PIWULANG SERAT WULANGREH

PUPUH PANGKUR
Kelas 7

NUR LAILIYAH IMAWATI, S.Pd IKA WAHYUNINGRUM W,SE

(kelas 7A-E) (kelas 7F-J)
 KOMPETENSI DASAR DAN INDIKATOR

3.2 Menelaah teks Piwulang Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

•Mengartikan kata-kata yang dianggap sulit yang terdapat dalam teks piwulang
serat Wulangreh Pupuh Pangkur.
•Mengajukan dan menjawab pertanyaan tentang isi teks piwulang serat Wulangreh
PupuhPangkur .
•Menuliskan isi teks piwulang serat Wulangreh Pupuh Pangkur.

4.2 Menanggapan isi teks Piwulang Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

•Menulis pokok-pokok isi teks Piwulang Serat Wulangreh Pupuh Pangkur
•Menyampaikan pokok-pokok isi teks Piwulang Serat Wulangreh Pupuh Pangkur
•Menanggapani isi teks Piwulang Serat Wulangreh Pupuh Pangkur
 tembang
gedhe

tembang Tembang tembang

dolanan tengahan
Jawa
tembang
cilik
utawa
macapat
 • Kidung
Tembang • Kusumastuti
•
gedhe •
Pamularsih
Minta Jiwa

Tembang • Girisa,
• Wirangrong
tengahan • Jurudemung

• Pangkur
Tembang • Mijil
macapat •
•
Asmaradana
gambuh

Tembang •Jaranan
•Cublak-cublak Suweng
macapat •Suwe Ora Jamu
Tembang macapat cacahe ana 11:
1.Mijil
2.Kinanthi
3.Sinom
4.Asmaradana
5.Dhandhanggula
6.Gambuh
7.Pangkur
8.Durma
9.Maskumambang
10.Megatruh
11.Pocung
 Paugeran tembang macapat

• Cacahing gatra(larik) saben sapada(bait)

Guru gatra

• Cacahing wanda(suku kata)saben

Guru sagatra
wilangan

• Tibaning swara vokal ing pungkasaning

Guru lagu gatra
Paugeran utawa pathokane tembang Pangkur yaiku :

•guru gatrane tembang pangkur iku ana 7.

•guru wilangane tembang pangkur yaiku : 8,11,8,7,12,8,8.
•guru lagune tembang pangkur yaiku : a, i,, u, a, u, a, i.
•Tembang pangkur iku awatak sereng, kereng, nepsu,
antepan ati lan gagah.
Piwulang ing Pupuh Pangkur

Isine Pupuh Pangkur ing Serat

Wulangreh yaiku :
Bab tata krama
Mbedakake ala lan becik
Cara ndeleng watake manungsa
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 1 )
Tegese tembung :
Kang sekar pangkur winarna
lelabuhan kang kanggo wong ngaurip
1.Sekar : tembang
ala lan becik puniku
2.Winarna : rupane,wujude
prayoga kawruhana
3.Lelabuhan : jasa,kabecikan,pengabdian
adat waton puniku dipun kadulu
4.Prayoga : luwih becik
Miwah ta ing tata karma
5.Kawruhana : ngertenana
den kaesthi siyang ratri.
6.Adat : tata cara kang lumrah
7.Waton :pathokan,paugeran
Terjemahan bebas mawa basa jawa :
8.Kadulu : dideleng,diweruh
Piwulang kang kaemot mawa tembang pangkur,
9.Miwah : lan,tur,meneh,karo
prayogane kok mangerteni, bab pangabdian
10.Den kaesthi : maksud,karep,niyat,kang
marang panguripan, bab apik lan ala perlu
dituju
dimangerteni uga, perlu uga dimangerteni adat
11.Siyang ratri : awan wengi
lan aturan, saben dinane aja padha nglalekake
tata krama, awan lan bengi.
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 2 )
Deduga lawan prayoga
Tegese tembung :
myang watara reringa aywa lali
iku parabot satuhu,tan kena tininggala
1. Deduga : duga-duga,pangira
tangi lungguh angadeg tuwin lumaku
2. Myang : menyang
angucap meneng myang nendra
3. Watara : kira-kira
duga-duga aja kari.
4. Reringa : kanthi ngati-ati
5. Aywa lali : aja lali
Terjemahan bebas mawa basa jawa :
6. Parabot : piranti, alat
Aja padha nglalekake, akeh sithik padha
7. Satuhu : tenan,perlu
jubriya, amarga iki kabeh ora kena
8. Tan kena : ora kena
dilalekake,embuh iku nalika isih melek,
9. Tininggala : ditinggal
lungguhan,tangi,turu,mlaku,meneng,
10.Nendra : turu
ngomong,lan nalika turu, kabeh iku aja nganti
nglalekake nalar lan pikiran .
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 3 )

Miwah ta sabarang karya

ing prakara gedhe kalawan cilik
papat iku datan kantun Tegese tembung :
kanggo sadina-dina
rina wengi neng praja miwah ing dhusun 1.Sabarang karya : sembarang gawe
kabeh kang padha ambegan 2.Prakara : masalah,urusan
papat iku aja lali. 3.Kalawan : lan
4.Kantun : keri
Terjemahan bebas mawa basa jawa : 5.Praja : kutha
Mangkono iku dadi lelimbangan perkara papat ing 6.Miwah : lan
prakara gedhe lan cilik aja nganti kolalekake,kudu
dilakoni saben dinane, awan lan bengi,ing kutha lan
ing desa, kabeh iku kanggo manungsa kang duweni
napas/urip.
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 4 )

Kalamun ana manungsa Tegese tembung :

tan anganggo ing duga lan prayogi
iku watake tan patut 1. Kalamun : lamun,yen
awor lawan wong kathah 2. Tan patut : ora pantes
degsura ndaludur tan wruh ing edur 3. Degsura : kurang ajar,jahat
aja sira pedhak - pedhak 4. Ndalulur : terus nekad
nora wurung neniwasi. 5. Tan wruh : ora weruh
6. Edur : ala
Terjemahan bebas mawa basa jawa : 7. Pedhak-pedhak : cedhak-cedhak
Upama ana manungsa kang nglalekake 8. Ora wurung : bakal,arep,sida
nalar/pikiran, iku ora becik utawa ora patut ngumpul 9. Neniwasi:ora
marang wong akeh kang becik nalare, aja kok kebeneran,ngrugekake,mbebaya
cedhaki wong sing ora ngerti adat lan kang mung ni
manut kekarepane dhewe, wong kang kaya
mangkono iku bakal gawa karusakan.
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 5 )

Pan wus watake manungsa,

pan ketemu ing laku lawan linggih
solah muna muninipun Tegese tembung :
pan dadi panengeran
ingkang pinter kang podho miwah kang luhung 1.Pan wus : pancen wis
kang sugih lan kang melarat 2.Muna muninipun : omongane
tanapi manungsa singgih. 3.Panengeran : tetenger,tandha
4.Luhung : dhuwur,linuwih
Terjemahan bebas mawa basa jawa : 5.Tanapi : lan,uga, ananging
Titikane tindak tanduk utawa perilaku iku bisa dingingeti 6.Singgih : inggih,iya
lumantar carane mlaku lan lungguh, tindak tanduke lan
cara ngomonge,sanajan wong mau ora pinter utawa
bodho,duweni drajat dhuwur utawa cendhek, sugih lan
miskin/mlarat.
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 6 )

Ulama miwah maksiyat

wong kang kendel tanapi wong kang jirih Tembung angel :
durjana bebotoh kaum
lanang wadon pan padha 1.Ulama : pinter babagan
panitike manungsa matege wewategipun agama
apa dene wong kang nyata
ing pangrawuh kang wus pasthi
2.Maksiyat : nerak angger-
anggering agama
Terjemahan bebas mawa basa jawa : 3.Jirih : wedi
Ulama utawa wong nakal/jahat, embuh iku kang 4.Durjana : maling
wani utawa kang jirih, tukang colong 5.Botoh : seneng main
jupuk/maling apadene bebotoh, lanang utawa
wadon kabeh duweni watak lan titikan/ciri kang
padha.
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 7 )

Tinitik ing solah muna

lawan malih ing laku lawan linggih
iku panengeran agung Tegese tembung :
winawas ginrahita
pramilane ing wong kuna-kuna iku 1.Tinitik solah : dititeni saka solah
yen amawas ing sujalma
datan amindho gaweni.
2.Muna : muna-muni, omongan
3.Panengeran : titikan,tandha
Terjemahan bebas mawa basa jawa : 4.Winawas : diwawas, ditonton,
Iku kabeh bisa katon saka tindak-tanduke, cara dideleng
ngomonge, mlaku, lan lungguhe. Iku titikan/ciri
kang gampang dingerteni lan dirasakake.
Mulane wong kuna utawa wong biyen arang
banget salah manawa mbiji wong liya.
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur
( Pada 8 )
Ginulang sadina-dina
wewekane ing basa lan basuki
ing jubriya-kibiripun
sumungah lan sesongaran
mung sumendhe sakarsanira Hyang Agung
ujar sirik kang rineksa
kautaman ulah wadi.
Terjemahan bebas mawa basa jawa :
Kabeh iku diupaya/dilakoni saben dinane
supayane anggone ujar becik kaprungu,
laku kang ora becik disingkiri, ora duweni
tindak-tanduk kang ala, kabeh iku mung
pasrah marang Gusti, tansah njaga ujar kang
ora becik.
Tegese tembung :
1.Ginulang : diwulang,
digulawenthah, didhidhik
2.Wewekane : ngati-ati, prayitna
3.Basuki : slamet, rahayu, widada
4.Jubriya : sujana, ora pati percaya
5.Kibir : banget ngendel-endelake
kaluwihane, mesthekake yen mesthi
menang
6.Sesongaran : gumedhe, sugih
omong kang ora ana nyatane
7.Sirik : emoh, ora gelem, suthik, ora
patut
8.Rineksa : dirumat
9.Wadi : rahasia, barang dikeker ora
diwedharake marang liyan.
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 9 )
Tegese tembung :
Masa mengko mapan arang
kang katemu ing basa kang basuki
1.Dhengki : meri marang kabegjane
ingkang lumrah wong puniku
liyan, ora seneng yen liyan oleh
dhengki srei lan dora
kabegjan
iren meren dahwen panasten kumingsun
2.Srei : drengki, meri, kumudu-kudu
opene nora prasaja
njaluk menang
jahil methakil bakiwit
3.Dora : goroh
4.Iren : iri, meri
Terjemahan bebas mawa basa jawa :
5.Panastene : seneng manasi liyan
Ing mangsa saiki, angel banget nemokake tindak
amerga kemeren
tanduk kang utama/apik. Umume manungsa ing
6.Jahil : seneng maeka liyan
jaman saiki padha dhengki, srakah/tamak,
7.Methakil : sugih reka ala
seneng ngapusi/dora,kesed, seneng meri, seneng
8.Bakiwit : nakal, urik
maido wong liya, gumedhe,ora jujur,jahil,jubriya,
lan ora jujur/curang.
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 10 )

Alaning liyan den andhar

ing becike liya kang den simpeni
becike dhewe ginunggung
kinarya pasamuan Tegese tembung :
nora ngrasa alane dhewe ngandhukur
1.Den andhar : dicritakake klawan
wong mangkono wewateknya
jlentreh
nora pantes den cedhaki.
2.Kinarya : digawe
Terjemahan bebas mawa basa jawa : 3.Pasamuan : paklumpukaning
Alaning wong liya dikandhakake marang wong wong-wong, pesta, pakumpulan
akeh, apike wong liya malah disimpen, 4.Ngendhukur : dhuwur, luhur
kaapikan/kaluwihane awake dhewe
dibombong/diagul-agulake ing ngarepe wong
akeh, ora ngrumangsani yen eleke awake dhewe
iku akeh matumpuk-tumpuk. Wong kang kaya
mangkono ora patut dicedhaki.
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 11 )

Iku wong durjana murka

nora nana mareme jroning ati
sabarang karepanipun
Tegese tembung :
sanadyan wus katekan,
arep maneh nora marem saya mbanjur
luwamah lawan amarah 1.Durjana : wong jahat
ku kang den tutwuri. 2.Luwamah : hawa nepsu
3.Amarah : nepsu, kanepson,
Terjemahan bebas mawa basa jawa :
muring
Wong kaya mangkono diarani penjahat kang
serakah, ora tau marem atine sanajan kabeh 4.Den tuti wuri : ditutake mburi
pepinginane wis bisa katurutan, niyat jahate
sansaya ndadra lan ora tau mandheg. Iku kabeh
mung nuruti hawa nepsu lamawah/srakah lan
amarah,seneng nesu/ gampang muntab.
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 12 )

Ing sabarang solah tingkah

ing pangucap tanapi nyang alinggih
tan suka sor ambegipun
Tegese tembung :
pan lumuh kaungkulan
ing sujalma pangrasane dhewekipun
1.Tan suka : ora seneng
tan ana kang madhanana
2.Sor : asor, cendhek
angrasa luhur pribadi.
3.Ambegipun : watakipun
4.Lumuh : sungkan (suthik)
Terjemahan bebas mawa basa jawa :
tumandang, emoh miturut
Kabeh tindak tanduke, nalika ngomong lan
nalika lungguh, kekarepane ora gelem
dikalahake dening wong liya, ora seneng yen
dipadhani wong liya, djeweke ngrumangsani
onjo/luwih dhewe tinimbang liyane.
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 13 )

Aja nedya katempelan

watek ingkang tan becik tinutwuri
watek rusuh nora urus
tunggal lawan manungsa Tegese tembung :
dipun sami anglabuhi kang apatut
parapan dadi tuladha 1.Nedya : arep, karep, kepengin
tinula mring wong kang becik 2.Tinutwuri : ditutake wuri (mburi)
3.Rusuh nora urus : ora nganggo
Terjemahan bebas mawa basa jawa :
tatanan, ora tata
Aja nganti kowe kapatrapan/kapanggonan samubarang
kan ora pantes, amarga tindak tanduk kang angkara
murka lan jahat kaya mangkono ora patut diduweki
manungsa. Mulane tindak tanduk sing becik saengga dadi
tuladha lan panutan ing tembe mburi.
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur
( Pada 14 )
Aja lunyu lumur genjah
angrong prasanakan nyumur gumuling
ambubuti arit puniku
watak kang tan raharja
pan wong lunyu nora kena dipun enut
monyar manyir tan antepan
dela lemeran puniku
Terjemahan bebas mawa basa jawa :
Dadi manungsa aja seneng ngenggoni watak
munafik, seneng goroh,lamis lambene ing
pasamuan, amarga watak kang kaya mangkono iku
ora bakal nylametake jiwa ragamu, watak kang kaya
mangkono aja ditiru, seneng mencla-mencle
tetembungane ora maton,watake lemer ngegilane
ngaurip lan ora patut seduluran ing masyarakat.
Tegese tembung :
1.Lunyu : mencla-mencle, ora kena
digugu
2.Lumur : gelas pangomben
3.Genjah : ora antepan, ora kena
dipercaya
4.Angrong prasanakan : ngrusak
paseduluran
5.Nyumur gumuling : ngandharake
kanthi jlentreh alane liyan
6.Ambuntut arit : apik ngarep ala
mburine
7.Monyar-manyir : ora antepan
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 15 )

Para penginan tegesnya

genjah iku cak-cekan barang kardi Tegese tembung :
angrong pasanak liripun
karem ulah miruda 1.Penginan : pepenginan
mring rabine sadulur miwah bebatur 2.Cak-cegan : seneng melik
tuwin sanak prasanakan 3.Liripun : upamane
sok senenga den ramuhi. 4.Karen : seneng
5.Ulah miruda : minggat
Terjemahan bebas mawa basa jawa : 6.Den ramuhi : dipotha-potha,
Manawa duweni pepenginan kudu kelakon lan dirujag, ruda peksa
seneng melik duweking liyan, seneng
ngomong elek, gampang kapincut bojone
liyan. Kabeh iku kumudu-kudu kalakon.
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 16 )

Nyumur guling linira

ambelawah datan duwe wewadi
nora kene rubung-rubung
wadine kang den umbar
mbuntut arit punika pracekanipun
apener neng pangarepan
nggarathel dumunung wuri.
Terjemahan bebas mawa basa jawa :
Nyumur gumuling tegese wong kang bisa nyimpen wadi
(rahasia), manawa kaprungu kabar kang durung mesthi
benere, cepet-cepet dipun sebar/ dikandhakake marang
liyan, tembunge manis sangarepe wonge nanging
nggrundel/ngrasani ing tembe mburi manawa ora ana
wonge.
Tegese tembung :
1.Ambelawah : ora katutupan, cetha
wela-wela
2.Wewadi : rahasia, ala
3.Pracekanipun : pangothak-athike
4.Apener : bener, apik, pantes, pas
5.Nggarathel : usil banget tangane,
seneng methik tanduran, maeka
utawa gawe kapitunane liyan.
 Cakepan Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

( Pada 17 )

Sabarang kang dipun ucap

Tegese tembung :
nora wurung amrih oleh pribadi
iku lelabuhan atut
aja nedya anulad 1.Olehe pribadi : nguntungake
ing wateke kangnem prakara punika awake dhewe
kang sayogya ngupayaa 2.Anulad : niru
anglir mastimbul ing warih. 3.Kang nem : sing enem
4.Sayogya : becike
Terjemahan bebas mawa basa jawa : 5.Anglir : niru
Kabeh sing diomongake mung kanggo kepentingane 6.Mas timbul ing warih =
awake dhewe. Kabeh iku dudu tindak-tanduk kang
(Sasmita tembang
becik. Aja niru sipat nem ing dhuwur mau, prayogane
Maskumambang) timbul
tumindak kaya dene emas kang tumimbul ing dhuwur
banyu. Yen kaya mangkono iku luwih mupangat marang kemambang, warih : banyu.
wong akeh. Kanggo tembang candhake, dilambangake
kanthi tembang mas, yaiku tembang maskumambang.