(BAGIAN 1)
nout = 0
dni = 0
Sistem
i = 1, 2, 3, . . .
nin = 0
(2.1)
(2.2)
(2.3)
(2.4)
V2
U U 2 U1 T dS P dV
S1
(5)
V1
(2.6)
Definisi:
H U + PV
(2.7)
dU = T dS P dV
dH = dU + V dP + P dV
Jika digabung dengan pers. (2.3):
dH = (T dS P dV) + V dP + P dV
dH = T dS + V dP
(2.8)
(2.9)
Definisi:
A = U TS
Diferensial:
dA = dU d(TS) = dQ + dW T dS S dT
= T dS P dV T dS S dT
dA = S dT P dV
(2.11)
(2.12)
Definisti:
G A + PV
(2.13)
G = A + PV
Diferensial:
dG = dA + d(PV)
= S dT P dV + P dV + V dP
dG = S dT + V dP
(2.14)
(2.15)
dF dx dy
x y
y x
F M dx N dy
dengan
F
M
x y
F
N
y x
(2.16)
y x x y
x y x y
N
M
y x x y
(2.17)
(2.16)
Diperoleh:
N
M
y x x y
(2.17)
(2.3)
dH = T dS + V dP
(2.8)
dA = S dT P dV
(2.11)
dG = S dT + V dP
(2.14)
T P
V S
SV
T V
P S S P
(2.18)
P
S
V T T V
(2.20)
(2.19)
V
S
T P
P T
(2.21)
T P
P T
S
T P
S
P T
Perlu diketahui
bagaimana H dan S
berubah karena
perubahan T dan P
DERIVAT TERHADAP T
ENTHALPY
H C
P
T P
(2.22)
ENTROPY
Derivat S terhadap T diperoleh dengan cara membagi
pers. (2.8) dengan dT pada P konstan:
dH = T dS + V dP
(2.8)
H T S
T P
T P
Jika digabung dengan pers. (2.22):
CP
S
T
T P
H C
P
T P
(2.23)
DERIVAT TERHADAP P
ENTROPY
V
S
T P
P T
(2.21)
ENTHALPY
Derivat H terhadap P diperoleh dengan cara membagi
pers. (2.8)
dH = T dS + V dP
(2.8)
H T S V
P T
P T
Jika digabung dengan pers. (2.21):
H V T V
P T
T P
(2.24)
H = H(T, P)
Jika dideferensialkan:
H
H
dH
dT
dP
T P
P T
Masukkan pers. (2.22) dan (2.24)
V
dH CP dT V T
dP
T P
(2.25)
S = S(T, P)
Jika dideferensialkan:
S
S
dS dT dP
T P
P T
Masukkan pers. (2.21) dan (2.23)
dT V
dS CP
dP
T T P
(2.26)
Vig
= RT
ig
RT
V ig
R
T P P
Pers. (2.25):
ig
V
ig
ig
ig
dP
dH CP dT V T
T P
R
RT
dH C dT
T dP
P
P
ig
ig
P
dHig CPig dT
(2.27)
Pers. (2.26):
ig
dT
V
R
ig
ig
ig dT
dP CP
dS CP
dP
T T P
T P
dT
dP
dS C
R
T
P
ig
ig
P
(2.28)
T V
V T
S
T V
V T
DERIVAT TERHADAP T
INTERNAL ENERGY
U C
(2.29)
ENTROPY
Derivat S terhadap T diperoleh dengan cara membagi
pers. (2.3)
dU = T dS P dV
(2.3)
U T S
T V
T V
Jika digabung dengan pers. (2.29):
CV
S
T
T V
(2.30)
DERIVAT TERHADAP V
INTERNAL ENERGY
Derivat U terhadap V diperoleh dengan cara membagi
pers. (2.3) dengan dV pada T konstan:
U T S P
V T
V T
Jika digabung dengan pers. (2.20):
U T
V T
P P
T V
(2.31)
ENTROPY
Derivat entropy terhadap V diperoleh dengan cara
membagi pers. (2.3) dengan dV pada T konstan:
U T S P
V T
V T
1 U
P
S
V T T V T T
(2.32)
INTERNAL ENERGY
U sebagai fungsi dari T dan V
U = U(T, V)
Jika dideferensialkan:
U
U
dU
dT
dV
T V
V T
Masukkan pers. (2.30) dan (2.31)
P
dU CV dT T P dV
T V
(2.33)
ENTROPY
S sebagai fungsi dari T dan V
S = S(T, V)
Jika dideferensialkan:
S
S
dS dT
dV
T V
V T
Masukkan pers. (2.29) dan (2.20)
dT P
dS CV
dV
T T V
(2.34)
RT
P ig
V
P R
ig
T
V
V
Pers. (33):
P
dU C dT T P dV ig
T V
ig
dU
ig
ig
V
R RT
C dT T ig ig dV ig
V V
ig
V
dU ig CVig dT
(2.35)
Pers. (2.34):
dT P
dS C
dV ig
T T V
ig
ig
V
dT R
dS C
ig dV ig
T V
ig
ig
V
ig
dT
dV
dSig CVig
R ig
T
V
(2.36)
dU = T dS P dV (2.3)
U = U(S, V)
dH = T dS + V dP (2.8)
H = H(S, P)
dA = S dT P dV
(2.11)
A = A(T, V)
dG = S dT + V dP (2.14)
G = G(T, P)
Jika dideferensialkan:
1
G
G
d
dG
dT
2
RT
RT RT
Dengan memasukkan pers. (2.13) dan (2.14):
1
H TS
G
V dP SdT
d
dT
2
RT
RT RT
V
S
H
S
dP
dT
dT
dT
2
RT
RT
RT
RT
H
G V
d
dP
dT
2
RT
RT RT
(2.37)
Keuntungan:
Setiap suku tak berdimensi
Yg di ruas kanan H, bukan S
Pers. (2.37) dan (2.14):
dG = S dT + V dP
(2.14)
V
G RT
RT P T
(2.38)
H
G RT
T
RT
T P
(2.39)
V V V
R
ZRT
V
P
ig
RT
V
P
RT
Z 1
V
P
R
(2.40)
Secara umum:
MR = M Mig
(2.41)
Residual Property:
GR V R
HR
d
dP
dT
2
RT
RT RT
(2.42)
V R GR RT
RT
P T
HR
T
RT
GR RT
(2.43)
(2.44)
GR = HR T SR
Residual entropy diturunkan dari pers. tersebut:
SR H R GR
R RT RT
(2.45)
(T konstan)
(2.42)
dP
RT 0 RT
(T konstan)
GR P
dP
Z 1
RT 0
P
(T konstan)
(2.46)
GR RT
HR
T
RT
P
HR
T
RT
Z dP
T P
P
0
(2.44)
(T konstan)
(2.47)
T
Z 1
RT
p
0 T P P
0
(T konstan)
(2.48)
ig
S = Sig + SR
H C dT
ig
0
ig
P
T0
H H H C dT
R
ig
0
T0
(2.49)
ig
P
dT
P
S S C
R ln
T
P0
T0
ig
ig
0
ig
P
dT
P
S S S C
R ln
T
P0
T0
R
ig
0
ig
P
(2.50)
BP
Z 1
RT
Dari pers. (2.46):
GR P
dP
Z 1
RT 0
P
Diperoleh:
GR
BP
RT RT
(T konstan)
(2.51)
GR RT
HR
T
RT
(2.44)
akan diperoleh:
HR
T
RT
P 1 dB B
2
R T dT T
H R P B dB
RT R T dT
(2.52)
R
R dT
(2.53)
ZRT
P
V
RT
ZRT
dP
dZ
dV
2
V
V
(T konstan)
dP RT
ZRT
dZ
dV
2
P
PV
PV
(T konstan)
dP dZ dV
P
Z
V
(T konstan)
(2.54)
Z 1
RT 0
V
Z
Z 1
Z 1
RT 1
Z
V
V
GR Z
1
dV
1 dZ Z 1
RT 1
Z
V
V
GR
dV
Z 1 ln Z Z 1
RT
V
(2.55)
(2.42)
GR
HR
VR
dT
dP d
2
RT
RT
RT
dT Z 1
d
2
P
RT
RT
GR RT
HR
Z 1 P
2
P T V
T
RT
V
(2.56)
P ZR RT Z
V
V T V
T V
Z 1 P
Z 1 ZR RT Z
V T V
P T V P V
Z 1 P
Z 1 ZR RT Z
V T V
P T V P V
Z 1 P
Z 1 ZR Z 1 RT Z
P T V P V P V T V
RT Z
Z 1 RT
Z
Z 1
T PV
PV T V
1 Z
Z 1 1
Z Z 1
T Z
Z T V
1
1
Z
Z 1 P
Z 1 Z 1
Z
T V
P T V T
(2.56a)
Z 1 ln Z Z 1
RT
V
V
GR RT
Z
1 Z
Z
V T V Z T V T V
(2.55)
dV
V
GR RT
1
Z
Z dV
Z 1
T
Z
T V T V V
(2.56b)
Z 1 Z 1
2
T
Z
RT
T V
V
1
Z
Z dV
Z 1
Z
T V T V V
V
HR
1
Z dV
Z 1
2
T
RT
T V V
V
HR
Z dV
Z 1 T
RT
T V V
(2.57)
V
GR
dV
Z 1 ln Z Z 1
RT
V
V
GR
Z 1
Z 1 ln Z dV
RT
V
V
V b V bV b
Z
P
1
a
V RT V b RTV bV b
(2.55)
V
1
GR
a
1
Z 1 ln Z
dV
RT
RTV bV b V
V b
(2.58)
1
a
1
V b RTV bV b V
1
a
1
1
V b bRT V b V b V
1
a
1
1
1
V b bRT V b V b V dV
V b
lnV b
ln
lnV
bRT V b
V b
a
V b
ln
ln
V bRT V b
V b
a
V b
ln
ln
V bRT V b
V b
a
V b
GR
ln
Z 1 ln Z ln
V bRT V b
RT
(2.59)
Pers. (2.59) ini merupakan pers. untuk GR yang diturunkan dari pers. keadaan kubik.
Z 1 T
RT
T V V
(2.57)
RT V b RTV bV b
aV
1
Z
2
RV bV b T
T T V
T V
aV
RT V bV b
T V
T V
aV
Z
bRT2
T V
1
1
T T V b V b
Z dV
T V V
V
1
1
dV
bRT
T V V b V b
V b
T
ln
bRT
T V V b
a
HR
a
V b
Z 1
T
ln
RT
bRT
T V V b
(2.60)
Pers. (2.60) ini merupakan pers. untuk HR yang diturunkan dari pers. keadaan kubik.
R RT RT
(2.45)
V b
Z 1
T
ln
bRT
T V V b
a
V b
a
V b
ln
Z 1 ln Z ln
V bRT V b
SR
V b
a
V b
ln Z ln
ln
R
V bR T V V b
(2.61)
CONTOH SOAL
Hitung HR dan SR untuk gas n-butana pada 500K dan 50 bar
dengan menggunakan persamaan RK.
PENYELESAIAN
RT
a
P
V b V bV b
a = 0,42748
b = 0,08664
2 ,5
c
R T
a a
Pc
83 ,14 425 ,1
2
0 ,42748
2 ,5
37 ,96
=290.026.312
R Tc
83 ,14 425 ,1
b b
0 , 08664
80 ,667
Pc
37 ,96
V dihitung dengan cara iteratif terhadap persamaan:
RT
a V b
V
b
P
P V V b
Tebakan awal:
RT 83 ,14 500
V0
P
50
831 ,4
cm3
RT
a
Vi 1 b
Vi
b
P
PT0 ,5 Vi 1 Vi 1 b
i
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Vi-1
Vi
error
831.40
655.25
602.97
583.38
575.44
572.12
570.71
570.11
569.86
569.75
655.25
602.97
583.38
575.44
572.12
570.71
570.11
569.86
569.75
569.70
2.69E-01
8.67E-02
3.36E-02
1.38E-02
5.80E-03
2.46E-03
1.05E-03
4.48E-04
1.91E-04
8.17E-05
PV
50 569 ,7
Z
0 ,6850
RT 83 ,14 500
HR
a
V b
Z 1
T
ln
RT
bRT
T V V b
T 0 ,5
0 ,5T 1,5
T V
HR
a
1
0 ,5 V
Z 1
0 ,5 0 ,5 ln
RT
bRT T
T V b
HR
1,5 a
V
Z 1
ln
1, 5
RT
bRT
V b
HR
0 ,6850 1
RT
1,5 290 . 026 . 312
569 ,7
ln
1, 5
80 ,667 83 ,14 500
569 ,7 80 ,667
= 1,0833
HR = (8,314) (500) ( 1,0833)
= 4.503,3 J mol-1
SR
V b
a
V b
ln Z ln
ln
R
V bR T V V b
SR
V b
0 ,5 a V
ln Z ln
ln
1, 5
R
V bRT
V b
SR
569 ,7 80 ,667
ln0 ,685 ln
R
569 ,7
ln
1, 5
80 ,667 83 ,14 500
569 ,7 80 ,667
= 0,78735
SR = (8,314) ( 1,0833)
= 6.546 J mol-1