< 9>6B 96C 7:GBJ6I6C * B:B76C<@>I@6C>C9J@H>B6<C:I>@9>HJ6IJI>I>@9>
):GCN6I66CN6C<7:C6GJCIJ@E6GI>@:AI:GH:7JI696A6= I:C<6=HDA:CD>96>C>96E6I9>CN6I6@6C9:C<6C
 
 

6 <6N6N6C<B:C<6G6=@:EJH6IBJ6I6C*696A6= 6 9


<6N6H:CIG6A
7 :C:G<>EDI:CH>6ACN6I:I6E 

7 : 


8 :C:G<>@>C:I>@CN6I:I6E 
9 <6N6N6C<7:@:G?67J@6C<6N6@DCH:GK6I>;


 %  8
: <6N6DJADB7N6C<I:G?69>H:7:H6G   
&  :H6G<6N6N6C<9>6A6B>H:JI6H@6L6IAJGJH7:G6GJHA>HIG>@
 DA696C7DA6B6H>C<B6H>C<7:GBJ6I6C
8DJADB7 9>96A6BHJ6IJB:96CB6<C:I>@N6C<H:G76H6B6I>96@
96C
8DJADB7#6G6@@:9J6EJH6I7DA6 B:I:G#>@6 7:G<6CIJC<E696
@:9J67DA6I:GA:I6@9>J96G6B6@6:C:G<>EDI:CH>6A7DA6 6 EDH>H>@6L6I9>96A6BB:96CB6<C:I>@
696A6= 7 E6C?6C<@6L6I
6 V
?DJA: 8 =6B76I6C@6L6I
7 V
?DJA: 9 @J6I6GJHCN6
8 V
?DJA: : @J6IB:96CB6<C:I>@CN6
9 V

?DJA:
 )6969J67J6=@6L6IH:?6?6GN6C<B6H>C<B6H>C<9>6A>G>
: V

?DJA: 6GJHA>HIG>@N6C<H6B67:H6GI>B7JA<6N6N6C<7:H6GCN6
 ,6IJ6C@J6IB:96CA>HIG>@96E6I9>CN6I6@6C96A6B V
SC:LIDC#6G6@6CI6G6@:9J6@6L6I>IJ B:I:G
6 C:LIDC8DJADB7 :H6G6GJH96A6BH:I>6E@6L6I696A6=
7 ?DJA: C:LIDC
8 8DJADB7 KDAI
6 6BE:G: 9 6BE:G:

9 KDAIB:I:G
: KDAI B:I:G
7  6BE:G: : 6BE:G:
 %>B6@6E6H>IDGB6H>C<B6H>C<B:BEJCN6>@6E6H>I6H
9>HJHJCH:E:GI>E696<6B76G$6E6H>I6H@6E6H>IDGN6C<
96E6I B:C<<6CI>@6C G6C<@6>6C @6E6H>IDG I:GH:7JI 8 6BE:G:

696A6=  +6C<@6>6C@6L6I)*+,I:GA:I6@96A6BB:96CB6<C:I
 C1 N6C<@J6IB:96CCN6
L:7:G B 96C6G6=CN6B6HJ@
6
 7>96C<@:GI6HH:E:GI>E696<6B76G7:G>@JI
C2 C4 C5
 A
7 
Q P

C3
8  50 cm

9 
R S
B
: 
 J6 @6L6I N6C< H6C<6I E6C?6C< 9>E6H6C< K:GI>@6A >A6@6L6I9><:H:G@:@6C6C9:C<6C@:8:E6I6C
H:?6?6G 9:C<6C ?6G6@  $6L6I E:GI6B6 9>6A>G> 6GJH B H<6N6<:G6@A>HIG>@>C9J@H>N6C<I:G?69>696A6=
H:7:H6G
@:6I6H->I>@)96A6B7>96C<@:9J6@6L6I 6 KDAI9:C<6C6G6=96G>@:
7 KDAI9:C<6C6G6=96G>@:
>IJI:GA:I6@9>6CI6G6CN696C7:G?6G6@  96G>@6L6I 8 KDAI9:C<6C6G6=96G>@:

E:GI6B6#>@6>C9J@H>B6<C:I>@9>I>I>@)H6B69:C<6C 9 KDAI9:C<6C6G6=96G>@:
CDA6GJHN6C<B:C<6A>G96A6B@6L6I@:9J6696A6= :
KDAI9:C<6C6G6=96G>@:

292 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


 ,:7J6=@JBE6G6CHDA:CD>96B:BEJCN6>>C9J@I6CH> 9 86=6N6 B:BEJCN6> BDB:CIJB 96C 7:GH>;6I


B!:H6G<<A>C9J@H>9>G>N6C<9>76C<@>I@6C96A6B H:E:GI>E6GI>@:A
@JBE6G6C>IJ?>@6696E:GJ76=6C6GJHA>HIG>@96G> : 86=6N6 B:BEJCN6> BJ6I6C 96C 7:GH>;6I

BB:C?69>
B96A6BL6@IJ

9:I>@H:86G6 G69>D6@I>;
7:G6IJG6CH6B69:C<6C  ):GCN6I66CN6C<B:CN6I6@6C76=L6T6IDBI:GHJHJC
6 B/ 9
/ H:E:GI>HJHJC6CI6I6HJGN6UB:GJE6@6CE:GCN6I66CN6C<
7

B/ :

/ 9>@:BJ@6@6CDA:=
8 / 6 :BD@G>IJH 9 +JI=:G;DG9
 ;>H>:CH>H:7J6=IG6CH;DGB6IDG696A6=
!6A>C>7:G6GI> 7 6AIDC : D=G
 8 -=DBHDC
6 @J6I6GJHE696@JBE6G6CEG>B:G7:G76C9>C<@J6I

 #>@6
 -= B:B6C86G@6CH>C6G  B6@6CDBDGB6HH6
6GJHE696@JBE6G6CH:@JC9:G
7 I:<6C<6C E696 @JBE6G6C EG>B:G 7:G76C9>C< 96CCDBDG6IDB>CI>N6C<9>=6H>A@6C696A6=
I:<6C<6CE696@JBE6G6CH:@JC9:G  6 96C 9 96C
8 ?JBA6=A>A>I6C@JBE6G6CEG>B:G7:G76C9>C<?JBA6= 7 96C
: 96C
A>A>I6CE696@JBE6G6CH:@JC9:G  8 96C
9 96N6E696@JBE6G6CEG>B:G7:G76C9>C<9:C<6C  #>@6:C:G<>IDI6A:A:@IGDC6IDB!9>@JA>I&696A6=S
96N6E696@JBE6G6CH:@JC9:G B6@6:C:G<>IDI6A:A:@IGDC9>@JA>I%696A6=
: =6B76I6C E696 @JBE6G6C EG>B:G 7:G76C9>C<
6  
 9  

=6B76I6CE696@JBE6G6CH:@JC9:G  
 #>@6@6E6H>IDG>C9J@H> 96CI6=6C6C9>E6H6C<
H:86G6H:G>B6@6;G:@J:CH>G:HDC6CH>G6C<@6>6C96E6I 7    :   

9>IJGJC@6C9:C<6C 
6 B:C<:8>A@6C
7 B:B7:H6G@6C 8   
 
8 B:C<:8>A@6C
 >A6:A:@IGDC6IDB=>9GD<:C7:GE>C96=96G>A>CI6H6C
9 B:B7:H6G@6C I:<6C<6C E696 J?JC<J?JC<
" @:A>CI6H6C" B6@66@6C9>E6C86G@6C;DIDC
G6C<@6>6C
#>@6@DCHI6CI6+J97:G< 
V
 BB6@6E6C?6C<
: B:C<:8>A@6C6GJH96A6BG6C<@6>6C
<:ADB76C<;DIDCN6C<9>E6C86G@6CCN6696A6=
 #>@6I:I6E6C)A6C8@V
S ?DJA:9:I>@@:8:E6I6C
6 V
SB 9 V
SB
86=6N6 V
B H96CE6C?6C<<:ADB76C<86=6N6
7 V
B S
: V
S
B


PB6@6:C:G<>;DIDC86=6N6>IJ696A6=
8 V
B S
6

V
S ?DJA:
 ,:I>6E9:I>@9>B6I6=6G>I:G?69>E:GJ76=6CV
@<
7
 V
S ?DJA:
B6I:G>B:C?69>:C:G<>G69>6H>>A6A6?J86=6N696A6B
8 
V
S ?DJA:
K6@JB696A6= V

8B H96N6N6C<9>E6C86G@6C
9 

V
S ?DJA:
B6I6=6G>696A6=
: 

V
S ?DJA:
6 V

L6II 9  V

L6II
 6A6B E:G>HI>L6 :;:@ ;DIDA>HIG>@ :C:G<> @>C:I>@
7 V
L6II

: 
V

L6II
;DID:A:@IGDC7:G76C9>C<
8 V
L6II

6 I:G76A>@9:C<6C6BEA>IJ9D86=6N6N6C<9><JC6@6C
 )DHIJA6I>CHI:>CN6C<7:C6G696A6=
7 AJGJH9:C<6C;G:@J:CH>86=6N6N6C<9><JC6@6C
6 B6HH67:C96I>96@@DCHI6C
8 I:G76A>@9:C<6C;G:@J:CH>86=6N6N6C<9><JC6@6C
7 L6@IJ9>6B96CL6@IJ7:G<:G6@I>96@H6B6
9 AJGJH9:C<6C>CI:CH>I6H86=6N6N6C<9><JC6@6C
8 E6C?6C<9>6B96CE6C?6C<7:G<:G6@I>96@H6B6
: I:G76A>@9:C<6C>CI:CH>I6H86=6N6N6C<9><JC6@6C
9 @:8:E6I6C86=6N696A6BK6@JBN6C<9>E6C86G@6C
 $DCHI6CI6)A6C8@ V
S #H,:7J6=E6GI>@:A
DA:=HJB7:G9>6B96CHJB7:G7:G<:G6@696A6=
7:GB6HH6 !    V
S
 @< 7:G<:G6@ 9:C<6C
H6B6
@:8:E6I6C* V
B HB6@6E6C?6C<<:ADB76C<
: H:BJ6=J@JB>H>@6696A6=I>96@H6B6JCIJ@
9:GD<A>:CN6696A6=
H:AJGJ=@:G6C<@668J6CN6C<A:B76B
6  V
S
CB 9 
CB
 ,6IJ <G6B B6HH6 7:GJ76= B:C?69> :C:G<> C:G<>
7 V
S CB : 

V

CB
I:GH:7JI9><JC6@6CJCIJ@B:C<6C<@6I6>GH:I>C<<>
8
CB
@B#>@6
B H  V
B H6>GN6C<96E6I
 6G>=6H>AE:G8D766CDBEIDC:;:@DBEIDC9>96E6I
9>6C<@6I696A6=H:76CN6@
76=L6
6 V
B 9 V
B
6 86=6N6B:GJE6@6C<:ADB76C<:A:@IGDB6<C:I>@
7 V
B 
: V
B
7 86=6N6B:CN>BE6C<9>96A6BB:96CB6<C:I>@
8 V
B 
8 86=6N6B:CN>BE6C<9>96A6BB:96CA>HIG>@

Tes Kompetensi Akhir 293


 ,:7J6=GD@:IE6C?6C<

B:I:G96C7:G6I
IDC 6 &:/ 9 &:/
B:C>C<<6A@6C JB> 9:C<6C @:8:E6I6C B:C9:@6I> 7 &:/ : &:/
@:8:E6I6C86=6N6&:CJGJII:DG>G:A6I>K>I6H>CHI:>C 8 &:/
96E6I9>@:BJ@6@6CDA:=DG6C<JB>76=L6  #>@6HJ6IJC:JIGDC96A6BHJ6IJ>CI>7:GJ76=B:C?69>
6 B6HH6GD@:I
IDCE6C?6C<GD@:I

B:I:G EGDIDCB6@6>CI>>IJB:B6C86G@6C
7 B6HH6GD@:I
IDCE6C?6C<GD@:I

B:I:G 6 E6GI>@:A6AE=6
8 B6HH6GD@:I
IDCE6C?6C<GD@:I

B:I:G 7 E6GI>@:A7:I6
9 B6HH6GD@:I
IDCE6C?6C<GD@:I

B:I:G 8 E6GI>@:A<6BB6
: B6HH696CE6C?6C<GD@:II:I6E 9 EGDIDC
: 9:JIGDC
 IDB  )6 B:BEJCN6>

 ,J6IJJCHJGG69>D6@I>;B:BEJCN6>L6@IJE6GJ=

6 EGDIDC :A:@IGDC 96CC:JIGDC 9:I>@>A6B6HH676=6CG69>D6@I>;H:BJA6 <G6BB6@6


7 EGDIDC :A:@IGDC 96CC:JIGDC H:I:A6=B:C>I76=6CN6C<I:GI>C<<6A696A6=
8 EGDIDC :A:@IGDC 96CC:JIGDC 
9 EGDIDC :A:@IGDC 96CC:JIGDC
6 <G6B 9  <G6B
: EGDIDC  :A:@IGDC 96CC:JIGDC

 &6HH6>CI>  !: 96C ! B6H>C<B6H>C<


HB6
7 <G6B : <G6B

96C 

HB6#>@6 HB6 &:/B6@6:C:G<>
B>C>BJBN6C<9>E:GAJ@6CJCIJ@B:B:86=E6GI>@:A
8 <G6B
6AE=6B:C?69>9J69:JIGDC696A6= 

 4 *&.#/1,5, #/')21"#,%,1#.1


 )696E:G8D766C&:A9:9><JC6@6CH:JI6H7:C6C<N6C< 6 96N6E696G6C<@6>6C$ 

L6II
E6C?6C<CN6 B96CB6HH6CN6
<G6B#>@67:76CN6C< 7 7:96EDI:CH>6A6CI6G696C 
KDAI
9><JC6@6CE696E:G8D766C>IJ

<G6B
B H   %D<6BN6C<B:B>A>@>:C:G<>6B76C<H:7:H6G V
S
I:CIJ@6CA6=@:8:E6I6C<:ADB76C<IG6CHK:GH6AE696 ?DJA: 9>H>C6G> <:ADB76C< :A:@IGDB6<C:I>@ N6C<
7:C6C<I:GH:7JI B:BEJCN6>;G:@J:CH> V
B H96C@:8:E6I6C
 J6<:A6HB>CJB96A6BCN6H6B6N6>IJ
8B :A6H 86=6N6 9> J96G6  V
 B H 96C @DCHI6CI6 )A6C8@
N6C<H6IJ9>>H>6>G"  96C9>6I6HCN69>>H>B>CN6@   V
S #H-:CIJ@6CA6=
"  =>C<<6E:CJ=#>@6@:9J6<:A6H9>H>C6G> 6 E6C?6C< <:ADB76C< :A:@IGDB6<C:I>@ N6C<
I:<6@ AJGJH E:GBJ@66C 96G> 6I6H 9:C<6C H>C6G B:CN>76G>AD<6B
BDCD@GDB6I>@?JBA6=<:ADB76C<H>C6G9>96A6B@:9J6 7 @:8:E6I6C:A:@IGDCN6C<I:GA:E6H96G>AD<6B
<:A6HH6B6!>IJC<A6=I:76AA6E>H6CB>CN6@ 8 :C:G<>;DID:A:@IGDCN6C<I:GA:E6H96G>AD<6B
 ,J6IJ HJB7:G 7JCN> I>I>@ 9:C<6C 96N6  L6II 9 ;G:@J:CH>B>C>BJB<:ADB76C<:A:@IGDB6<C:I>@
B:B6C86G@6C <:ADB76C< 7JCN> 7:GJE6 <:ADB76C< 6<6G:A:@IGDCI:GA:E6H96G>AD<6B
H;:G>H 7DA6 "CI:CH>I6H 6B76C< E:C9:C<6G6C H6B6  ,J6IJ7:G@6H:A:@IGDC9>I6B76=@6CE696<6H=>9GD<:C
9:C<6C
S 0 B -:CIJ@6CI6G6;>CI:CH>I6H7JCN> 9>=6H>A@6C E:B6C86G6C HE:@IGJB N6C< 7:G6H6A 96G>
N6C<9>9:C<6GDA:=E:C9:C<6GN6C<7:G?6G6@

B:I:G IG6CH>H>" @:@:6966C" #>@6:C:G<>>@6I:A:@IGDC


96G>HJB7:G E696I>C<@6I96H6GH6B69:C<6C 8/I:CIJ@6CA6=
 ,:7J6= @6E6H>IDG B:BEJCN6> @6E6H>I6H H:7:H6G  :C:G<>B>C>BJB:A:@IGDC
B>@GD;6G69 #>@6 I:G96E6I J96G6 9> 6CI6G6 @:E>C<
 6A6BG:6@H>  '   1$9>A:E6H@6CH:?JBA6=
@:E>C<CN696C
B>@GD;6G69#>@69>6CI6G6@:E>C<
@:E>C<CN69>I:BE6I@6CA:B76G6CEDGH:A:CI:CIJ@6C :C:G<>)696E:GH6B66CG:6@H>I:GH:7JII:CIJ@6CJCHJG
I:I6E6C9>:A:@IG>@EDGH:A:CI:GH:7JI 6E6@6=1
 ,:7J6=E6GI>@:AN6C<7:GBJ6I6C   7:G<:G6@96A6B 

 ,:7J6= E6GI>@:A 7:G<:G6@ 9:C<6C A6?J * 

B:96CB6<C:I=DBD<:C
S-#>@6@:8:E6I6C
9:C<6C@:8:E6I6C86=6N6#>@6!
:C:G<>9>6B
E6GI>@:A I:<6@ AJGJH 9:C<6C B:96C B6<C:ICN6 96C
!B6HH67:G<:G6@:C:G<>@>C:I>@96C

A>CI6H6CE6GI>@:A7:GJE6A>C<@6G6C7:G?6G>?6G>
8B
:C:G<>9>6B-:CIJ@6C
I:CIJ@6C7:H6GCN6BDB:CIJBE6GI>@:AI:GH:7JI
6 =J7JC<6C6CI6G6B6HH69>6B96CB6HH67:G<:G6@
 6G>G6C<@6>6CA>HIG>@7DA6@76A>@H:E:GI>E696<6B76G
E6GI>@:A
9>@:I6=J>     96C   #>@6
7 =J7JC<6C6CI6G6:C:G<>9>6B96C:C:G<>7:G<:G6@
I:<6C<6C<:C:G6IDG  
/I:CIJ@6CA6=
E6GI>@:A

294 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Kunci Jawaban
Bab 1 Gejala Gelombang 
3
&"L
Tes Kompetensi Awal 4
&"L

!7>A?43@9363>3:97F3D3@K3@9?7D3?43F
5
&"L

$7@;E97>A?43@9
3
47D63E3D=3@ EG?47D@K3 97>A?43@9 ?7=3@;= 63@ Bab 2 Gelombang Elektromagnetik
97>A?43@97>7=FDA?39@7F;= Tes Kompetensi Awal
4
47D63E3D=3@3D3:E;?B3@93@97>A?43@9FD3@EH7DE3>63@
!7>A?43@97>7=FDA?39@7F;=363>3:97>A?43@9K3@9EG?47D@K3
97>A?43@9>A@9;FG6;@3>
47D3E3>63D;97F3D3@?763@>;EFD;=63@?763@?39@7F;=


%757B3F3@53:3K36;DG3@9:3?B3363>3:P ? E

Tes Kompetensi Subbab A



7D63E3D=3@ EG?47D@K3 6;4763=3@ ?7@<36; 97>A?43@9 Tes Kompetensi Subbab A
?7=3@;=63@97>A?43@97>7=FDA?39@7F;=G@FG=B7@<7>3E3@
#@F7D87D7@E;53:3K3363>3:B7DB36G3@6G397>A?43@953:3K3
>;:3F"3>

7D63E3D=3@3D3:97F3D@K36;4763=3@?7@<36; K3@9=A:7D7@K3;FG8D7=G7@E;63@476383E7@K3E3?3

97>A?43@9 FD3@EH7DE3> 63@ 97>A?43@9 >A@9;FG6;@3> G@FG= 


   ?
B7@<7>3E3@>;:3F"3>


P O?

O %3D7@37@7D9;@K3?3=;@<3G:63D;EG?47D?3=;@47D=GD3@9
Tes Kompetensi Subbab B
O %3D7@3=763>3?3@>3GF?3=;@B7@67=

    

3
B7@9GD3@93@7@7D9;@K3363>3: $ 
( ?
4
7@7D9;97>A?43@9@K3?7@<36;  $3F3G =3>;7@7D9; 
    D36

3I3>@K3 Tes Kompetensi Subbab C
Tes Kompetensi Subbab B
$ 
 
 O N

3
/ E;@  *O
Tes Kompetensi Bab 2
4
 ?
A. Pilihan Ganda
5
>7F3=E;?BG>=7 363>3:.  ?

4 
6 
4 
5
>7F3=B7DGF=7 363>3:. ?

5 
6
5 
4

3
   ?
4
.  ? B. Soal uraian

/ ??
  M

  ? 
 P O
.? Bab 3 Gelombang Bunyi
Tes Kompetensi Subbab C Tes Kompetensi Awal

  5?
!7>A?43@9?7=3@;=


  N 
G6;AEA@;=363>3:D7@F3@98D7=G7@E;3@F3D3 "LE3?B3;

3
&"L 
"L;@8D3EA@;=363>3:D7@F3@98D7=G7@E;4G@K;6;43I3:
4
&"L  "L63@G>FD3EA@;=363>3:D7@F3@98D7=G7@E;6;3F3E
"L


3
& "L 
G=3@97>A?43@9K3@96;B3@53D=3@B7?3@53DD36;AF7D?3EG=
4
&"L 97>A?43@97>7=FDA?39@7F;=

5
&"L Tes Kompetensi Subbab A

,G?47D 4G@K; 363>3: 97F3D3@ K3@9 ?7@;?4G>=3@ 97F3D3@
Tes Kompetensi Bab 1
?7D3?43FB363?76;G?

A. Pilihan Ganda

-;63==3D7@3F;63=363?76;G?97F3D@K3


6 
5 
3 
5

(363363>3:4G@K;K3@9F7D3FGDE763@9=3@67E3:363>3:4G@K;

5
4 
5 
6
K3@9F;63=F7D3FGD


3 
6 
5

5 
3 Tes Kompetensi Subbab B

, ? E
B. Soal uraian

, ? E

63@

,3> P E3?3E3<3
63@"

3
 5? Tes Kompetensi Subbab C
4
 D36
)
 ? E

3
O O5? 
%3D7@3?7>3>G;B7@67@93D3@@K36;3?3?BG?7@97F3:G;47@63
4
  ? E K3@93636;:363B3@@K3

5
, 
5? E 
3
8D7=G7@E;F7F3B
6
P OE 4
B3@<3@997>A?43@9F7F3B

3
  D36 5
57B3FD3?43F97>A?43@9F7F3B
4
   5? 6
3?B>;FG6A?7?47E3D

295
Tes Kompetensi Subbab D Tes Kompetensi Subbab D

;8D3=E; 97>A?43@9 4G@K; 363>3: B7D;EF;I3 B7?47>A=3@
3
FAF3> 
97>A?43@94G@K;=7F;=3?7>3>G;57>3:3F3G?G=397>A?43@9 4
'P O
F7D:3>3@9E7439;3@

3
FAF3> 

 "L 'FAF3>P O
Tes Kompetensi Subbab E 4
FAF3>

( 
  "L 'FAF3> P O

  5? 
   5? 5
FAF3>
'FAF3> P O
Tes Kompetensi Subbab F

3
P O 

 6 

 4
' P O 

 6 5

 P O <AG>7
Tes Kompetensi Bab 3 Tes Kompetensi Bab 4
A. Pilihan Ganda A. Pilihan Ganda

4 
3 
5 
6
4 
5 
4 
3

6
5 
7 
6 
7 
4 
3 
6

4 
5 
7 
7
7

6 
5 B. Soal uraian
B. Soal uraian
3
FAF3> P O( 

, ? E 4
(

>3K3@93@"L 

!   

3
  "L 
4

 "L 
( P O ?
 

 5 

 5 

>3K3@93@"L 
P O5PP (? 5 
 ?  

 

. ?

Bab 4 Medan Listrik, Potensial Listrik, dan 
3
5


Kapasitor 
4
6

Tes Kompetensi Awal 

23
,7F;3B47@63?7?;>;=;?G3F3@>;EFD;=
'G3F3@FAF3>@K3 Bab 5 Medan Magnetik
363K3@9@7FD3>63@363K3@9F;63=@7FD3>
(7FD3>4;>3<G?>3: Tes Kompetensi Awal
?G3F3@BAE;F;8E3?367@93@<G?>3:?G3F3@@793F;8@K3

23


%3B3E;FAD?7DGB3=3@=A?BA@7@7>7=FDA@;=3K3@947D8G@9E; 
#@6G=FADFD3@E8AD?3FAD

E3>3:E3FG@K3E74393;B7@K7F34;>F793@93@B7D3F3F793@93@
Tes Kompetensi Subbab A
>;EFD;=
 3D3 =7D<3@K3 363>3: =7F;=3 6;:G4G@9=3@ 67@93@

3
?3EG=4;63@94G=G
EG?47DF793@93@?3=3=3B3E;FAD3=3@?7@K;?B3@?G3F3@

4
?3EG=4;63@94G=G
$;=3F793@93@>G3DF;63=363=3B3E;FAD3=3@?7?;>;=;F793@93@
5
=7>G3D4;63@94G=G
K3@947D3E3>63D;?G3F3@K3@9F7DE;?B3@F36;


D3:?763@?39@7F6;F;F;=63@E73D3:EG?4G O/63@3D3:
Tes Kompetensi Subbab A ?763@?39@7F6;F;F;=E73D3:EG?4G 0


 P O(


3
FAF3> (=73D3:?G3F3@O   
 

4
'G3F3@:3DGE6;E;?B3@B363<3D3= ?3F3G =73D3: Tes Kompetensi Subbab B
?G3F3@O 

(


3
$3D3==76G3B3DF;=7>:3DGE =3>;E7?G>3

,P ? E

4
$3D3==76G3B3DF;=7>:3DGE=3>;E7?G>3

3
 (

3
7E3DEG6GF  N
4
 P O (3D3:@K3E73D3:EG?4G /@793F;8
4
7E3DF793@93@B363F3>; (
5
 P O (3D3:@K3E73D3:EG?4G 0@793F;8
Tes Kompetensi Subbab B Tes Kompetensi Bab 5

3
>7=FDA@3=3@47D:7@F;E7F7>3: P OE
A. Pilihan Ganda
4
$3D3=K3@96;F7?BG:7>7=FDA@363>3: 5?

6 
7 
3 
7

&7F3=F;F;=K3@9=G3F?763@?39@7F@K3@A>363>3:F;F;=K3@9 
6
5 
6 
3
47D<3D3=5?63D;?G3F3@O' 
7 
3 
4 
7

3
  
5 
3 
6
4
  (?   B. Soal uraian
5
   (?  
3
=763>3?
Tes Kompetensi Subbab C 4
=7>G3D

&P O <AG>7 5
=743I3:

3
BGE3F  P HA>F 
BO P O-

5?63D;*
4
BGE3FO  P HA>F 
 P O-

) ?? 
BP O-

296 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII



3
 P O- B. Soal uraian
4
 P O-
$;=3E74G3:=G?B3D3@?7@93>3?;B7DG43:3@<G?>3:93D;E 93D;E

3
*   P O- 93K3?39@7F8>G=E?39@7F;=B363=3I3F=G?B3D3@F;?4G>
4
47D>3I3@3@3D3:<3DG?<3? 3DGE>;EFD;=


  
3
*D;@E;B =7D<3 6;@3?A 3DGE 4A>3= 43>;= =G?B3D3@ K3@9

 >;>;F3@ 6;>7F3==3@ 63>3? ?763@ ?39@7F 47DBGF3D E7:;@993
?7@93>3?;B7DG43:3@93D;E93K3?39@7F;=
=;43F@K3

  (
 F7D<36; 99> ;@6G=E; 63@ 3DGE >;EFD;= K3@9 6;:3E;>=3@@K3
Bab 6 Induksi Elektromagnetik 47DGB33DGE4A>3= 43>;=

Tes Kompetensi Awal 4


*D;@E;B=7D<36;@3?A3DGEE73D3:E3?367@93@BD;@E;B=7D<3

)7DEF76?7@7?G=3@43:I33DGE>;EFD;=63B3F?7@;?4G>=3@ 97@7D3FAD3DGE4A>3= 43>;=
*7D47633@@K3B36397@7D3FAD
?763@?39@7F63@K3@9?7?4G=F;=3@@K3363>3:';5:37> 3DGE E73D3: 6;B3E3@9 =A?GF3FAD G@FG= ?7@9G43: 3DGE
3D363K
4A>3= 43>;=63D;97@7D3FAD?7@<36;3DGEE73D3:


63 6G3 <7@;E FD3@E8AD?3FAD
 -D3@E8AD?3FAD )*&+& G@FG= 
3
   
?7@3;==3@ F793@93@ 63@ FD3@E8AD?3FAD )*&%-$ G@FG= 4
BE
?7@GDG@=3@F793@93@

3
B0
4
E  >;>;F3@
Tes Kompetensi Subbab A
5
EHA>F

7E3D3@K3@9?7@K7434=3@B7D97D3=3@;FG363>3:3DGE>;EFD;=

   
3
$3DG?6;3?B363F;F;=E7F;?43@9


E HA>F BE =0
4
$3DG??7@K;?B3@967@93@E;?B3@93@K3@947E3D

5
$3DG??7@K;?B3@9=73D3:K3@947D>3I3@3@67@93@=7F;=3 Tes Kompetensi Fisika Semester 1
6;97D3==3@?3EG==763>3?=G?B3D3@
A. Pilihan Ganda

3
 "
7
4 
7 
3
4
 #  HA>F 
4 
4 
3 
5

P O( 
5 
6 
5 
5
D3:3DGE63>3?=3I3F63D;=7

6 
5 
3
Tes Kompetensi Subbab B 
4 
3 
6

3

 HA>F B. Soal uraian
4

&
"L
5
& &
I3FF 
??

3
 
 >;>;F3@ 
 >;>;F3@
4
B? 
P O-
5
BI3FF 3
P O04
Tes Kompetensi Subbab C 4


3
"3D93787=F;8=G3F3DGE63@F793@93@4A>3= 43>;=363>3: 5
P O04
:3D93=G3F3DGE63@F793@93@4A>3= 43>;=K3@9E7F3D367@93@ 
&
 
:3D93=G3F3DGE63@F793@93@E73D3:=7F;=347DG43:?7@<36; Bab 7 Radiasi Benda Hitam
7@7D9;=3>AD
Tes Kompetensi Awal
4
"3D93?3=E;?G?363>3:=G3F3DGE63@F793@93@4A>3=
%3;@47DI3D@3:;F3?=3D7@3:;F3??7@K7D3BE7?G353:3K3
4A>3=363>3::3D93=G3F3DGE63@F793@93@4A>3= 43>;= K3@9 63F3@9 E7:;@993 >74;: 43@K3= =3>AD K3@9 6;F7D;?3
F7DF;@99; K3@9 F7D4353 B363 9D38;= 3F3G 47D63E3D=3@ 6;43@6;@9=3@I3D@3BGF;:K3@9?7?3@FG>=3@E7?G353:3K3
B7D:;FG@93@
K3@963F3@9

5
"3D93=G3F3DGE63@F793@93@D3F3 D3F3363>3::3D93=G3F 
23 B363 E7F;3B E33F 47@63 ?7?3@53D=3@ D36;3E; 3DF;@K3
3DGE63@F793@93@4A>3= 43>;==7F;=36;G43:?7@<36;=G3F ?7@97>G3D=3@7@7D9;

3DGE63@F793@93@E73D3:

87=8AFA>;EFD;=363>3:97<3>3F7D>7B3E@K37>7=FDA@3FA?EG3FG

3
  >A93?=7F;=36;E;@3D;A>7:53:3K367@93@8D7=G7@E;F7DF7@FG

4
   -A=A:@K3363>3:"7DFL63@>47DF;@EF7;@
87=A?BFA@
5
#  HA>F 363>3:97<3>347D=GD3@9@K38D7=G7@E;7@7D9;8AFA@=7F;=3
47DFG?4G=3@67@93@7>7=FDA@FA=A:@K3363>3:DF:GD"

 

 E;@  * 
  A?BFA@


3

 Tes Kompetensi Subbab A
4


 ?
Tes Kompetensi Bab 6 
 P %
A. Pilihan Ganda 
 0 ?

6
5 
  I3FF

6 
4 Tes Kompetensi Subbab B

4 
5
3
 P O?

6 
3 4
! 7/

4 
4 5
  HA>F

Kunci Jawaban 297



   P O ? 
,B7=FDG? 34EADBE; 363>3: EB7=FDG? K3@9 F7D<36; =3D7@3

3
  P O? B7@K7D3B3@B3@<3@997>A?43@9F7DF7@FG63D;EG3FG53:3K3

4
  P O ? ,B7=FDG?7?;E;363>3:EB7=FDG?K3@96;:3E;>=3@A>7:B3@53D3@
5
 P O ? 97>A?43@97>7=FDA?39@7F;=


67DA9>;7?7@99393E43:I3B3DF;=7>7>7=FDA@K3@947D97D3= 
3>3?EG3FG9A>A@93@63D;3F3E=743I3:7@7D9;;A@;E3E;3FA?
63B3F?7?;>;=;E;83F97>A?43@9K3@96;5;D;=3@A>7:B3@<3@9 E7?3=;@?7@GDG@E763@9=3@63>3?EG3FGB7D;A6763D;=;D;=7
97>A?43@9
=3@3@7@7D9;;A@;E3E;E7?3=;@?7@;@9=3F


  P O ? A. Pilihan Ganda
A. Pilihan Ganda
7 
4 
6 
4

5 
5 
5 
7 
3
6 
6 
3

5
4 
6 
5 
6 
4 
3

6 
4 
5 
5 
6

5 
6 B. Soal Uraian
B. Soal uraian
'7FA673FA?+GF:7D8AD6

 P "L 3
FA?F7D6;D;3F3E;@F;3FA?K3@947D?G3F3@BAE;F;8
#@F;

,P <AG>7 3FA? ?7@93@6G@9 :3?B;D E7>GDG: ?3EE3 3FA? 63@

 I3FF 6;=7>;>;@9;A>7:7>7=FDA@ 7>7=FDA@47D?G3F3@@793F;8E7B7DF;
 
 ?A67>F3F3EGDK3


, 4
,7>3?3?7@97>;>;@9;;@F;93K3E7@FD;B7F3>B3637>7=FDA@
#

,7B7DF; 7=EB7D;?7@ K3@9 F7>3: 6;>3=G=3@ A>7: 3H;EEA@ 6;47@FG=A>7:93K3F3D;=7>7=FDAEF3F;=93K3AG>A?4

!7D?7D47D=3E7>7=FDA@6;<3FG:=3@B363=D;EF3>FG@993>@;=7>

3
B3@<3@997>A?43@9F7DB7@67=67D7F&K?3@
-7D@K3F3B363EG6GF<3FG:F7DF7@FG6;63B3FF;F;=?3=E;?G?
  P O?
#@;?7@G@<G==3@43:I347D=3E7>7=FDA@F7DE74GF?7@G@<G==3@ 4
*3@<3@997>A?43@9F7DB7@67=67D7F*3E5:7@
BA>3;@F7D87D7@E;
 P O?
5
*3@<3@997>A?43@9F7DB7@67=67D7F*8G@6
Bab 8 Fisika Atom  P O?
Tes Kompetensi Awal

  P O <AG>7? E

>7=FDA@47D3636;=G>;F3FA?*DAFA@47D3636;;@F;3FA?
 P O?
(7GFDA@47D3636;;@F;3FA?

 P "L



%G>;F % ?3?BG ?7@3?BG@9  7>7=FDA@ %G>;F & ?3?BG

O7/
?7@3?BG@9  7>7=FDA@ %G>;F ' ?3?BG ?7@3?BG@9 
O  7/
7>7=FDA@ %G>;F ( ?3?BG ?7@3?BG@9  7>7=FDA@ 63@
:O 7/
E7F7DGE@K3


3
%A@8;9GD3E;7>7=FDA@@K3363>3: ))&)&)

Tes Kompetensi Subbab A 4


%3D7@3=A@8;9GD3E;7>7=FDA@F;63=EF34;>G@FG=?7@53B3;

636G33>3E3@K3@9?7@63E3D;=7E;?BG>3@-:A?EA@K3;FG =7EF34;>3@3FA?=3>;G?57@67DG@947D73=E;67@93@3FA?
3
%A@E7B63E3DK3@9?7@K3F3=3@43:I33FA?;FG@7FD3> >3;@3F3G?7?47D@FG=;A@%67@93@53D3?7>7B3E=3@
4
.@FG=3FA?F7D;@93@:;6DA97@
-7D@K3F3@;>3; #<3G: 7>7=FDA@@K3

>74;:=75;>63D;?3EE33FA?@K3


-7DB3@<3@9363>3:  P O? Bab 9 Teori Relativitas Khusus
-7DB7@67=363>3:  P O? Tes Kompetensi Awal

$  P O
!7D3=D7>3F;8363>3:97D3=K3@96;F;@<3G63D;=7D3@9=335G3@

3
,P ? E F7DF7@FG
*363=3EGEF36;<;=36;F;@<3G63D;=7D3@9=335G3@
4
! P O <AG>7 BA:A@K3@96;3??3=3@@63>3:K3@947D97D3=

5
&P O <AG>7 
-;63= ?G@9=;@
 ; 3>3? ;@; =757B3F3@ F7DF;@99; 363>3:
6
 P O <AG>7 =757B3F3@53:3K3K3;FGP ? E


P "L Tes Kompetensi Subbab A
Tes Kompetensi Subbab B
'3@GE;3 63:G>G 47DB3@63@93@ 43:I3 97>A?43@9 53:3K3

.@FG= =G>;F ' $   ?3=3 <G?>3: 7>7=FDA@ K3@9 ?7D3?43F?7>3>G;EG3FG?76;G?
*3633I3>3436=7 B3D3
6;B7D4A>7:=3@363>3:$ 
3:>; 47D:;BAF7E;E 43:I3 ?76;G? F7DE74GF 363>3: 7F7D K3@9
.@FG==G>;F($?3=3<G?>3:7>7=FDA@K3@96;B7D4A>7:=3@ F7DE743DE3?B3;DG3@9>G3D3@9=3E3

363>3:$

*D;@E;BD7>3F;H;F3E!3>;>7A6;=7@3>E74393;BD;@E;BD7>3F;H;F3E

;>3@93@ =G3@FG? GF3?3 363>3: 4;>3@93@ =G3@FG? K3@9 =>3E;==3D7@3:3@K347D=3;F3@67@93@:G=G? :G=G?97D3=
?7@K3F3=3@ 47E3D 7@7D9; FAF3> 63>3? =G>;F 3FA?
 ;>3@93@ (7IFA@
!7D3=63@B7DE3?33@97D3=EG3FG47@63E3?363>3?
=G3@FG?AD4;F3>363>3:4;>3@93@=G3@FG?K3@9?7@K3F3=3@ E7?G3=7D3@9=335G3@;@7DE;3>

47E3D@K3?A?7@FG?EG6GF7>7=FDA@K3@947DAF3E;F7D:363B 
'7FA67K3@96;>3=G=3@63>3?B7D5A433@'AD>7K ';5:7>EA@
BADAE ;@F; 3FA?
 ;>3@93@ =G3@FG? EB;@ 363>3: 4;>3@93@ 363>3:67@93@53D3?7@9:;FG@9I3=FGK3@96;B7D>G=3@G@FG=
=G3@FG?K3@9?7@K3F3=3@3D3:B7DBGF3D3@7>7=FDA@F7D:363B ?7@53B3;<3D3=K3@9E3?3<;=33D3:53:3K3E73D3:67@93@3D3:
EG?4G@K3K3@963B3F?7@;?4G>=3@?A?7@?39@7F;=
97D3= 7F7D 63@ <;=3 53:3K3 F793= >GDGE 67@93@ 3D3: 7F7D


%3D7@3?7@GDGF>3D3@93@*3G>;F;63=4A>7:3637>7=FDA@K3@9 %7E;?BG>3@63D;B7D5A433@;FGF7D@K3F3I3=FGK3@96;B7D>G=3@
?7?;>;=;7?B3F4;>3@93@=G3@FG?K3@9E3?3
$;=33637>7=FDA@ E3?3E3<3
DF;@K3=757B3F3@53:3K3;FGF7F3B63@7F7DF;63=
=7F;9363>3?EG3FGAD4;F3>?3=34;>3@93@=G3@FG?7>7=FDA@ 363

B7DF3?363@=7F;933=3@E3?3

298 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Tes Kompetensi Subbab B Tes Kompetensi Subbab D

, 
-7D3E7>7?7@43=3D?A67D3FAD43F3@9=7@63>;) " $63@

3
,  B7@6;@9;@

4
,  
+73=FAD63K3D73=FADBDA6G=E;;EAFAB63@D73=FADB7@7>;F;3@

5
,  
3>3?4;63@9=76A=F7D3@D36;A;EAFAB6;>3=G=3@67@93@53D3
6
,  ?7@KG@F;==3@;EAFABD36;A3=F;8=763>3?FG4G:
;EAFABF7DE74GF

3
? =7?G6;3@ 6;F3@9=3B A>7: 67F7=FAD 6; >G3D FG4G: E7:;@993
4
 ? 6;B7DA>7:93?43D3@K3@9?7@G@<G==3@6;EFD;4GE;@K363>3?

.?GDF3:G@63@G?GDF3:G@
FG4G:

A. Pilihan Ganda A. Pilihan Ganda



5 
3 
6 
7
3 
4 
5 
7

5
6 
4 
5 
5
7 
7 
5

4 
3 
5 
3 
6 
6

7 
5 
4 
3
B. Soal Uraian B. Soal Uraian

B 5
7@93@?7?3EG==3@GD3@;G?=763>3?=AF3=F;?3:F7DFGFGB
 63@?7@K;?B3@@K3E7:;@993GD3@;G?F;63=?7@7D;?353:3K3

,P ? E 
 63D;>G3D
-7D@K3F3GD3@;G?F7F3B?7@G@<G==3@97<3>3D36;3E;



@7D9;;=3F;@F;363>3:7@7D9;K3@96;?;>;=;;@F;G@FG=?7@9;=3F
*

*   @G=>;63B7@KGEG@@K3
@7D9;;=3F;@;47D3E3>63D;?3EE3@G=>;63


,    K3@9:;>3@9=7F;=347D934G@9?7?47@FG=;@F;

 
$G?>3:7@7D9;6;=3>;I3=FG P =0:
3K3K3@96;:3E;>=3@ '0P =0
Bab 10 Fisika Inti dan Radioaktivitas *<3?
Tes Kompetensi Awal
Tes Kompetensi Fisika Semester 2

(A?AD3FA?363>3:@;>3;K3@9?7@G@<G==3@<G?>3:BDAFA@
A. Pilihan Ganda
3F3G7>7=FDA@63>3?3FA?@7FD3>E763@9=3@@A?AD?3EE3363>3:

6 
6 
5 
7
@;>3;K3@9?7@G@<G==3@<G?>3:BDAFA@63@@7GFDA@63>3?;@F;

6
4 
5 
3
3FA?


7 
3 
4 
7

*7>GDG:3@363>3:BDAE7EB7DG43:3@EG3FG;@F;3F3G?7@<36;

5 
6 
5
;@F;3FA?43DG


+73=E;@G=>;D?7DGB3=3@D73=E;K3@9?7>;43F=3@=A?BA@7@ B. Soal Uraian
;@F;3FA?E7:;@993?7@9:3E;>=3@;@F;43DGE763@9=3@D73=E;
%3D7@347D=3E53:3K3K3@9?7?3EG=;>G43@9B363=AF3=:3?B;D
=;?;3363>3:D73=E;K3@9:3@K3?7>;43F=3@7>7=FDA@K3@9363 6;E7D3B E7?BGD@3 ?7>3>G; 4747D3B3 =3>; B7?3@FG>3@ B363
B363=G>;F3FA?63@F;63=?7@9:3E;>=3@;@F;3FA?43DG
6;@6;@9 6;@6;@9=AF3=
7@93@67?;=;3@47D=3E53:3K3K3@9
?3EG==7>G43@9:3?B;DF;63==7>G3D>39;F7DB7D3@9=3B=3D7@3
Tes Kompetensi Subbab A
7@7D9;@K3:34;E6;E7D3B


87=@K3 ?3EE3 ;@F; 3FA? K3@9 F7D47@FG= >74;: D;@93@ 63D;

3
P ? E

?3EE3FAF3>@G=>7A@B7?47@FG=@K3;@;6;3=;43F=3@E7439;3@
4
  P O@?
?3EE3@G=>7A@47DG43:?7@<36;7@7D9;G@FG=?7?47@FG=;@F;


3
#   E?3 
O
 7/
4
   '7/ 
=9

3
#   E?3 
 '7/
4
'7/ Tes Kompetensi Akhir
5
'7/ A. Pilihan Ganda
Tes Kompetensi Subbab B
4
6 
4 
7

*3DF;=7>363>3:93??3

6 
3 
6 
3
*3DF;=7>363>3:BDAFA@

6 
7 
5 
4

* :3D; 
5 
6 
6 
5

  <3? 
7 
5 
6 
4

B. Soal Uraian

 P O

, ? E
Tes Kompetensi Subbab C 
 6

3
3>83 
P O(E
4
A=E;97@ 
3
 P O?
5
@7GFDA@ 4
,P ? E
6
93??3 5
P O<AG>7

@7D9;8;E;@K3363>3:   '7/ 6
P "L

@7D9;;=3F,;363>3: '7/

7/
@7D9;;=3F363>3:  '7/

@7D9;;=3F(363>3: '7/


@7D9;@K3363>3: '7/

Kunci Jawaban 299


Apendiks
Simbol-Simbol Matematika
  E3?367@93@ .  B7DG43:3@.
  F;63=E3?367@93@ .  @;>3;34EA>GF.
  :3?B;DE3?367@93@ $  $$O $O


  63>3?AD67   <G?>3:
  E743@6;@967@93@ >;?  >;?;F
  >74;:47E3D63D; *  * ?7@67=3F;@A>
  >74;:47E3DE3?367@93@ .
 FGDG@3@.F7D:363B*
  <3G:>74;:47E3D63D; *
  >74;:=75;> .
 FGDG@3@B3DE;3>.F7D:363B*
  >74;:=75;>E3?367@93@ *
  <3G:>74;:=75;>63D;   ;@F79D3>

Rumus Trigonometri

E;@    5AE   F3@   F3@ 



F3@ 
E75  
F3@   
5E5  
5AF    E;@  
5AE 5AE 
  
E;@   E;@  5AE 
  5AE F3@ 
5AE   5AE 
E;@    
 5AE 

5AE
 5AE

E;@  

Turunan Fungsi-Fungsi Tertentu

  67@93@  363>3:=A@EF3@F3  F3@  *   E75   *


* *
  * $   $* $
 *  *
* *
 E;@  *   5AE  *  >@ * 
* * *
 5AE  * 
 E;@  *
*

Rumus-Rumus Integrasi

 *  *  *  * *
*


 **   *  5AE **   E;@ *
* $ 
 E;@ ** 
 5AE *
$
 * *   $  $ 



 * *   >@ *

300 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Satuan-Satuan Dasar
*3@<3@9 '7F7D ? 363>3: <3D3= K3@9 6;F7?BG: DGE ?B7D7363>3:3DGEB3636G3=3I3F
A>7:53:3K36;DG3@9H3=G?63>3?I3=FG B3@<3@9 B3D3>7> K3@9 F7DB;E3: E7<3G:


E7=A@ ?7F7D63@?7@;?4G>=3@93K3?39@7F;=
03=FG ,7=A@E363>3:I3=FGK3@96;B7D>G=3@ B7DE3FG3@B3@<3@9E747E3DP O( ?
G@FG=


 E;=>GEB363D36;3E; -7?B7D3FGD %7>H;@%363>3: 
63D;F7?B7D3FGD
K3@947D:G4G@93@67@93@FD3@E;E;3@F3D3 F7D?A6;@3?;=3B363*( &"&% $* (
6G3 F;@9=3F :;B7D8;@ 67@93@ =73633@ #@F7@E;F3E 3@67>356363>3:;@F7@E;F3E53:3K3
63E3DB3633FA? E 53:3K3 63>3?3D3:F793=>GDGEB7D?G=33@47@63
'3EE3 %;>A9D3?=9363>3:?3EE3B363,F3@63D :;F3?E7>G3E 
?B363F7?B7D3FGD
#@F7D@3E;A@3> G@FG= 4A4AF 63@ G=GD3@ 47=GB>3F;@G?67@93@F7=3@3@ 3F?
K3@96;E;?B3@6;,7HD7E*D3@5;E

Satuan-Satuan Turunan
!3K3 @7IFA@( ( =9? E "3?43F3@>;EFD;= A:?     / 
%7D<3@7D9; <AG>7$ $ ( ? %3B3E;F3E>;EFD;= 83D36     /
3K3 I3FF0 0 $ E '763@?39@7F F7E>3- - ( ?
D7=G7@E; :7DFL"L "L E >G=E?39@7F I747D04 04 - ?
'G3F3@>;EFD;= 5AG>G?4   E #@6G=F3@E; :7@DK" " $ 
*AF7@E;3>>;EFD;= HA>F/ / $ 

Data Terrestrial
*7D57B3F3@9D3H;F3E;  ? E -7=3@3@ =*3
'3EE34G?;  P =9  3F?
$3D; <3D;4G?;D3F3 D3F3 P ? '3EE3?A>3DG63D3 9 ?A>
 ?;> '3EE3<7@;EG63D3,-* G63D3 =9 ?
%757B3F3@>7B3E    P ? E %757B3F3@EG3D3,-*  ? E
%A@EF3@F3?3F3:3D; %0 ? %3>AD6;6;:3;D N 3F? =$ =9
,G:G63@F7=3@3@EF3@63D,-* %3>ADB7@9G3B3@3;D N 3F? '$ =9
-7?B7D3FGD  %
 3K3D3F3 D3F3K3@9F7D<36;B363 ?6;>G3D3F?AE87D4G?;B363<3D3=D3F3 D3F33@F3D34G?;63@?3F3:3D;

Data Astronomi
G?; G>3@
$3D3==74G>3@ P ? '3EE3 P =9
P ?;> $3D; <3D; P ?
$3D3==7?3F3:3D;D3F3 D3F3 P ? *7D;A67 :3D;
 . *7D57B3F3@9D3H;F3E;B363
%757B3F3@AD4;FD3F3 D3F3 P ? E B7D?G=33@ ? E
'3F3:3D;
'3EE3 P =9
$3D; <3D; P ?
 BGE3F=7BGE3F

Apendiks 301
Konstanta Fisika
%A@EF3@F39D3H;F3E;
P O (? =9 *7D?;F;H;F3EDG3@9:3?B3 P O  (?
%757B3F3@53:3K3  P ? E *7D?734;>;F3EDG3@9:3?B3 P O( 
'G3F3@7>7=FDA@   P O  %A@EF3@F3*>3@5=  P O$E
%A@EF3@F3HA936DA   P B3DF;=7> ?A>   P O$E
%A@EF3@F393E   P O $ ?A>% '3EE37>7=FDA@ #7  P O =9
%A@EF3@F3A>FL?3@@ !  P O$ % '3EE3BDAFA@ #B P O=9
.@;F?3EE3F7DB36G +  P O9 '3EE3@7GFDA@ #@ P O=9
%A@EF3@F3AG>A?4 ! P (? 

Faktor-Faktor Konversi
'#' ++
=?  ?;> =9
9
?;>  =? FA@
=9 '9
?  K6 8F;@5; G  P O=9
;@5;5? =9 P G
8F ;@5; 5? E>G9 =9
K68F 5? =9P OE>G9
F3:G@53:3K3 5F3:G@ P
A

? G  '7/ 
    @?
++ '"+
-+ 9 5?
=9 ? =9 &
? 5?  9 5?>4 8F
=?  ?;> :3
;@5; 5? /
8FP O? ( >4 6K@7
? 8F >4(
:3 8F  =9 >4
#?;> :3 =? $''
(%-& *3 ( ?
? 5? 3F? =*3  43D
&
5? O? 3F? >4 ;@5; ??"9
93>& FADD ??"9 *3
93>CFBF AL ;@5; 43D =*3
;@5; 5? '* "
8F
;@5;&P 5? =0:'$
$,- =3> $
<3? ?7@;F=E &3F? $ =3>
:3D;<3?
 ?7@;F=E FG8F>4=3> $
F3:G@:3D; 'E 7/  P O $
G  '7/
),' 7D9 O$
=? <3? ? E  ?;> <3?
?;> <3?  ? E  =? <3? /
?;> <3? 8F E 63K3=G63 8F>4 E0
FG ?7@;F 0
--,'),'--, 0  P O63K3=G63 8F>4 E
D36  N
D36 N ' ',
N P OD36 ! O-
D7H ?7@;F  D36 E - !
D36 ED7H ?7@;F ('-$,".",+*&%
0 ?%FG;@5; <3?8FN
FG;@5; <3?8FN    0 ?%

302 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Senarai
A (&-,,(*3>3FB7@9G43:BA>3D;F3E=GFG4>;EFD;=B36397@7D3FAD

*-+)-+*/3DGE?7>;@9=3DK3@9F;?4G>B363>7?B7@93@ M
47E;>G@3=63>3?FD3@E8AD?3FAD
'%"+,*"$637D3:D36;3>6;E7=;F3DEG?47D>;EFD;=K3@9?3E;:
B 6;B7@93DG:;EG?47D>;EFD;=F7DE74GF

'!",&47@63K3@9?3?BG?7@K7D3B53:3K3 D36;3E;K3@9 N
63F3@9=7B363@K3

(&(*,(&4;>3@93@K3@9?7@G@<G==3@<G?>3:BDAFA@63>3?
D 3FA?

/ -*" (),"$ =7?3?BG3@ E74G3: >7@E3 G@FG= ?7?;E3:=3@ (&(* &++ 4;>3@93@ K3@9 ?7@G@<G==3@ <G?>3: BDAFA@
43K3@93@63D;6G3F;F;=K3@9F7DB;E3:E3FGE3?3>3;@B363<3D3=?;@;?G?
6;F3?43:<G?>3:@7GFDA@63>3?3FA?

$&++<G?>3:?3EE3K3@9:;>3@9=7F;=33FA?F7D47@FG=63D; P
@G=>7A@B7@KGEG@@K3

"%$,*"$43:3@K3@96;B3E3@96;3@F3D37>7=FDA63BAE;F;863@@793F;8 *&-$' -++EG3FGB7D?G=33@=:3K3>K3@96;93?43D=3@


B363=3B3E;FAD
G@FG=?7?B7D?G63:B7@;@<3G3@=73633@>;EFD;=6;637D3:F7DE74GF

"*$+"BDAE7EB7?47>A=3@3F3GB7@K743D3@=7F;=3?7>3>G;EG3FG *-, %(&'  F;F;= F;F;= B363 97>A?43@9 K3@9 ?7?;>;=;


57>3:E7:;@993?7@;?4G>=3@BA>397>3B F7D3@9
E;?B3@93@?3=E;?G?

(%*"++"BDAE7EB7?43F3E3@97F3D3@B36397>A?43@953:3K3
E K3@93D3:@K3F793=>GDGE67@93@57>3:

$(,(%"+,*"$97<3>3F7D>7B3E@K37>7=FDA@63D;3FA?B363>A93? R
K3@96;E;@3D;A>7:53:3K347D7@7D9;F;@99;

&"+".",+'=7?3?BG3@EG3FG47@63G@FG=?7?3@53D "+",*&%B7?3@53D3@97>A?43@97>7=FDA?39@7F;=K3@9
=3@97>A?43@97>7=FDA?39@7F;=
47D47@FG=B3@3E

'* ""$,"',"7@7D9;K3@96;4GFG:=3@=7F;=33FA?F7D47@FG=
"($,".",+BDAE7EF7DGD3;@K34747D3B3;@F;3FA?F7DF7@FG
E753D3EBA@F3@K3@96;;=GF;67@93@B7?3@53D3@B3DF;=7>3>8347F3
F 3F3G93??3

,&(* '97<3>3F;?4G>@K3B7?3@63@93@E7B7DF;3;D6;3F3E $+""+"D73=E;B7@9GD3;3@;@F;3FA?

F3@3:B7D?G=33@K3@9?7?;>;=;=7D3B3F3@G63D347D476367@93@ $+"-+"D73=E;B7@9934G@93@;@F;3FA?

=7D3B3F3@G63D3K3@93636;E7=;F3D@K3
%$+"B7?3@FG>3@

%-$+%"+,*"$43@K3=@K393D;E93K3>;EFD;=K3@9?7@7?4GEEG3FG *$+")&"+'B7DG43:3@K3@96;3>3?;A>7:?G=397>A?
>G3EB7D?G=33@
43@9B363E33F?7>;@F3E?;D;@963D;E3FG?76;G?=7?76;G?>3;@

(,('B3DF;=7>K3@9F;63=?7?;>;=;?3EE3
+(''+"B7D;EF;I3;=GF47D97F3D@K3EG3FG47@63K3@9?7?;>;=;
8D7=G7@E;3>3?;3:E3?367@93@47@63K3@947D97F3D

G
S
/ *$%"+,*"$ %4763BAF7@E;3>?3=E;?G?3@F3D3=GFG4
BAE;F;863@=GFG4@793F;8>;EFD;==7F;=3F;63=3633DGEK3@9?7@93>;D
"&)-% %(&' F;F;= F;F;=B36397>A?43@9K3@9?7?;>;=;
/(*',093K3K3@96;3>3?;A>7:?G3F3@47D97D3==7F;=3 E;?B3@93@?;@;?G?

47D36363>3??763@?39@7F;=
"'*&('($*(&,"$53:3K3K3@9:3@K3?7?;>;=;E3FGB3@<3@9
%(&'  *#%'97>A?43@9K3@997F3D3@@K3?7D3?43F 97>A?43@9

E;?B3@93@6;F;3BF;F;=?7@93>3?;B7DG43:3@F7DGE
(%'("=G?B3D3@=3I3FK3@9F7D>;>;FB363EG3FGB7?47@FG=
%(&' %$,*(& ',"$97>A?43@9K3@9EG?47D@K347DGB3 E;>;@67D

97F3D3@>;EFD;=3F3G97F3D3@?39@7F;=3F3G934G@93@=76G3@K3
('*3>3FB7?43@9=;F97>A?43@9B363EG3FGB7@7>;F;3@G@FG=
%(&' &$'"$97>A?43@9K3@9EG?47D@K347DGB397F3D3@ ?7@67F7=E;EG3FGA4<7=

?7=3@;=97F3D3@B3DF;=7>
)$,*-&!/B7@K743D3@ B7@9GDGF3@53:3K347D63E3D=3@
%(&' )*,"$%E;83F97>A?43@9K3@9?G@5G>B363B3DF;=7>
B3@<3@997>A?43@9K3@96;?;>;=;@K3

%(&'  +,+"('* 97>A?43@9 K3@9 97F3D3@@K3 F7F3B -)*)(+"+"B7@<G?>3:3@6G397>A?43@9

E;?B3@93@6;F;3BF;F;=E7>3>GF7F3B
T
I ' $"*"$F3@9=;3;DK3@947D8G@9E;G@FG=?7@993?43D=3@
'-$+"%$,*(& ',"$97<3>3F;?4G>@K3>;EFD;=63D;?763@ E;83F E;83FK3@96;?;>;=;97>A?43@9

?39@7F
*"','+",+;@F7@E;F3E4G@K;K3@93?E;:63B3F6;67@93D

',**'+" %(&' B7@<G?>3:3@6G397>A?43@93F3G>74;: (*("EA>7@A;63K3@96;47@FG=?7>;@9=3D

K3@9=A:7D7@
*'+(*&,(*3>3FB7@3;=3F3GB7@GDG@F793@93@>;EFD;=

+(,()3FA? 3FA?K3@9?7?;>;=;@A?AD3FA?E3?3
U
K %,*+('( *"3>3FG@FG=?7@993?43D=3@439;3@FG4G:63>3?
)+",+ $)+",(* =7?3?BG3@ EG3FG =3B3E;FAD G@FG= ?7>3>G;B7?3@833F3@97>A?43@9

?7?7DA>7:63@?7@K;?B3@?G3F3@>;EFD;=
W
)+",(*%$,*(%",=3B3E;FADK3@96;7>7=FD;=@K347DGB3>3DGF3@
=;?;3
$,- )*-! I3=FG K3@9 6;4GFG:=3@ A>7: EG3FG L3F G@FG=
)+",(*.*"%=3B3E;FADK3@9@;>3;@K363B3F6;G43: G43:
?7>GDG:?7@<36;E7F7@93:@K363D;=73633@3I3>

303
Indeks
 ;@F7D87D7@E;?;@;?G?  
>47DF;@EF7;@  ;EA>3FAD   
3?B7D7  ;EAFAB     
3@A67  
DF:GD"
A?BFA@ 

3DGE      
$3?7E>7D='3JI7>> 
 <3D3=3@F3D34;63@9   
4763BAF7@E;3>         <3D; <3D;A:D   
47@63:;F3?             <AG>7            
  
 
5AG>A?4  =3;63:"G@6  
=3;63:F3@93@=3@3@         
  
63K3      =3B3E;F3@E;    
63K3D36;3E;   =3B3E;F3E=3B3E;FAD      
6;8D3=E;       =3B3E;FAD    
6;8D3=E;97>A?43@9              
    
=3B3E;FAD7>7=FDA>;F 
7@7D9;FAF3>97>A?43@9  =3B3E;FAD=7B;@9E7<3<3D 
=3B3E;FAD=7DF3E 

=3B3E;FADE7D; 
83E7       =3B3E;FADH3D;347>  
83F3?AD93@3  =3FA67        
8D7=G7@E;      =757B3F3@EG6GF97F3D 
8D7=G7@E;97>A?43@9  =7B;@9E7<3<3D    
8D7=G7@E;EG6GF  =7D3@9=335G3@     
 

=7E7F3D33@?3EE37@7D9; 
93D;E@AD?3>   =;E;6;8D3=E;  
97>A?43@947D<3>3@  =A?GF3FAD    
97>A?43@94G@K;  =A@67@E3FAD  
97>A?43@97>7=FDA?39@7F;=  =A@6G=FAD      
97>A?43@9>A@9;FG6;@3>  =A@EF3@F3AG>A?4 
97>A?43@9?7=3@;=  =A@EF3@F36;7>7=FD;=  
97>A?43@9FD3@EH7DE3>  =A@EF3@F3&3B>357 
=A@EF3@F3*>3@5=       
=A@FD3=E;&AD7@FL 
;@67=E4;3E  =G3F4G@K;  
;@6G=E; 7>7=FDA?39@7F;=          =G?B3D3@BD;?7D         
        =G?B3D3@E7=G@67D         
;@6G=E;?39@7F;=           
            
        
;@6G=F3@E;             >3<G7@7D9;97>A?43@9 
      >3DGF3@ABF;=3=F;8 
;@6G=F3@E;6;D;         
;@6G=F3@E;6;D;EA>7@A;63  
;@6G=F3@E;E;>3@9       ?3EE36;3?   
;@6G=FAD             
            ?3EE3 7>7=FDA@         
;@8D3EA@;=    
;@F7@E;F3E      ?3EE3D7>3F;H;EF;= 
            ?763@>;EFD;=    
              
;@F7D87D7@E;67EFDG=F;8        
;@F7D87D7@E;=A@EFDG=F;8  ?763@?39@7F;=         
;@F7D87D7@E;?3=E;?G?                

304 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


            D73=E;7@6AF7D?;= 
    D73=E; 8;E;            
?7FA67      
?A67>3FA?A:D      D73=E;8GE;  
?A67>3FA?3>FA@   D73=FAD63K3  
?A67>3FA?7?A=D;FGE   D73=FAD @G=>;D           
?A67>3FA?+GF:7D8AD6       
?A67>3FA?-:A?EA@    D73=FADB7@7>;F;3@  
?A6G>GEG>=   D73=FADBDA6G=E;;EAFAB 
?A6G>GE2AG@9   D78>7=E;       
?A?7@FG?D7>3F;H;EF;=  
?A?7@FG?D7>3F;H;F3E  D78D3=E;      
?G3F3@>;EFD;=     D7>3F;H;F3E=:GEGE  
         D7EA@3@E;      
      
 DG3@9H3=G?     
@363      
 
@7GFDA@     E35:3D;?7F7D 
   E;?BG>         
 
(;7>EA:D    E;?BG>97>A?43@9    
@A?AD3FA?      E;@3D?A@A=DA?3F;=   
 E;@3D 1          
@A?AD?3EE3    E;EF7?0+  
  E;EF7?*0+  
@G=>;63    EA>7@A;63           
     
 EA@3D  
AD4;FEF3E;A@7D     EB7=FDG?           
AE;>AE=AB       
EB7=FDG?7?;E;   
 EF7B 6AI@    
B3@<3@9 97>A?43@9 67 DA9>;7        EF7B GB     
  EG6GF63F3@9  
B7>3K3@93@4G@K;     EG6GF83E7             
B7>GDG:3@       
 EG6GFB3@FG>  
B7D;A6797>A?43@9  EG6GFBA>3D;E3E; EG6GFD7IEF7D 
B7D?734;>;F3E    EG6GFE;?B3@967H;3E; 
B7D?G=33@!3GEE  EGB7DBAE;E;     
B7DGF97>A?43@9      
B;B3AD93@3      
BA>3D;?7F7D  F3@9=;D;3=  
BA>3D;E3E;   F793@93@4A>3= 43>;=          
      
BA>3D;E3FAD  F793@93@787=F;8      
BAEFG>3FA:D   F7AD;3FA?A:D   
BAEFG>3F;@EF7;@  F7F7E?;@K3=';>>;=3@   
BAF7@E;3>>;EFD;=     F;@99;@363 
    FADA;63          
BD;@E;B=7F;63=B3EF;3@"7;E7@47D9  FD3@E8AD?3E;!3>;>7A   
BD;@E;B*3G>;   FD3@E8AD?3E;=757B3F3@ 
BDAFA@                 FD3@E8AD?3E;&AD7@FL  
   FD3@E8AD?3FAD          


 G>FD3EA@;=  
D36;3E; 47@63 :;F3?           G>FD3EA@A9D38; 
 
D36;3E;F7D?3>        
D36;A3=F;H;F3E    HA>F          
D3@9=3;3@3DGE4A>3= 43>;=               
   HA>F?7F7D           
D3B3F?3EE3>;@73D 
D73=E;47D3@F3;  
D73=E;7=EAF7D?;=  I3=FGB3DG:   

Indeks 305
Daftar Pustaka

Allonso, M. dan Finn. 1980. Fundamental Physics, Vol 1and 2. New York: Addision-Wesley Publishing Company Inc.

Beiser, Arthur. 1983. Konsep Fisika Modern, Edisi Ketiga. Jakarta Pusat: Erlangga.

Biryam, M. 1992. Hukum-Hukum Kekekalan dalam Mekanika. Jakarta: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.

Bueche, Fredrick. 1982. Introduction to Physics for Scientist and Insights. New York: Grow Hill Book Company Inc.

Dorling Kindsley. 1995. Jendela IPTEK, seri 1–4. Jakarta: Balai Pustaka.

Giancoli, Douglas C. 2000. Physics, 3th Edition. USA: PrenticeHall International.

Grolier International Inc. 1995. Oxford Ensiklopedi Pelajar. Jakarta: Widyadara.

Haliday, D, R. Resnick, J. Waker. 2001. Fundamental of Physics Sixth Edition. USA: John Willey and Sons Inc.

Harsanto. 1980. Motor Bakar. Jakarta: Djambatan.

Hermawan Edi. 2004. Radar Atmosfer Khatulistiwa. Surakarta: Pabelan.

Hewwit, Paul G. 1993. Conceptual Physics, 6th Edition. USA: Harper Collins College Publisher.

Hewwit, Paul G. 1998. Conceptual Physics, 8th Edition. USA: Addison-Wesley Publishing Company Inc.

Jones, Edwin R. dan Richard L. Childers. 1993. Contemporary College Physics. USA: Addison-Wesley Publishing

Company, Inc.

Sears, F.W. et.al. 1993. University Physics. USA: Addison-Wesley Publishing Company Inc.

Tipler, Paul. 1998. Fisika untuk Sains dan Teknik, Jilid 1 (alih bahasa: Prasetyo dan Rahmad W. Adi). Jakarta: Erlangga.

Tipler, Paul. 2001. Fisika untuk Sains dan Teknik, Jilid 2 (alih bahasa: Bambang Soegijono). Jakarta: Erlangga.

Warlijo, Liek. 2003. Kamus Fisika, Cetakan Kedua. Jakarta: Balai Pustaka.

306 Mudah dan Aktif Belajar Fisika untuk Kelas XII


Diunduh dari BSE.Mahoni.com
ISBN 978-979-068-816-2 (No. Jilid lengkap)
ISBN 978-979-068-931-2

Harga Eceran Tertinggi (HET) Rp.19.502,-

Anda mungkin juga menyukai