Falsafah Ajaran Hidup Jawa memiliki tiga aras dasar utama.Yaitu: aras sadar
ber-Tuhan, aras kesadaran semesta dan aras keberadaban manusia. Aras
keberadaban manusia implementasinya dalam ujud budi pekerti luhur. Maka di
dalam Falsafah Ajaran Hidup Jawa ada ajaran keutamaan hidup yang
diistilahkan dalam bahasa Jawa sebagai piwulang (wewarah) kautaman.Secara
alamiah manusia sudah terbekali kemampuan untuk membedakan perbuatan
benar dan salah serta perbuatan baik dan buruk.
Maka peranan Piwulang Kautaman adalah upaya pembelajaran untuk
mempertajam kemampuan tersebut serta mengajarkan kepada manusia untuk
selalu memilih perbuatan yang benar dan baik menjauhi yang salah dan
buruk.Namun demikian, pemilihan yang benar dan baik saja tidaklah cukup untuk
memandu setiap individu dalam berintegrasi dalam kehidupan bersama atau
bermasyarakat.
Oleh karena itu, dalam Piwulang Kautaman juga diajarkan pengenalan budi luhur
dan budi asor dimana pilihan manusia hendaknya kepada budi luhur. Dengan
demikian setiap individu atau person menjadi terpandu untuk selalu menjalani
hidup bermasyarakat secara benar, baik dan pener (tepat, pas).Cukup banyak
piwulang kautaman dalam ajaran hidup cara Jawa.
Ada yang berupa tembang-tembang sebagaimana Wulangreh, Wedhatama,
Tripama, dll. Ada pula yang berupa sesanti atau unen-unen yang mengandung
pengertian luas dan mendalam tentang makna budi luhur.Misalnya : tepa selira
dan mulat sarira, mikul dhuwur mendhem jero, dan alon-alon waton
kelakon.Filosofi yang ada dibalik kalimat sesanti atau unen-unen tersebut tidak
cukup sekedar dipahami dengan menterjemahkan makna kata-kata dalam
kalimat tersebut.Oleh karena itu sering terjadi ”salah mengerti” dari para pihak
yang bukan Jawa. Juga oleh kebanyakan orang Jawa sendiri.
Akibatnya ada anggapan bahwa sesanti dan unen-unen Jawa sebagai anti-logis
atau dianggap bertentangan dengan logika umum. Akibat selanjutnya berupa
kemalasan orang Jawa sendiri untuk mendalami makna sesanti dan unen-unen
yang ada pada khasanah budaya dan peradabannya.Namun kemudian, sesanti
dan unen-unen tersebut dijadikan olok-olok dalam kehidupan masyarakat.
Mulat sarira dan tepa selira diartikan bahwa Jawa sangat toleran dengan
perbuatan KKN yang dilakukan kerabat dan golongannya.Mikul dhuwur
mendhem jero dimaknai untuk tidak mengadili orangtua dan pemimpin yang
bersalah. Alon-alon waton kelakon dianggap mengajarkan kemalasan.Padahal
ajaran sesungguhnya dari sesanti dan unen-unen tersebut adalah pembekalan
watak bagi setiap individu untuk hidup bersama atau bermasyarakat. Tujuan
utamanya adalah terbangunnya kehidupan bersama yang rukun, dami dan
sejahtera. Bukan sebagai dalil pembenar perbuatan salah, buruk dan tergolong
budi asor.
Makna dari mulat sarira dan tepa selira adalah untuk selalu mengoperasionalkan
rasa pangrasa dalam bergaul dengan orang lain. Mulat sarira, mengajarkan
untuk selalu instropeksi akan diri sendiri.
”Aku ini apa? Aku ini siapa? Aku ini akan kemana? Aku ini mengapa ada?”
Kesadaran untuk selalu instropeksi pada diri sendiri akan melahirkan watak tepa
selira, berempati secara terus menerus kepada sesama umat manusia.
Kebebasan individu akan berakhir ketika individu yang lain juga berkehendak
atau merasa bebas. Maka pemahaman mulat sarira dan tepa selira merupakan
bekal kepada setiap individu yang mencitakan kebebasan dalam hidup bersama-
sama, bukan?
Mikul dhuwur mendhem jero, meskipun dimaksudkan untuk selalu menghormat
kepada orangtua dan pemimpin, namun tidak membutakan diri untuk menilai
perbuatan orangtua dan pemimpin. Karena yang tua dan pemimpin juga memiliki
kewajiban yang sama untuk selalu melakukan perbuatan yang benar, baik dan
pener. Justru yang tua dan pemimpin dituntut ”lebih” dalam mengaktualisasikan
budi pekerti luhur. Orangtua yang tidak memiliki budi luhur disebut tuwa tuwas lir
sepah samun. Orangtua yang tidak ada guna dan makna sehingga tidak pantas
ditauladani.
Pemimpin yang tidak memiliki budi luhur juga bukan pemimpin.Alon-alon waton
kelakon, bukan ajaran untuk bermalas-malasan. Namun merupakan ajaran untuk
selalu mengoperasionalkan watak sabar, setia kepada cita-cita sambil menyadari
akan kapasitas diri.Contoh yang mudah dipahami ada dalam dunia pendidikan
tinggi.Normatif setiap mahasiswa untuk bisa menyelesaikan kuliah Strata I
dibutuhkan waktu 8 semester. Namun kapasitas setiap mahasiswa tidaklah
sama. Hanya sedikit yang memiliki kemampuan untuk selesai kuliah 8 semester
tersebut. Sedikit pula yang prestasinya cum-laude dan memuaskan. Rata-rata
biasa dan selesai kuliah lebih dari 8 semester. Dengan mengoperasionalkan
ajaran alon-alon waton kelakon, maka mahasiswa yang kapasitas
kemampuannya biasa-biasa akan selesai kuliah juga meskipun melebihi target
waktu 8 semester.
Makna positifnya mengajarkan kesabaran dan tidak putus asa ketika dirinya tidak
bisa seperti yang lain. Landasan falsafahnya, hidup bukanlah kompetisi tetapi
lebih mengutamakan kebersamaan.Banyak pula kita ketemukan Piwulang
Kautaman yang berupa nasehat atau pitutur yang jelas paparannya.
Sebagai contoh adalah sebagai berikut :“Ing samubarang gawe aja sok wani
mesthekake, awit akeh lelakon kang akeh banget sambekalane sing ora bisa
dinuga tumibane. Jer kaya unine pepenget, “menawa manungsa iku pancen
wajib ihtiyar, nanging pepesthene dumunung ing astane Pangeran Kang Maha
Wikan”.Mula ora samesthine yen manungsa iku nyumurupi bab-bab sing durung
kelakon. Saupama nyumurupana, prayoga aja diblakakake wong liya, awit
temahane mung bakal murihake bilahi.
Terjemahannya:“Dalam setiap perbuatan hendaknya jangan sok berani
memastikan, sebab banyak sambekala (halangan) yang tidak bisa diramal
datangnya pada “perjalanan hidup” (lelakon) manusia.
Sebagaimana disebut dalam kalimat peringatan “bahwa manusia itu memang
wajib berihtiar, namun kepastian berada pada kekuasaan Tuhan Yang Maha
Mengetahui”.
Maka sesungguhnya manusia itu tidak semestinya mengetahui sesuatu yang
belum terjadi. Seandainya mengetahui (kejadian yang akan datang), kurang baik
kalau diberitahukan kepada orang lain, karena akan mendatangkan bencana
(bilahi).”Piwulang Kautaman memiliki aras kuat pada kesadaran ber-Tuhan.Maka
sebagaimana pitutur diatas, ditabukan mencampuri “hak prerogatif Tuhan” dalam
menentukan dan memastikan kejadian yang belum terjadi.
NGELMU URIP (SAJATINING URIP)
Thursday, April 23, 2009, 10:36:00 AM | Herman Adriansyah
Ngelmu Urip #1
Anane tak wenehi irah-irahan ‘ngelmu urip' amarga ‘ngelmu Jawa' iku pancadane
babagan nglakoni urip tumraping manungsa ana ing ngalam donya.Fokus
utamane tumuju nglakoni urip sing bener, becik lan pener murih bisa ‘titis ing
pati'.‘Titis ing pati' iku ora ngrembuk suwarga lan neraka.Nanging luwih tumuju
bisowa ngulihake sakabehing ‘unsur-unsur' kang mangun wujuding ‘manungsa
urip' marang sumbere dhewe-dhewe kanthi sampurna.Sing saka unsur alam
(geni, lemah, angin, banyu) bali marang sumber-sumbere kang ‘azali'. Sing saka
cahya lan teja ya bali marang sumber azaline.Dene suksma (dzat urip, ruh) ya
bali marang Suksma Kawekas (Guruning Ngadadi, Dzat Sejatining Urip).
Wondene kang maune ‘wujud' ninggala jeneng kang becik kang bisa tinulad
dening turas (anak turune).Amarga piwulange ngenani ‘ngelmu urip', mulane
piwulang Jawa luwih migatekake babagan urip bebarengan karo sakabehing
titah.Kanyatan kang ora bisa dibantah, menawa manungsa ora bisa urip ijen,
nanging kudu bebarengan karo manungsa liyane lan sakabehing titah kang
manggon ing alam donya (Ngarcapada) kene iki.Holistik, mangkono anggone
para ahli menehi tenger marang wawasan (falsafah) Jawa iki. Karepe, menawa
sakabehing ‘kang ana' ing alam semesta iki ana sesambungane sacara ‘kosmis-
magis'.Kang mangkene iki tumrape wong Jawa sejatine wis mbalung sungsum
dadi otot bayu. Karepe, wis dadi ‘naluri dasar' kanggone wong Jawa.Piwulang
Jawa kang wujud ngelmu lan laku tumangkare wiwit saka sumber asal biyen-
biyene nganti tumekane jaman saiki ora sarana anane ‘sistim pendidikan'.Mung
sarana gethok tular ing antarane ‘sesepuh' marang generasi bacute.Nanging
pilih-pilih marang sing bias ditulari kawruh. Mulane saya auwe saya tipis lan
terasing saka wong Jawa dhewe.Malah-malah saking ora ngertine lan kebacut
nyecep kawruh saka kabudayan lan peradaban saka manca banjur nganggep
ngelmu lan laku Jawa iku mung gegayutan karo olah kebatinan.Sing ekstrim
banjur ngarani yen klenik, tahayul lan gugon tuhon.Kemajuan jaman ing wektu iki
ndadekake manungsa mundhak pinter lan mulur nalare. Mula yen ngadhepi bab-
bab sing kurang ‘nalar' padha ora tertarik.Kabeh-kabeh dianggep kudu logika
penalaran kang klebu akal.Yen ora, dianggep omong kosong nggedebus adol
abab.Apamaneh tuntutan kanggo ‘survive' ing jaman saiki butuh ‘segala
daya'.Genahe, wektu iki ana ‘pergerakan' peradaban tumraping manungsa sak
jagad.Owah-owahan kang dumadi rikat banget lan akeh wong sing ‘bengong'
semlengeren ora gaduk nalare kanggo ‘memahami'.Sing operasional kari ‘naluri
defensif' supaya tetep ‘survive'.Kabeh butuh urip kang underane (manut
Wedhatama): kecukupan kebutuhan sandhang-pangan-papan (kerta utawa arta),
kajen keringan ing tengahing bebrayan (wirya) lan pinunjul ngelmu lan kawruhe
(winasis).Menawa salah siji bab tetelu mau ora diduweni banjur banget nisthane
kang diupamakake ‘luwih aji godhong jati aking'.Senajan diskripsi underane
kebutuhan urip wis cetha diterangake, nanging kanyatane ora saben uwong bisa
nggayuh kanthi sampurna.Ing tengahing masyarakat ana sing sugih pol ning ya
ana sing mlarat banget.Ana sing bisa dadi panutaning liyang (nggayuh kawiryan)
nanging ana sing dadi ‘memalaning bebrayan'.Ana sing pinter, nanging ya akeh
sing bodho lan bloon banget.Kabeh prabedaning manungsa sing siji lan liyane
kanyatane ana ing tenghing masyarakat. Mula ana ‘potensi ketegangan' kang ora
ana enteke.Mbok menawa bae sakabehing ajaran agama lan ideologi kang lair
ing donya iki salah siji tujuwane kanggo ngawekani murih rukune
manungsa.Potensi ketegangan diredam nganggo hukum negara, adat, ajaran
agama lan etika moral liyane. Semono uga ngelmu lan laku Jawa uga duwe
tujuwan kanggo gawe tata tentrem kerta raharjaning bebrayan.Mung bae, cara
Jawa iku lueih tumuju marang rekadaya nata ‘kesadaran' batine manungsa
katimbang gawe hukum-hukum kang ngatur tumindake saben manungsa ing
bebrayane.Ya kanggo nata ‘kesadaran' iku anane ngelmu lan laku ana ing
piwulang Jawa.Pitakone, apa ngelmu lan laku Jawa isih relevan kanggo
ngadhepi persoalan urip ing jaman globalisasi wektu iki ?Nilai-nilai budaya lan
peradabane manungsa pancen owah gingsir manut jaman kelakone. Ngelmu lan
laku kang ana ing piwulang Jawa wernane akeh lan duwe piguna dhewe-dhewe.
nanging umume, gunane kanggo kepentingan urip.Kamangka wateking
manungsa urip uga werna-werna.Ana sing ‘becik-bener-pener' kanggo
kepentingane urip bebarengan, nanging ya akeh sing ‘ala-salah-ngawur' sing
ngrusak bebrayan.Anehe, kok ngelmu lan laku kanggo kekarone ya ana kabeh
ing jagad Jawa. Kabeh pancadane kanggo sangu nglakoni urip.Kanthi mangkono
pancen rada abot angone arep njlentrehake bab sakabehing ngelmu lan laku
Jawa.Mulane, murih kepenake anggonku ngaturake ‘Ngelmu Urip' ing postingan
iki tak rujukake marang serat-serat kapujanggan kayadene Wulangreh,
Wedhatama, lan liya-liyane. Muga-muga Gusti Kang Murbeng Dumadi
ngeparengake.
Ngelmu Urip #2
Pancadane ‘Ngelmu Urip' iku ‘eling', yaiku eling marang ‘sejatining urip' utawa
‘hakekating urip' tumraping manungsa.Manungsa iku titah pinunjul katimbang
titah liyane.Pinunjule amarga kaparingan ‘perangkat urip' kang ana ing khasanah
Jawa disebut ‘cipta-rasa-karsa'. Tinengeran ana ing aksara Jawa:"ha-na-ca-ra-
ka" kang tegese ‘utusan' (hananira hananing Hyang) kang diparingi cipta (ca),
rasa (ra), lan karsa (ka).Ya peparing ‘cipta-rasa-karsa' iki kang mbedakake titah
manungsa karo titah liyane.Kang lumrah siklus urip kang dilakoni manungsa iku:-
‘ana (lair)- dadi momongan wong tuwane- dhiwasa (bisa golek pangan dhewe)-
kawin- duwe anak (momong)- ngentasake momongane- mati'.Siklus kang
mangkene iki ora ming tumrape manungsa, nanging titah-titah liyane iya duwe
siklus mangkene.Tegese, mung nglakoni naluri alamiah. Ora ngoperasionalake
perangkat urip peparinging Gusti Kang Maha Kuwasa kang njalari manungsa iku
disebut ‘titah utama'.Menawa miturut basa agama Islam manungsa iku
dipapanake (diposisikan) dadi ‘Kalifatullah fil ardhi', wakile utawa utusane Gusti
Allah neng ngalam donya.Nanging perlu dieling-eling menawa manungsa kang
bisa dadi utusan utawa wakile Gusti Allah iku cetha sing bisa ngoperasionalake
‘cipta-rasa-karsa'-ne kang jumbuh karo kersane Gusti Kang Murbeng
Dumadi.Dudu sing mung operasional naluri alamiahe kaya kang tak aturake ing
ndhuwur.Kanggo bisa operasionalake ‘cipta-rasa-karsa' dibutuhake ‘ngelmu' lan
‘laku'.Ngelmune kanggo mangerteni (memahami) babagan sejatining ‘cipta-rasa-
karsa' iku. Dene lakune kanggo mapanake pangerten ngelmu dadi watak-
wantu.Menawa dirembuk nganggo basa Inggris ‘watak-wantu' iku nglingkupi :-
knowledge,- attitude,- skill,- aptitude, lan- habit kang bisa disingkat KASAH.Ya
ing kene iki salah sijine cara kanggo mangerteni unen-unen "ngelmu iku
kelakone kanthi laku".Tegese: ngelmu iku bisa manjing dadi watak wantune
manungsa manawa dikantheni laku.Gandheng ‘cipta-rasa-karsa' iku manggone
ana ing manungsa urip, mula ngelmune ya ngelmu urip, lakune ya laku nglakoni
urip.Pitakonane, nek ana ‘ngelmu urip', mesthine ya ana ‘ngelmu mati'.Pancen
ya ana,yaiku ‘ngelmu-ngelmu' sing mentingake kanggo persiapan mati.
Sakabehing dayaning urip kanggo persiapan mati.Ana kang ‘tata lair', upamane
petungan kanggo nyukupi kebutuhane ahli waris njur numpuk bandha kang perlu
diwarisake.Ana kang ‘ranah kebatinan', umpamane ngelmu ‘mati sajroning urip'
kang pakertine (cara nglakoni) kanthi nglereni obahing ‘cipta-rasa-karsa'.Yaiku
tapa brata neng papan sepi nyingkir saka bebrayan (masyarakat).Ngelmu sing
kaya mangkono iku ora salah lan ora kleru.Amarga subyektif banget, kaitane
karo ‘persepsi' saben uwong babagan jejibahan urip kang beda-beda.Mulane
ana ing khasanah Jawa, iya ana ngelmu-ngelmu sing mentingake ‘persiapan
mati' iku.Nyuwun pangapunten, babagan ‘ngelmu mati' iki kareben diterangake
sedulur liya sing luwih nguwasani.Jujur bae, KSM ora pati mudheng. Ngelmu urip
iku ora mung ing babagan tata lair, nanging uga ana gegayutane karo
kebatinan.Amarga manut filosofi Jawa, ana gegayutan (hubungan) ‘kosmis-
magis' ing antarane jagad cilik (manungsa urip) karo jagad gedhe (alam
semesta).Pangertene ndudut saka ‘kawruh sangkan paraning dumadi'.Menawa
manungsa urip iku kawangun saka unsur telung perkara, yaiku: materi (bumi lan
langit), cahya lan teja, sarta suksma sejati (dzat urip, roh).Katelune unsur-unsur
iku asale saka ‘Guruning Ngadadi' kang uga disebut ‘Suksma Kawekas', kang
ora liya iya Gusti Kang Murbeng Dumadi sing dadi sesembahane sagunging titah
dumadi.Kanthi andaran kasebut ing nduwur, filosofi Jawa kanyatane kanthi cetha
wela-wela nerangake anane ‘Sesembahan' kang disebut ‘Gusti Kang Murbeng
Dumadi', ‘Hyang Agung", ‘Hyang Suksma Kawekas', ‘Guruning Ngadadi' lan
sebutan-sebutan liyane kang akeh banget cacahe.Panjenengane R. Ng.
Ranggawarsita ngumpulake sesebutan tumrap ‘Sesembahan' Jawa iku ana ing
seratane, ‘Paramayoga'.
Ngelmu Urip #3
Pokok baku dhedhasarane ‘ngelmu urip" iku ana 3 (telung) prekara :1)
kesadaran anane Sesembahan (keber-Tuhan-an,2) kesadaran kesemestaan
(hubungan kosmis-magis jagad cilik lan jagad gedhe),3) kesadaran kautamaning
urip (keberadaban).Katelune ora bisa mlaku dhewe-dhewe, nanging kudu nyawiji
dadi sawijining pangerten (kawruh). Lumrahe padha diarani ‘Kawruh
Kejawen'.Aturku ing ndhuwur iku minangka pambukaning pangerten menawa
‘Kawruh Kejawen' iku sawijining kawruh babagan ‘Sejatining Urip' utawa
‘Hakekating Urip'.Dudu ajaran agama, wong ora duwe ‘kitab suci' lan ‘nabi'
(utusan) kang piniji Gusti kanggo mulang-muruk manungsa kaya salumrahe
‘definisi' agama.Kawruh Kejawen pancadane saka olah ‘cipta-rasa-karsa' para
empu lan pujangga Jawa (para jenius Jawa) wiwit jaman prasejarah nganti
tumekaning peradaban lan kabudayan kang nga-Jawa.Ing kene banjur ana
sintesa, asimilasi lan hybrid ing antarane pangerten-pangerten Jawa karo nilai-
nilai budaya lan peradaban (klebu pangerten agama) sing tumeka ing tanah
Jawa. Senajan ana sinergi lan sinkretisme, nanging pokok baku pancadane
Kawruh Kejawen 3 (telung) perkara kasebut ing ndhuwur ora ilang lan kesilep,
amarga mapan manggon ana ing bab ‘sejatining urip'.Bisa uga, malah aweh
jembaring pangerten (melengkapi pemahaman) ajaran-ajaran agama. Nanging
perkara iki becike ora digawe rembuk, amarga njur mlebu ana ing ‘Ilmu
Perbandingan Agama' kaya kang diwulangake ing perguruan-perguruan
agama.Kang tak aturake mligi ‘konsep-konsep pandangan Jawa', supaya bisa
dimangerteni dening bebrayan masyarakat kareben ora ‘salah paham'.Ana ing
jagad ngelmune wong Jawa, ana kang disebut Kawruh Kasampurnan.Yaiku
sawijining ngelmu kanggo nggayuh kasampurnaning urip.Kang dikarepake ‘urip
sampurna' iku nglingkupi tata lair lan kebatinan.Ing tata lair wis kacetha kaya
kang disebut ing Wedhatama: "wirya arta tri winasis". Kajen keringan, cukup
sandhang pangan papan, lan pinunjul ing kapinterane.Dene ing babagan
‘kebatinan' sing dikarepake ‘urip sempurna' iku lamun bisa ‘titis ing pati'.Yaiku
bisa ngulihake (mbalekake) kanthi sampurna sakabehing ‘gadhuhan' marang
sing kagungan.Menawa wujude manungsa urip iku kedadeyan saka unsur-unsur:
bumi langit, cahya lan teja, sarta dzat urip (suksma, roh), sempurnane menawa
bisa ngulihake unsur-unsur mau marang sumbere dhewe-dhewe.Unsur materi
saka bumi lan langit sarta unsur cahya lan teja, bisa bali sampurna nalikane
manungsa mati (pishing raga lan suksma).Nanging baline dzat urip (roh,
suksma) marang Dzat Sejatining Urip, angel bisane sampurna.Manut keterangan
ing kawruh sangkan paran (Wedaran Sang Wiku), angel sampunane iku jalaran
‘dzat urip' wis suda kasuciane.Sudane amarga kawoworan rereged saka asiling
pakerti nalika nglakoni urip.Uga saka jalaran durung rampung anggone netepi
wajib nindakake sabda dhawuhing Gusti Kang Maha Kuwasa.Akeh-akehe padha
leren ana ing ‘alam pangrantunan' (suwarga pangrantunan).Utawa malah
kesasar ana ing alaming lelembut, alaming sato kewan, utawa kesangsang dadi
dhanyang neng kayu lan watu.Gandheng bisa sampurna lan orane ‘dzat urip'
(suksma) bali marang sumbere (Dzat Sejatining Urip, Suksma Kawekas,
Guruning Ngadadi) gumantung saka pakerti nalika nglakoni urip neng ngalam
donya, mula banjur ana paugeran-paugeran kang tumuju marang
kasampurnaning urip iku. Iya ing kene iki ‘ngelmu urip' kang dirembuk iki ana
tegese.
Ngelmu Urip #4
Menawa manungsa urip ijen, sejatine ora butuh ilmu lan ngelmu.Cukup naluri
alamiahe wae. Nanging nalika urip bebarengan karo manungsa liyane lan karo
titah dumadi liyane dibutuhake ilmu lan ngelmu.Dadine, ngelmu urip iku
lumakune kanggo nuntun manungsa nglakoni urip bebarengan ing ngalam
donya.Ilmu iku ngoperasionalake nalar utawa cipta, dene ngelmu sing
dioperasionalake cipta-rasa-karsa.Mula ya beda tatacarane ngudi antarane ilmu
lan ngelmu. Menawa ngudi ilmu iku lumrahe saka sekolahan lan pawiyatan-
pawiyatan, dene ngudi ngelmu ora cukup semono, nanging kudu disranani laku
murih bisa manjing ing sajroning batin.Ana ing khasanah Jawa kang luwih diudi
iku ‘ngelmu', mulane kadhang kala lumrahe wong Jawa iku sok diarani ‘bodho'
ana ing ‘ilmu pengetahuan'.Keladuking panganggep, Jawa iku kakehan klenik lan
gugon tuhon.Rumit, mbulet, angel dinalar, lan ora duwe ‘greget' pepinginan
marang kemajuwan.Sing diudi mung kasekten lan tapa brata.Panganggep sing
mangkono iku pancene ana alasane. Contone, bisa gawe candhi Borobudur
apadene Prambanan sing cetha butuh ilmu pengetahuan werna-werna tingkat
tinggi, nanging kanyatane ora marisake ilmu matematika, ilmu fisika, mekanika,
lan ilmu pengetahuan liyane.Kamangka lagi milih panggonan kanggo ngedegake
candhi-cndhi iku wae wis kabukten pener banget.Uga ing babagan kalender
(almanak) sing njlimet nganti bisa nemtokake wektu kang akurasine luar biasa,
nanging kok ora ana tinggalan bab angka-angka pangetunge.Manut ngendikane
para pakar, menawa ing bab petungan (ping, para, lan, suda, kuwadrat, lsp.)
wong Jawa nganggo cara ‘awangan'.Panemu mangkene iki bisa uga pancen
bener. Jalaran operasionale ‘cipta-rasa-karsa' iku mapan manggon ing ‘daya
spiritual' kang diduweni manungsa.Ora bisa ditulis kayadene ilmu-ilmune wong
Barat.Ora beda karo ilmu nalar, ngelmu ‘cipta-rasa-karsa' uga ana tataran
cendhek lan dhuwure.Ana manungsa kang nalare dhedhel sing bodhone ora
karu-karuwan, pijer nunggak sing sekolah.Semono uga ing bab ngelmu ‘cipta-
rasa-karsa' ya ana sing maju lan ana singsendhet ora mundhak babar bisan
senajan wis meguru neng pirang-pirang para sepuh.Malah-malah wis nglakoni
laku pirang-pirang werna uga ora ana kaundhakane.Akeh-akehe padha
nganggep menawa ngudi ngelmu ‘cipta-rasa-karsa' iku padha karo wong ngudi
ilmu pengetahuan.Bakune karep sing kenceng thok. Kamangka banget bedane.
Menawa ngudi ilmu sing dibutuhake pancen ‘kekarepan' utawa ‘cita-cita'
(semangat).Dene ngudi ngelmu sing dibutuhake malah menebake ‘kekarepan'
murih bisa ‘ênêng' lan ‘êning'.Bisane ‘ênêng' lan ‘êning' iku disranani ‘laku' lan
butuh ‘kas kang nyantosani setya budya pangekesing dur angkara' (niat kang
mantep nduweni budi luhur).Dadine, kang luwih dhisik kudu diduweni kanggo
ngudi ngelmu iku ‘budi luhur'.Ngudi ngelmu ora bisa menawa mung kanggo
‘pelarian' jalaran semplah kelangan semangat ngadhepi urip.Upamane, rekasa
golek pegaweyan (golek sandhang pangan) njur nekuni ‘ngelmu
kebatinan'.Panganggepe, nek wis nglakoni ‘lakubrata' werna-werna njur
gampang entuk pegaweyan utawa gampang rejekine. Modhel pelarian sing kaya
mangkene iki akeh banget tinemu ing tengahing bebrayan.Salah kaprah panemu
liyane, ‘ngelmu' iku bisa kanggo mrantasi pirang-pirang perkara. Ing antarane
kanggo nylametake dhiri saka tumindak salah lan ala.Upamane, murih ora kena
‘jerat hukum' sawise korupsi njur nglakoni ‘lakubrata' utawa golek ‘backing
spiritual' marang ‘sesepuh'.mBok menawa wae pancen ana kasekten-kasekten
sing bisa kanggo kepentingan kang mangkono. Nanging kasekten kang
mangkono iku dudu ‘ngelmu urip' kang ‘bener-becik-pener'.Ana ing Wedhatama,
kasekten jinis mangkono iku diarani ‘ngelmu karang'.Kekerane (kekuwatane)
saka asile kekarangan (bersekutu) karo bangsaning gaib.Ora rumasuk jroning
daging (ora manjing ing jroning batin).Ngibarate mung manggon ing kulit
kayadene boreh (wedhak pupur) alias apus-apus utawa palsu.Mula ora bisa
diandelake kanggo nglakoni urip kang ‘bener-becik-pener'.Ewa semono,
kanyatane ing tengahing bebrayan akeh pawongan kang bebudene seneng
golek gampang.Samubarang apa wae dianggep bisa diprantasi nganggo
kekuwatan spiritual silihan saka bangsaning gaib mau.
Ngelmu Urip #5
Budi Luhur minangka dhedhasarane ‘ngelmu urip'. Ajaran Jawa nduweni konsep
menawa urip bebarengan iku kudu tata (tertib), tentrem (aman tenteram), kerta
(makmur) lan raharja (sejahtera). Bisane wujud menawa para manungsane iku
nduweni budi luhur. Murih bisa duwe budi luhur kudu nyecep ‘piwulang
kautaman'.Apa wae sing diwulangake ing ‘piwulang kautaman' iku ngandhut
‘kawruh' lan ‘laku'. Tegese ora mung bisa ngerti bab kawruhe, nanging uga kudu
dilakoni apa kang diwulangake.Babon baku piwulang kautaman mulangake
kawruh murih manungsa padha ‘eling' marang kajatene. Yaiku titah kang
diparingi kaluwihan wujud ‘cipta-rasa-karsa'.Mula kaelingan sing ‘bener-becik-
pener' yaiku :1. Eling menawa dadi titahing Gusti (Sangkan Paran, Manunggaling
Kawula Gusti).2. Eling menawa dititahake manggon ing planet bumi kang ora ijen
anane, nanging minangka bagian cilik saka ‘alam semesta'. (Jumbuhing jagad
cilik lan jagad gedhe).3. Eling marang peparing ‘cipta-rasa-karsa' kang ukurane
manungsa kudu ‘beradab'.4. Eling manwa kudu tansah ngutamakake kerukunan
karo manungsa iyane lan titahe Gusti liyane.5. Eling menawa kudu tansah njaga
‘keselarasan' (kemarmonisan): melu memayu hayuning bawana.Dhasaring laku
diarani ‘Panca Brata', yaiku lakubrata kanggo nguripake (ngoperasionalake)
‘cipta-rasa-karsa', yaiku:1. Nglatih bisane nduweni watak ‘narima', disranani laku
kanthi ngengurangi mangan lan ngombe. Umpamane laku pasa, mutih, ngrowot
lan sapiturute. Bedane pasa ing laku Jawa karo pasa tumrape ibadah agama,
yaiku ana ing tujuwane. Nek pasa cara agama kanggo nggayuh suwarga, dene
pasa laku Jawa amung kanggo nglatih bisane duwe watak narima. Ewa semono,
kanyatane luwih abot syarat-syarate. Ing antarane, senajan bisa pasa sedina
nutug, nanging yen ing batin isih durung bisa nrimakake pangan lan ngombe
saanane nalika ‘buka' bakal njugarake gegayuhan. Ora bisa kanggonan watak
‘anarima'. Selagine kanggonan watak anarima wae ora bisa, lha kok kepingin
nggayuh suwarga mesthi tangeh lamun.2. Nglatih bisane tansah ‘eling', disranani
ngengurangi sare (turu). Syarate, anggone melek ora kena disambi apa wae.
Apamaneh dislamur nganggo dolanan kertu utawa jagongan gayeng karo para
kanca. Kang ditindakake, melek lan tansah eling marang kajatene manungsa.3.
Nglatih urip kang tata utawa tertib, disranani laku ngengurangi sanggama.
Nanging anggone ngurangi kudu kanthi pangerten babagan sanggama kang
sejatine. Yaiku pangerten sanggama kang gegandhengan karo ‘titising wiji' kang
mahanani ‘rasa sejati'. Yaiku ‘rasa nikmat mulya' kang ditampa manungsa nalika
dadi saranane Gusti nyipta manungsa anyar. Rasa nikmat mulyane sanggama
kang bisa nitisake wiji, dudu nikmat sanggama kang lumrah amung nuruti
derenging birahi. Kanthi mangkono, sing dikurangi iku sanggama kang mung
mburu kanikmataning birahi.4. Nglatih kesabaran, disranani kanthi laku ‘ora kena
nesu'. Mula kang becik iku laku: "ing siyang ratri tansah amamangun karyenak
tyasing sesama".5. Nglatih panalangsa utawa pasrah sakabehane marang Gusti
Kang Maha Kuwasa. Srana lakune ‘mbisu'. Nanging ora mung ora guneman
thok. Ing jroning batin tansah ngulati mobah-mosiking ati. Iya obah osiking ati iku
kang bisa uga mujudake wisik utawa dhawuhing Gusti marang kita sowang-
sowang (dhewe-dhewe). Bisane dimangerteni kudu dipêndêng utawa mêlêng
temenan. Mêndêng utawa mêlêng ora bisa kelakon yen sinambi ngendika utawa
omong-omong. Wohing pasrah iku antuk wisik utawa ‘sabda dhawuh' kang
nuntun marang bebener, kabecikan sing pener.
Ngelmu Urip #6
Filosofi Jawa mulangake menawa manungsa iku duwe sedulur-sedulur gaib kang
njangkungi uripe, yaiku:1 Sedulur Marmarti, kedadeyan saka rasa kumesaring ati
lan ngemar-emari awake biyung (ibu) nalika arep nglairake.2 Sedulur papat,
yaiku rohe kawah (ketuban), ari-ari, getih, lan puser.3 Sedulur tungal dina
kelairan, yaiku sakabehing anake titah dumadi kang bareng dina laire utawa
kedadeyane.Filosofi Jawa iki pancen akeh sing ora percaya apa maneh
mudheng karo karepe.Jalaran pancen arang kang kersa nerangake lan
njlentrehake kanthi wijang. Embuh marga ora ngerti apa pancen angel
dudutane.Kamangka sejatine baku banget kanggone ngelmu urip.Jalaran kanthi
cetha mulangake bab hubungan kosmis-magis antarane jagad cilik (manungsa)
karo jagad gedhe (alam semesta).Sedulur marmarti maringi pangerten bab
sesambungan lair batine anak karo biyung kandhunge munggahe marang para
leluhure.Sedulur papat (kalima pancer) nerangake menawa roh (suksma)-ne
manungsa iku ‘wujud hubungan inti-plasma'.Pancer sing dadi ‘inti', dene sedulur
papat ‘plasma'-ne.Dene anane sedulur tunggal dina kelairan, mulangake
menawa sakabehing kang ana ing alam semesta iki ‘manunggal'.Miturut
Kejawen, alam donya (ngarcapada) kang dipanggoni manungsa urip iki sejatine
phase lanjutane alam kandhutane biyung.Nalika ing jero kandhutan, sing
ngreksa urip lan dadi piranti sesambungane janin karo anggane biyung wujud
‘kawah, ari-ari, getih lan puser', mula nalika urip ing ngarcapada iya rohe ‘kawah,
ari-ari, getih lan puser' sing ngreksa lan dadi ‘tali gaibe' manungsa urip karo alam
ngarcapada (donya).Anane sedulur tunggal dina kelairan nerangake bab
‘panunggalan', sakabehing kang gumelar ing jagad iki miturut kepercayaan Jawa,
manunggal utawa nyawiji.Kawangun kanthi hubungan kosmis-magis ‘inti-
plasma': "Manunggaling Kawula Gusti". Kawula plasma, dene Gusti
(Sesembahan) minangka ‘inti'. Sesembahan iku ora mung duwekke manungsa,
nanging uga sesembahane sakabehing titah dumadi.Mula konsep Jawa
nyedulurake sakabehing ‘titah'.Ora ana memungsuhan ing antarane titah. Kabeh
duwe kewajiban ‘nyangga' maujude panunggalan.Gandheng kapercayaan anane
sedulur gaib tumraping manungsa iku banget kanggone ngelmu urip, mula ana
ritual Jawa kang khusus kanggo ‘memule' anane sedulur gaib iku. Memule dudu
pekerti nyembah, nanging mung mulyakake lan ngelingi anane.Yaiku eling
marang ‘hubungan gaib' dhirine manungsa karo alam semesta sak isine.
Suksmane manungsa ora mung nguripi, nanging uga ngreksa lan ‘adeg'
sesambungan karo suksmane sakabehing titah dumadi liyane.Bisa uga
pangerten iki ora nyambung karo ajaran agama. Mula banjur akeh kang ora
mathuk lan keladuke malah nganggep menawa memule sedulur gaib dianggep
bersekutu karo setan.Ya sumangga wae, pancen kapercayan Jawa ngono
anane. Dipercaya kena, ora percaya inggih kenging kemawon. Dilaras lan dinalar
dhewe-dhewe sing kepenak wae.Ritual utawa laku kanggo memule sedulur gaib
werna-werna. Gumantung marang abot enthenge jejibahan uripe dhewe-
dhewe.Sing kuwagang lan duwe penggayuh dhuwur mesthine ya nganggo laku
sing abot.Dene sing trima lugu lan sanane, lakune ya sing entheng-
enthengan.Sing abot ya laku Pancabrata saben wetonane dhewe-dhewe.Dene
sing entheng wujud sesaji ing saben dina wetonan kelairane dhewe-dhewe.Sing
ora sreg karo sesaji, nindakake pasa saben wetonane dhewe-dhewe.Njur
pikolehe apa? Mangkono pitakonan kang asring tak tampa.Gandheng bab iki
nyangkut kapercayan, mula pikolehe ya dirasakake karo sing nglakoni. Sing
percaya lan gelem nglakoni mesthine ya bisa ngrasakake oleh-olehane.Dene
sing ora percaya mesthine ya ora gelem nglakoni, mula ya ora bisa ngrasakake
oleh-olehane.Sing kudu dieling-eling, saben laku iku kudu disranani tekad sing
mantep, ora kena gamang utawa was-was. Sumangga.
Ngelmu Urip #7
Sedulur gaib manut ajaran Jawa (marmarti, sedulur papat kalima pancer, lan
sedulur tunggal dina kelairan) konteks pengertiane anane hubungan kosmis-
magis jagad cilik lan jagad gedhe.Tegese, adege manungsa urip iku duwe
sesambungan karo jagad saiisine tata lair lan spirituil.Pangerten kesadaran
kesemestaan lan holistik mangkene iki baku banget kanggo mangerteni lan
nindakake ‘ngelmu urip' kanggo nggayuh katentreman lan kamulyan. Tentrem lan
mulya kanggo pribadi lan bebrayan tumekaning hayining bawana
(jagad).Paugeran urip mungguhing wong Jawa normatif uga kudu didhasari
kesadaran kesemestaan.Mula ranah budaya lan peradaban Jawa mlakune ora
ninggal kesadaran kesemestaan iki. Prasasat ora ana ‘kepentingan individu'
tumrape para empu/pujangga/sarjana sujana anggone ngripta lan nyipta ‘seni
budaya' Jawa.Contone, kaloka dikayangapa gendhing ‘Ketawang Puspawarna',
kanyatane ora dipatenake lan nalika diproduksi wujud rekaman ora ana tuntutan
‘royalty' saka kang nyipta utawa ahli warise.Ing kene iki katon banget menawa
‘profesionalisme' Jawa ora gegayutan karo materi lan komersialisme, nanging
wujud ‘persembahan' tumuju marang hayuning bebrayan.Adoh banget karo
model Barat kang sarwa komersiil lan materialisme. Kabeh mau amarga kang
wus ngrasuk Kejawen kanthi ‘bener-becik-pener' pancen wus
kagungan‘kesadaran panunggalan' kang dhuwur tingkatane.Uripe dipasrahake
kanggo ‘ngawula kawulaning Gusti'.Emane, amung sethithik manungsa kang
bisa kanggonan ‘kesadaran panunggalan' iki. Nanging, senajan sethithik
dibutuhake kanggo aweh ‘pencerahan' marang manungsa liyane.Banget sing
mumet nalika diparingi piwulang bab ‘kesadaran kosmis' iki.Amarga istilahe
medeni banget, "Manunggaling Kawula Gusti".Terus carane mulang tansah ana
ing ranah spirituil sing lakune jan abot temenan.Ing antarane ana laku bisane
ketemu karo para ‘sedulur papat' kang digambarake madha rupa karo awake
dhewe mung beda cahyane.Ing kene iki KSM ngaku blaka menawa gagal, malah
njur gumun dene kanca-kanca sing bareng sinau, jarene kasil bisa
ketemu.Embuh kanyatane, amarga sing ngerti lan pana temenan ya sing
nglakoni.Ing batin KSM ngudarasa, "Kanggo apa menawa wis bisa ketemu
sedulur gaibe dhewe? "Ana sesepuh kang paring pangandikan menawa ‘sedulur
papat' iku sejatine padha karo ‘empat nafsu' (Amarah, Luamah, Sufiah lan
Mutmainah).Nanging KSM tambah bingung maneh. Lha wong sing dingerteni
‘sedulur papat' iku rohe ‘kawah-aruman (ari-ari)-getih-puser' kok njur
dipadhakake karo ‘empat nafsu dasare manusia hidup', kepriye anggone
nyambungake pangertene?Luwih kodheng maneh nalika entuk keterangan ing
‘Layang Djojoboyo' menawa kang disebut sedulur spirituale manungsa (cacahe
papat) jenenge: Jâbârâlâ, Mâkâhâlâ, Hâjârâlâ, lan Hâsârâpâlâ.Kapapate utusane
Gusti Kang Maha Kuwasa kang ing khasanah agama-agama saka Timur Tengah
disebut Malaikat.Bisa ditarik kesimpulan mengkono jalaran jenenge utusan
kasebut persis basa nglegena asmane Malaikat ing ranah agama Islam: Jibril,
Mikail, Ijroil, lan Ishrofil.Ing ranah ajaran Jawa ora ana diskripsi ngenani anane
‘malaikat' lan ‘setan'.Amarga dasare ‘filosofi panunggalan' kang nerangake
menawa kabeh kang ana ing jagad gumelar iki mujudake ‘Kesatuan Tunggal
Semesta'.Manunggaling kawula Gusti, nerangake menawa sing disebut ‘utusan'
iku ora liya ya suksma sejatine manungsa dhewe.Wondene suksma sejati iku
derivasine ‘Suksma Kawekas (Guruning Ngadadi, Hyang Agung, Hyang Widdhi,
Gusti Allah).Wacana ing ndhuwur iku tak aturake murih para kadang kang
kepingin ngudi ‘nglemu urip' bisa mudheng temenan sesambungane sedulur
gaibe manungsa karo ‘ngelmu urip'. Uga aja nganti ‘wor suh' karo pangerten-
pangerten ‘ajaran agama'.Ngerti bedane lan diskripsine murih bisa ndudut
hikmahe lan bisa milih lan milah kanthi becik, bener, lan pener.Bakune, ‘ngelmu
urip' iku tuntunan nglakoni urip cara Jawa.Sinebut ing Wedhatama: "mrih kretarta
pakartining ngelmu luhung kang tumrap ing tanah Jawi".Manungsa iku amung
‘kawula' utawa ‘titah' kang duwe kewajiban ‘memayu hayuning alam
semesta'.Dene ‘titah' iku ora mung manungsa thok, lan kabeh padha kaparingan
kewajiban sing padha "memayu hayuning bawana (alam semesta)".Iya
kesadaran dasar ngrumangsani dadi titah kang wajib memayu hayuning bawana
iku pancadan baku ‘ngelmu urip'.Kesadaran iki kang disebut ‘ngelmu luhung' ing
Wedhatama kasebut ndhuwur.
Ngelmu Urip #8
Ditelisik lan dionceki sing nganti jero, filosofi Jawa iku mulangake menawa
sakabehing kang ana (dumadi) iku ‘manunggal'.Panunggalane sinebut ing unen-
unen: ‘Manunggaling Kawula Gusti'.Menawa diistilahake nganggo basa
Indonesia: ‘Maha Kesatuan Tunggal Semesta'.Nanging perlu dimangerteni uga
menawa ana ing jagad ngelmu kebatinan, ‘Manunggaling Kawula Gusti'
mujudake tataran makrifat kang paling dhuwur dhewe. Yaiku tingkat kesadaran
batin kang wus tekan ‘jumbuhing' kawula lan Gusti.Tegese kang gampang
dimangerteni awam yaiku tataran kebatinan kang wis mangerteni ‘sejatining urip'
utawa ‘hakekating urip'.Mengerteni ‘sejatining urip' iku kang dikarepake bisa
nggayuh ‘Kawruh Kasampurnan'. Magerti wajibing kawula (titah):1. Marang
Gustine (Sesembahane).2. Marang sesamaning titah manungsa.3. Marang jagad
saisine.Pepunthoning pangerten werna telu kasebut ndhuwur ora wurunga uga
tekan marang kesadaran panunggalan. ‘Sakabehing kang ana iku
manunggal'.Wondene gegambarane panunggalan iku sinebut ing unen-unen
‘kadya kembang lan cangkoke' utawa ‘kadya sesotya lan embanane'.Menawa
nganggo istilah moderen kadidene hubungan ‘inti' lan ‘plasma'. Gusti kang dadi
intine, dene kawula dadi plasmane.Struktur hubungan inti pancer, jawa lan
plasma (macapat, jawa) kanyatane dadi lelandhesane sakabehing ‘ide-ide' ing
jagad Jawa,Contone, ‘roh alam semesta' disebut ‘Hyang Manikmaya'.Hyang
Manik minangka inti, dene Hyang Maya dadi plasmane.Ing pewayangan Hyang
Manik disebut uga Sang Hyang Jagad Girinata utawa Bathara Guru.Dene Hyang
Maya disebut Hyang Ismaya utawa Hyang Taya alias Semar.Conto liyane, rohe
manungsa disebut ‘Pancer lan Sedulur Papat', ‘Pancer' dadi inti lan ‘Sedulur
Papat' dadi plasmane.Ide sistim ‘pancer-mancapat' uga dipigunakake kanggo
ngadegake negara, mangun desa, percandian, keraton, kutha-kutha,
persawahan, gawe giliran pasaran (ekonomi) tumekane gawe tumpeng
sesaji.Dadi cethane, menawa ing jagading ilmu pengetahuan ditemokake sistim
inti-plasma (pancer-mancapat) wiwit anane renaisans ing Eropa, Jawa wis
mraktekake wiwit jaman kuna makuthi.Kang bisa kanggo conto, ide ‘pancer-
mancapat' Jawa babagan adeg negara.Kang dadi pancer (inti, Gusti) yaiku ide
(cita-cita, gegayuhan) didegake negara kang sinebut ing janturan/suluk
pedalangan: "Negari adi dasa purwa, panjang-punjung pasir wukir gemah ripah
loh jinawi, tata tentrem kerta raharja".Dene sakabehing warga negara tanpa
mbedak-mbedakake antarane rakyat jelata lan pemimpin dadi mancapat
(plasma, kawula).Kewajibane kawula negara njaga lan nyengkuyung madege
negara.Nanging kanyatane, wiwit jaman kerajaan-kerajaan tumekane jaman
republik wektu iki, ide ‘pancer-mancapat' babagan kenegaraan dienggokake.Raja
(pemimpin) dadi pancer (gusti, inti) dene rakyat dadi mancapat (kawula, plasma).
Wusanane ide Jawa kang ‘adiluhung' owah dadi sistim feodalisme kang kebak
KKN (Korupsi, Kolusi, Nepotisme).Owahe sistim peradaban adiluhung Jawa dadi
feodalisme wis lumaku atusan taun. Kawiwitan nalika mlebune budaya lan
peradaban saka Asia Daratan.Mlebune budaya lan peradaban India kang
ngenalake sistim kerajaan lan kasta liwat (numpang) agama Hindu lan
Budha.Diterusake lumebune budaya lan peradaban Timur Tengah liwat
lumebune agama Islam kang ngenalake sistim pemusatan kekuasaan (Imperium
Turki lan Kekuasaan Ulama Mekah).Sabanjure lumebune penjajahan Landa
kang ndadekake warga pribumi kelas telu, warga asing Asia (China, Arab, India,
lsp.) kelas loro, dene wong Landa (Eropa) kelas sijine.Pribumi Jawa dening para
penjajah asing dianggep kelas batur lan jongos.Marang wong Landa (Eropa)
kudu nyebut ‘ndârâ tuwan', marang wong China nyebut ‘yuk' lan marang wong
Arab nyebut ‘ayik'.Sebutan kabeh mau nandhakake menawa wong Jawa drajate
asor. Ora kepenake maneh, para wong asing sing neneka neng Jawa padha
nganggep wewatekane wong Jawa:‘nyadhong-nggemblong-nyolong-
nggarong'.Awake dhewe, wong Jawa, mesthine suthik ora trima dianggep asor
mengkono.Lha wong budayane ‘adiluhung' kok dianggep duwe wewatekan:
‘nyadhong' (mandho, ngemis, njaluk suap), ‘nggemblong' (nglengket neng
panguwasa lan sing duwe dhuwit ben entuk cipratan rejeki), ‘nyolong' (ngunthet,
korupsi kelas cilik-cilikan), ‘nggarong' (ngrampok bandhane negara, gawe proyek
fiktif nggo ngentekne anggaran, lsp.).Nah, sok sintena kemawon menawa
kepingin ngudi ‘ngelmu urip' kang ‘bener-becik-pener' kudu bisa ngilangi
wewatekan ‘nyadhong-nggemblong-nyolong-nggarong' luwih dhisik.
Ngelmu Urip #9
Ajaran Jawa akeh sing nganggep aliran kebatinan utawa aliran
kepercayaan.Banjur saka kalangan agamawan dianggep ajaran kang durung
mateng kang perlu dimatengake murih slamet ing ngalam akherat
mbesuke.Alasan utamane, ajaran Jawa ora duwe kitab suci kayadene ajaran
agama.Wusanane akeh panganggep menawa ajaran Jawa amung dianggep
gaweyane manungsa kang ora bisa dianggo pandoming urip.KSM uga duwe
penganggep mangkono dhek isih enom nganti umur seket.Lha wis, saben
ketemu sesepuh Jawa ora nate entuk keterangan kang maremake bab ‘kitab
suci' lan ‘utusan'.Kamangka para sepuh sing tak temoni padha ngendika
menawa sing digilut iku ‘Agama Budi'.Dene keterangan bab kepriye sing
dikersakake ‘Agama Budi' iku, wangsulane mbulet angel tak tampa.Gandheng
senengane ngayam wana nemoni para sepuh lan ngulama, KSM entuk tepungan
Kyai Bahrul Rondhi ing tlatah Jepara ing taun 1991.Mas Kyai iki dening para
ulama dianggep ‘sesat' jalaran mulangake kebatinan Islam campur Kejawen.Ora
marga kepilut karo ajarane, nanging kang penting tak critakake neng kene,
amarga Mas Kyai ngendika menawa panjenengane asring ditekani ‘kitab gaib'
ing saben semedi. Mas Kyai aweh bukti anggone nulis (ngutip) kitab gaib kang
ngatoni panjenengane.Asil penulise iku kang ditontonake marang KSM. Wujude
tulisan Arab Pegon kang KSM babar pisan ora bisa maca. Mas Kyai njur
macakake sak kalimat tulisane: "Hananira sejatining wahananing Hyang".Lho
kok basa Jawa, mengkono pangudarasane KSM. Lelakon sabanjure, KSM tuku
buku karangane Ir. Sri Mulyono, "Apa dan Siapa Semar ?".Ing bukune iku
dikutipake ‘Filsafat Nusantara' kang isine filosofi aksara Jawa ‘ha-na-ca-ra-
ka'.Kalimat filosofi aksara (ha) unine: "Hananira sejatining wahananing
Hyang".Persis karo kalimat ing kitab gaib Arab Pegon sing nemoni Kyai
Rondhi.KSM bisane mung gumun, amarga ngakoni menawa ora duwe kabisan
spiritual kanggo golek wangsulan kang gumathok.Ya mung ana pengaruh gedhe
kang mlebu ing batin, menawa Carakan Aksara Jawa iku ngemot ajaran teologi
Jawa. Kodhenge, kok ing aksara Arab Pegon ya ana tur gaib pisan, iki kepriye
larah-larahe.Ya embuh kepriye kersane Gusti Kang Maha Wikan, lelakone KSM
isih berlanjut. Nalikane KDP (Ki Denggleng Pagelaran) mulih saka Jepang
(taun ?) ngajak KSM gresek buku neng lowakan mburi Sriwedari Solo, entuk
fotocopian Kitab Darmagandhul, Gatholoco lan Walisanga.KDP sing maca kitab-
kitab mau nganti kepingkel-pingkel gumun karo krenahe pujangga sing
ngarang.Lha wong isine kawruh kang jero lan luhur kok dikemas nganggo crita
porno saru banget senajan wujude sastra tembang.Saya kepingkel-pingkel KDP
nalika maca angele Prabu Brawijaya arep pindhah agama. Saka Agama Buda
menyang Agama Islam, bab kepingkel-pingkele KDP kareben adhi ragilku iku
sing crita.Nek KSM pancen ora prigel ngguyu lan geguyon, bisane mung mesem
rada nyureng serius.Nyureng seriuse KSM jalaran maca kitab Darmagandhul
pupuh Megatruh kang ngrembuk ‘Sastra Urip', sebutane Ki Pujangga kanggo
‘ngelmune Gusti Allah'.Mangga tak kutipake sethithik :1. Sastraning Hyang mung
sagulma cacahipun, pinencar ngebeki bumi, dadine saking sabda kun, aranira
Sastra Urip, binagi dadi sawiyos.2. Kang rumiyin Sastra Rancang aranipun,
kangge miyat sira kadim, ana aran tanpa wujud, wujude ginelar sepi, arane
cinancang batos.3. Sastra Swarawangsit kaping kalihipun, ginadhuhke marang
peksi, kang urip ing dharat laut, sikap peksi duwe uni, unine wangsit pasemon.4.
Saunine iku sabdane Hyang Agung, peksi amung darma angling, dhawuh enget
eling pemut, sasmita kang elok gaib, kang ngreti wong ahli kawroh.5. Sastra Arja
Ayuningrat kaping telu, tanpa papan kretas mangsi, sastrane nglimput jro wujud,
sipat wujud duwe nami, namane mawa pangretos.6. Sastra Endraprawata kaping
patipun, dadi saking anggit janmi, kalam lantaraning wujud, cinorek ing dluwang
mangsi, kang kena dinulu mring wong.7. Mata loro melolo kinarya ndulu, sipat
janma doyan kuldi, manut cara bangsanipun, yen marsudi kawruh budi, sayekti
bisa mangretos.
= 01 =
I. Demikian inilah kisah Ken Angrok. Asal mulanja, ia didjadikan manusia: Adalah
seorang anak janda di Jiput, bertingkah laku tak baik, memutus - mutus tali
kekang kesusilaan, menjadi gangguan Hyang yang bersifat gaib; pergilah ia dari
Jiput, mengungsi ke daerah Bulalak.Nama yang dipertuan di Bulalak itu: Mpu
Tapawangkeng, ia sedang membuat pintu gerbang asramanya, dimintai seekor
kambing merah jantan oleh roh pintu.Kata Tapawangkèng: "Tak akan berhasil
berpusing kepala, akhirnya ini akan menjebabkan diriku jatuh kedalam dosa,
kalau sampai terjadi aku membunuh manusia, tak akan ada yang dapat
menyelesaikan permintaan korban kambing merah itu."Kemudian orang yang
memutus mutus tali kekang kesusilaan tadi berkata, sanggup mejadi korban
pintu Mpu Tapawangkeng, sungguh ia bersedia dijadikan korban, agar ini dapat
menjadi lantaran untuk dapat kembali ke surga dewa Wisnu dan menjelma lagi
didalam kelahiran mulia, ke alam tengah lagi, demikianlah permintaannya.
Demikianlah ketika ia direstui oleh Mpu Tapawangkeng, agar dapat menjelma,
disetujui inti sari kematiannya, akan menikmati tujuh daerah.Sesudah mati, maka
ia dijadikan korban oleh Mpu Tapawangkeng.
Selesai itu, ia terbang ke surga Wisnu, dan tidak bolak inti perjanjian yang
dijadikan korban, ia meminta untuk dijelmakan di sebelah timur Kawi.Dewa
Brahma melihat lihat siapa akan dijadikan temanya bersepasang. Sesudah
demikian itu, adalah mempelai baru, sedang cinta mencintai, yang laki laki
bernama Gajahpara, yang perempuan bernama Ken Endok, mereka ini bercocok
tanam.Ken Endok pergi ke sawah, mengirim suaminya, yalah: si Gadjahpara;
nama sawah tempat ia: mengirim :
Ayuga; desa Ken Endok bernama Pangkur.Dewa Brahma turun kesitu, bertemu
dengan Ken Endok, pertemuan mereka kedua ini terdjadi di ladang Lalaten;
dewa Brahma mengenakan perjanjian kepada isteri itu: "Jangan kamu bertemu
dengan lakimu lagi, kalau kamu bertemu dengan suamimu, ia akan mati, lagi
pula akan tercampur anakku itu, nama anakku itu: Ken Angrok, dialah yang kelak
akan memerintah tanah Jawa".
Dewa Brahma lalu menghilang. Ken Endok lalu ke sawah, berjumpa dengan
Gajahpara.Kata Ken Endok: "Kakak Gajahpara, hendaknyalah maklumi, saya
ditemani didalam pertemuan oleh Hyang yang tidak tampak di ladang Lalateng,
pesan beliau kepadaku: jangan tidur dengan lakimu lagi, akan matilah lakimu,
kalau ia memaksa tidur dengan kamu, dan akan tercampurlah anakku itu.Lalu
pulanglah Gajahpara, sesampainya di rumah Ken Endok diajak tidur, akan
ditemani didalam pertemuan lagi.
Ken Endok segan terhadap Gajahpara. "Wahai, kakak Gajahpara putuslah
perkawinanku dengan kakak, saya takut kepada perkataan Sang Hyang.Ia tidak
mengijinkan aku berkumpul dengan kakak lagi."Kata Gadjahpara: "Adik,
bagaimana ini, apa yang harus kuperbuat, nah tak berkeberatan saya, kalau
saya harus bercerai dengan kamu; adapun harta benda pembawaanmu kembali
kepadamu lagi, adik, harta benda milikku kembali pula kepadaku lagi".Sesudah
itu Ken Endok pulang ke Pangkur di seberang utara, dan Gajahpara tetap
bertempat tinggal di Campara di seberang selatan.Belum genap sepekan
kemudian matilah Gajahpara.Kata orang yang mempercakapkan: "Luar biasa
panas anak didalam kandungan itu, belum seberapa lama perceraian orang tua
laki laki perempuan sudah diikuti, orang tua laki laki segera meninggal dunia".
Akhirnja sesudah genap bulannya, lahirlah seorang anak laki-laki, dibuang di
kuburan kanak kanak oleh Ken Endok.
Selanjutnya ada seorang pencuri, bernama Lembong, tersesat di kuburan anak
anak itu, melihat benda bernyala, didatangi oleh Lembong, mendengar anak
menangis, setelah didekati oleh Lembong itu, nyatalah yang menyala itu anak
yang menangis tadi, diambil diambin dan dibawa pulang diaku anak oleh
Lembong.
Ken Endok mendengar, bahwa Lembong memungut seorang anak, teman
Lembonglah yang memberitakan itu dengan menyebut nyebut anak, yang
didapatinya di kuburan kanak kanak, tampak bernyala pada waktu malam
hari.Lalu Ken Endok datang kepadanya, sungguhlah itu anaknya sendiri.
Kata Ken Endok: "Kakak Lembong, kiranya tuan tidak tahu tentang anak yang
tuan dapat itu, itu adalah anak saya, kakak, jika kakak ingin tahu riwayatnya,
demikianlah: Dewa Brahma bertemu dengan saya, jangan tuan tidak
memuliakan anak itu, karena dapat diumpamakan, anak itu beribu dua berayah
satu, demikian persamaannya."Lembong beserta keluarganya semakin cinta dan
senang, lambat laun anak itu akhirnya menjadi besar, dibawa pergi mencuri oleh
Lembong.Setelah mencapai usia sebaya dengan anak gembala, Ken Angrok
bertempat tinggal di Pangkur.Habislah harta benda Ken Endok dan harta benda
Lembong, habis dibuat taruhan oleh Ken Angrok.
Kemudian ia menjadi anak gembala pada yang dipertuan di Lebak,
menggembalakan sepasang kerbau, lama kelamaan kerbau yang digembalakan
itu hilang, kerbau sepasang diberi harga delapan ribu oleh yang dipertuan di
Lebak, Ken Angrok sekarang dimarahi oleh orang tua laki laki dan perempuan,
kedua duanya: "Nah buyung, kami berdua mau menjadi hamba tanggungan, asal
kamu tidak pergi saja, kami sajalah yang akan menjalani, menjadi budak
tanggungan pada yang dipertuan di Lebak".
Akhirnya tidak dihiraukan, Ken Angrok pergi, kedua orang tuanya ditinggalkan di
Campara dan di Pangkur.Lalu Ken Angrok pergi mencari perlindungan di
Kapundungan;Orang yang diungsi dan dimintai tempat berlindung tak menaruh
belas kasihan.Ada seorang penjudi permainan Saji berasal dari Karuman,
bernama Bango Samparan, kalah bertaruhan dengan seorang bandar judi di
Karuman, ditagih tak dapat membayar uang, Bango Samparan itu pergi dari
Karuman, berjiarah ke tempat keramat Rabut Jalu, mendengar kata dari
angkasa, disuruh pulang ke Karuman lagi. "Kami mempunyai anak yang akan
dapat menyelesaikan hutangmu ia bernama Ken Angrok."
Pergilah Bango Samparan dari Rabut Jalu, berjalan pada waktu malam, akhirnya
menjumpai seorang anak, dicocokkan oleh Bango Samparan dengan petunjuk
Hyang, sungguhlah itu Ken Angrok, dibawa puIang ke Karuman, diaku anak oleh
Bango Samparan.Dia itu lalu ketempat berjudi, bandar judi ditemui oleh Bango
Samparan dilawan berjudi, kalahlah bandar itu, kembali kekalahan Bango
Samparan, memang betul petunjuk Hyang itu, Bango Samparan pulang, Ken
Angrok dibawa pulang oleh Bango Samparan.Bango Samparan berbayuh dua
orang bersaudara, Genuk Buntu nama istri tuanja. dan Tirtaya nama isteri
mudanja.Adapun nama anak anaknya dari isteri muda, yalah Panji Bawuk, anak
tengah Panji Kuncang, adiknya ini Panji Kunal dan Panji Kenengkung, bungsu
seorang anak perempuan bernama Cucu Puranti.
Ken Angrok diambil anak oleh Genuk Buntu. Lama ia berada di Karuman, tidak
dapat sehati dengan semua para Panji itu, Ken Angrok berkehendak pergi dari
Karuman.Lalu ia ke Kapundungan bertermu dengan seorang anak gembala anak
tuwan Sahaja, kepala desa tertua di Sagenggeng, bernama Tuwan Tita; ia
bersahabat karib dengan Ken Angrok.Tuwan Tita dan Ken Angrok sangat cinta
mencinta, selanjutnya Ken Angrok bertermpat tinggal pada Tuwan Sahaja, tak
pernah berpisahlah Ken Angrok dan Tuwan Sahaja itu, mereka ingin tahu
tentang bentuk huruf huruf, pergilah ke seorang guru di Sagenggeng, sangat
ingin menjadi murid, minta diajar sastera.Mereka diberi pelajaran tentang bentuk
bentuk bentuk dan penggunaan pengetahuan tentang huruf huruf hidup dan
huruf huruf mati, semua perobahan huruf, juga diajar tentang sengkalan,
perincian hari tengah bulan, bulan, tahun Saka, hari enam, hari lima, hari tujuh,
hari tiga, hari dua, hari sembilan, nama nama minggu.
Ken Angrok dan Tuwan Tita kedua duanya pandai diajar pengetahuan oleh
Guru.Ada tanaman guru, menjadi hiasan halaman, berupa pohon jambu, yang
ditanamnya sendiri.Buahnya sangat lebat, sungguh padat karena sedang
musimnya, dijaga baik tak ada yang diijinkan memetik, tak ada yang berani
mengambil buah jambu itu.Kata guru: "Jika sudah masak jambu itu, petiklah".
Ken Angrok sangat ingin, melihat buah jambu itu, sangat dikenang kenangkan
buah jambu tadi.Setelah malam tiba waktu orang tidur sedang nyenyak
nyenyaknya, Ken Angrok tidur, kini keluarlah kelelawar dari ubun ubun Ken
Angrok, berbondong bondong tak ada putusnya, semalam malaman makan buah
jambu sang guru.
Pada waktu paginya buah jambu tampak berserak serak di halaman, diambil
oleh pengiring guru.Ketika guru melihat buah jambu rusak berserakan di
halaman itu, maka rnendjadi susah.Kata guru kepada murid murid: "Apakah
sebabnya maka jambu itu rusak." Menjawablah pengiring guru: "Tuanku rusaklah
itu, karena bekas kelelawar makan jambu itu".Kemudian guru mengambil duri
rotan untuk mengurung jambunya dan dijaga semalam malaman.Ken Angrok
tidur lagi diatas balai balai sebelah selatan, dekat tempat daun ilalang kering, di
tempat ini guru biasanya menganyam atap.
Menurut penglihatan, guru melihat kelelawar penuh sesak berbondong bondong,
keluar dari ubun ubun Ken Angrok, semuanya makan buah jambu guru,
bingunglah hati guru itu, merasa tak berdaya mengusir kelelawar yang banyak
dan memakan jambunya, marahlah guru itu, Ken Angrok diusir oleh guru, kira
kira pada waktu tengah malam guru rnengusirnya.Ken Angrok terperanjat,
bangun terhuyung huyung, lalu keluar, pergi tidur di tempat ilalang di luar.Ketika
guru menengoknya keluar, ia melihat ada benda menyala di tengah ilalang, guru
terperanjat mengira kebakaran, setelah diperiksa yang tampak menyala itu
adalah Ken Angrok, ia disuruh bangun, dan pulang, diajak tidur di dalam rumah
lagi, menurutlah Ken Angrok pergi tidur di ruang tengah lagi.
Pagi paginya ia disuruh mengambil buah jambu oleh guru, Ken Angrok senang.
katanya : "Aku mengharap semoga aku menjadi orang, aku akan membalas budi
kepada guru."Lama kelamaan Ken Angrok telah menjadi dewasa, menggembala
dengan Tuwan Tita, membuat pondok, bertempat di sebelah timur Sagenggeng,
di ladang Sanja, dijadikan tempatnya untuk menghadang orang yang lalu lintas di
jalan, dengan Tuwan Titalah temannya.Adalah seorang penyadap enau di hutan
orang Kapundungan, mempunyai seorang anak perempuan cantik, ikut serta
pergi ke hutan, dipegang oleh Ken Angrok, ditemani didalam pertemuan didalam
hutan, hutan itu bernama Adiyuga.
Makin lama makin berbuat rusuhlah Ken Angrok, kemudian ia memperkosa
orang yang melalui jalan, hal ini diberitakan sampai di negara Daha, bahwasanya
Ken Angrok berbuat rusuh itu, maka ia ditindak untuk dilenyapkan oleh penguasa
daerah yang berpangkat akuwu, bernama Tunggul Ametung.Pergilah Ken Angrok
dari Sagenggêng, mengungsi ke tempat keramat.
Rabut Gorontol. "Semoga tergenang didalam air, orang yang akan melenyapkan
saya" kutuk Ken Angrok, semoga keluar air dan tidak ada, sehingga terdjadilah
tahun tak ada kesukaran di Jawa."Ia pergi dari Rabut Gorontol, mengungsi ke
Wayang, ladang di Sukamanggala.
Ada seorang pemikat burung pitpit, ia memperkosa orang yang sedang
rnemanggil manggil burung itu, lalu menuju ke tempat keramat Rabut Katu. Ia
heran, melihat tumbuh tumbuhan katu sebesar beringin, dari situ lari mengungsi
ke Jun Watu, daerah orang sempurna, mengungsi ke Lulumbang, bertempat
tinggal pada penduduk desa, keturunan golongan tentara, bernana Gagak Uget.
Lamalah ia bertempat tinggal disitu, memerkosa orang yang sedang rnelalui
jalan.Ia lalu pergi ke Kapundungan, mencuri di Pamalantenan, ketahuanlah ia,
dikejar dikepung, tak tahu kemana ia akan mengungsi, ia memanjat pohon tal, di
tepi sungai, setelah siang, diketahui, bahwasanya ia memanjat pohon tal itu,
ditunggu orang Kepundungan dibawah, sambil dipukulkan canang, Pohon tal itu
ditebang oleh orang-orang yang mengejarnya.
Sekarang hi menangis, menyebut nyebut Sang Pentjipta Kebaikan atas dirinya,
akhirnya ia mendengar sabda dari angkasa, ia disuruh memotong daun tal, untuk
didjadikan sayapnya kiri kanan, agar supaya dapat melayang ke seberang timur,
mustahil ia akan mati, lalu ia memotong daun tal mendapat dua helai, dijadikan
sayapnya kiri kanan, ia melayang keseberang timur, dan mengungsi ke
Nagamasa, diikuti dikejar, mengungsilah ia kedaerah Oran masih juga dikejar
diburu, lari mengungsi ke daerah Kapundungan, yang dipertuan di daerah
Kapundungan didapatinya sedang bertanam, Ken Angrok ditutupi dengan cara
diaku anak oleh yang dipertuan itu.
Anak yang dipertuan di daerah itu sedang bertanam, banyaknya enam orang,
kebetulan yang seoarang sedang pergi mengeringkan empangan, tinggal 1ima
orang; yang sedang pergi itu diganti menanam oleh ken Angrok, datanglah yang
mengejarnya, seraya berkata kepada penguasa daerah: "Wahai, tuan kepala
daerah, ada seorang perusuh yang kami kejar, tadi mengungsi kemari."
meanjawablah penguasa daerah itu: "Tuan tuan, kami tidak sungguh bohong
kami tuan, ia tidak disini; anak kami enam orang, yang sedang bertanam ini
genap enam orang, hitunglah sendiri saja, jika lebih dari enam orang tentu ada
orang lain disini"Kata orang-orang yang mengejar: "Memang sungguh, anak
penguasa daerah enam orang, betul juga yang bertanam itu ada enam orang."
Segera pergilah yang mengejar.Kata penguasa daerah kepada ken Angrok:
"Pergilah kamu, buyung, jangan jangan kembali yang mengejar kamu, kalau
kalau ada yang membicarakan kata kataku tadi, akan sia sia kamu berlindung
kepadaku, pergilah mengungsi ke hutan". Maka kata ken Angrok: "Semoga
berhenti lagilah yang mengejar, itulah sebabnya maka Ken Angrok bersembunyi
di dalam hutan, Patangtangan nama hutan itu.Selanjutnya ia mengungsi ke Ano,
pergi ke hutan Terwag. ia semakin merusuh.Adalah seorang kepala lingkungan
daerah Luki akan melakukan pekerjaan membajak tanah, berangkatlah ia
membajak ladang, mempesiapkan. tanahnya untuk ditanami kacang, membawa
nasi untuk anak yang menggembalakan lembu kepala Lingkungan itu,
dimasukkin kedalam tabung bambu, diletakkan diatas onggokan; sangat asyiklah
kepala Lingkungan itu, selalu membajak ladang kacang saja, maka dirunduk
diambil dan dicari nasinya oleh Ken Angrok, tiap tiap hari terdjadi demikian itu,
kepala Lingkungan bingunglah, karena tiap tiap hari kehilangan nasi untuk anak
gembalanya, kata kepala Lingkungan: "Apakah sebabnya maka nasi itu hilang".
= 02 =
Sekarang nasi anak gembala kepala Lingkungan di tempat membajak itu diintai,
dengan bersembunyi, anak gembalanya disuruh membajak, tak lama kemudian
Ken Angrok datang dari dalam hutan, maksud Ken Angrok akan mengambil nasi,
ditegor oleh kepala lingkungan: "Terangnya, kamulah, buyung, yang nengambil
nasi anak gembalaku tiap tiap hari itu,"Ken Angrok menjawab: "Betullah tuan
kepala lingkungan, saya inilah yang mengambil nasi anak gembala tuan tiap-tiap
hari, karena saya lapar, tak ada yang kumakan.."Kata kepala Lingkungan: "Nah
buyung. datanglah ke asramaku, kalau kamu lapar, mintalah nasi tiap tiap hari,
memang saya tiap tiap hari mengharap ada tamu datang".
Lalu Ken Angrok diajak pergi ke rumah tempat tinggal kepala lingkungan itu,
dijamu dengan nasi dan lauk pauk.Kata kepala lingkungan kepada isterinya:
"Nini batari, saya berpesan kepadamu, kalau Ken Angrok datang kemari,
meskipun saya tak ada di rumah juga, lekas lekas terima sebagai keluarga,
kasihanilah ia"diceriterakan, Ken Angrok tiap tiap hari datang, seperginya dari
situ menuju ke Lulumbang, ke banjar Kocapet.
Ada seorang kepala lingkungan daerah Turyantapada, ia pulang dari Kebalon,
bernama Mpu Palot, ia adalah tukang emas, berguru kepada kepala desa tertua
di Kebalon yang seakan akan sudah berbadankan kepandaian membuat barang
barang emas dengan sesempurna sesempurnanya,sungguh ia telah sempurna
tak bercacad, Mpu Palot pulang dari Kebalon, membawa beban seberat lima
tahil, berhenti di Lulumbang, Mpu Palot itu takut akan pulang sendirian ke
Turyantapada, karena ada orang dikhabarkan melakukan perkosaan di jalan,
bernama Ken Angrok.
Mpu Palot tidak melihat orang lain, ia berjumpa dengan Ken Angrok di tempat
beristirahat.Kata ken Angrok kepada Mpu Palot: ,,Wahai, akan pergi kemanakah
tuanku ini,"Kata Mpu, menjawabnya: "Saya sedang bepergian dari Kebalon,
buyung, akan pulang ke Turyantapada, saya takut di jalan, memikir mikir ada
orang yang melakukan perkosaan dijalan, bernama Ken Angrok".Tersenyumlah
Ken Angrok: "Nah Tuan, anaknda ini akan menghantarkan pulang tuan, anaknda
nanti yang akan melawan kalau sampai terdjadi berjumpa dengan orang yang
bernama ken Angrok itu, laju sajalah tuan pulang ke Turyantapada, jangan
khawatir."Mpu di Tuyantapada itu merasa berhutang budi mendengar
kesanggupan Ken Angrok. Setelah datang di Turyantapada, Ken Angrok diajar
ilmu kepandaian membuat barang barang emas, lekas pandai, tak kalah kalau
kesaktiannya dibandingkan dengan Mpu Palot, selanjutnya Ken Angrok diaku
anak oleh Mpu Palot, itulah sebabnya asrama Turyantapada dinamakan daerah
Bapa.
Demikianlah Ken Angrok mengaku ayah kepada Mpu Palot, karena masih ada
kekurangan Mpu Palot itu, maka Ken Angrok disuruhi pergi ke Kebalon oleh Mpu
Palot, disuruh menyempurnakan kepandaiaan membuat barang barang emas
pada orang tertua di Kebalon, agar dapat menyelesaikan bahan yang
ditinggalkan oleh bapak kepala lingkungan. Ken Angrok berangkat menuju ke
Kebalon, tidak dipercaya Ken Angrok itu oleh penduduk di Kebalon.Ken Angrok
lalu marah : "Semoga ada lobang di tempat orang yang hidup menepi ini,"Ken
Angrok menikam, orang lari mengungsi kepada kepala desa tertua di Kebalon,
dipanggil berkumpul petapa petapa yang berada di Kebalon semua, para guru
Hyang, sampai pada para punta, semuanya keluar, membawa pukul perunggu,
bersama sama mengejar dan memukul Ken Angrok dengan pukulan perunggu
itu, maksud para petapa itu akan memperlihatkan kehendaknya untuk
membunuh Ken Angrok.
Segera mendengar suara dari angkasa: "Jangan kamu bunuh orang itu, wahai
para petapa, anak itu adalah anakku, masih jauh tugasnya di alam tengah ini."
Demikan1ah suara dari angkasa, terdengar oleh para petapa.Maka ditolong Ken
Angrok, bangun seperti sedia kala.Ken Angrok lalu mengenakan kutuk: "Semoga
tak ada petapa di sebelah timur Kawi yang tidak sempurna kepandaianya
membuat benda-benda emas".Ken Angrok pergi dari Kebalon, mengungsi ke
Turyantapada, ke daerah lingkungan Bapa; sempurnalah kepandaiannya tentang
emas.Ken Angrok pergi dari lingkungan Bapa menuju ke daerah desa Tugaran,
Kepala tertua di Tugaran tidak menaruh belas digangguilah orang Tugaran oleh
Ken Angrok, arca penjaga pintu gerbangnya didukung diletakkan di daerah
lingkungan Bapa, kemudian dijumpai anak perempuan kepala tertua di Tugaran
itu, sedang menanam kacang di sawah kering.Gadis ini lalu ditemani didalam
pertemuan oleh Ken Angrok, lama kelamaan tanaman kacang menghasilkan
berkampit kampit; inilah sebabnya pula maka kacang Tugaran benihnya
mengkilat besar dan gurih.Ia pergi dari Tugaran pulang ke daerah Bapa lagi.
Kata ken Angrok: "Kalau saja kelak menjadi orang, saya akan memberi perak
kepada yang dipertuan di daerah Bapa ini. Di kota Daha dikabarkan tentang Ken
Angrok, bahwa ia merusuh dan bersembunyi di Turyantapada, dan
Daha,Diadakan tindakan untuk melenyapkannya, ia dicari oleh orang orang
Daha, pergilah dari daerah Bapa menuju ke gunung Pustaka.Ia pergi dari situ,
mengungsi ke Limbehan, kepala tertua di Limbehan menaruh belas kasihanlah
dimintai perlindungan oleh Ken Angrok itu, akhirnya Ken Angrok berjiarah ke
tempat keramat Rabut Gunung Panitikan.Kepadanya turun petunjuk dewa,
disuruh pergi ke Rabut Gunung Lejar pada hari Rebo Wage, minggu Wariga
pertama, para dewa bermusyawarah berrapat;
Demikian ini kata seorang nenek kebayan di Panitikan: "Saya akan membantu
menyembunyikan kamu, buyung, agar supaya tak ada yang akan tahu, saya
akan menyapu di Gunung Lejar pada waktu semua dewa dewa bermusyawarah."
Demikian kata nenek kebayan di Panitikan itu.Ken Angrok lari menuju ke Gunung
Lejar, hari Rebo Wage, minggu Wariga pertama tiba, ia pergi ke tempat
musyawarah.Ia bersembunyi di tempat sampah ditimbuni dengan semak belukar
oleh nenek kebayan Panitikan.Lalu berbunyilah suara tujuh nada, guntur, petir,
gempa guruh, kilat, taufan, angin ribut, hujan bukan masanya, tak ada selatnya
sinar dan cahaya, maka demikian itu ia mendengar suara tak ada hentinya,
berdengung dengung bergemuruh.
Adapun inti musyawarah para dewa: "Yang rnemperkokoh nusa Jawa, daerah
manalah mestinya."Demikianlah kata para dewa, saling mengemukakan
pembicaraan: "Siapakah yang pantas menjadi raja di pulau Jawa," demikian
pertanyaan para dewa semua.Menjawablah dewa Guru: "Ketahuilah dewa dewa
semua, adalah anakku, seorang manusia yang lahir dari orang Pangkur, itulah
yang memperkokoh tanah Jawa."Kini keluarlah Ken Angrok dari tempat sampah,
dilihat, oleh para dewa; semua dewa menjetujui, ia direstui bernama nobatan
Batara Guru, demikian itu pujian dari dewa dewa, yang bersorak sorai riuh
rendah. Diberi petunjuklah Ken Angrok agar mengaku ayah kepada seorang
brahmana yang bernama Sang Hyang Lohgawe. dia ini baru saja dari
Jambudipa, disuruh menemuinya di Taloka. Itulah asal mulanja ada brahmana di
sebelah timur Kawi.Pada waktu ia menuju ke Jawa, tidak berperahu. hanya
menginjak rumput kekatang tiga potong, setelah mendarat dari air, lalu menuju
ke daerah Taloka, dang Hyang Lohgawe berkeliling mencari Ken Angrok.Kata
Dang Hyang Lohgawe: "Ada seorang anak, panjang tangannya melampaui lutut,
tulis tangan kanannya cakera dan yang kiri sangka, bernana Ken Angrok.
Ia tampak pada waktu aku memuja, ia adalah penjelmaan Dewa Wisnu,
pemberitahuannya dahulu di Jambudwipa, demikian: "Wahai Dang Hyang
Lohgawe, hentikan kamu memuja arca Wisnu, aku telah tak ada disini, aku telah
menjelma pada orang di Jawa, hendaknya kamu mengikuti aku di tempat
perjudian."Tak lama kemudian Ken Angrok didapati di tempat perjudian, diamat
amati dengan baik baik, betul ia adalah orang yang tampak pada Dang Hyang
Lohgawe sewaktu ia memuja.Maka ia ditanyai.
Kata Dang Hyang Lohgawe: "Tentu buyunglah yang bernama Ken Angrok,
adapun sebabnya aku tahu kepadamu, karena kamu tampak padaku pada waktu
aku memuja".Menjawablah Ken Angrok: "Betul tuan, anaknda bernama Ken
Angrok."Dipeluklah ia oleh brahmana itu. Kata Dang Hyang Lohgawe: "Kamu
saya aku anak, buyung, kutemani pada waktu kesusahan dan kuasuh kemana
saja kamu pergi."Ken Angrok pergi dari Taloka, menuju ke Tumapel, ikut pula
brahmana itu.Setelah ia datang di Tumapel, tibalah saat yang sangat tepat, ia
sangat ingin menghamba pada akuwu. kepala daerah di Tumapel yang bernama
Tunggul Ametung.Dijumpainya dia itu, sedang dihadap oleh hamba hambanya,
Kata Tunggul Ametung: "Selamatlah tuanku brahmana, dimana tempat asal tuan,
saya baru kali ini melihat tuan."Menjawablah Dang Hyang Lohgawe: Tuan Sang
Akuwu, saya baru saja datang dari seberang, saja ini sangat ingin menghamba
kepada sang akuwu".Menjawablah Tunggul Ametung: "Nah, senanglah saya,
kalau tuan Dang Hyang dapat bertempat tinggal dengan tenteram pada anaknda
ini".
Demikianlah kata Tunggul Ametung.Lamalah Ken Angrok menghamba kepada
Tunggul Ametung yang berpangkat akuwu di Tumapel itu,Kemudian adalah
seorang pujangga, pemeluk agama Budha, menganut aliran Mahayana, bertapa
di ladang orang Panawijen, bernama Mpu Purwa.Ia mempunyai seorang anak
perempuan tunggal, pada waktu ia belum menjadi pendeta Mahayana.Anak
perempuan itu luar biasa cantik moleknja bernama Ken Dedes. Dikabarkan,
bahwa ia ayu, tak ada yang menyamai kecantikannya itu, termasyur di sebelah
timur Kawi sampai Tumapel.Tunggul Ametung mendengar itu, lalu datang di
Panawijen, langsung menuju ke desa Mpu Purwa, bertemu dengan Ken Dedes;
Tunggul Ametung sangat senang melihat gads cantik itu.Kebetulan Mpu Purwa
tak ada di pertapaannya, sekarang Ken Dedes sekonyong konyong dilarikan oleh
Tunggu1 Ametung.Setelah Mpu Purwa pulang dari bepergian, ia tidak
rnenjumpai anaknya, sudah dilarikan oleh Akuwu di Tumapel; ia tidak tahu soal
yang sebenarnya, maka Mpu Purwa menjatuhkan serapah yang tidak baik: "Nah,
semoga yang melarikan anakku tidak lanjut mengenyam kenikmatan, semoga ia
ditusuk keris dan diambil isterinya, demikian juga orang orang di Panawidjen ini,
semoga menjadi kering tempat mereka mengambil air, semoga tak keluar air
kolamnya ini, dosanya: mereka tak mau memberitahu, bahwa anakku dilarikan
orang dengan paksaan.
Demikian kata Mpu Purwa: ,,Adapun anakku yang menyebabkan gairat dan
bercahaya terang, kutukku kepadanya, hanya: semoga ia mendapat
keselamatan dan kebahagiaan besar."Demikian kutuk pendeta Mahayana di
Panawidjen.
Setelah datang di Tumapel, ken Dedes ditemani seperaduar oleh Tunggul
Ametung, Tunggul Ametung tak terhingga cinta kasihnya, baharu saja Ken
Dedes menampakkan gejala gejala mengandung, Tunggul Ametung pergi
bersenang senang, bercengkerama berserta isterinya ke taman Boboji;Ken
Dedes turun dari kereta kebetulan disebabkan karena nasib, tersingkap betisnya,
terbuka sampai rahasianya, lalu kelihatan bernyala oleh Ken Angrok, terpesona
ia melihat, tambahan pula kecantikannya memang sempurna, tak ada yang
menyamai kecantikannya itu, jatuh cintalah Ken Angrok, tak tahu apa yang akan
diperbuat.Setelah Tunggul Ametung pulang dari bercengkerama itu, Ken Angrok
memberitahu kepada Dang Hyang Lohgawe, berkata: "Bapa Dang Hyang, ada
seorang perempuan bernyala rahasianya, tanda perempuan yang bagaimanakah
demikian itu, tanda buruk atau tanda baikkah itu".Dang Hyang menjawab: "
Siapa itu, buyung".
Kata Ken Angrok: " Bapa, memang ada seorang perempuan, yang kelihatan
rahasianya oleh hamba".Kata Dang Hyang: "Jika ada perempuan yang demikian,
buyung, perempuan itu namanya: Nawiswari, ia adalah perempuan yang paling
utama, buyung, berdosa, jika memperisteri perempuan itu, akan menjadi
maharaja."Ke Angrok diam, akhirnya berkata: "Bapa Dang Hyang, perempuan
yang bernyala rahasianya itu yalah isteri sang akuwu di Tumapel, jika demikian
akuwu, saya akan bunuh dan saya ambil isterinya, tentu ia akan mati, itu kalau
tuan mengijinkan."Jawab Dang Hyang: " Ya, tentu matilah, buyung, Tunggul
Ametung olehmu, hanya saja tidak pantas memberi ijin itu kepadamu, itu bukan
tindakan seorang pendeta, batasnya adalah kehendakmu sendiri."Kata Ken
Angrok: "Jika demikian, Bapa, hamba memohon diri kepada tuan."Sang
Brahmana menjawab: "Akan kemana kamu buyung?"Ken
Angrok menjawab: " Hamba pergi ke Karuman, ada seorang penjudi yang
mengaku anak kepada hamba bernama Bango Samparan, ia cinta kepada
hamba, dialah yang akan hamba mintai pertimbangan, mungkin ia akan
menyetujuinya."
Kata Dang Hyang: "Baiklah kalau demikian, kamu jangan tinggal terlalu lama di
Karuman, buyung."
Kata Ken Angrok: "Apakah perlunya hamba lama disana."Ken Angrok pergi dari
Tumapel, sedatangnya Karuman, bertemu dengan Bango Samparan. "Kamu ini
keluar dari mana, lama tidak datang kepadaku, seperti didalam impian saja
bertemu dengan kamu ini, lama betul kamu pergi."Ken Angrok menjawab:
"Hamba berada di Tumapel, Bapa, menghamba pada sang akuwu. Adapun
sebabnya hamba datang kepada tuan, adalah seorang isteri akuwu, turun dari
kereta, tersingkap rahasianya, kelihatan bernyala oleh hamba.Ada seorang
brahmana yang baru saja datang di Jawa, bernama Dang Hyang Lohgawe, ia
mengaku anak kepada hamba, hamba bertanya kepadanya: "Apakah nama
seorang perempuan yang menyala rahasianya itu."
Kata Sang Brahmana: "Itu yang disebut seorang perempuan ardana reswari,
sungguh baik tanda itu, karena siapa saja yang memperisterinya, akan dapat
menjadi maharaja."Bapa Bango, hamba ingin menjadi raja, Tunggul Ametung
akan hamba bunuh, isterinya akan hamba ambil, agar supaya anaknda menjadi
raja, hamba minta persetujuan Bapa Dang Hyang,Kata Dang Hyang: "Buyung
Angrok, tidak dapat seorang brahmana memberi persetujuan kepada orang yang
mengambil isteri orang lain, adapun batasnya kehendakmu sendiri."Itulah
sebabnya hamba pergi ke Bapa Bango, untuk meminta ijin kepada bapa, sang
akuwu akan hamba bunuh dengan rahasia, tentu akuwu mati oleh hamba."
Menjawablah Bango Samparan: "Nah, baiklah kalau demikian, saya memberi ijin,
bahwa kamu akan menusuk keris kepada Tunggul Ametung dan mengambil
isterinya itu, tetapi hanya saja, buyung Angrok, akuwu itu sakti, mungkin tidak
dapat luka, jika kamu tusuk keris yang kurang bertuah.Saya ada seorang teman,
seorang pandai keris di Lulumbang, bernama Mpu Gandring, keris buatannya
bertuah, tak ada orang sakti terhadap buatannya, tak perlu dua kali ditusukkan,
hendaknyalah kamu menyuruh membuat keris kepadanya, jikalau keris ini sudah
selesai dengan itulah hendaknya kamu membunuh Tunggul Ametung secara
rahasia."Demikian pesan Bango Samparan kepada Ken Angrok.kata Ken
Angrok: "Hamba memohon diri, Bapa, akan pergi ke Lulumbang."Ia pergi dari
Karuman, lalu ke Lulumbang, bertemu dengan Gandring yang sedang bekerja di
tempat membuat keris. Ken Angrok datang lalu bertanya: "Tuankah barangkali
yang bernama Gandring itu, hendaknyalah hamba dibuatkan sebilah keris yang
dapat selesai didalam waktu lima bulan, akan datang keperluan yang harus
hamba lakukan."
= 03 =
Kata Mpu Gandring: "Jangan lima bulan itu, kalau kamu menginginkan yang
baik, kira – kira setahun baru selesai, akan baik dan matang tempaannya,"Ken
Angrok berkata: "Nah, biar bagaimana mengasahnya, hanya saja, hendaknya
selesai didalam lima bulan."Ken Angrok pergi dari Lulumbang, ke Tumapel
bertemu dengan Dang Hyang Lohgawe yang bertanya kepada Ken Angrok:
"Apakah sebabnya kamu lama di Tumapel itu."Sesudah genap lima bulan, ia
ingat kepada perjanjiannya, bahwa ia menyuruh membuatkan keris kepada Mpu
Gandring.Pergilah ia ke Lulumbang, bertemu dengan Mpu Gandring yang
sedang mengasah dan memotong motong keris pesanan Ken Angrok.
Kata Ken Angrok: "Manakah pesanan hamba kepada tuan
Gandring."Menjawablah Gandring itu: "Yang sedang saya asah ini, buyung
Angrok."Keris diminta untuk dilihat oleh Ken Angrok.Katanya dengan agak
marah: "Ah tak ada gunanya aku menyuruh kepada tuan Gandring ini, bukankah
belum selesai diasah keris ini, memang celaka, inikah rupanya yang tuan
kerjakan selama lima bulan itu."Menjadi panas hati Ken Angrok, akhirnya
ditusukkan kepada Gandring keris buatan Gandring itu.Lalu diletakkan pada
lumpang batu tempat air asahan, lumpang berbelah menjadi dua, diletakkan
pada landasan penempa, juga ini berbelah menjadi dua.Kini Gandring berkata:
"Buyung Angrok, kelak kamu akan mati oleh keris itu, anak cucumu akan mati
karena keris itu juga, tujuh orang raja akan mati karena keris itu."Sesudah
Gandring berkata demikian lalu meninggal.
Sekarang Ken Angrok tampak menyesal karena Gandring meninggal itu, kata
Ken Angrok: "Kalau aku menjadi orang, semoga kemulianku melimpah, juga
kepada anak cucu pandai keris di Lulumbang."Lalu pulanglah Ken Angrok ke
Tumapel.Ada seorang kekasih Tunggul Ametung, bernama Kebo Hijo,
bersahabat dengan Ken Angrok, cinta mencintai.Pada waktu itu Kebo Hijo
melihat bahwa Ken Angrok menyisip keris baru, berhulu kayu cangkring masih
berduri, belum diberi perekat, masih kasar, senanglah Kebo Hijo melihat itu.Ia
berkata kepada Ken Angrok: " Wahai kakak, saya pinjam keris itu."Diberikan oleh
Ken Angrok, terus dipakai oleh Kebo Hijo, karena senang memakai melihatnya
itu.Lamalah keris Ken Angrok dipakai oleh Kebo Hijo, tidak orang Tumapel yang
tidak pernah melihat Kebo Hijo menyisip keris baru dipinggangnya.Tak lama
kemudian keris itu dicuri oleh Ken Angrok dan dapat diambil oleh yang mencuri
itu.
Selanjutnya Ken Angrok pada waktu malam hari pergi kedalam rumah akuwu,
saat itu baik, sedang sunyi dan orang orang tidur, kebetulan juga disertai nasib
baik , ia menuju ke peraduan Tunggul Ametung, tidak terhalang perjalanannya,
ditusuklah Tunggul Ametung oleh Ken Angrok, tembus jantung Tunggul Ametung,
mati seketika itu juga. Keris buatan Gandring ditinggalkan dengan
sengaja.Sekarang sesudah pagi pagi keris yang tertanam didada Tunggul
Ametung diamat amati orang, dan oleh orang yang tahu keris itu dikenal keris
Kebo Hijo yang biasa dipakai tiap tiap hari kerja.Kata orang Tumapel semua:
"Terangnya Kebo Hijolah yang membunuh Tunggul Ametung dengan secara
rahasia, karena memang nyata kerisnya masih tertanam didada sang akuwu di
Tumapel.
Kini Kebo Hijo ditangkap oleh keluarga Tunggul Ametung, ditusuk dengan keris
buatan Gandring, meninggallah Kebo Hijo.Kebo Hijo mempunyai seorang anak,
bernama Mahisa Randi, sedih karena ayahnya meninggal, Ken Angrok menaruh
belas kasihan kepadanya, kemana mana anak ini dibawa, karena Ken Angrok
luar biasa kasih sayangnya terhadap Mahisa Randi.Selanjutnya Dewa memang
telah menghendaki, bahwasanya Ken Angrok memang sungguh sungguh
menjadi jodoh Ken Dedes, lamalah sudah mereka saling hendak menghendaki,
tak ada orang Tumapel yang berani membicarakan semua tingkah laku Ken
Angrok, demikian juga semua keluarga Tunggul Ametung diam, tak ada yang
berani mengucap apa apa, akhirnya Ken Angrok kawin dengan Ken Dedes.
Pada waktu ditinggalkan oleh Tunggul Ametung, dia ini telah mengandung tiga
bulan, lalu dicampuri oleh Ken Angrok.Ken Angrok dan Ken Dedes sangat cinta
mencintai. Telah lama perkawinannya.Setelah genap bulannya Ken Dedes
melahirkan seorang anak laki laki, lahir dari ayah Tunggul Ametung, diberi nama
Sang Anusapati dan nama kepanjangannya kepanjiannya Sang Apanji
Anengah.Setelah lama perkawinan Ken Angrok dan Ken Dedes itu, maka Ken
Dedes dari Ken Angrok melahirkan anak laki laki, bernama Mahisa Wonga
Teleng, dan adik Mahisa Wonga Teleng bernama Sang Apanji Saprang, adik
panji Saprang juga laki laki bernama Agnibaya, adik Agnibaya perempuan
bernama Dewi Rimbu, Ken Angrok dan Ken Dedes mempunyai empat orang
anak.Ken Angrok mempunyai isteri muda bernama Ken Umang, ia melahirkan
anak laki laki bernama panji Tohjaya, adik panji Tohjaya, bernama Twan Wregola,
adik Twan Wregola perempuan bernama Dewi Rambi.
Banyaknya anak semua ada 9 orang, laki laki 7 orang, perempuan 2
orang.Sudah dikuasailah sebelah timur Kawi, bahkan seluruh daerah sebelah
timur Kawi itu, semua takut terhadap Ken Angrok, mulailah Ken Angrok
menampakkan keinginannya untuk menjadi raja, orang orang Tumapel semua
senang, kalau Ken Angrok menjadi raja itu.Kebetulan disertai kehendak nasib,
raja Daha, yalah raja Dandhang Gendis, berkata kepada para bujangga yang
berada di seluruh wilayah Daha, katanya: "Wahai, tuan tuan bujangga pemeluk
agama Siwa dan agama Budha, apakah sebabnya tuan tuan tidak menyembah
kepada kami, bukanlah kami ini semata mata Batara Guru."Menjawablah para
bujangga di seluruh daerah negara Daha: "Tuanku, semenjak jaman dahulu kala
tak ada bujangga yang menyembah raja." demikianlah kata bujangga
semua.Kata Raja Dandhang Gendis: "Nah, jika semenjak dahulu kala tak ada
yang menyembah, sekarang ini hendaknyalah kami tuan sembah, jika tuan tuan
tidak tahu kesaktian kami, sekarang akan kami beri buktinya."
Kini Raja Dandhang Gendis mendirikan tombak, batang tombak itu
dipancangkan kedalam tanah, ia duduk di ujung tombak, seraya berkata: "Nah,
tuan tuan bujangga, lihatlah kesaktian kami."Ia tampak berlengan empat,
bermata tiga, semata mata Batara Guru perwujudannya, para bujangga di
seluruh daerah Daha diperintahkan menyembah, semua tidak ada yang mau,
bahkan menentang dan mencari perlindungan ke Tumapel, menghamba kepada
Ken Angrok.Itulah asal mulanya Tumapel tak mau tahu negara Daha.
Tak lama sesudah itu Ken Angrok direstui menjadi raja di Tumapel, negaranya
bernama Singasari, nama nobatannya Sri Rajasa Batara Sang Amurwabumi,
disaksikan oleh para bujangga pemeluk agama Siwa dan Budha yang berasal
dari Daha, terutama Dang Hyang Lohgawe, ia diangkat menjadi pendeta istana,
adapun mereka yang menaruh belas kasihan kepada Ken Angrok, dahulu
sewaktu ia sedang menderita, semua dipanggil, diberi perlindungan dan diberi
belas balasan atas budi jasanya, misalnya Bango Samparan, tidak perlu
dikatakan tentang kepala lingkungan Turyantapada, dan anak anak pandai besi
Lulumbang yang bernama Mpu Gandring, seratus pandai besi di Lulumbang itu
diberi hak istimewa di dalam lingkungan batas jejak bajak beliung
cangkulnya.Adapun anak Kebo Hijo disamakan haknya dengan anak Mpu
Gandring.
Anak laki laki Dang Hyang Lohgawe, bernama Wangbang Sadang, lahir dari ibu
pemeluk agama Wisnu, dikawinkan dengan anak Bapa Bango yang bernama
Cucu Puranti, demikianlah inti keutamaan Sang Amurwabumi. Sangat berhasillah
negara Singasari, sempurna tak ada halangan.Telah lama terdengar berita,
bahwa Ken Angrok sudah menjadi raja, diberitahulah raja Dandhang Gendis,
bahwa Ken Angrok bermaksud akan menyerang Daha.Kata Raja Dandhang
Gendis: "Siapakah yang akan mengalahkan negara kami ini, barangkali baru
kalah, kalau Batara Guru turun dari angkasa, mungkin baru kalah."Diberi tahulah
Ken Angrok, bahwa raja Dandhang Gedis berkata demikian.
Kata Sang Amurwabumi: "Wahai, para bujangga pemeluk Siwa dan Budha,
restuilah kami mengambil nama nobatan Batara Guru."Demikianlah asal
mulanya ia bernama nobatan Batara Guru, direstui oleh bujangga brahmana dan
resi.Selanjutnya ia lalu pergi menyerang Daha. Raja Dandhang Gendis
mendengar, bahwa Sang Amurwabumi di Tumapel datang menyerang Daha,
Dandhang Gendis berkata: "Kami akan kalah, karena Ken Angrok sedang
dilindungi Dewa."Sekarang tentara Tumapel bertempur melawan tentara Daha,
berperang disebelah utara Ganter, bertemu sama sama berani, bunuh
membunuh, terdesaklah tentara Daha.Adik Raja Dandhang Gendis gugur
sebagai pahlawan, ia bernama Mahisa Walungan, bersama sama dengan
menterinya yang perwira, bernama Gubar Baleman.Adapun sebabnya itu gugur,
karena diserang bersama sama oleh tentara Tumapel, yang berperang laksana
banjir dari gunung.
Sekarang tentara Daha terpaksa lari, karena yang menjadi inti kekuatan perang
telah kalah. Maka tentara Daha bubar seperti lebah, lari terbirit birit
meninggalkan musuh seperti kambing, mencabut semua payung payungnya, tak
ada yang mengadakan perlawanan lagi.Maka Raja Dandhang Gendis mundur
dari pertempuran, mengungsi ke alam dewa, bergantung gantung di angkasa,
beserta dengan kuda, pengiring kuda, pembawa payung, dan pembawa tempat
sirih, tempat air minum, tikar, semuanya naik ke angkasa.
Sungguh kalah Daha oleh Ken Angrok.Dan adik adik Sang Dandhang Gendis,
yalah: Dewi Amisam, Dewi Hasin, dan Dewi Paja diberi tahu, bahwa raja
Dandhang Gendis kalah berperang, dan terdengar, ia telah di alam dewa,
bergantung gantung di angkasa, maka tuan dewi ketiga tiganya itu menghilang
bersama sama dengan istananya juga.Sesudah Ken Angrok menang terhadap
musuh, lalu pulang ke Tumapel, dikuasailah tanah Jawa olehnya, ia sebagai raja
telah berhasil mengalahkan Daha pada tahun saka : 1144.
Lama kelamaan ada berita, bahwa sang Anusapati, anak tunggal Tunggul
Ametung bertanya tanya kepada pengasuhnya."Hamba takut terhadap ayah
tuan", demikian kata pengasuh itu: "Lebih baik tuan berbicara dengan ibu
tuan".Karena tidak mendapat keterangan, Nusapati bertanya kepada ibunya:
"Ibu, hamba bertanya kepada tuan, bagaimanakah jelasnya ini?" Kalau ayah
melihat hamba, berbeda pandangannya dengan kalau ia melihat anak anak ibu
muda, semakin berbeda pandangan ayah itu."Sungguh sudah datang saat Sang
Amurwabumi. Jawab Ken Dedes: "Rupa rupanya telah ada rasa tidak percaya,
nah, kalau buyung ingin tahu, ayahmu itu bernama Tunggul Ametung, pada
waktu ia meninggal, saya telah mengandung tiga bulan, lalu saya diambil oleh
Sang Amurwabumi.:Kata Nusapati: "Jadi terangnya, ibu, Sang Amurwabumi itu
bukan ayah hamba, lalu bagaimana tentang meninggalnya ayah itu?" "Sang
Amurwabumi buyung yang membunuhnya."Diamlah Ken Dedes, tampak merasa
membuat kesalahan karena memberi tahu soal yang sebenarnya kepada
anaknya.Kata Nusapati: "Ibu, ayah mempunyai keris buatan Gandring. itu hamba
pinta, ibu."Diberikan oleh Ken Dedes. Sang Anusapati memohon diri pulang ke
tempat tinggalnya.
Adalah seorang hambanya berpangkat pengalasan di Batil, dipanggil oleh
Nusapati, disuruh membunuh Ken Angrok, diberi keris buatan Gandring, agar
supaya dipakainya untuk membunuh Sang Amurwabumi, orang di Batil itu
disanggupi akan diberi upah oleh Nusapati.Berangkatlah orang Batil masuk
kedalam istana, dijumpai Sang Amurwabumi sedang bersantap, ditusuk dengan
segera oleh orang Batil. Waktu ia dicidera, yalah: Pada hari Kamis Pon, minggu
Landhep, saat ia sedang makan, pada waktu senjakala, matahari telah
terbenam, orang telah menyiapkan pelita pada tempatnya.Sesudah Sang
Amurwabumi mati, maka larilah orang Batil, mencari perlindungan pada Sang
Anusapati, kata orang Batil: "Sudah wafatlah ayah tuan oleh hamba." Segera
orang Batil ditusuk oleh Nusapati.Kata orang Tumapel: "Ah, Batara diamuk oleh
pengalasan di Batil, Sang Amurwabumi wafat pada tahun saka 1168, dicandikan
di Kagenengan.
= 04 =
II. Sesudah demikian, sang Anusapati mengganti menjadi raja, ia menjadi raja
pada tahun Saka 1170.Lama kelamaan diberitakan kepada Raden Tohjaya, anak
Ken Angrok dari isteri muda, sehingga ia mendengar segala tindakan Anusapati,
yang mengupahkan pembunuhan Sang Amurwabumi kepada orang Batil.Sang
Apanji Tohjaya tidak senang tentang kematian ayahnya itu, meikir mikir mencari
cara untuk membalas, agar supaya ia dapat membunuh Anusapati.
Anusapati tahu, bahwasanya ia sedang direncana oleh Panji Tohjaya, berhati
hatilah Sang Anusapati, tempat tidurnya dikelilingi kolam, dan pintunya selalu
dijaga orang, sentosa dan teratur.Setelah lama kemudian Sang Apanji Tohjaya
datang menghadap dengan membawa ayam jantan pada Batara Anuspati.Kata
Apanji Tohjaya: "Kakak, ada keris ayah buatan Gandring, itu hamba pinta dari
tuan."Sungguh sudah tiba saat Batara Anuspati. Diberikan keris buatan Gandring
oleh Sang Anusapati, diterima oleh Apanji Tohjaya, disisipkan dipinggangnya,
lalu kerisnya yang dipakai semula, diberikan kepada hambanya.Kata Apanji
Tohjaya: "Baiklah, kakak mari kita menyiapkan ayam jantan untuk segera kita
ajukan di gelanggang."Menjawablah Sang Adipati: "Baiklah, adik."
Selanjutnya ia menyuruh kepada hamba pemelihara ayam mengambil ayam
jantan, kata Anusapati: "Nah, adik mari mari kita sabung segera.", "Baiklah" kata
Apanji Tohjaya.Mereka bersama sama memasang taji sendiri – sendiri, telah
sebanding, Sang Anusapati asyik sekali.Sungguh telah datang saat berakhirnya,
lupa diri, karena selalu asyik menyabung ayamnya, ditusuk keris oleh Apanji
Tohjaya.Sang Anusapati wafat pada tahun Saka 1171, dicandikan di Kidal.
= 06 =
VII. Sekarang Raden Wijaya menjadi raja pada tahun Saka: Rasa Rupa Dua
Bulan atau 1216. Kemudian ia mempunyai seorang anak laki laki dari Dara
Pethak, nama kesatriyannya: Raden Kalagemet. Adapun dua orang anak
perempuan Batara Siwa Buda, yang dibayang bayangkan kepada orang Tatar,
keduanya itu juga dikawin oleh Raden Wijaya, yang tua menjadi ratu di
Kahuripan, yang muda menjadi ratu di Daha.Nama nobatan Raden Wijaya pada
waktu menjadi raja: Sri Kertarajasa.Didalam tahun pemerintahannya ia
mendapat penyakit bisul berbengkak.Ia wafat di Antapura, wafat pada tahun
1257.
Kang wus kasumurupan, karajané bangsa Indhu ana ing Tanah Jawa, kang
dhisik dhéwé, diarani karajan "Tarumanagara" (Tarum = tom. kaliné jeneng
Citarum).
Karajan iku mau dhèk abad kaping 4 lan 5 wis ana, déné titi mangsaning adegé
ora kawruhan.
Ratu ratuné darah Purnawarman. Mirit saka gambar gambar kembang tunjung
kang ana ing watu watu patilasan, darah Purnawarman iku padha nganggo
agama Wisnu.
Ing tahun 414 ana Cina aran Fa Hien, mulih saka enggoné sujarah menyang
patilasané Resi Budha, ing tanah Indhu Ngarep mampir ing Tanah Jawa nganti 5
sasi.
Ing cathetané ana kang nerangaké mangkéné :
1. Ing kono akèh wong ora duwé agama (wong Sundha), sarta ora
ana kang tunggal agama karo dhèwèkné: Budha.
2. Bangsa Cina ora ana, awit ora kasebut ing cathetané.
3. Barengané nunggang prahu saka Indhu wong 200, ana sing
dedagangan, ana kang mung lelungan, karepé arep padha
menyang Canton.
Yèn mangkono dadi dalané dedagangan saka tanah Indhu Ngarep menyang
tanah Cina pancèn ngliwati Tanah Jawa.
Ing Tahun 435 malah wis ana utusané Ratu Jawa Kulon menyang tanah Cina,
ngaturaké pisungsung menyang Maharaja ing tanah Cina, minangka tandhaning
tetepungan sarta murih gampang lakuning dedagangan.
Karajan Tarumanagara mau ora kasumurupan pirang tahun suwéné lan kepriyé
rusaké.
Wong Indhu ana ing kono ora ngowahaké adat lan panguripané wong bumi, awit
pancèn ora gelem mulangi apa apa, lan wong bumi uga durung duwé akal niru
kapinterané wong Indhu.
Ewa déné meksa ana kaundhakaning kawruhé, yaiku mbatik lan nyoga jarit.
Nalika wiwitané abad kang kanem ana wong Indhu anyar teka ing Tanah Jawa
Kulon.
Ana ing kono padha kena ing lelara, mulané banjur padha nglèrèg mangétan,
menyang Tanah Jawa Tengah.
Wong Jawa wektu samono, isih kari banget kapinterané, yèn ditandhing karo
wong Indhu kang lagi neneka mau; mulané banjur dadi sor-sorané.
Wong Indhu banjur ngadegaké karajan ing Jepara.
Omah omah padunungané wong Jawa, ya wis mèmper karo omah omahé wong
jaman saiki, apayon atep utawa eduk lan wis nganggo képang.
Enggoné dedagangan lelawanan karo wong Cina; barang dedagangané kayata:
emas, salaka, gading lan liya liyané.
Cina cina ngarani nagara iku Kalinga, besuké, ya diarani: Jawa.
Karajan mau saya suwé saya gedhé, malah nganti mbawahaké karajan cilik cilik
28 (wolu likur).
Wong Cina uga nyebutaké asmané sawijining ratu putri: Sima; dikandakaké
becik banget enggoné nyekel pangrèhing praja (tahun 674).
Tulisaning watu kang ana ciriné tahun 732, dadi kang tuwa dhéwé, katemu ana
sacedhaké Magelang, nyebutaké, manawa ana ratu kang jumeneng, jejuluk
Prabu Sannaha, karajané gedhé, kang klebu jajahané yaiku tanah tanah Kedhu,
Ngayogyakarta, Surakarta lan bokmenawa Tanah Jawa Wétan uga klebu dadi
wewengkoné karajan iku.
Mirit caritané, karajan kang kasebut iku tata tentrem banget kaya kang kasebut
ing tulisan kang katemu ana ing patilasan: Nadyan wong wong padha turu ana
ing dalan dalan, ora sumelang, yèn ana bégal utawa bebaya liyané.
Mirit kandhané sawijining wong Arab, dhèk tengah tengahané abad kang kaping
sanga, ratu ing Tanah Jawa wis mbawahaké tanah Kedah ing Malaka (pamelikan
timah).
Karajan ing dhuwur iki sakawit ora kawruhan jenengé, nanging banjur ana
karangan kang katulis ing watu kang titi mangsané tahun 919, nyebutaké karajan
Jawa ing Mataram.
Jembar jajahané, mungguha saiki tekan Kedhu, Ngayogyakarta, Surakarta;
mangloré tekan sagara; mangétané tekan tanah tanah ing Tanah Jawa Wétan
sawatara.
Kuthané karan : Mendhangkamulan.
Wong Arab ngandhakaké, ana ratu Jawa mbedhah karajan Khamer (Indhu Buri).
Sing kasebut iki ayaké iya karajan Mataram mau. Kajaba Khamer, karajan Jawa
iya wis mbawahaké pulo pulo akèh. Pulo pulo iku mawa gunung geni.
Karajan Jawa mau sugih emas lan bumbu crakèn. Wong Arab iya akèh kang
lelawanan dedagangan.
Sabakdané tahun 928 ora ana katrangan apa apa ing bab kaanané karajan
Mataram.
Kang kacarita banjur ing Tanah Jawa Wétan. Ayaké baé karajan Mataram mau
rusak déning panjebluge gunung Merapi (Merbabu), déné wongé kang akèh
padha ngungsi mangétan.
Ing abad 17 karajan Mataram banjur madeg manèh, gedhé lan panguwasané irib
iriban karo karajan Mataram kuna.
Agamané wong Indhu sing padha ngejawa rupa rupa. Ana ing tanah wutah
getihe dhéwé ing kunané wong Indhu ngèdhep marang Brahma, Wisnu lan
Syiwah, iya iku kang kaaranan Trimurti. Kejaba saka iku uga nembah marang
déwa akèh liya liyané, kayata: Ganésya, putrané Bethari Durga.
Manut piwulangé agama Indhu pamérangé manungsa dadi patang golongan,
yaiku:
- para Brahmana (bangsa pandhita)
- para Satriya (bangsa luhur)
- para Wesya (bangsa kriya)
- para Syudra (bangsa wong cilik)
Piwulangé agama lan padatané wong Indhu kaemot ing layang kang misuwur,
jenengé Wedha.
Kira kira 500 tahun sadurungé wiwitané tahun Kristen, ing tanah Indhu ana
sawijining darah luhur peparab Syakya Muni, Gautama utawa Budha.
Mungguh piwulangé gèsèh banget karo agamané wong Indhu mau.
Resi Budha ninggal marang kadonyan, asesirik lan mulang muruk marang wong.
Kajaba ora nembah dewa dewa, piwulangé: sarèhné wong iku mungguhing
kamanungsané padha baé, dadiné ora kena dipérang patang golongan.
Para Brahmana Indhu mesthi baé ora seneng pikire, mulané kerep ana
pasulayan gedhé.
Ana ing tanah Indhu wong Budha mau banjur peperangan karo wong agama
Indhu.
Wusana bangsa Budha kalah lan banjur ngili menyang Ceylon sisih kidul, Indu
Buri, Thibet, Cina, Jepang.
Mungguh wong agama Indhu iku pangèdêpé ora padha. Ana sing banget olèhe
memundhi marang Syiwah yaiku para Syiwaiet (ing Tanah Jawa Tengah); ana
sing banget pangèdêpé marang Wisynu, yaiku para Wisynuiet (ing Tanah Jawa
Kulon).
Kajaba saka iku uga akèh wong agama Budha, nanging ana ing Tanah Jawa
agama agama iku bisa rukun, malah sok dicampur baé.
Petilasané agama Indhu mau saikiné akèh banget, kayata:
- Candhi candhi ing plato Dieng (Syiwah), iku bokmenawa yasané
ratu darah Sanjaya.
- Candhi ing Kalasan ana titi mangsané tahun 778, ayaké iki
candhi tuwa dhéwé (Budha), yasané ratu darah Syailendra.
- Candhi Budha kang misuwur dhéwé, yaiku Barabudhur lan
Mendut.
- Candhi Prambanan (Syiwah). Ing sacedhaké Prambanan ana
candhi campuran Budha lan Syiwah.
Ing dhuwur wus kasebutaké yèn Tanah Jawa Wétan, kabawah karajan Indhu ing
Mataram; nanging wong Indhu kang manggon ana ing Tanah Jawa Wétan ora
pati akèh, yèn katimbang karo kang manggon ing Tanah Jawa Tengah (Kedhu).
Marga saka iku wong Indhu kudu kumpul karo wong bumi, prasasat tunggal dadi
sabangsa.
Ing wiwitané abad 10 ana pepatihing karajan Tanah Jawa Tengah aran Empu
Sindhok lolos mangétan. Let sawatara tahun empu Sindhok mau jumeneng ratu
ing Tanah Jawa Wétan, karajané ing Kauripan (Paresidhènan Surabaya sisih
kidul).
Ing tahun 1010 Erlangga tetep jumeneng ratu, banjur nerusaké enggoné mangun
paprangan lan ngelar jajahan.
Ing tahun 1037 enggoné paprangan wis rampung, negara reja, para kawula
padha tentrem. Déné karatoné iya ana ing Kauripan.
Sang Prabu Erlangga ora kesupèn marang kabecikaning para pandhita lan para
tapa, kang gedhé pitulungané nalika panjenengané lagi kasrakat.
Minangka pamalesing kabecikané para pandhita, Sang Nata yasa pasraman apik
banget, dumunung ing sikile gunung Penanggungan.
Pasraman mau kinubeng ing patamanan kang luwih déning asri, lan rerenggané
sarwa peni sarta endah. Saka ediné, nganti misuwur ing manca praja, saben
dina aselur wong kang padha sujarah mrono.
Pangadilané Sang Nata jejeg. Wong désa kang nrajang angger angger nagara
padha kapatrapan paukuman utawa didhendha.
Kècu, maling, sapanunggalané kapatrapan ukum pati.
Sang Prabu enggoné nindakaké paprentahan dibantu ing priyagung 4, padha
oleh asil saka pametuning lemah lenggahè.
Saka enggoné manggalih marang tetanèn yaiku pagawéyaning kawula kang
akèh, Sang Nata yasa bendungan gedhé ana ing kali Brantas.
Sang Nata uga menggalih banget marang panggaotan lan dedagangan.
Kutha Tuban nalika samono panggonan sudagar, oleh biyantu akèh banget saka
Sang Prabu murih majuning dedagangan lan lelayaran.
Karsané Sang Prabu besuk ing sapengkeré kang gumanti jumeneng Nata
putrané loro pisan, mulané kratoné banjur diparo: Jenggala (sabageyaning:
Surabaya sarta Pasuruwan) lan Kedhiri.
Déné kang minangka watesé: pager témbok kang sinebut "Pinggir Raksa", wiwit
saka puncaking Gunung Kawi, mangisor, nurut kali Leksa banjur urut ing
brangloré kali Brantas saka wétan mangulon tekan ing désa kang saiki aran
"Juga", nuli munggah mangidul, terusé kira kira nganti tumeka ing pasisir.
Gugur gugurané tembok iku saiki isih ana tilasé, kayata ing sacedhaking kali
Leksa, sakulon lan sakiduling kali Brantas, ing watesing afd. Malang lan Blitar.
Mungguhing babad Jawa jumenengé Prabu Erlangga kaanggep minangka
pepadhang sajroning pepeteng, awit rada akèh caritané kang kasumurupan.
Kawruh kasusastran wis dhuwur. Layang layangé ing jaman iku tekané ing jaman
saiki isih misuwur becik lan dadi teturutaning crita crita wayang.
Layang layang mau basané diarani: Jawa Kuna, kayata:
1. Layang Mahabarata
2. Layang Ramayana lan Arjuna Wiwaha.
Karajan Jenggala ora lestari gedhé, awit pecah pecah dadi karajan cilik cilik,
marga saka diwaris marang putraning Nata; yaiku praja Jenggala (Jenggala
anyar); Tumapel utawa Singasari lan Urawan.
Karajan cilik cilik kang cedhak wates Kedhiri or suwé banjur ngumpul mèlu
Kedhiri, liyané isih terus madeg dhéwé nganti tekan abad 13.
Kerajan Kedhiri (Daha, Panjalu) mungguha saiki mbawahaké paresidhènan
Kedhiri, sapérangané Pasuruwan lan Madiyun.
Kuthané ana ing kutha Kedhiri saiki. Karajan mau bisa dadi kuncara.
Ing wektu iku kasusastran Jawa dhuwur banget, nalika jamané Jayabaya (abad
12) ngluwihi kang uwis uwis lan tumekané jaman saiki isih sinebut luhur, durung
ana kang madhani.
Ing tahun 1104 ing kedhaton ana pujangga jenengé: Triguna utawa Managocna.
Pujangga iku sing nganggit layang Sumanasantaka lan Kresnayana.
Radèn putra utawa Panji kang kacarita ing dongèng kae, bokmenawa iya ratu ing
Daha, kang jejuluk Prabu Kamesywara I. Jumeneng ana wiwitané abad kang
kaping 12. Garwané kekasih ratu Kirana (Candra Kirana) putrané ratu Jenggala.
Ing mangsa iki ana pujangga jenengé Empu Dharmaja nganggit layang
Smaradhana. Radèn Panji nganti saiki tansah kacarita ana lakoné wayang
gedhog lan wayang topeng.
Ing tahun 1222 ana ratu ing Tumapel utawa Singasari, jenengé Ken Angrok.
Critané Ken Angrok iki saka layang Pararaton. Ketemuné layang iki ana ing Bali
dhèk tahun 1891.
Ken Angrok lair ana ing sacedhaké Tumapel (Singasari), asal wong tani lumrah
baé.
Ken Angrok kacarita bagus rupané lan bisa nenarik katresnaning wong, nanging
banget kareme marang pangaji aji lan wani marang penggawé luput.
Ing sawijining dina ana Brahmana ketemu karo dhéwékné, kandha yèn
dhéwékné titising Wisnu.
Anggoné kandha mangkono iku, awit Brahmana mau ngerti yèn Ken Angrok iku
wong kang gedhé karepe lan kenceng budiné.
Brahmana banjur golèk dalan bisané Ken Angrok kacedhak karo adipati ing
kono, Sang Tunggul Ametung.
Ora antara suwé kelakon Ken Angrok kaabdèkaké. Bareng wis mangkono, Ken
Angrok banjur tansah golèk dalan kapriyé enggoné bisa ngendhih Sang Adipati,
nggentèni jumeneng.
Ketemuning nalar Ken Angrok banjur ndandakaké keris becik marang Empu
Gandring.
Sawisé keris dadi, katon becik temenan, nganti mitrané Ken Angrok aran Keboijo
kepéncut kepéngin nganggo, banjur nembung nyilih: oleh.
Saka senengé, keris mau saben dina dianggo sarta dipamèr pamèraké,
dikandhakaké duwèké dhéwé.
Bareng wis sawatara dina Ken Angrok banjur nyolong kerisé dhéwé kang lagi
disilih ing mitrané mau dianggo nyidra Sang Adipati.
Kelakon séda, keris ditinggal ing sandhingé layon. Urusaning prakara: mitrané
Ken Angrok sing kena ing dakwa, diputus ukum pati.
Ken Angrok banjur bisa oleh Sang putri randaning Tunggul Ametung lan gumanti
madeg adipati: Sang Putri asmané Ken Dhedhes.
Sasuwéné dicekel Ken Angrok negarané tata, reja, wong cilik banget sungkemé.
Sawisé mbedhah karajan cilik cilik ing Jenggala, Ken Angrok banjur emoh
kebawah Kedhiri, malah ing tahun 1222 mbedhah praja Kedhiri nganti kelakon
menang, Ratu ing Kedhiri Prabu Kertajaya séda nggantung sabalané kang
padha tuhu.
Kedhiri banjur ditanduri adipati kabawah Singasari.
Bareng para ratu darah Empu Sindhok wis kalah kabèh karo Ken Angrok, Ken
Angrok banjur jumeneng Ratu gedhé, jejuluk Prabu Rejasa, yaiku kang nurunaké
para ratu ing Majapait.
Kacarita Sang Retna Dhedhes nalika sédané adipati Tunggul Ametung wis
ambobot. Bareng wis tekan mangsané, Sang Retna mbabar putra kakung,
diparingi peparab Radèn Anusapati.
Wiwit timur nganti diwasa Sang Pangéran ora ngerti yèn satemené dudu putrané
Prabu Rejasa, nanging rumangsa yèn ora ditresnani ing Sang Prabu, béda
banget karo rayi rayiné.
Ing sawijining dina Anusapati kelair marang ibuné mangkéné: "Ibu, punapa, déné
Kangjeng rama punika teka boten remen dhateng kula?"
Sang Retna banget trenyuhing galih mireng atur sasambaté kang putra, wasana
banjur keprojol pangandikané; kang putra dicritani lelakoné wiwitan tekan
wekasan.
Anusapati banget ing pangunguné, sanalika banjur duwé sedya males ukum,
nanging isih sinamun ing semu.
Keris yasané Empu Gandring disuwun, pawatané mung kepingin banget
anganggo.
Kang ibu lamba ing galih, keris diparingaké.
Anusapati banjur nimbali abdiné kekasih, diparingi keris mau lan diweruhaké ing
wewadiné. Benginé Sang Prabu séda kaprajaya ing duratmaka.
Layoné Sang Prabu dicandhi ana ing Kagenengan (cedhak Malang).
Anusapati nggentèni jumeneng Nata.
Anusapati jumeneng ora suwé, awit Radèn Tohjaya ngerti yèn Anusapati kang
nyédani ramané, mulané sumedya males ukum lan iya kelakon.
Tohjaya jumeneng Nata, nanging iya ora suwé. Tohjaya utusan mantriné aran
Lembu Ampal, didhawuhi nyirnakaké kalilipé loro, yaiku: Ranggawuni, putrané
Anusapati, lan nakdulure kang aran Narasingamurti; yèn ora bisa kelakon,
Lembu Ampal dhéwé bakal kena ukum pati.
Dumadakan ana sawijining Brahmana kang welas marang radèn loro, banjur
wewarah saperluné.
Satriya loro banjur ndhelik ana ing panggonané Panji Patipati.
Lembu Ampal nggolèki radèn loro ora ketemu, banjur ora wani mulih, ngungsi
marang Panji Patipati.
Bareng ana ing kono mbalik ngiloni radèn loro, malah ngrembugi para punggawa
kang ora cocog karo Tohjaya diajak ngraman, wasana kelakon, Sang Prabu
nganti nemahi séda.
Pepatihe Sang Nata aran Raganatha rumeksa banget marang ratuné, nganti sok
wani ngaturi pènget marang Sang Prabu ing bab kang ora bener, nanging Sang
Prabu ora rena ing galih, ora nimbangi rumeksaning patih setya iku, malah
banjur milih patih liya kang bisa ngladèni karsané.
Patih wredha diundur, winisuda dadi: nayaka pradata, dadi wis ora campur karo
prakara pangrèh praja.
Patih anyar senengé mung ngalem marang ratuné lan ngladosi unjuk unjukan.
Ana utusan saka ratu agung ing nagara Cina (Chubilai) dhawuh supaya Prabu
Kartanagara nyalirani dhéwé utawa wakilsuwana marang nagara Cina perlu caos
bekti (tahun 1289).
Sang Prabu duka banget. Bathuking Cina utusan digambari pasemon kang ora
apik, nelakaké dukané Sang Prabu.
Bareng tekan ing nagara Cina patrape ratu Jawa kang mangkono iku mau njalari
dukané ratu binathara ing Cina,
Ing tahun1292 ana prajurit gedhé saka ing Cina arep ngukum ing kuwanéné
wong Jawa.
Wiraraja sasuwéné ana ing Madura isih ngrungok ngrungokaké apa kang
kalakon ana ing Singasari, lan iya weruh uga yèn ing wektu iku prajurit Singasari
dilurugaké menyang Sumatra.
Wiraraja ngajani Jayakatwang akon nangguh mbedhah Singasari, mumpung
nagara lagi kesisan bala.
Jayakatwang ngleksanani, lan Singasari kelakon bedhah. Ratu lan patihé
katungkep ing mungsuh isih terus unjuk unjukan baé (wuru), mulané ora rekasa
pinurih sédané.
Ing Bab 5 ana critané Prabu Kartanagara enggoné anjangka undhaking jajahané.
Ana ing tanah Sumatra kelakon bisa oleh jajahan.
Ing ngisor iki crita sathithik tumraping karajan karajan ing tanah Melayu.
Kacarita ratu ing Funan, kira kira ing sajroning abad 3 ngelar jajahan, ngelun
tanah Sumatra, Jawa lan liya liyané, ayaké ratu iku kang yasa reca reca ing
tanah Pasémah.
Ing abad kapitu ana golonganing para pangéran saka ing Indhu Buri, padha
manggon ing sakiwa tengening Palembang, banjur ngedegaké nagara gedhé,
jenengé karajan çrivijaya (= Syriwijaya, sinebut ing bangsa Cina nagara:
Sambotsai).
Ratu ratuné padha darah Warman, isih dumunung sanak karo darah
Purnawarman ing Tanah Jawa dhèk abad 4 - 5, apadéné darah Mulawarman ing
Kutai lan Bornéo dhèk watara tahun 400.
Nagara çrivijaya jajahané kira kira Sumatra sisih kidul lan tengah, Malaka,
Kamboja lan malah tekan Tanah Jawa.
Ing tahun 686 ratu agung ing negara çrivijaya nglurugi Tanah Jawa, awit Tanah
Jawa ora tuhu pangèdhêpé marang çrivijaya.
Sajroning abad 10 prajurit Jawa genti nglurugi çrivijaya, menang, nanging ora
suwé çrivijaya bisa kombul manèh.
Praja iku ajeg enggoné nglakokaké utusan marang Naréndra ing Cina.
Ing sajroning abad 12 lan 13 nagara gedhé çrivijaya pecah dadi karajan cilik cilik.
Darah Warman jumeneng ana ing tanah kang sinebut tanah: "Melayu" yaiku
saikiné Jambi.
Rèhning pasisiré tanah Melayu kono akèh rerusuh, wongé akèh kang padha
ngungsi marang tanah pagunungan kang loh, ana ing kono padha dedhukuh.
Bareng Tanah Jawa gedhé panguwasané, Prabu Kartanagara (1268 - 1292)
kalakon bisa ngrusak kutha Paséi, lan ngejegi Jambi, Palembang, Riouw sarta
kutha kutha akèh ing Bornéo apadéné pulo pulo ing Moloko.
Ing saantaraning tahun 1275 lan 1293 wong Jawa nglurugi tanah pagunungan
Jambi mau yaiku tanah kang besuké aran Menangkabau. Lurugan iku diarani:
Pamalayu.
Ing tahun 1268 Prabu Kartanagara angganjar reca marang ratu ing
Dharmmaçraya (Darmasraya) uga dumunung ing tanah Jambi, ing saikiné ora
adoh karo Sungai Lansat.
Karajan iku ing besuké kalebu jajahan Majapait, rajané darah Warman jejuluk
Tribuwana (Mauliwarman) kagungan garwa bangsa Melayu, kang putriné
(putrané putri) ayaké dai garwané Radèn Wijaya biyèn.
Sang Raja Tribhuwana mèlu karo bangsa Jawa nglurugi tanah Padhang Hulu.
Miturut carita Melayu, lurugan mau ora oleh gawé, mung marga saka klebu ing
gelar, kalah enggoné adu kebo, mulané kuthané banjur jeneng Menangkabau
iku.
Ana raja wewengkoné karajan Dharmmaçraya jejuluk Adityawarman nagarané
ing Malayupura, kang ing tahun 1347 wus merdika, ambawa pribadhi, iku
nglurugi Menangkabau, nanging ora nganti dadi perang, malah banjur diangkat
dadi raja ing kono, awit pancèn dianggep bangsa Melayu.
Jumenengé ana ing Menangkabau wiwit tahun 1347 tekan 1375, kecrita ing
kawicaksanané lan pinteré nyekel praja.
Tumeka sapréné Sang Adityawarman sarta nayakané loro kang aran Papatih
Sabatang lan Kyai Katumanggungan isih dipundhi pundhi marang bangsa
Menangkabau.
Sapungkuré Sang Aditya wis ora ana raja ing Menangkabau kang kecrita.
Negarané pecah pecah, ing saiki isih akèh titiké, mungguh ing kaluhuraning para
raja Jawa asal Indhu, ana ing tanah Menangkabau kono, luwih luwih tumraping
basa lan sastrané.
Darah raja raja kuna ing Menangkabau mau enteke durung lawas, kang pungkas
pungkasan putri, sédané lagi saiki baé.
Ing tahun 1377 kutha Sanbotsai ing tanah Palembang rinusak ing balané Prabu
Ayamwuruk.
Kang kuwasa ing tanah Palembang kasebut jeneng Arya Damar nurunaké
Radèn Patah (+/- tahun 1500).
Awit saka ambruking karaton Majapait, Palembang iya katut apes, besuké kalah
karo Banten.
Kaluhuraning Tanah Jawa ana ing Sumatra sisih kidul kono tumekané dina iki
uga iya isih akèh tilas tilasé.
Ing tengah tengahané tahun 1292 Maharaja Choebilai sida ngangkataké wadya
bala menyang ing Tanah Jawa perlu arep ngukum Prabu Kartanagara.
Ana ing pacekan (Surabaya) prau Jawa kalah, nuli bala Cina arep nglurugi9
Daha, kang dikira panggonané Kartanagara (kang nalika iku wis séda).
Kacarita Radèn Wijaya dhèk jaman samono wus wiwit mbalela marang
Jayakatwang ratu ing Daha.
Sarèhné duwè pangarep arep bisaa ditulungi ing Cina numpes ratu ing Daha,
mulané Radèn Wijaya banjur gawé gelar ethok ethok arep teluk marang sénapati
Cina.
Kabeneran ora let suwé Majapait, panggonané Radèn Widjaya ditempuh ing
wong Daha, Radèn Wijaya éntuk pitulungané wong Cina bisa menang.
Wasana ing tahun 1293 kutha Daha dikepung ing balané Shih Pih lan Radèn
Wijaya, Daha bedhah, ratuné kacekel, pèni pèni raja pèni dijarah rayah, Radèn
Wijaya nulungi putri putri, putrané Prabu Kartanagara digawa oncad menyang
Majapait.
Ora antara suwé, marga saka akalé Wiraraja, Radèn Wijaya bisa ngusir prajurit
Cina.
Wondéné prajurit mau, senadyan kesusu susu meksa isih bisa anggawa barang
rayahan, pengaji mas satengah yuta tail lan tawanan wong satus saka Daha.
Radèn Wijaya banjur jumeneng Nata ing Majapait, jejuluk Kertarejasa
Jayawardhana utawa Brawijaya I (tahun 1294 - 1309)
Ing Tanah Jawa ing wektu iku akèh palabuhan ramé, kayata: Tuban, Sedayu;
Canggu.
Nalika jamané ratu iki ing bawah karaton Majapait kena dibasakaké ungsum
kraman.
Para satriya kang mèlu lara lapa dhèk jamané Radèn Wijaya saiki ora oleh ati,
awit Sang Prabu mung anggega aturing nayakané kang aran Mahapati, wasana
para satriya mau banjur genti genti padha ngraman, nanging temahan asor jurite.
Ing tahun 1328 Sang Prabu séda, dicidra ing dukun kang didhawuhi ambedhel
salirané.
Sasédané Prabu Jayanégara kang gumanti sadhèrèké putri, kang sesilih Bhreng
Kauripan banjur jejuluk Jayawisynuwardhani.
Sang nata dewi krama oleh satriya, kekasih Kartawardhana, misuwur pinter,
sregep lan jejeg penggalihé.
Sang Pangéran diangkat dadi panggedhéning jaksa lan oleh lungguh bumi
Singasari sawewengkoné.
Gajahmada dadi warangkaning ratu. Karepe Gajahmada arep nungkulaké
satanah Jawa kabèh lan pulo pulo sakiwatengené.
Ora let suwé yaiku tahun 1334 Sumbawa lan Bali bedhah banjur kabawah
marang Majapait, mangka Bali nalika samana wis mbawahaké Lombok, Madura,
Blambangan lan Sélebes sabagéyan.
Sénapatining prajurit kang ngelar jajahan ing sajabaning Jawa aran Nala.
Ing tahun 1334 Sang Raja putri mbabar miyos kakung diparabi Ayam Wuruk,
kang banjur dijumenengaké Nata, nanging isih diembani kang ibu nganti tekan
tahun 1350.
Awit saking gedhéné lelabuhané Patih Gajahmada, nagara Majapait saya suwé
saya misuwur kuwasané.
Prabu Ayam Wuruk tetep jumeneng ratu agung binathara ngerèh sapepadhaning
ratu.
Sang Nata krama oleh nakdhèrèke piyambak kang wewangi Retna
Susumnadewi.
Para santanané padha ginadhuhan tanah dhéwé dhéwé ing samurwaté. Déné
kuwajibané para santana utawa adipati mau ing mangsa kang wus ditamtokaké
kudu ngadhep ing panjenengané Nata, mulané kabèh padha duwè dalem becik
becik ana ing Majapait, muwuhi asrining nagara.
Ing jaman iku ana pujangga kraton aran "Prapanca" (Budha).
Ing tahun 1365 pujangga iki nganggit layang kang aran Nagarakertagama.
Ana manèh pujangga aran Empu Tantular nganggit layang Arjunawiwaha.
Majapait ing wektu iku emèh mbawahaké satanah Indhiya Wétan kabèh, kayata:
Tanah Jawa Wétan lan Tengah, Sumatra, wiwit Lampung tekan Acih (Perlak),
Bornéo (Banjarmasin), Sélebes (Banggawai, Salaiya, Bantaiyan), Florès
(Larantuka), Sumbawa (Dompo), saparoning Malaka lan sabageyaning Nieuw
Guinéa.
Tanah Sundha ora ditelukaké. Kang jumeneng ratu ana ing tanah Sundha mau
ajejuluk Prabu Wangi, putrané putri dilamar Prabu Ayam Wuruk iya dicaosaké,
ananging Prabu Wangi banjur pasulayan karo Patih Gajahmada, nganti dadi
perang.
Prabu Wangi séda ing paprangan lan akèh punggawané kang mati ana
paprangan; ewadéné tanah Sundha ora dibawah Majapait, isih madeg dhéwé ing
saterusé.
Ing Jaman samono paro ajar utawa pandhita (agama Budha utawa Syiwah) mèlu
nindakaké paprentahan nagara, mulané padha diparingi lungguh bumi dhéwé
dhéwé kang diarani bumi: Pradikan.
Padésan ing sakubenging candhi utawa padhépokaning para pandhita lumrahè
uga dadi bumi pradikan, wongé diwajibaké jaga lan ngopèni candhi padhépokan
mau.
Kawula liyané padha kena pajeg prapuluhan (saprapuluhing pametuning
buminé), lan kena ing pagawéyan gugur gunung lan sapepadhané.
Pajeg rajakaya, pajeg panggaotan lan tambangan ing wektu samono iya wis ana.
Pametoning praja gedhé banget, perlu kanggo ragad perang lan kanggo
kapraboning Sang Nata sarta kanggo yeyasan nagara, kayata: kraton, gedhong
gedhong, pasanggrahan pasanggrahan lan liya liyané.
Ing nagara Majapait wis akèh omah kang becik becik, payoné sirap, déné omah
kang lumrah padha apager gedhég, ananging ing jero racaké ana pethiné watu
kang santosa perlu kanggo nyimpen barangé kang pangaji.
Wong wong dhèk jaman samono padha doyan nginang, senengané padha tuku
bala pecah saka juragan Cina, pambayare nganggo dhuwit sing diarani Kèpèng.
Wong lanang padha ngoré rambut, wong wadon gelungan kondhé. Wiwit enom
wong wong padha nganggo gegaman keris, lan gegaman iku kerep diempakaké.
Wong yèn mati jisime diobong, yèn sing mati iku bangsa luhur utawa wong sugih
bojo bojoné (randha randhané) padha mèlu obong.
Ora adoh saka nagara ana papan kanggo adu adu kéwan utawa uwong utawa
kanggo karaméyan liya liyané. Papan iku arané "Bubat"
Sang Nata kerep lelana tinggal nagara, ing Blambangan sauruté iya tau dirawuhi.
Prakara perdagangan iya dadi gedhé banget, awit saka majuning lelayaran
kagawa saka kèhing nagara nagara kang kabawah ing Majapait sing kelet letan
sagara.
Bab kagunan, kayata: ngukir ukir sapepadhané, kombule ing Tanah Jawa Wétan
dhèk pungkasané abad kang katelulas, lan ing wiwitané abad kang pat belas,
mung baé panggawéné reca reca kang apik apik iku nganggo tuntunaning wong
Indhu utawa nurun kagunan Indhu.
Cekaking carita: Nalika panjenengané Prabu Ayam Wuruk iku, Majapait lagi
unggul unggule, samubarang lagi sarwa onjo.
Prabu Ayam Wuruk tilar putra kakung miyos saka selir asma "Bhre Wirabhumi"
jumeneng Nata ana ing bagéyan kang wétan.
Déné kang nggentèni keprabon Majapait putra mantuné Sang Nata, ajejuluk
Wikramawardhana (tahun 1389 - 1400).
Ing tahun 1400 Sang Prabu sèlèh keprabon, kersané arep mandhita, ananging
sapengkeré Sang nata, putra lan sentanané padha rebutan nggentèni keprabon.
Prabu Wikramawardhana banjur kapeksa kundur jumeneng ratu manèh nganti
tekan tahun 1428.
Sajroning jumeneng sing kèri iki Sang Prabu nerusaké merangi santanané kang
wus kabanjur ngraman nalika Sang Prabu jengkar saka kraton.
Rèhning perang iki nganti suwé dadi nganakaké kapitunan akèh lan karusakan
gedhé, awit teluk telukan ing tanah sabrang banjur padha wani mbangkang wus
ora gelem kabawah Majapait.
Tataning kawula iya banjur rusak. Prakara patèn pinatèn wis dadi lumrah.
Akèh wong main lan adu jago totohané gedhéni.
Ing tahun 1428 - 1447 kang jumeneng nata ratu putri jejuluk Retna Dewi Suhita,
putrané Prabu Wikramawardhana saka garwa paminggir.
Terusé banjur banjur Prabu Kertawijaya (1447 - 1452) lan manèh Prabu Bhra
Hiyang Purwawisyesa (1456 - 1466), Pandan Salas (1446 - 1468), banjur Prabu
Bhrawijaya V (1468 - 1478).
Mungguh babade ratu ratu kang wekasan iki ora terang, mulané ora disebutaké.
Ana ratu ing nagara Keling (salor wétané Kedhiri, sakidul kuloné Surabaya)
jejuluk Prabu Ranawijaya Giridrawardhana ngelar jajahan nelukaké Jenggala,
Kedhiri lan uga mbedhah Majapait (tahun 1478).
Bedhahè Majapait iku kuthané ora dirusak, awit ing tahun 1521 lan 1541 nagara
Majapait isih kecrita kutha kang gedhé.
Suwé suwé kutha Majapait dadi rusak, awit wong wongé kang ora seneng
kaerèh ing kraton liya, padha genti genti ninggal negarané, nglèrèg marang
tanah Bali.
Saiki Majapait mung kari patilasan baé, awujud pager bata tilas mubeng lan tilas
gapura (Candhi Tikus, Bajang Ratu).
Isih sajroning jaman Majapait, agama Islam wis mlebu saka sathithik, saya suwé
saya bisa ngalahaké dayaning agama Indhu ana ing Jawa Wétan.
Mungguh kaananing tanah Sundha ing wektu iku ora pati kasumurupan.
Sawisé krajan Tarumanagara dhèk abad 4 lan 5, mung ana kang kacarita krajan
Sundha ing tahun 1030 nagarané kira kira ing Cibadhak.
Enggoné ora ana wong manca kang mlebu mrono, marga saka kèhing bajag
kang padha nganggu gawé ing sauruting pasisir.
Ing Priyangan sisih wétan ana krajané aran Galuh, kang ngadegaké ayaké ratu
aran Pusaka, ratu liyané jejuluk Wastukencana lan Prabu Wang(g)i.
ing tahun 1433 Sang Ratu Dewa iya Raja Purana, ngadegaké kutha anyar aran
Pakuan (Batutulis).
Karajan iki aran Pajajaran. Tulisan kang ana ing watu kono nerangaké manawa
Sang Prabu yasa segaran.
Pajajaran semuné krajan rada gedhé lan ngerèhaké Cirebon barang.
Wiwitané ing Tanah Jawa ana agama Islam ing antarané tahun 1400 - 1425.
Ing tahun 1292 ing tanah Perlak ing pulo Sumatra wis ana wong Islam; ing tahun
1300 ana wong Islam manggon Samudra Paséi. Ing pungkasané abad kang ping
14 ing Malaka iya wis ana wong Islam.
Tekané padha saka Gujarat. Saka Malaka kono agama Islam mencar marang
Tanah Jawa, tanah Cina, Indhiya Buri lan Indhiya Ngarep.
Kang mencaraké agama Islam ing Tanah Jawa dhisike yaiku sudagar Jawa saka
Tuban lan Gresik, kang padha dedagangan ing Malaka, padha sinau agama
Islam, dadiné Islam terkadhang sok kepeksa.
Sudagar sudagar jawa mau padha bali marang Tanah Jawa Wétan, sudagar
Indhu lan Pèrsi uga ana sing teka ing kono lan nuli mencaraké agama Islam
marang wong wong.
Sing misuwur yaiku: Maulana Malik Ibrahim (wong Persi?), séda ana ing Gresik
ing tahun 1419, nganti saiki pasareané isih.
Bareng kuwasané karaton Majapait saya suwé saya suda, para bupati ing pasisir
rumangsa gedhé panguwasané, wani nglakoni sakarep karep.
Para bupati mau lumrahè wis padha Islam wiwit tumapaking abad kaping 16
(tahun 1500 - 1525),
Jalaran saka iku kerep baé perang karo para raja agama Indhu kang manggon
ing tengahing Tanah Jawa.
Miturut carita: Sang Prabu Kertawijaya ing Majapait iku wis tau krama karo putri
saka ing Cempa (tanah Indhiya Buri).
Putri mau kapernah ibu alit karo Radèn Rahmat utawa Sunan Ngampel
(sacedhaké Surabaya).
Sunan Ngampel kagungan putra kakung siji, asma Sunan Bonang, lan putra putri
siji, asma Nyai Gedhé Malaka.
Nyai Gedhé Malaka iku marasepuhé Radèn Patah utawa Panémbahan Jimbun,
yaiku kang sinebut: Sultan Demak kang kapisan.
Sunan Ngampel lan Sunan Bonang iku dadi panunggalané para wali.
Para wali mau kang misuwur: Sunan Giri (sakidul Gresik), ana ing kono yasa
kedhaton lan mesjid; Ki Pandan Arang (ing Semarang) lan Sunan Kali Jaga (ing
Demak).
Ing tahun 1458 ing Demak wis ana mesjid becik.
Padha padha bupati ing pasisir pati Unus iku kang kuwasa dhéwé.
Pati Unus uga kasebut Pangéran Sabrang Lor.
Iku putrané Radèn Patah utawa Panémbahan Jimbun.
Ing tahun 1511 Pati Unus mbedhah Jepara,
Ing tahun 1513 nglurugi Malaka.
Enggoné tata tata arep nglurug mau nganti pitung tahun lawasé.
Lan bisa nglumpukaké prau kèhé nganti sangang puluh lan prajurit 12.000,
apadéné mriyem pirang pirang.
Nanging panémpuhé bangsa Portegis ing Malaka nggegirisi, nganti Pati Unus
kapeksa bali lan ora oleh gawé.
Pati Unus ing tahun 1518 uga ngalahaké Majapait nanging Majapait dhèk
samana pancèn wis ora gedhé. Kuthané ora dirusak, mung pusaka kraton banjur
digawa menyang Demak sarta Pati Unus ngaku nggentèni ratu Majapait.
Ing tahun 1521 Pati Unus séda isih enèm lan ora tinggal putra.
Kang gumanti rayi let siji yaiku Radèn Trenggana, jalaran rayiné tumuli:
Pangéran Sekar Séda Lèpèn, wis disédani putrané radèn Trenggana, kang aran
Pangéran Mukmin.
Sajroning jumenengé Sultan Trenggana (tahun 1521 - 1550) karaton Demak
kuwasa banget, nguwasani Tanah Jawa Kulon, ngerèh kutha kutha ing pasisir lor
lan uga mbawahaké jajahan Majapait, sarta karaton Supit Urang (Tumapel) uga
banjur kapréntah ing Demak. Déné Blambangan iku bawah Bali.
Pelabuhan bawah Demak akèh sing ramé, kayata: Jepara, Tuban, Gresik lan
Jaratan.
Gresik lan Jaratan iku sing ramé dhéwé, wong kang manggon ing kono luwih
23.000.
Ing tahun 1546 Sunan Gunung Jati kalawan Sultan Trenggana arep mbedhah
Pasuruwan.
Kutha Pasuruwan banjur kinepung ing wadya bala, nanging durung nganti
bedhah, pangepungé diwurungaké, jalaran Sultan Trenggana séda cinidra
déning sawijining punakawan santana, kang mentas didukani.
Putrané Sultan Trenggana akèh. Putra putriné padha krama oleh priyayi gedhé
gedhé.
Ana sing krama oleh bupati ing Pajang, kang asma: Adiwijaya, yaiku Mas Krèbèt,
Ki Jaka Tingkir utawa Panji Mas.
Putrané Sultan Trenggana loro: Pangéran Mukmin utawa Sunan Prawata, lan
Pangéran Timur, kang ing besuké dadi adipati ing Madura.
Sunan Prawata iku kang nyedani Pangéran Sekar Séda Lèpèn.
Ing semu putrané Pangéran Sekar Séda Lèpèn kang asma Arya Panangsang
arep malesaké sédané kang rama.
Sakawit Arya Panangsang nyedani Pangéran Mukmin sagarwané, nuli putra
mantuné Sultan Trenggana, ora oleh gawé, malah Arya Panangsang bareng
dipapagaké perang, kalah nemahi pati.
Adiwijaya banjur nguwasani Tanah Jawa: amboyong pusaka kraton menyang
Pajang lan nuli dijumenengaké Sultan déning Sunan Giri.
Nalika Adiwijaya jumeneng ratu ana ing Pajang, blambangan lan Panarukan
kabawah ratu agama Syiwah ing Blambangan, kang uga mbawahaké Bali lan
Sumbawa (tahun 1575).
Jajahan jajahan ing Pajang kapréntah ing pangéran (adipati) yaiku: Surabaya,
Tuban, Pati, Demak, Pemalang (Tegal), Purbaya (Madiyun), Blitar (Kedhiri),
Selarong (Banyumas), Krapyak (Kedhu sisih kidul kulon, sakuloné bengawan
Sala.
Ana ing tanah Pasundhan karaton Pajang mèh ora duwè panguwasa, jalaran ing
tahun +/- 1568 tanah Banten dimerdikakaké déning Hasanuddin, dadi tanah
kasultanan.
Ana wong linuwih sinebut Kyai Gedhé Pamanahan, asalé mung wong lumrah
baé.
Jalaran saka akèh lelabuhané marang Sultan Pajang, banjur didadèkaké patinggi
ing Mataram.
Nalika iku tanah Mataram durung reja lan Pasar Gedhé, padunungané Kyai
Pamanahan mau isih awujud désa.
Putrané Kyai Gedhé Pamanahan kang asma Sutawijaya utawa Radèn Bagus,
utawa Pangéran Ngabèhi Loring Pasar iku dipundhut putra angkat déning Sultan
Pajang lan nganti diwasa tansah ana ing kraton , dadi mitrané Pangéran Pati
yaiku Pangéran Banawa.
Ing tahun 1575 Sutawijaya gumanti kang rama ana ing Mataram, oleh jejuluk
Sénapati Ing Ngalaga Sahidin Panatagama.
Panémbahan Sénapati (Sutawijaya) mau banget ing pangarahé supaya bisa
jumeneng ratu.
Ing sasi Mulud ora ngadhep marang Pajang, lan Pasar Gedhé didadèkaké
bètèng, ndadèkaké kuwatiré Sultan Adiwijaya.
Kelakon ora suwé banjur peperangan, Adiwijaya kalah lan ing tahun 1582 séda
jalaran karacun.
Pangéran Banawa ora wani nglawan Sénapati.
Sénapati banjur ngaku jumeneng Sultan, sarta pusakaning kraton kaelih marang
Mataram.
Sénapati ngerèhaké Mataram ing tahun 1586 - 1601.
Jajahan jajahan karaton Pajang kang wis kasebut ndhuwur kaerèhaké ing
Mataram kanthi ngrekasa banget.
Sénapati kepeksa kudu kerep perang, kayata: perang karo Panaraga, Madiyun,
Pasuruwan lan luwih luwih karo Blambangan.
Ewadéné Blambangan iku ora bisa kalah babar pisan. Karo Sénapati memitran.
Banten arep ditelukaké, nanging ora bisa kalakon.
Galuh pineksa karèh Mataram.
Ing nalika iku akèh kutha kutha pelabuhan kang ramé, padha ditekani wong
Portegis, ora lawas wong Walanda iya padha nekani ing kono.
Dedagangané mrica, pala, cengkèh, kapas lan barang barang liyané akèh,
nanging bab kawruh lan kagunan ora pati diperduli.
Ing tahun 1601 Sénapati séda, kang gumanti putra Mas Jolang. Pasaréyan
Sénapati nunggal kang rama ana ing Pasar Gedhé sarta padha pinundi pundhi.
Ing wiwitané abad kang ping 16 ing Tanah Jawa Kulon ana nagara aran
Pajajaran, Kutha aran Pakuan. Kutha pelabuhan iya duwè, yaiku Banten lan
Sundha Kalapa, nanging dedagangané durung ramé.
Awit saka Malaka ing tahun 1511 kacekel ing bangsa Portegis, para sudagar
Islam padha dedagangan ana ing pasisiré lor Tanah Jawa Kulon.
Ing Banten nuli ana pedagangan gedhé, dagangané mrica.
Ing nalika iku ana wong Paséi (Sumatra), agamané Islam, teka ing Tanah Jawa
Kulon merangi ratu ing Pejajaran nganggo prajurit saka ing Demak.
Wong Paséi mau ing tembéné aran Sunan Gunung Jati, mauné bok menawa
aran Falètèhan.
Iku ipéné Radèn Trenggana. Marga saka pitulungané Radèn Trenggana ing
tahun 1527 bisa mbedhah Sundha Kalapa (Jayakarta utawa Jakarta) lan
Cirebon.
Ing tahun 1552 Sunan Gunung Jati ing Banten digentèni kang putra Hasanuddin.
Déné putra liyané kang asma Pangéran Pasaréan, iku kang nurunaké para
Sultan ing Cirebon.
Falètèhan séda ing tahun 1570 ana ing Cirebon lan disarèkaké ana ing punthuk
Gunung Jati.
Kutha Pakuan bedhahè sawisé tahun 1570. Para wong ing Tanah Jawa Kulon
banjur dipeksa manjing agama Islam.
Nalika Falètèhan séda kang jumeneng Sultan ing Cirebon Panémbahan Batu,
yaiku buyute Falètèhan mau.
Hasanuddin iku krama oleh putriné Pangéran Trenggana.
Bareng Pangéran Trenggana séda, karaton Banten banjur madeg dhéwé (tahun
1568).
Hasanuddin uga nelukaké Lampung, sarta raja Indrapura ngaturaké putrané putri
minangka garwa.
Kutha Banten dadi ramé lan pelabuhané gedhé. Ananging kutha urut pasisir ana
750 M, déné ujuré marang dharatan +/- 1600 M.
Prau prau bisa lumebu ing kutha metu ing kali kang nrajang kutha mau; saiki
kaliné wis waled, jalaran wedhi.
Kutha mau kang sasisih dipageri lan ana gerdhu gerdhuné panggonan prajurit
jaga tuwin panggonan mriyem.
Nalika iku wong Banten yèn nandur pari lumrahè ana ing pategalan (ladhang).
Sawisé dienèni pariné banjur ora ditanduri manèh, wong wongé banjur golèk
panggonan liya digawé ladhang, yèn wus panèn iya diberakaké manèh, enggoné
nanduri iya kaya kang wis mau.
Sing kaya mangkono iku tumraping lemahé mesthi baé ora becik.
Bareng Pangéran Yusup jumeneng Sultan, wong wong padha didhawuhi
sesawah.
Jalaran saka iku wong tani iya kapeksa milih panggonan sing tetep, ora pijer
ngolah ngalih, iku njalari anané désa désa.
Pangéran Yusup uga dhawuh yasa bendungan lan susukan susukan perlu
kanggo ngelebi sawah.
Wong manca kang ana ing kono: wong Persi, wong Indhu saka Gujarat, wong
Turki, Arab, Portegis, Melayu lan wong Keling.
Wong wong ngamanca mau lumrahè ngingu batur tukon lan juru basa.
Luwih luwih wong Cina, ing Banten akèh banget.
Bangsa Cina manggoné ana sajabaning temboking kutha, lan omahè apik apik.
Panggaotané wong manca padha kulak mrica.
Sing nganakaké dhuwit timbel (kètèng, gobang) ing Banten iya wong wong
ngamanca mau. Dhuwit timbel 1.00 pengajiné +/- 20 sèn.
Pangan ing Banten murah banget, dhuwit 20 sèn baé tumraping wong
ngamanca, wis turah turah. Hawané ing kutha ora becik, jalaran kali Banten ing
biyèné becik, banjur dadi cethèk lan reged.
Dalan dalan padha kurugan ing wedhi, omah omahè isih gedhég, mung
senthongé pasimpenan wis tembok.
Para priyayi padha duwè pakarangan isi wit krambil, sangarepé omah ana
pendhapané lan ing pojoking latar sok ana langgaré.
Kejaba mesjid gedhé lan pamulangan, ing Banten mung ana omah gedhong siji,
yaiku omahè Syahbandar.
Kajaba para luhur, wong kang ngibadah ing Banten ora akèh.
Para luhur padha ngagem sarung sutra, (terkadhang sinulam ing benang emas)
serban lan keris, kenakané diingu dawa, wajané dipasahi lan tinrètès ing mas
utawa disisigi.
Ngagemé sepatu utawa selop mung yèn ana ing dalemé baé.
Pandèrèké ana sing ngampil wadhah kinang, kendhi, payung, lampit lan tumbak.
Para luhur mau (para punggawa) padha milu ngerèh praja.
Ing mangsa perang para prajurit olèh keré, sandhangan lan pangan.
Para punggawa mau padha ngingu batur tukon akèh.
Ing Banten sing nyambut gawé temenan mung para batur tukon, wong cilik
liyané mèh ora nyambut gawé, mulané padha ora kacukupan.
Yèn ana wong ora bisa mbayar utangé, iku banjur dadi batur tukon saanak
bojoné.
Wong kemalingan ing Banten akèh; maling kang kacekel, kena nuli dipatèni.
Wong kang dosa pati, kena nebus dosané sarana mbayar dhendha marang
Sultané.
Yèn ana wong lanang mati, Sultan wenang mundhut anak bojoné wong mau.
Jalaran saka iku akèh wong isih kenomen padha omah omah.
Kuwasané Sultan Banten gedhé banget, nanging prakara nagara lumrahè
dirembug karo para luhur; pangrembugé wayah bengi ana ing alun alun.
Para luhur mau kang kuwasa banget Mangkubumi (patih), laksamana
(panggedhéné prau lautan) lan sénapati.
Ing jaman samana kaanané kutha kutha ing Tanah Jawa kurang luwih iya
mèmper karo kutha Banten iku.
prau_vasco_de_gama
Prauné Vasco de Gama
Bangsa iku enggoné lelayaran saya suwé saya mangidul, nganti nemu pulo lan
tanah pirang pirang enggon, wasana pasisiré tanah Afrika kang sisih lor kulon
wus kawruhan kabèh.
Ing tahun 1486 ana nakoda bangsa Portegis aran Bartholomeus Dias, bisa tekan
ing pongole buwana Afrika kang sisih kidul dhéwé.
Ing Tahun 1498 kelakon ana nakoda Portegis aran Vasco de Gama tekan ing
Kalikut kutha ing tanah Indhu.
Wong Portegis nuli miwiti lelawanan dedagangan lan wong Indhu, lan
nenelukaké kutha pelabuhan kang ramé ramé ing tanah Indhu kono.
d'Albuquerque kang wus katetepaké jumeneng Prabu anom ing Asia nuli
ngumpulaké prau perang kanggo merangi kutha kutha pelabuhan; Goa, Ormus
lan Malaka genti genti dikalahaké.
Iya jamané d'Alburquerque (tahun 1509 - 1515), iku mumbul mumbule wong
Portegis nguwasani tanah tanah pasisir ing Samodra Indhiya tekan Macao.
Bareng wong Portegis wis bisa manggon lan duwè panguwasa ana ing Malaka,
ing tahun 1513 nuli nakoda aran d'abreu, layar menyang Moloko.
Lakuné nganggo mampir mampir, kayata: menyang Gresik.
Ing wektu samono Gresik wis dadi kutha padagangan gedhé, wong wongé wis
Islam.
Wong Portegis mau ana ing Tanah Jawa Tengah lan Wétan sasat tansah
dimungsuh baé, mung ana ing Panarukan bisa mimitran lan wong bumi, jalaran
wong ing kono isih mardika, durung Islam lan durung kaerèh marang Demak.
Rèhné wong Portegis ana ing Tanah Jawa Tengah lan Wétan tansah ngrekasa
banget, mulané banjur ana kang nyoba arep lelawanan dedagangan lan Banten.
Ing sakawit ana ing Banten ditampani becik, nanging nuli wong Portegis lan
wong Banten kerep cecongkrahan, jalaran padha déné ora percayané.
Wasana enggoné dedagangan wong Portegis kang dipeng ana ing Moloko lan
pulo Timur.
Nalika wong Portegis teka ana ing tanah Indhiya kang anggedhéni laku dagang
ing kepulowan Moloko bangsa Jawa, nanging bareng Malaka bedhah, wong
Jawa kadhesuk soko kono lan saka kapulowan Moloko, banjur karingkes
pasabané, kang anggedhéni genti wong Portegis, malah ing tahun 1522 ing
Ternate wis didegi bètèng, sarta wong Portegis wis prajangjian lelawanan
dedagangan ijèn ijènan (monopolie) lan Sultan ing kono.
Ing tembéné kang dadi dhok dhokané wong Portegis ing Ambon lan Bandha.
Ana ing pulo pulo Moloko lan ing pulo pulo Sundha Cilik sisih wétan wong
Portegis padha mencaraké agama Kristen.
Bareng wong Portegis nemu dalané menyang tanah Indhiya, wong Sepanyol iya
banjur arep nyoba uga menyang tanah Indhiya dhéwé.
Wong Genua aran Christophorus Columbus layar saka Sepanyol mangulon atas
asmané Sang nata ing Sepanyol.
Saka panémuné Chr. Columbus wus tetéla yèn jagad iku bunder kepleng, dadi
yèn saka Sepanyol terus layar mangulon mesthi banjur tekan ing jagad sisih
wétan yaiku enggoné tanah Indhiya.
Yèn saka Indhiya diterusaké mangulon baé, mesthi banjur bali tekan ing
Sepanyol manèh.
Ing tahun 1492 kelakon Chr. Columbus nemu kepulowan kang diarani kapulowan
Indhiya, jalaran pametuné akèh emperé lan tanah Indhiya, nanging ora antara
suwé tetéla yèn kepulowan mau dudu Indhiya, mulané mung banjur diarani
kepulowan Indhiya Kulon.
Mungguh satemené kepulowan Indhiya Kulon iku wewengkoné buwana Amerika.
Saking kepenginé marang kauntungan lan misuwuring jeneng, banjur akèh baé
wong Sepanyol kang napak dalané Chr. Columbus padha layar mangulon ketug
ing Amerika.
Sawisé buwana Amerika kawruhan, nuli ana wong Portegis kang aran
Magelhaen kang nedya menyang Indhiya metu Amerika atas asmané ratu
Sepanyol.
Mangkaté Magelhaen sakancané wong Sepanyol ing tahun 1519 lakuné nurut
pasisiré Amerika sisih kidul, njedul supitan ing saantarané pongol Amerika kang
kidul dhéwé lan pulo Vuurland, saka kono terus ngalor ngulon nrajang Samodra
gedhé, anjog ing kapulowan Filipina.
Wong Portegis bareng sumurup ana wong Sepanyol teka, banget panasé, ngudi,
lungané wong Sepanyol saka tanah Indhiya, dadi bangsa loro mau padha
memungsuhan.
Nanging ing tahun 1529 padha bedhami, jalaran watesing jajahan dipastèkaké
déning Kangjeng Paus.
Wiwit tahun 1542 bangsa Sepanyol neluk nelukaké pulo pulo Filipina.
Jeneng Filipina iku kapirit asmané ratu ing Sepanyol (Filips II).
Lan ana ing pulo pulo mau banjur padha mencaraké agama Kristen.
Sumber : http://sang-rajawali.blogspot.com/search/label/Nasehat%20SukmoJati
yaitu :
1. Orang yang tahu dengan semua yang diketahuinya. Ini tergolong manusia
Istimewa. Surganya adalah bertemu Allah dan menjadi wakil Allah di dunia.
2. Orang yang tahu dengan semua yang tidak diketahuinya. Ini tergolong
manusia yang mau belajar dan sedang belajar tentang hidup dan siapa
Tuhannya. Surganya adalah surga yang telah dijanjikan sejauh yang
dipelajarinya.
3. Orang yang tidak tahu dengan semua yang diketahuinya. Ini tergolong
manusia Selamat. Sepanjang hidupnya dia hanya tahu untuk menjalankan hidup
ini sesuai dengan aturan yang berlaku. Surganya ada di halaman Surga.
4. Orang yang tidak tahu dengan semua yang tidak diketahuinya. Ini tergolong
manusia Sok Tahu. Surganya adalah hidup berdampingan dengan Iblis.
Pemuda 1 :
“Wahai Panembahan, siapakah di antara kami yang lebih sombong ?”
Panembahan :
“Aku tak tahu. Mengapa engkau bertanya seperti itu ?”
Pemuda 2 :
“Tak mungkin engkau tidak tahu. Mestinya engkau menjelaskan terlebih dahulu
arti sombong itu apa kepada kami bertiga.”
Panembahan :
“Apakah engkau tahu, anak muda ?”, sambil wajahnya menghadap ke Pemuda
2.
Pemuda 2 :
“Ya, pasti. Sombong adalah dengan sengaja menunjukkan dan memberitahukan
kemampuannya kepada orang lain untuk menampakkan betapa ia memiliki
kelebihan.”
Panembahan :
“Bagaimana dengan kamu, anak muda ?”, sambil memandang pemuda 1.
Pemuda 1 :
“Aku tidak tahu. Yang jelas, aku selalu melakukan apa yang harus kulakukan dan
aku mampu melakukannya. Aku tidak akan melakukan sesuatu selama aku tidak
mampu melakukannya. Apakah aku sombong ?”
Panembahan :
“Sekarang aku tahu siapa yang lebih sombong di antara kalian bertiga. Dia
adalah yang berlagak tidak tahu apa-apa, tetapi di dalam hatinya merasa lebih
tahu dan lebih mampu di antara yang lain. Inilah kesombongan yang nyata….!!!”
“Bagaimana engkau hidup sendirian di rimba belantara ini ?”, kata Kyai Resik
Rogo melanjutkan. Sambil tersenyum SukmoJati meneruskan,”Aku tidak
sendirian. Aku selalu dikelilingi oleh kawan-kawan dan musuh-musuhku”.
“Siapakah gerangan mereka ?”, lanjut Kyai Resik Rogo penasaran.
Di dalam rahim sang ibu, aku ditemani oleh keempat pengiringku …..
• Keselamatan
• Keyakinan
• Ketuhanan
• Pengenalan
Setiap dua darinya bisa menjadi kawan atau musuhku kelak, entah yang mana
Selama aku berkelana di dunia fana ini, Sang Hyang Esa selalu mengutus empat
pengiring utama bagiku :
• Petunjuk
• Kesejahteraan
• Peringatan
• Kematian
Setiap dua darinya bisa menjadi kawan atau musuhku kelak, entah yang mana
Sungguh dunia ini tiada pernah sepi dari mereka semua, bahkan lebih ramai
dibandingkan dengan hiruk pikuk kesibukan seluruh manusia di bumi ini.
Anak muda :
Ki Sukmo, menurutku tidak satupun di dunia ini sekarang yang pantas menjadi
pemimpin.
Sukmojati :
Mengapa begitu ? Tidakkah Allah telah mengutus manusia untuk menjadi
pemimpin bagi jagadraya beserta isinya ini ?
Anak muda :
Itu memang benar. Tetapi manusia mana yang pantas untuk memimpin
jagadraya sekarang ini. Sedangkan memimpin diri mereka sendiri saja mereka
seolah hampir tak sanggup.
Sukmojati :
Mengapa begitu ? Perlukah manusia memimpin dirinya sendiri ? Padahal yang
namanya pemimpin pastilah ada yang dipimpin. Akan halnya dengan manusia
terhadap dirinya sendiri, siapa yang memimpin siapa yang dipimpin ?
Anak muda :
Menurut Ki Sukmo sendiri bagaimana ?
Sukmojati :
Hmm…menurutku, pemimpin mestilah yang memiliki kemampuan untuk
memimpin, dan yang dipimpin mestilah yakin dan percaya dengan yang
memimpinnya. Akan halnya manusia terhadap dirinya sendiri, tergantung
bagaimana manusia itu sendiri yang harus mampu melihat dirinya sendiri, bagian
mana dari dirinya yang layak untuk memimpin dirinya sendiri, dan bagian mana
dari dirinya yang harus direlakan untuk dipimpin oleh bagian diri yang lain.
Anak muda :
Ringkasnya bagaimana Ki Sukmo ? Menurut sampeyan, bagian mana dari diri
kita yang layak untuk memimpin dan yang harus rela untuk dipimpin ?
Sukmojati :
Hmm…agak sukar aku menjawabnya. Karena setiap orang akan berbeda-beda
jawabannya untuk hal ini.
Anak muda :
Begitu susahnya kah Ki Sukmo untuk menentukan siapa pemimpin dan siapa
yang dipimpin dari diri Ki Sukmo sendiri ? Tidak kah dengan begitu
sesungguhnya adalah cermin bagi Ki Sukmo sendiri bahwa tidak ada satupun
dari diri Ki Sukmo yang berhak menjadi pemimpin dan yang harus dipimpin ?
Sukmojati :
Hmmm….anak muda. Jika memang begitu adanya, maka sia-sialah aku ini
dilahirkan ke bumi. Andai tidak ada di bagian diriku ini yang pantas menjadi
pemimpin bagi bagian diriku yang lain, maka pastilah seluruh bagian diriku ini
wajib menyatakan diri untuk siap dipimpin, jika aku masih berguna. Dan secara
hakiki, mestilah pemimpin itu berawal dari yang sudah terbiasa dipimpin.
Anak muda :
Nah….ini yang aku suka. Diri kita ini, jika tidak ada yang pantas untuk memimpin
maka pastilah wajib untuk siap dipimpin, jika masih ingin berguna. Dan
pemimpin, pastilah bermula dari yang terbiasa untuk dipimpin. Dengan alasan
itulah Ki Sukmo, aku berani mengatakan bahwa sekarang ini tidak ada lagi
manusia yang pantas menjadi pemimpin bagi yang lain, apalagi bagi seluruh isi
jagadraya ini. Karena manusia sekarang, apapun alasannya, mereka tidak siap
bahkan tidak mau untuk dipimpin. Apalagi menjadi pemimpin ?
Sukmojati :
Bagaimana dengan dirimu sendiri anak muda ?
Anak muda :
(Sambil menangis …..). Ki Sukmo, aku kemari untuk berdebat denganmu,
sesungguhnya adalah wujud dari kegundah-gulanaan diriku selama ini. Aku
merasa gagal untuk menjadi manusia yang siap dipimpin dan diperintah oleh
Sang Pencipta. Setiap aku mengkaji diriku, kemudian aku mencoba
melakukannya, setiap itu pula aku sedih. Apakah yang kulakukan ini sudah
benar-benar yang dikehendaki oleh Sang Pencipta.
Ki Sukmojati terdiam seribu bahasa. Tidak berapa lama ia tersenyum. Tanpa satu
patah katapun yang keluar dari mereka berdua. Sisa waktu di malam itu
dihabiskan oleh mereka berdua dengan menikmati satu ceret kopi panas dan
sepanci pisang goreng. Hingga waktu memerintahkan mereka berdua untuk
saling berpisah.
Jenis pemimpin menurut Ki Sukmojati
Sukmojati sedang asyik duduk di beranda padepokannya menjelang tengah
malam tiba. Entah darimana asalnya, tiba-tiba terdengar suara memanggilnya.
“Sukmojati…!!! Bicaralah engkau dengan dirimu sendiri. Sampaikan apapun
pengetahuanmu tentang manusia. Pantaskah engkau menjadi manusia, hingga
engkau harus menerima amanah Allah untuk menjadi khalifah bagi jagad-Nya “.
Pemimpin Gila
Manusia yang merasa menjadi pemimpin, padahal tidak ada satupun di
sekitarnya yang sedang dipimpinnya. Dia memimpin seolah ada yang
dipimpinnya, seolah ada yang mau dipimpinnya, seolah ada yang menuruti
apapun perintahnya. Padahal tidak ada sama sekali.
Pemimpin Ambisi
Dia menjadi pemimpin oleh karena keinginan dirinya dan didukung oleh segala
kekuatan yang dimilikinya. Maka dia hanya menjadi pemimpin bagi kekuatannya.
Orang-orang yang ada di sekitarnya hanyalah sekedar makhluk hidup yang
menerima akibat apapun dari kekuatan yang dimilikinya.
Pemimpin Bodoh
Dia dinyatakan sebagai pemimpin, tetapi lebih banyak menyerahkan tugas-tugas
kepemimpinannya kepada orang-orang yang dipimpinnya. Dia hanyalah seperti
boneka yang dipajang di etalase untuk hanya sekedar dilihat dan dikomentari
cara penampilannya.
Pemimpin Lemah
Dia dinyatakan sebagai pemimpin, tetapi selalu ragu dalam melakukan segala
sesuatu sehingga selalu tergantung pada orang-orang yang dipimpinnya. Dia
seperti seorang pelayan bagi pelayannya. Sedangkan pelayanlah yang jadi
jurangannya.
Pemimpin Terpaksa
Dia dinyatakan sebagai pemimpin oleh karena situasi dan kondisi yang
memaksanya untuk mau tidak mau menjadi pemimpin. Dalam perjalannya, bisa
jadi rasa tanggungjawab dirinya sebagai pemimpin akan selalu bertabrakan
dengan penyebab dirinya menjadi pemimpin.
Pemimpin Sejati
Dia tidak memerlukan pengakuan orang lain sebagai pemimpin. Dia selalu
diperlukan pada waktu dan keadaan yang memang seharusnya. Dia
mengutamakan orang lain pada saat sedang memimpin, dan mengurus dirinya
sendiri pada saat sedang tidak memimpin.
“Sukmojati ….!!!”, terdengar lagi suara misterius itu. “Menurutmu, jenis pemimpin
mana sekarang ini yang lebih banyak ….!!!!”.
Seluruh yang hadir pun ikut terdiam. Begitu lamanya Ki Sukmo terdiam, hingga
tampak beberapa dari yang hadir mulai tak sabar. Sepertinya Ki Rogosukmo,
petinggi keamanan desa yang dikenal digdaya dan berkanuragan tinggi, adalah
yang paling tidak sabar. Kontan saja dia berkata,"Maaf Ki Sukmo. Mengapa tidak
dilanjutkan ?". Ki Sukmo tersenyum. Terjadilah percakapan antar keduanya
dengan disaksikan seluruh yang hadir.
Ki Sukmo :
"Mengapa engkau bertanya seperti itu Ki Rogosukmo ?"
Ki Rogosukmo :
"Ki Sukmo telah membuka wejangan, maka wajarlah kami menanti lanjutannya".
Ki Sukmo :
"Inilah awal hidup manusia di bumi. BERTANYA untuk TAHU, kemudian
MENGERTI"
Mendengar penuturan Ki Sukmo lantas Ki Carik bersuara :
"Ki Sukmo, apakah hidup itu hanya sekedar untuk mengerti ?"
Jawab Ki Sukmo :
"Saat kita mengerti maka berilmulah kita. Wajiblah bagi siapapun yang mengerti
untuk mengamalkannya."
Ki Carik :
"Mengapa kita harus mengamalkan apapun yang kita mengerti ?"
Ki Sukmo :
"Agar kita menjadi beradab. Menjadi manusia yang berbudi luhur dan ber-etika
serta ber-estetika. Maka jadilah kita manusia yang sesungguhnya, yang layak
untuk menjadi pemimpin bagi Kerajaan Jagadraya ini"
Lantas terdiamlah semua yang hadir. Sesaat kemudian seorang pemuda yang
dari tadi ikut mengamati dengan duduk paling belakang, berkata :
Ki Sukmo ...!!! Seperti apakah seharusnya seorang pemimpin yang manusiawi ?"
Ki Sukmo kaget, tapi kemudian menjawab :
"Dia harus ber LOGIKA, ber-ETIKA, dan ber-ESTETIKA ..."
Pemuda :
"Seperti apa pemimpin yang ber-LOGIKA ?"
Ki Sukmo :
"Berpikir sederhana dengan menggunakan akal jernih dan hati bersih. Sebagai
indikatornya adalah mewujudnya perilaku yang ber-etika dan ber-estetika yang
murni. Tidak dibuat-buat ....."
Prabu Jayabaya raja Kediri bertemu pendita dari Rum yang sangat sakti,
Maulana Ali Samsujen (Maulana Ali Samsuddin). Ia pandai meramal serta tahu
akan hal yang belum terjadi. Jayabaya lalu berguru padanya, sang pendeta
menerangkan berbagai ramalan yang tersebut dalam kitab Musaror dan
menceritakan penanaman orang sebanyak 12.000 keluarga oleh utusan Sultan
Galbah di Rum.
Sejak penanaman orang-orang ini sampai hari kiamat kobro terhitung 210 tahun
matahari lamanya atau 2163 tahun bulan, Sang pendeta mengatakan orang di
Jawa yang berguru padanya tentang isi ramalan hanyalah Hajar Subroto di G.
Padang. Beberapa hari kemudian Jayabaya menulis ramalan Pulau Jawa sejak
ditanami yang kedua-kalinya hingga kiamat, lamanya 2.100 th matahari.
II. Jaman pertengahan disebut KALI-YOGA, banyak perobahan pada bumi, bumi
belah menyebabkan terjadinya pulau kecil-kecil, banyak makhluk yang salah
jalan, karena orang yamg mati banyak menjelma (nitis).
III. Jaman akhir disebut KALI-SANGARA, 700 th. Banyak hujan salah mangsa
dan banyak kali dan bengawan bergeser, bumi kurang manfaatnya, menghambat
datangnya kebahagian, mengurangi rasa-terima, sebab manusia yang yang mati
banyak yang tetap memegang ilmunya.
Kala-tirta (th. 301-400): Banjir besar, air laut menggenang daratan, di sepanjang
air itu bumi menjadi belah dua. Yang sebelah barat disebut pulau Sumatra, lalu
banyak muncul sumber-sumber air, disebut umbul, sedang, telaga, dsb.
Kala-swabara (th. 401-500): Banyak keajaiban yang tampak atau menimpa diri
manusia.
Ramalan yang ditulis Jayabaya itu disetujui oleh pendeta Ali Samsujen,
kemudian sang pendeta pulang ke negerinya, diantar oleh Jayabaya dan putera
mahkotanya Jaya-amijaya di Pagedongan, sampai di perbatasan. Jayabaya
diiringi oleh puteranya pergi ke Gunung Padang, disambut oleh Ajar Subrata dan
diterima di sanggar semadinya. Sang Ajar hendak menguji sang Prabu yang
terkenal sebagai pejelmaan Batara Wisnu, maka ia memberi isyarat kepada
endang-nya (pelayan wanita muda) agar menghidangkan suguhan yang terdiri
dari :
• Kunir (kunyit) satu akar
• Juadah satu takir (mangkok dibuat dari daun pisang)
• Geti (biji wijen bergula) satu takir
• Kajar (senthe sebangsa ubi rasanya pahit memabokkan satu batang)
• Bawang putih satu takir
• Kembang melati satu takir
• Kembang seruni (serunai; tluki) satu takir
Ajar Subrata menyerahkan hidangan itu kepada sang prabu. Seketika Prabu
Jayabaya menjadi murka dan menghunus kerisnya, sang Ajar ditikamnya hingga
mati, jenazahnya muksa hilang. Endangnya yang hendak laripun ditikamnya pula
dan mati seketika.
Sang putera mahkota sangat heran melihat murkanya Sang Prabu yang
membunuh mertuanya (Ajar Subrata) tanpa dosa. Melihat putera mahkotanya
sedih, sesudah pulang Prabu Jayabaya berkata dengan lemah lembut.
"Ya anakku putera mahkota, janganlah engkau sedih karena matinya mertuamu,
sebab sebenarnya ia berdosa terhadap Kraton. Ia bermaksud mempercepat
berakhirnya para raja di tanah Jawa yang belum terjadi. Hidangan sang Ajar
menjadi perlambang akan hal-hal yang belum terjadi. Kalau kusambut (hidangan
itu) niscaya tidak akan ada kerajaan melainkan hanya para pendeta yang
menjadi orang-orang yang dihormati oleh orang banyak, sebab menurut guruku
Baginda Ali Samsujen, semua ilmu Ajar itu sama dengan semua ilmuku".
6. Jaman Kala-jaya dalam pemerintahan raja yang angkara murka, semua orang
kecil bertabiat sebagai kera karena sulitnya penghidupan, ibukotanya di
Wanakarta. Pengorbanan-pengabdian orang kecil berupa uang real. Itulah
lambang suguhan yang berupa kembang melati. Kedudukan raja diganti oleh
sesama saudara karena terjadi kutuk. Hilanglah manfaat bumi, banyak manusia
menderita, ada yang bertempat tinggal di jalanan, ada yang di pasar. Sirnanya
Karaton karena bertengkar dengan bangsa asing.
7. Jaman Kala-bedu di jaman raja hartati, artinya yang menjadi tujuan manusia
hanya harta, terjadilah Karaton kembali di Pajang-Mataram. Pengorbanan-
pengabdian orang kecil berupa macam-macam, ada yang berupa emas-perak,
beras, padi dsb. Itulah yang dilambangkan Ajar dengan suguhannya yang berupa
bunga serunai. Makin lama makin tinggi pajak orang kecil, berupa senjata dan
hewan ternak dsb, sebab negara bertambah rusak, kacau, sebab pembesar-
pembesarnya bertabiat buruk, orang kecil tidak menghormat. Rajanya tanpa
paramarta, karena tidak ada lagi wahyunya, banyak wahyu setan, tabiat manusia
berubah-ubah.
Perempuan hilang malunya, tiada rindu pada sanak saudara, tak ada berita
benar, banyak orang melarat, sering ada peperangan, orang pandai
kebijaksanaannya terbelakang, kejahatan menjadi-jadi, orang-orang yang berani
kurangajar tetap menonjol, tak kena dilarang, banyak maling menghadang di
jalanan, banyak gerhana matahari dan bulan, hujan abu, gempa perlambang
tahun, angin puyuh, hujan salah mangsa, perang rusuh, tak ketentuan
musuhnya.
Di saat inilah pulau Jawa sejahtera, hilang segala penyakit dunia, karena
datangnya raja yang gaib, yaitu keturunan utama disebut Ratu Amisan karena
sangat hina dan miskin, berdirinya tanpa syarat sedikitpun, bijaksanalah sang
raja. Kratonnya Sunyaruri, artinya sepi tanpa sesuatu sarana tidak ada sesuatu
halangan. Waktu masih dirahasiakan Tuhan membikin kebalikan keadaan, ia
menjadi raja bagaikan pendeta, adil paramarta, menjauhi harta, disebut Sultan
Herucakra.
Datangnya ratu itu tanpa asal, tidak mengadu bala manusia, prajuritnya hanya
Sirullah, keagungannya berzikir, namun musuhnya takut. Yang memusuhinya
jatuh, tumpes ludes menyingkir, sebab raja menghendaki kesejahteraan negara
dan keselamatan dunia seluruhnya.
Setahun bukannya dibatasi hanya 7.000 real tak boleh lebih. Bumi satu jung
(ukuran lebar. kl. 4 bahu) pajaknya setahun hanya satu dinar, sawah seribu
(jung?) hasilnya (pajaknya) hanya satu uwang sehari, bebas tidak ada kewajiban
yang lain. Oleh karena semuanya sudah tobat, takut kena kutuk (kuwalat) ratu
adil yang berkerajaan di bumi Pethikat dengan kali Katangga, di dalam hutan
Punhak. Kecepit di Karangbaya. Sampai kepada puteranya ia sirna, karena
bertentangan dengan nafsunya sendiri.
Lalu ada Ratu (raja) Asmarakingkin, sangat cantik rupanya, menjadi buah tutur
pujian wadya punggawa, beribukota di Kediri. Keturunan ketiganya pindah ke
tanah Madura. Tak lama kemudian Raja sirna karena bertentangan dengan
kekasihnya.
Beberapa tahun kemudian ada seorang raja yang berasal dari sabrang (lain
negeri). Nusa Srenggi menjadi raja di Pulau Jawa ber-ibukotadi sebelah timur
Gunung Indrakila, di kaki gunung candramuka. Beberapa tahun kemudian
datang prajurit dari Rum memerangi raja dari Nusa Srenggi, raja dari Nusa
Srenggi kalah, sirna dengan bala tentaranya. Para prajurit Rum mengangkat raja
keturunan Herucakra, ber-ibukota di sebelah timur kali opak, negaranya menjadi
lebih sejahtera, disebut Ngamartalaya. Sampai pada keturunanya yang ke tiga,
sampailah umur Pulau jawa genap 210 matahari. Ramalan di atas disambung
dengan "Lambang Praja" yang dengan kata-kata indah terbungkus melukiskan
sifat keadaan kerajaan kerajaan di bawah ini
1. JANGGALA
2. PAJAJARAN
3. MAJAPAHIT
4. DEMAK
5. PAJANG
6. MATARAM KARTASURA
7. SURAKARTA
8. JOGJAKARTA.
Displaying39 / 39
All39New29
Sort by:
List OrderDateTitleAuthor
Filter by category:
http://id-id.facebook.com/agus.suprijanto2http://id-
id.facebook.com/armasa1http://id-
id.facebook.com/bkristanto3http://www.facebook.com/lisa.rahadi1http://www.face
book.com/people/Saut-
Tango/17585363502http://www.facebook.com/people/Tuti-
Sudiarti/14162832522http://www.facebook.com/tuti.sudiarti1
Mark feed as readView feed properties...