METODA
NUMERIK
oleh
Ir. Djoko Luknanto, M.Sc.,
Ph.D.
November
2001
PRAKATA
Yogyakarta, November
2001
Dosen Jurusan Teknik Sipil FT
UGM
Jack la
Motta
Metoda Numerik
hal. ii
Jack la
Motta
DAFTAR ISI
halaman
PRAKATA ..................................................................................
........................................
ii
DAFTAR
ISI.............................................................................................
.........................
iii
DAFTAR
GAMBAR
.................................................................................................
........vi
1.
Error:
Asal
&
Rambatannya............................................................................
........... 7
1.1. Pendahuluan
....................................................................................................... 7
1.2. Bilangan Dalam Komputer
............................................................................. 11
1.2.1.
Underflow and Overflow
................................................................. 12
1.3. Definisi dan Asal error
.................................................................................. 12
1.3.1.
Angka signifikan (significant
digits)............................................... 13
1.3.2.
Asal dari error
.................................................................................. 13
1.4. Rambatan Error
.............................................................................................. 13
1.4.1.
Propagated Error pada
Perkalian.................................................. 14
1.4.2.
Propagated Error pada
Pembagian............................................... 14
1.4.3.
Propagated Error pada Penjumlahan dan Pengurangan
.......... 14
2.
Persamaan
NonLinier........................................................................................
Ir. Djoko Luknanto, M.Sc.,
Ph.D.
Jack la
Motta
...... 16
2.1. Metode Bagi Paruh (Bisection)
....................................................................... 16
2.2. Metode Newton
................................................................................................ 17
2.3. Metode Sekan
.................................................................................................... 19
2.4. Akar dari Persamaan Polinomial
................................................................... 20
3.
Teori
Interpolasi
................................................................................................
........ 22
3.1. Metoda Beda Terbagi
Newton........................................................................ 22
3.2. Interpolasi dengan tabel beda hingga
........................................................... 24
3.2.1.
Beda Maju
........................................................................................... 24
3.2.2.
Beda Mundur
..................................................................................... 26
3.3. Lagrange
............................................................................................................
26
3.4. Beberapa fakta penting daribeda
terbagi.................................................... 27
Metoda Numerik
hal. iii
Jack la
Motta
DAFTAR ISI
Buku
kuliah
4. Integrasi
Numeris.....................................................................................
................. 28
4.1. Rumus trapesium dan Simpson
..................................................................... 28
4.1.1.
Rumus trapesium
terkoreksi............................................................ 30
4.1.2.
Rumus Simpson
................................................................................. 31
4.2. Rumus NewtonCotes
..................................................................................... 33
4.2.1.
Rumus Newton-Cotes Tertutup
...................................................... 34
4.2.2.
Rumus NewtonCotes
terbuka........................................................ 35
4.3. Kuadratur Gaussian
......................................................................................... 36
4.3.1.
Kuadratur GaussLegendre.............................................................. 37
4.4. Polinomial Orthogonal
.................................................................................... 39
4.4.1.
Kuadratur Gauss-Laquerre
.............................................................. 40
4.4.2.
Kuadratur Gauss-Chebysev
............................................................. 42
4.4.3.
Kuadratur GaussHermite................................................................ 42
5. Sistem Persamaan Linier
......................................................................................... 43
5.1. Eliminasi Gauss
................................................................................................ 43
5.2. Eliminasi Gauss
Jordan................................................................................... 45
5.3. Eliminasi GaussJordan dengan pivot
maksimum................................... 46
5.3.1.
Rekonstruksi pembentukan scrambled inverse
........................ 48
5.4. Metoda Iterasi
................................................................................................... 49
5.4.1.
Metoda Jacobi
..................................................................................... 49
5.4.2.
Metoda GaussSeidel......................................................................... 51
6. Matrik
..................................................................................................
........................ 52
Ir. Djoko Luknanto, M.Sc.,
Ph.D.
Jack la
Motta
DAFTAR ISI
Buku
6.1. Notasi dan Konsep-konsep Pendahuluan
kuliah
.................................................... 52
6.2. Determinan dan invers
.................................................................................... 55
6.2.1.
Menghitung determinan dengan eleminasi segitiga atas
............ 55
6.3. Matrik dan Vektor Eigen
................................................................................. 57
6.3.1. Metode power untuk mendapatkan nilai & vektor eigen
terbesar. ............................................................................
................... 58
Metoda Numerik
hal. iv
Jack la
Motta
DAFTAR ISI
Buku
kuliah
DAFTAR PUSTAKA
..................................................................................................
..... 73
Jack la
Motta
DAFTAR ISI
Metoda Numerik
hal. v
Buku
kuliah
Jack la
Motta
DAFTAR GAMBAR
halaman
Gambar 1 Teorema Nilai Antara
...................................................................................... 7
Gambar 2 Teorema Nilai Tengah
..................................................................................... 8
Gambar 3 Nilai Tengah Integral
....................................................................................... 9
Gambar 4 Interpretasi Deret Taylor secara
geometris................................................. 10
Gambar 5 Metoda Bagi Paruh untuk mencari akar
..................................................... 17
Gambar 6 Metoda Newton untuk mencari akar
.......................................................... 18
Gambar 7 Metoda Sekan untuk mencari akar
.............................................................. 19
Jack la
Motta
Metoda Numerik
hal. vi
Jack la
Motta
Bab
1. ERROR: ASAL & RAMBATANNYA
1.1.
Pendahuluan
m Infimum f ( x) serta
a xb
y = f(x)
M = f()
m = f(u)
a
Jack la
Motta
Metoda Numerik
hal. 7
Jack la
Motta
Buku
kuliah
f ( )
f (b) f (a )
ba
tangennya = f( )
f( )
f(b)
f(a)
a
Buku
kuliah
n
x xo
( x o x ) ( n )
Pn ( x) f ( x o )
f ' ( ) ...
f ( x o)
1! x
n!
denga
n
1
Rn1 ( x) ( x t ) n f
n! x0
( x x o
) (n
1)!
( n 1)
(t )dt
n1
f(
n 1)
( )
y = w(x)
w(xi
)
f(xi)
garis
referensi
xi
Bukti:
dt
f ' (t ) f ( x) f ( xo )
xo
Jadi:
x
f ( x) f ( xo ) f '
(t)dt
xo
xo
diperoleh:
xo
xo
Metoda Numerik
hal. 9
f ( x) f ( x 0 ) ( x xo ) f ' ( x o )
"(t)dt
( x t) f
... dst.
xo
2...
)
2 xo
f ( x) f ( )
xo
f ( )
C
p2(x
R3(x)
p1(
R2(x
)
R1(x)
xy=
A
p0(x
B
f(x0
f(x
A
C
x0
A'
C ' tan
1424
3
kesalahan
pemotongan
'
( )
Metoda Numerik
hal. 10
n1
Rn1 ( x)
( x x o )
(n 1)!
( n1)
( )
konstanta ( x
xo )
n 1
n1
konstanta x
Rn+1 (x) disebut sebagai kesalahan pemotongan order n+1 atau O(xn+1).
1.2.
a1
a2
at
a a a La
t
1 2 3
1
2 L
t
Metoda Numerik
hal. 11
10
= 1.0
= /2.0
If (1.0 + .GT. 1.0) GOTO 10
= * 2.0
1.3.
Metoda Numerik
hal. 12
1
3
1 2 3 4
0. 0 0 0 3
A
x A dikatakan mempunyai
3
x A 0.333 .
1 2
3 4 5
2 3.496 x A 23.494 xT x A 0 0. 0 0 2
2)
xT
x A dikatakan mempunyai
4
x A 23.49 .
1 2 3
3)
xT
x A dikatakan mempunyai
2
x A 0.021 .
1.4.
Rambatan Error
Metoda Numerik
hal. 13
II
1.4.1.
xT yT x A y A xT yT (
)( yT )
xT yT
x y x A y A
Rel( x y A ) T T
xT yT
y T xT T y T
A
Rel( x A ) Rel( y A ) Rel( x A ).Rel( y A )
Jika Rel( x A ) , Rel( y A ) <<1,
maka
x
y
yA
yT yT
Rel( A ) T
xT
xT
yA
yT
yT
( xT ) yT
xT yT .xT xT yT . yT
1
( yT ) xT
xT yT .xT
x
Rel( x A ) Rel( y
Rel( A )
A)
yA
1 Rel( y A
)
xA
Jika Rel( y A ) <<1,
Rel( ) Rel( x A ) Rel( y A )
yA
maka
xT
xA
( xT y T ) ( x A y A ) ( xT x A ) ( y T y A )
Error( x A y A ) Error ( x A ) Error ( y A )
Metoda Numerik
hal. 14
yT y A 4.29 10
Rel( y ) 1.36 10 5
A
( xT yT ) ( x A y A ) 0.0012645 (0.0013)
3.55 10
Rel( x A y A ) 0.028
Jadi meskipun kesalahan
pada
Metoda Numerik
hal. 15
Bab
2. PERSAMAAN NON-LINIER
Di dalam matematika aplikasi pencarian akar persamaan
f(x)=0
sering dijumpai. Biasanya jawaban analitis dari persamaan
diatas tidak ada, sehingga harus dicari jawaban numeriknya yang biasa
dilaksanakan dengan metode iterasi.
2.1.
Jika terdapat suatu f(x) yang menerus [a,b] dan f(a)f(b) < 0,
maka menurut
Teorema 1.1 paling tidak f(x) mempunyai satu akar f(x) mempunyai
satu akar
[a,b].
Algoritma
Bisect(f, a, b, akar, )
1. Hitung c := (a+b)/2
2. Jika b c , maka akar:= c, dan exit
3. Jika {tanda f(b)tanda f(c)} 0, maka a := c , jika tidak b := c
4. Kembali ke langkah nomor 1.
Definisi
Suatu deret hasil suatu iterasi {xn|n0} dikatakan menuju ke titik
dengan derajat p 1 , jika
x n 1 c x n
n0
untuk beberapa nilai c>0. Jika p=1, deretnya disebut menuju ke titik
secara linier. Pada kasus ini diperlukan nilai c<1; c disebut laju linier dari
xn menuju .
Ada beberapa metode yang membutuhkan definisi yang agak
berbeda dengan
diatas yaitu
x n1 c n x 0 n 0
Ir. Djoko Luknanto, M.Sc.,
Jack la
Ph.D.
Motta
Metoda Numerik
hal. 16
Jack la
Motta
Persamaan NonLinier
Buku
kuliah
nilai
awa
l
abaru
abar
u
f(a)<0
c=
(a+b)/2
c=
(a+b)/2
c=
(a+b)/2
bbar
u
b
nilai
akar
sesungguhnya
yang akan
dicari
y=f(x)
2.2.
Deret
Taylor:
Metode Newton
f ( x) f ( ) ( x ) f ' ( )
xn xn
xn
x
1
2
( x ) 2 f "( n ) ...
x
n
1
2
( x ) f "( )
2
jadi
1
2
f ( x) f ( ) ( x n ) f ' ( ) ( xn ) f "( ) 0
2
xn
xn
Persamaan NonLinier
1
2 f " ( )
xn
( xn )
f ' ( xn ) 2
f ' ( xn )
f ( xn )
Metoda Numerik
hal. 17
Buku
kuliah
f ( xn )
xn 1 x n
f ' ( xn )
dengan errornya
f " ( )
2
n1
n 0
( x )
n0
2 f ' ( xn )
akar sesungguhnya
x0
nilai awal
x1
Metoda Numerik
hal. 18
2.3.
Metode Sekan
BA CE
f ( x1 ) f ( x 0 ) f ( x1 ) 0
x1 x 0
x1 x 2
x1 x0
Jadi x 2 x1 f ( x1 )
atau
f ( x1 ) f ( x 0 )
x n x n 1
x n 1 x n f ( x n )
f ( x n ) f ( x n 1
)
n1
y=f(x)
D
akar
sesungguhnya
nilai awal
x0
x2
x3
C
x
x1
nilai awal
f ( x n ) f ( x n 1 )
x n x n1
Derajat Konvergensi:
Metoda Numerik
hal. 19
2.4.
ata
u
10
Algoritma:
Polynew (a, n, x, , itmax, akar, b, ier)
1.
2. noiter: = 1
3. x: = x0 , bn := c := an
4. Untuk k = n-1, , 1, bk := ak+ zbk+1, c := bk + zc
5. b0:= a0 + zb1
6. Jika c = 0, ier := 2, dan exit
7. x1:= x0 b0/c
8. Jika x1 x0 , ier :=0 ,akar:= x1, dan exit
9. Jika noiter:= itmax, ier:= 1, dan exit
Metoda Numerik
hal. 20
Metoda Numerik
hal. 21
Bab
3. TEORI INTERPOLASI
Jika kita mempunyai satu set data:
(x0, y0) , (x1, y1), ,
(xn, yn)
maka dalam bab ini akan di jelaskan bagaimana harus mencarti
polinomial yang melalui, data di atas.
Jika polinomial ini ditulis sebagai:
p(x) = a0 + a1x + +
anxn
maka jika data diatas disubstitusikan akan didapat (n+1) persamaan
dengan (n+1)
x
variabel tidak diketahuinya yaitu:
a 0 a1 x 0 L a n 0n y 0
M
a0
M
a1 x n
an x
n
n
yn
3.1.
f x1 , ...,x n f x1 , ...,x n
x n -x0
Conto
h
Order 0:
Order
1:
Order
2:
Order
x0 =xn
f x1 f x0
f x0 , x1
x1 x 0
f x1 , x 2 f x0 , x1
f x0 , x1 , x 2
x2 x0
3
, x2
,
x
f
x
1
: 0
Jack la
Motta
, x3
f x1 , x 2 , x3 f x0 , x1
x 2 x0
Metoda Numerik
hal. 22
Jack la
Motta
Teori
Interpolasi
Buku
kuliah
xi
0.0
1.0
3.0
4.0
Keterangan:
1
5
A 6
10
55 25
C
30
43
30 12
E
6
41
f[xi]
-5.0
1.0
25.0
55.0
f[xi,
xi+16]
12
30
f2[ ]
2
6
f3[ ]
1
25 1
12
31
B A
D
2
30
E D
F
1
40
B
p1(x) = -5 + (x-0)6 = 6x 5
p1 (0.5) = -2
Teori
4. dj
Interpolasi
5. exit
Metoda Numerik
hal. 23
Buku
kuliah
Interp(d, x, t, p)
1. Keterangan: Pada awalnya d dan x adalah vektor dari x0,,xi
dan xi, i = 0,
1 , , n. Pada saat exit p akan berisi pn(t).
2. p := dn
3. Kerjakan s/d langkah 4 untuk i = n-1 , n--2, , 0
4. p := di + (t xi)p
5. exit
3.2.
(xi+1) r+1
(z) = r(z+h) - r
(z)
Contoh:
(x)
(x)
=
=
(x)
(z+h) - 0
(x+h) -
(z)
(x)
2 (x)
= (x+h) - (x)
Contoh hitungan : Kita gunakan polinomial x3 2x2 + 7x 5 dengan h =
1,0
i
0
1
2
3
4
xi
0.0
1.0
2.0
3.0
4.0
f(xi)
-5.0
1.0
9.0
25.0
55.0
6
8
16
30
2
2
8
14
3
6
6
f x1 f x0 f ( x 0 h) f ( x 0 ) f ( x 0 )
x1 x 0
h
h
4
0
Metoda Numerik
hal. 24
Secara
umum:
f ( x 2 ) f ( x1 ) f ( x1 ) f ( x0 )
2
f
x 2 x1
x1 x 0
( x0 )
f x , x ,
0x 1
2
2
x2 x0
2h
n
f ( x0 )
f x 0 , x1 ,...,
n
n! h
xn
sehingg
a
p ( x)
fn
f
f 0
( 1)h
2! h
2
( 1)...(
, k>0 1
dan
k
0
k!
maka didapat rumus interpolasi beda maju sbb:
n
x x 0
p n ( x ) j f ( x0
dengan
h
j0
)
j
Contoh hitungan: p(x=1.5) = ?
x x 0 1.5 1.0
1.5
h
1.0
f
n! h
0
n
1)
2)
p1(x) = x0 + (x0)
= -5 + 1.5 (6) = 4
p2(x) = x0 + (x0) + (-1)2f(x0)/2!
= -5 + 1.5 (6) + 1.5 (0.5)2/2! = 4.75
Metoda Numerik
hal. 25
r+1z
= rz
- rz-h
Notasi:
Rumus interpolasinya
n
j1
p ( x)
i
-4
-3
-2
-1
0
j 0
f ( x
)
f(xi)
-5.0
1.0
9.0
25.0
55.0
xi
0.0
1.0
2.0
3.0
4.0
r1
x x 1
h
0
0
1
dengan
,
6
8
16
30
2
2
8
14
3
6
6
0.5
h
1.0
1)
p1(x) = x
0 + (-)(x0)
= 55 + (-0.5) 30 = 40
2)
p2(x) = p1(x) + (-)(-+1)2f(x0)/2!
= 40 + (-0.5)(0.5)14/2 = 38.25
3)
3.3.
Lagrange
p n x Li x f x i
i 0
n
Li x
j 0
j i
xxj
xi x j
i 0,1,..., n
Contoh:
x x1
x x0
pi x
f x0
f x1
x x01
x0 x1
p x x x1 x x2 f x
x x x x
4
0
f x
x x00
xx1xx1 0 x 2
Metoda Numerik
hal. 26
x1 x0 x1 x 2
x2 x0 x2 x12
f x2
Contoh:
p2 x yang melalui titik-titik 0,15; 1,1; 3,25
hitung
2
x 4 x 3
x 1x
x x
1 x x 2
L0 x
x0 x1 x0 x2 0 10 3
3
2
x 3 x
x x 0x x 2 x 0x
x1 x0 x1 x2 1 01 3 2
x x 01x x 1 x 0x 1 x 2 x
L2 x
x2 x0 x2 x1 3 03 1
6
Jadi p x L x 5 L x 1 x 25 2x 2 4 x 5
2
0
1
L1 x
L2
3.4.
1. f x0 , x1 ,....., xm
untuk
X x0 , x1 ,..., x n
m!
artinya interval terkecil
dimana
Contoh:
f x0 f
f x , x , x
0 1 2
2.
Jika
tercakup!
f x0
0!
f x1 f x0
f '
f x0 , x1
x 0 , x1 ,...,
xm
diman
a
x1 x0
1
f'
x 0, x1
X x , x , x
0
dengan f x a mm
0
a m1 xm 1 ... a1 x a0
x
3. Kesalahan dalam interpolasi
n m1
n m1
n m1
X x0 ,..., x m
x x0 x x1 ...x x n n 1
f
x
n 1!
x x0 ,...., x n , x
f x pn x
denga
n
4.
d
,..., x n , x f x 0 , x,..., x n, x, x
f x0
dx
Metoda Numerik
hal. 27
4.
4.1.
Bab
INTEGRASI NUMERIS
I(f)
f(x)dx
y=f(x)
(b,f(b))
y
=p1(x)
(a,f(a))
x
a
b
Gambar 8 Konsep integrasi trapesium
Rumus trapesium pada dasarnya adalah mendekati f(x) dengan garis
lurus yang melalui (a,f(a)) dan (b,f(b))
b a
I1 ( f ) f (a) f (b)
2
Jack la
Motta
Metoda Numerik
hal. 28
Jack la
Motta
Integrasi
Numeris
Buku
kuliah
Error:
x b
f (x) 1p (x) f (x)
ab
x a
f (a)
ba
f (b)
(x a)(x b) f a,b,x
ingat definisi beda terbagi f[a,b,x].
Jadi error:
b
1
E1( f ) f (x)dx (b a)[f (a)
2
f (b)]
a
b
(x a)(x b) f
a,b,xdx
E1( f ) f a,b,
(x b)dx
(x a)
a b
[a, b]
1a)f3 "( ) 1
(b
2
6
3
(b a)
f
"( )
12
Jika interval [a,b] dibagi menjadi n pias sehingga untuk n1, h = (ba)/n dan
xj = a + jh, j = 0,1,,n, didapat:
b
I(f)
xj
f(x)dx
j 1 x
f(x)dx
a
j1
3
h
h
f
(
x
)
f ( x j 1 )
f " (
j
12
j 1
n
dengan xj1njxj.
Sehingga integralnya dapat didekati dengan
1
1
I n ( f ) h 0 f 1 ... n1 fn
2
2
f
f
n 1
Integrasi
Kesalahan
In(f)
Numeris
j 1
h
f "( j )
12
h 3n 1 n
f "( j )
12 nj 1
Perlu diingat
bahwa
Metoda Numerik
hal. 29
Buku
kuliah
1n
Min f " ( x)
f "( j ) Max f "( x)
a xb
a xb
n j 1
karena f(x) menerus pada a x b, maka
h3 n
En ( f )
f "( ) [a, b]
12
h2 (b a)
f "( )
12
(b a )
f "(
2
12n
~
En ( f )
Estimasi kesalahan
asimtotis
Limit
En ( f )
h2
1 n
f "( j )h
Limit
n
12 j 1
1
Limit
f "(j )
12
j 1
1
12 a
mak
a
2
h
~
En ( f )
f "(
12
Definisi:
Jika En(f) adalah kesalahan eksak,
sedangkan
~
En ( f ) adalah estimasi darinya,
maka
~
E n jika:
En ( f ) disebut estimasi kesalahan asimtotis dari
En(f)
n
~
E~n ( f )
E ( f ) ( f )
Limit
0
1 ata Limit
n E ( f )
n
En ( f )
n
u
~
CTn ( f ) I ( f ) E n ( f )
n
h
f f ...
h
f
f
n
0
1
n
1
2 12
2
1
Metoda Numerik
hal. 30
(c,f(c
))
y=f(x)
(b,f(b))
y
=p2(x)
(a,f(a))
x
a
c=(a+b)/2
(
x a )(x b)
( x a )(
( x c )( x b)
x
c)
I (f)
f (c)
dx
c)(a b) f (a)(c(b)
2
b)
(b a)(b c)
(a
a)(c
a
h
b a
dengan h
f (a) 4 f (c) f
2
(b)
Kesalahanny
3
a:
E 2 ( f ) I ( f ) I 2 ( f )
Harga tengah integral tidak dapat digunakan karena (x-a)(x-c)(xb) berganti tanda pada x = c.
x
64
w' ( x) ( x a)( x c)( x b)
Metoda Numerik
hal. 31
a b 4
64
y=w(x)
c (a b) / 2
w( x) f [a, b, c, x]a w( x)
dx
a
b
f [a, b, c, x]
E 2 ( f ) w( x) f [a, b, c, x, x]dx
a
f [a, b, c, , ] w(
[a, b]
x)dx
( 4)
( ) 4 5
h
24 15
h 5 ( 4)
f ( )
90
[a, b]
I(f) f(
n genap
x)dx
j 1 x2 j 2
n/2
h5
h
4 f Simpson:
f
f Rumus
j 1 3
dengan x2j-2 nj
x2j
( 4)
2 j 2
2 j 1
2j
90
( j )
Metoda Numerik
hal. 32
I n( f )
h
f 4 f1 2 f 2 4 f 3 2 f 4 ... 2 f n2 4 f n1 f n
3 0
Kesalahan
estimasi:
En ( f ) I ( f ) I ( f )
h (n / 2) 2
90
n/2
( 4)
( )
j
j 1
h 4 (b a ) ( 4)
f ( ) [a, b]
180
(b a) 5 ( 4)
f ( )
180n 4
h4
~
(3)
(3)
Estimasi kesalahan
En ( f )
f (b) f (a)
180
asimtotis:
4.2.
Rumus NewtonCotes
I ( f ) f ( x)dx &
D:\My Documents\Publikasi\Metoda Numerik\Metoda Numerik.doc (2028 Kb)
p n ( x)dx
I n( f )
a j 0
j ,n
( x) f ( x j )dx w j ,n ( x) f ( x j )
j 0
denga w j ,n l j ,n (
n
x)dx
j 0,1,...,
n
Metoda Numerik
hal. 33
x3
w
x0
x0
( x x )( x )( x
3)dx
1
2x
6h
1
6h3
h3
3h
( 1)( 2)( 3)d
60
8
Jika w1, w2, w3 dihitung dengan cara di atas, akhirnya akan didapat untuk
n=3
3h
I (f)
f ( ) 3 f ( x1 ) 3 f ( ) f ( x 3 )
x
x
3
0 2
8
Kesalahan pada In(f) dinyatakan sebagai berikut:
a) Untuk n genap:
En ( f ) Cn
denga C n
n
n3
( n 2)
[a, b]
( )
( 1)...( n)d
(n 2)! 0
b) Untuk n
gasal:
denga C n
n
En
1
( f ) Cn
n
n 2
( n1)
( )
[a, b]
( 1)...( n)d
(n 1)! 0
f
(
x)dx
f
(a)
f
(b)
f " ( )
a
2
12
n = 2, rumus Simpson
b
h
a b
h5
f ( x)dx f (a) 4 f (
) f (b)
f
3
2
90
a
( 4)
( )
n=3
b
3h
f ( x)dx
8
f (a) 3 f (a h) 3 f (b h)
n = 4, rumus Boole
b
2h
a b
f ( x)dx
7 f (a) 32 f (a h) 12 f (
3h 5
f (b)
80
( 4)
( )
8h7
) 32 f (b h) 7 f(b)
f (6) ( )
45
Metoda Numerik
hal. 34
945
~
I ( f ) yang mendekatri I(f) disebut
mempunyai
~
derajat ketepatan m jika: I ( f ) I ( f ) untuk semua polinomial f(x)
(a)
derajat
~
m,
I ( f ) I ( f ) untuk beberapa polinomial f(x)
m1
derajat
(b)
Definisi: Integrasi
numerik
Contoh
:
Pada rumus Newton-Cotes untuk n = 1, 3 dikatakan mempunyai derajat
ketepatan m = 1, 3. Sedangkan untuk n = 2, 4 mempunyai derajat
ketepatan m = n + 1 = 3, 5. Tampak bahwa rumus NewtonCotes
dengan n genap menghasilkan derajat ketepatan ekstra dibandingkan
dengan n gasal.
( )
2
24
a
Rumus kompositnya:
b
denga
n
a ( j 1)h, a
jh
titik
tengah
dari
titik-
untuk j 1,2,K, n .
x0
n3:
x3
f ( x)dx
x0
4:
x4
3h
f ( x)dx
x
x0
n5:
Metoda Numerik
hal. 35
3h
4
[ f ( x ) f ( x )]
4h
3
f
"(
[2 f ( x ) f ( )x 2 f ( )]
3
1
14h5
45
( 4)
( )
x5
5h
95h
[11 f ( x ) f ) f ( ) f ( ) 11 f (
( 4)
x
x
x
)]
f ( )
4
1
2
2
144
24
f ( x)dx
(x
x3
diman h
a
4.3.
xn x0
, x0 = batas bawah, xn = batas atas.
n
Kuadratur Gaussian
j 1
menggunakan
I ( f ) w( x) f ( x)dx w j ,n f ( x j ,n ) I n ( f )
Sebagai ilustrasi:
1
f ( x)dx w j f ( x j )
j 1
w dan
titik
dipilih
sedemikian
sehingga kesalahan
En ( f )
f ( x)dx w j f ( x j )
j 1
sama dengan nol untuk suatu polinomial f(x) dengan derajat setinggi
mungkin.
E n (a0 a1 x L a m m ) a 0 E n (1) a1 E n ( x) L a m E n ( x)
x
Jadi E n ( f ) 0 untuk setiap polinomial derajat m, bila dan hanya bila
i
E n( x ) 0
i 0,1,K, m .
Kasus
n 1. Karena hanya 2 parameter, w1 dan x1 sehingga
1.
diperlukan 2
persamaan:
E n (1) 0
E n ( x) 0
1
1
1
1dx w1 0 w1 2
sehingga
1
xdx w1 x1 0 x1 0
Kasus
n 2 . Ada 4 parameter w1, w2, x1, x2, sehingga
2.
dibutuhkan 4
persamaan:
Metoda Numerik
hal. 36
E n ( xi )
x1
ata w1 w2 2
u
w1 x 1 w2 x 2 0
2
3
menghasilkan rumus:
2
w1 x1 w2 x 2 2
1
w1 x 1 w2 x 2 0
f ( x)dx f ( 1 3) f ( 1 3)
3
3
2
w
x
j j
i 0,2,K,2n 2
j 1
i1
n
persamaan
diatas
merupakan
sistem
persamaan
nonlinier
yang penyelesaiannya tidak selalu jelas. Oleh karena itu
digunakan cara lain.
f ( x)dx w j f ( x j
)
j 1
En ( f )
2 n1
(2n)
2
(n!)
f
( )
2
(2n 1)[(2n)!] (2n)!
x1
0.57735026
92
0.77459666
92
0.0
0.86113631
16
w1
1.0
0.55555555
56
0.88888888
89
0.34785464
51
x1
0.33998104
36
0.90617984
59
0.53846931
01
0.0
0.93246951
42
0.66120938
65
0.23861918
61
0.94910791
23
0.74153118
56
0.40584515
14
0.0
0.96028985
65
0.79666647
74
0.52553240
99
0.18343464
25
n
5
Contoh:
w1
0.65214515
49
0.23692688
51
0.47862867
05
0.56888888
89
0.17123449
24
0.36076157
30
0.46791393
46
0.12948496
62
0.27970539
15
0.38183005
05
0.41795918
37
0.10122853
63
0.22238103
45
0.31370664
59
0.36268378
34
1:
n=
1
3
3
3
3
447
448
64
6
448
47
f ( x)dx f (0.5773502692) f ( 0.5773502692)
n=
3:
f ( x)dx
0.5555555556 f (0.7745966692)
0.5555555556 f (0.7745966692)
0.8888888889 f (0)
f (t )dt
f
2 1
2
ba
2
w
j 1
a b (b a) x j
f
2
2
3
2
( x x x 1)dx 34 , dihitung dengan kuadratur Gaussian
menghasilkan:
3
1
3 1
1.0
f ( x)dx
f
2
1 3
(3 1)
1 3 (3 1)
3
1.0 f
f (2
Metoda Numerik
hal. 38
1
3
3) f (2 3) 34.66666667
1
3
4.4.
Polinomial Orthogonal
w( x) g n ( x) g m ( x)dx
nm
0
a
w( x)g n ( x) dx c(n) 0
2
Pn ( x)Pm ( x)dx
nm
0
1
1
P ( x) dx c(n) 0
2
Beberapa
Pn(x):
P0(x) = 1
P1(x) = x
P2(x) = (3x2-1)
P3(x) = (5x3-3x) )
P4(x) = (35x430x2+3)
Rumus rekursiv:
2n 1
n1
P ( x)
( x)
( x)
xP
n
n 1P
n 2
n
n
Polinomial Laquerre. Ln(x) orthogonal pada interval [0,] terhadap
w(x) = e-x
Ln ( x)Lm ( x)dx
0
0
Beberapa
L L n
):0
nm
( x) dx c(n) 0
2
L0(x)
L1(x)
L2(x)
L3(x)
Rumus rekursiv:
Metoda Numerik
hal. 39
=
=
=
=
1
-x+1
x2-4x+2
-x3+9x2-18x+6
Ln ( x) (2n x 1)Ln1 ( x) (n 2 Ln 2 ( x)
1)
Polinomial Chebysev. Tn(x) orthogonal pada interval [-1,1]
terhadap
w(x) = 1/(1-x2)
1T ( x )T ( x )
n
m
1 1 x 2 dx 0 n m
T n ( x)2 dx c(n) 0
Beberapa
Tn(x):
1x
T0(x) = 1
T1(x) = x
T2(x) = 2x2-1
T3(x) = 4x3-3x
Rumus rekursiv:
Tn ( x) 2xTn 1 ( x) Tn2 ( x)
Polinomial Hermite. Hn(x) orthogonal pada interval [-,]
terhadap
2
w( x) e
x
x2
e H n ( x)H m ( x)dx
0
Beberapa
Hn(x):
nm
( x) dx c(n) 0
2
H0(x) = 1
H1(x) = 2x
H2(x) = 4x2-2
H3(x) = 8x3-12x
Rumus rekursiv:
H n ( x) 2xH n1 ( x) 2(n 1)H n 2 ( x)
e x f ( x)dx j
f ( x j)
0
Metoda Numerik
hal. 40
e t f (t )dt e a e x f ( x a)dx
0
w
j 1
f ( x a)
j
10
14
Metoda Numerik
wj
0.85355 33905
0.14644 66094
0.71109 30099
0.27851 77335
0.01038 92565
0.60315 41043
0.35741 86924
0.03888 79085
0.00053 92947
0.263560319718
1.413403059107
3.596425771041
7.085810005859
12.64080084427
60.222846604179
1.188932101673
2.992736326059
5.775143569105
9.837467418383
15.98287398060
20.13779347054
0.729454549503
1.80834290174
3.401433697855
5.552496140064
8.330152746764
11.8437858379
16.27925783137
8
21.99658581198
1
29.92069701227
40.093307812017
0.492691740302
1.215595412071
)
2.269949526204
)
xj
0.58578 64376
3.41421 35623
0.41577 45567
2.29428 03602
6.28994 50829
0.32254 76896
1.74576 11011
4.53662 02969
9.39507 09123
0.521755610583
0.398666811083
0.075942449681
7
0.003611758679
92
2.33699723858E050.45896467395
0.417000830772
0.113373382074
0.010399197453
1
0.0002610172028
15
8.9854790643E07
0.308441115765
0.401119929155
0.218068287612
0.062087456098
7
0.009501516975
18
0.0007530083885
88
0.0000282592334
96
4.24931398496E07
1.83956482398E09
9.91182721961E130.21823488594
0.342210177923
0.263027577942
0.126425818106
hal. 41
wj
3.667622721751
5.425336627414
7.565916226613
10.12022856801
9
13.13028248217
616.65440770833
20.77647889944
9
25.62389422672
9
31.40751916975
4
38.53068330648
6
48.02608557268
6
xj
0.040206864921
0.008563877803
61
0.001212436147
21
0.0001116743923
44
6.45992676202E06
2.2263169071E07
4.22743038498E09
3.92189726704E11
1.45651526407E13
1.48302705111E16
1.60059490621E20
1
1x
f(x)dx w j f ( x j )
j 1
2j1
dan x j cos(
) , j = 1, 2, ... , n
n
2n
1
b
1
a b (b a ) x
2
f (ta )dt
1x f
dx
2
2
2
1x
wj
denga
n
(b a )
2n
1x
j 1
2
j
a b (b a) x j
f
2
e x f (x)dx w j f ( x j )
2
j 1
wj
0.88622
69255
0.29540
89752
1.18163
59006
0.08131
28354
0.80491
40900
0.01995
32421
0.39361
93232
0.94530
87205
xj
0.70710
67811
1.22474
48714
0.0
1.65068
01239
0.52464
76233
2.02018
28705
0.95857
24646
0.0
Metoda Numerik
hal. 42
5.
5.1.
Bab
Eliminasi Gauss
Eliminasi Gauss digunakan mencari akar sistem
persamaan linier.
f 1 ( x1 , x 2 ,..., x n )
0
f 2 ( x1 , x 2 ,..., x n )
0
M
f n ( x1 , x 2 ,..., x n )
0
Contoh: Ditinjau sistem persamaan:
2x1 - 7x2 + 4x3
=9
x1 + 9x2 - 6x3
=1
-3x1 + 8x2 + 5x3
= 6 yang akarnya adalah x1 = 4, x2 =
1, dan x3 = 2
Persamaan diatas dalam bentuk matrik dapat ditulis sebagai berikut:
[B]
{x}={u}
4 x1 9
2 7
1
9 6 x 2 1
3
5 x 6
8
Jack la
Motta
4
1 0 0
2 7
9
0
0 1
I 1 9 6 1
3 8
1
5
6
0 0
Kita kalikan baris 1 dengan 1/2, tambahkan (-1 x baris 1 yang baru)
kepada baris
2, dan tambahkan (3x baris 1 yang baru) kepada baris 3.
u
Metoda Numerik
hal. 43
Jack la
Motta
Sistem Persamaan
Linier
Buku
kuliah
2
9/2
1/ 2 0 0
1 7/
0 2
25 / 2 8 7 / 2 1/ 1 0
2 3 / 2 0 1
5 / 11
39 / 2
2
Operasi diatas sama dengan pembentukan/pengubahan sistem
persamaan asli
menjadi
7
9
x
x 2 2x3
1
2
2
25
7
x2
2
2
8x
3
5
39
x 2 11x3
2
2
Perhatikan bahwa operasi di atas jika ditulis dalam bentuk matrik adalah
1
2 0 0
2 7
4
1 0 0
1
9
0 1 0
1
1 0
9
1
6
2
0 0 1
8
5
1
3
0 1
6
2
Selanjutnya dilakukan operasi sebagai berikut: kalikan baris 2 dengan
2/25 dan tambahkan (5/2 x baris 2 yang baru) kepada baris 3
0
2
9/2
1/ 2
1 7/
0 2
0
1 16 / 25 7 / 25 1/ 25
2 / 25
1
/
5
0
47 / 5
94 / 25
7/5
1
Operasi terakhir mengubah sistem persamaan menjadi:
7
9
x
x 2 2 x3
1
2
2
16
7
x 2
x3
25
25
47
94
x3
25
5
Kalikan baris 3 dengan 5/47. Tambahkan ke baris 2: (16/25 x baris 3
yang baru). Tambahkan ke baris 1: (-2 x baris 3 yang baru)
1/2
19 / 24 2 /
1 7/ 0
10 /
0 2
47
47/ 235
1 0
1
13 / 235 22 / 235 16
5
/
0 1
2
7 / 47
1/ 47
47
Akhirnya tambahkan ke baris 1: (7/2 x baris 2)
Sistem Persamaan
Linier
Metoda Numerik
hal. 44
Buku
kuliah
1 0 0
0
1 0
0 1
93 / 235 67 / 235
6 / 235
1
2
7 / 47
1/ 47
5 / 47
Dari
pengamatan:
5det B 1
235
25 47
u I
2 7
1
9
1 0 0
0 1 0
6
1
5
6
0 0 1
1 0 0
0
1 0
0 1
5.2.
4
1
2
93 / 235 67 / 235 6 /
x B
Eliminasi GaussJordan
Pada eliminasi Gauss di atas secara garis besar terdiri dari beberapa
langkah:
a. operasi normalisasi: elemen diagonal diubah menjadi
bernilai 1 b. operasi reduksi: elemen non-diagonal diubah
menjadi bernilai 0
Pada eleminasi Gauss Jordan operasi a & b dikerjakan bersamaan.
Contoh:
2x1 - 7x2 + 4x3 = 9
x1 + 9x2 - 6x3 = 1
-3x1 + 8x2 + 5x3 = 6
Metoda Numerik
hal. 45
4
2 7
9
I 1
9 6
1
3
8
5
1 0 0
0 1 0
0 0 1
7/
1/ 1 0
0 25 / 2
2
2
0 1
8
39 / 2
3/2
5/2
11
Normalisasi baris 2 dengan membaginya dengan
= 25/2, kemudian:
a. kurangi (-7/2 x baris 2 yang baru) dari baris 1
elemen
pivot
0
0 1 16 / 25 7 / 25 1 / 2 / 25
25 7 / 5 1/ 5
0
47 / 5
94 / 25
1 0
1
13 / 235 22 / 235 16 / 235 x B
I
0 1
2
7 / 47
1/
5/
47
47
235
det B 2 25 47
2
5
5.3.
x1 + 9x2 - 6x3 = 1
Metoda Numerik
hal. 46
5
3 8
2
B u I 7 4
9 6
1
1
1 0 0
0 1 0
0 0 1
4
9
0 1 0
2 7
1/ 9
1 6/
1/ 9
0 0 1/9
9
selanjutnya direduksi sebagai berikut:
35 / 9
31 /
46 / 9
0
3
25 / 9
88 / 9
2/
3
0
1/ 9 1 2 /
3
Operasi
2:
35 / 93 0
1
235 / 93 0
0
13 / 93 1
Operasi
3
1/
9
46 / 93
940 / 93
41/ 93
0 0 1
1 0 0
0 1 0
?1
?2
0 0
(I)
1/ 9
8/9
2 / 31 1 67 /93
2 / 31 0 5 / 93
3 / 31
0
1 / 47
6 / 235 93 / 235 67 / 235
16 / 235 13 / 235 22 /
235
5 / 47
4
1
1 0 8 / 9
0 1 7/9
(II)
7 / 47
(III)
(IIIa)
Dari hasil terakhir (III) terlihat bahwa akar persamaan {x} dapat
dislesaikan, tetapi bagaimana matrik ?1 & ?2.
Sebetulnya [?1] elemennya adalah elemen [B]-1, hanya letaknya
tidak betul sehingga perlu diatur untuk mendapatkan inverse [B] yang
sesungguhnya.
Ada butir yang sangat penting dari hasil diatas:
Metoda Numerik
hal. 47
Pembentukan
35 / 0 31 / 3
I Yang
25 / 9 0 2 /
1 2/
1 0 8/
0 1 9
7/9
0 0 1/ 9
dipinda
h
46 / 9
88 / 9
1/9
kolom 3 dari
[I]
b32
dipindah
kolom 2 dari
[B]
7 / 9 2 / 88 / 9
25 / 9
1/
1/ 9 2 /
1 / 9
9
Pembentukan
II Yang
Semula II
35 / 93 0
1
235 / 93 0 0
1 0
b13
dipindah
46 / 93
940 / 93
41/ 93
8/9
3 / 31
20 / 31 1 67 / 93
2 / 31 0 5 / 93
kolom 1 dari
[I]
dipindah
kolom 3 dari
[B]
35 / 93 8 /
235 / 93 9
13 / 93 67 / 93
5 / 93
Metoda Numerik
hal. 48
3/
46 / 93
31
940 / 93
2 / 31
41 /
2 / 31 93
Pembentukan
III Yang
Semula III
dipindah
0 0 1
1
0 0
1 0
7 / 47
1 / 47
6 / 235 93 / 235 67/
235
16 / 235 13 / 235 22 /
235
5 / 47
4
1
b21
kolom 2 dari
[I]
dipindah
kolom 1 dari
[B]
47
93 / 235 67 / 235 6 / 235 4
scrambled
inverse
5.4.
Metoda Iterasi
M
M
bn1 x1 bn 2 x 2 L bnn x n
un
(A)
Metoda Numerik
hal. 49
b x b x ... b
n1 1
nx2 2
n , n 1
u
x
1
n
(B)
bnn
n
u i bij x j
j 1
j i
ata
xi
, i 1,2,L, n
bii
u
jika
bii 0 atau nilainya kecil, maka harus diadakan
terjadi
pengaturan
sehingg bii 0
a
Metoda ini dimulai dengan tebakan nilai awal {x0} kemudian
dimasukkan kedalam persamaan (B) untuk menghitung {x} baru.
Contoh:
4 x1 2x 2 x3
1
11
{x}
x1 2x 2
3
2
2 x1 x 2 4x3
3
16
Persamaan di atas ditulis lagi:
11 1
1
x
x
x1
2
3
4 2
4
3 1
x
x2
1
2 2
1
1
x 4
x
x3
1
2
2
4
Vektor awal {x0} = [1, 1, 1]t
11 1
1
x11 1 1 2
4 2
4
3 1
x 21 1 2
2 2
1
1
13
x31 4 1 1
2
4
4
13 t
Jadi , {x1 }
2,
]
4
[2,
{x 2 } [0.9375 2.5 2.5]t
(C)
{x5 }
1.01367
Metoda Numerik
hal. 50
2.0195 2.9961
t
{x 2 } 0.9063 1.9531 3.0586
{x3 }
1.0088
{x 4 } 0.9992
{x5 }
1.0000
2.0044 2.9945
1.9996 3.0005
2.0000 3.0000
Metoda Numerik
hal. 51
Bab
6.
MATRIK
6.1.
A (aij ) M
M
m n
a m1 a m 2 L a mn
b11 b12 L b1 p
B (bij ) M
n p
M
bn1 bn 2 L bnp
c11 c12 L c1 p
C (cij ) M
n p
M
c n1 c n 2 L c np
D (d ij )
M
n q
d
L
d
p2
pq
p1
EB
adalah matriks n x p
dengan
BCCB
2. F
adalah matriks m x p
f ij aik bkj
k 1
dengan
AB
A(B C ) AB AC (B C )D BD CD
,
JikaLuknanto,
maka A & B disebut commute
AB BA
Ir. Djoko
M.Sc.,
Ph.D.
Jack la
Motta
Contoh:
Metoda Numerik
hal. 52
Jack la
Motta
Matrik
Buku
kuliah
1
3
1
1
dan
C (cij ) 3
1
B 2 dan
2
3
0
maka
0 5
15 20 10
B C 1 2
(B C) A 6 5
5 32 12
2 7
23
1 2
A
3 4
4 2
A(B C )
0 37
3.
1 3 1
2 1 3
A 2 0 dan B 3 1 2
1
4 1
3 1 2
mak 2
a
11
A AA 2
2
14
4
5
14 7
16 9 7
BA 7 7 0
13
11
AB 1
11
0
0
5 11
1 4
7 18
10 6 14
B 3
3
0
2
9 6
15
6
19 6
10
( A B)( A B) 5 13
7
3
4
dan
1 14
2
2
2
5
3
A B
8 8
1
Matrik
1 3
A 2 0
4 1
1
2
1
t
A
3
1
4
0 1
1 2
Buku
kuliah
Metoda Numerik
hal. 53
0 1 L 0
0 h22 L 0
dan I
Contoh: H
M
M
M
M
0 0 L 1
0
0
L
h
nn
1.
j 1
i 1
ata
u
a11
kofaktor a11
4
det 1 1 5 4 2 3
2 5
kofaktor a12
a1
2
= 5 x 1 + 4 (-2) = -3
a22
kofaktor a22
Metoda Numerik
hal. 54
5
det
1
2
3
kofaktor a
kofaktor a12
kofaktor a13
6447411
64474
644744
3
48
48
8
2
1 2
1
1
1
11
1
13
3
1
2 1 5 1
1
1
2
4
3 4
4
2 3
2
u v 2
M
M
u
v
n
n
n
i 1
6.2.
Metoda Numerik
hal. 55
a 21 a 22 L a 2n
a 22
K
det A det
0
M
M
M
0
0
a n1 a n 2 L a nn
= 2,3,,n
L u1n
L u 2 n
M
L u nn
Contoh
:
1
4 2 1
3 5 6
1 3B1 B2
A
5 B1 B3
1
0 4
6
1 9 7 6B1 B4
1
2 1
0 17
A
0
0
2
1 21
0
1
4 B2 / 17
6
1
1
0
1 0 4 / 17
A 17
0 4 2
6
4B2 B3
0
1 21
1 25B2 B4
1 4 2
1
0
4/
17
A 17
1
0 0 2 86 / 17 B3
2
0 0 21 117 / 17
1 4
0 1
A (2)(17)
0 0
4 / 17
1 43 / 17
0 0 21 117 / 17 21B3 B4
1 4 2
1
0 1 0
4/
A 34
34111 786 / 17 1572
0 0 1
43 /17
0 0 0 786 /17
Metoda Numerik
hal. 56
6.3.
Pada setiap matrik A, nxn, terdapat satu set vektor yang disebut
vektor eigen dan satu set skalar yang disebut nilai eigen.
Vektor u disebut eigen dari matrik A jhj u vektor tidal nol dan
adalah suatu skalar (yang mungkin nol nilainya), sehingga
[A] {u} = {u}
(I) Skalar disebut nilai eigen dari matrik A
Pers. (I) dapat ditulis sebagai:
[A-I]{u} = {0}
(II) Pers. (II) mempunyai penyelesaian dengan {u} tidak nol, jika
() det (A-I) = 0
() disebut fungsi karakteristik dari matrik A.
a11
a12
L
a1n
a
a2 n
a 22 L
21
A I
M
M
L
M
an 2
L a nn
a n1
A 1 3 1
0 1
2
3
1 1
1
2
1
0
( ) 1 3
1 (2 )
1 2
0 2
0
1 2
3
(2 ){(3 )(2 ) 1} (2 0) 7 14 8
Akar dari ()=0 adalah nilai eigen 1=1,
2=2, 3=4. Vektor eigen untuk 1=1
2 1 1
0
0
1 3 1 1 {u} 0
0
0
1 2
1
Dengan eliminasi Gauss-Jordan
1 1 0 0
1
0 0 B2 B1
1 1 0
1 2 1 0 B1 B2 0
0 1 0 B 2 B3
0 1
1 0
Metoda Numerik
hal. 57
1
1 0
0
0 1 1 0
0 0
{u}1 u 3 1
1
0
persamaan:
0 0 1
0
u 2 0
u u 3 , u 2 0
u1 u 2 u 3 0 1
Vektor eigen untuk 3=4
2 1
0
1 0
0
Gauss
0
1
1 1 1 {u} 0
0
1
2
{u}
0Jordan 0 0
0
0 1 2
0
1
u1 u 3 0
2
u1 u 3 , u 2 2u 3 {u}3 u 3
u 2 2u 3 0
A 6 30 9
5 9 30
Vektor
awal:
Metoda Numerik
hal. 58
{u}t0 {0, 0, 1}
0.166
[ A] 0 9 30
0.300
1 30
1.000
0 1
1
0.166 11.780
0.351
0.566
1.000 33.530
1.000
1
2
2
0.351
18.926
0.514
1.000
1.000
36.849
2
3
3
0.514
25.286
0.634
[ A] 0.811
39.869 0.913
36.414
1.000 39.869
1.000
3
4
4
dst akhirnya
didapat
1 = 43,49
dan
0.800
{u}1 1.000
0.965
l x m
F
F
Metoda Numerik
hal. 59
1
0 dydx
2
1
0 dydz
2
xy
xz
yx
1
1
dxdz y dxdy
2
2
l xy m y n
1
dxdz
2
l
zy
Ry 0
m
1
dxdy z R z 0
2
m yz n z n
yz
xz
zy
zx
z
xz
Rn
y
z
dz
x
R z=
y
x
Rnn x
dx
Rx=
Rn
zx
dy
zy
Rn=dA
Ry= Rnm
y
z
luas bidang miring =
dA
dydz = dA cos(N,x) = dA
dxdz = dA cos(N,y) = mdA
dxdy = dA cos(N,z) = ndA
yx
xy y zy m m
z n
xz
yz
Metoda Numerik
hal. 60
Bab
7. PERSAMAAN DIFFERENSIAL BIASA
Dalam bidang teknik sering dijumpai persamaan suatu fenomena
alam yang dinyatakan dalam persamaan diferensial biasa (PDB)
Contoh:
Problem nilai awal:
A
B
u'
(a)
u'
(b)
2
Taylor series
Taylor mengatakan bahwa suatu fungsi dengan sifat tertentu dapat
dinyatakan sebagai
n
h
h
h n ...
f x f x0 f 2 f
... x n!f
0
x
0 x
0
ata
1!
2!
u
2
h
h n n
h
y x y y
y 0 ...
h x x0
y
...
n! 0
2!
0
1!
0
Deret ini akan digunakan dalam bab ini
1
Contoh
y 0 1
y y
:
0,
2
dy 1
dy 1
y
dx
dx 2
y 2
Secara analitis
1
1
y dy 2 dx
1
x
Jadi 1n y x c y e 2 c
2
Ir. Djoko Luknanto, M.Sc.,
Ph.D.
Jack la
Motta
Jika
y 0 1 1 e 2 c c 0
Maka secara
analitis
ye
Metoda Numerik
hal. 61
Jack la
Motta
Persamaan Differensial
Biasa
y 0 1
2
1
y 0
1
2
y
y
Pers.
Asli
Buku
kuliah
y 0
1
4
y 0
1
y
8
y
y
2
y '
x0 0
1
1 3
1 4
Jadi y x 1 x x 2
x
x ...
2
8
48
384
y
ye
x/2
y1
1 2
1 3
x x
x
2
8
384
y1
1
1 2
x x
2
8
y1
1
x
2
x
yg didapat sebelumnya.
Ditinjau
PDB:
f x, y , y x 0 Y0
Persamaan Differensial
Biasa
Metoda Numerik
hal. 62
Buku
kuliah
j 0,1, ...
7.1.
Metoda Euler
denga x n x n 1
n
Rumus Euler
menjadi:
dengan
y n1 y n hf x n , y n
n 0,1,2, ...
y 0 Y0
h2
2
y 0 1 Y x e x
y
y,
h 0.2
y n 1 y n 0.2 y n 1.2 y n
y1 1.2 y 0 1.2 1 1.2
y 2 1.2 y1 1.2 1.2 1.44
Jika
ditabelkan:
h
0.2
x
0.4
0.8
1.2
1.6
yh(x)
1.44000
2.07360
2.98598
4.29982
Yh(x)
Yh(x)- yh(x)
1.49182 0.051
2.22554 82
0.151
94
3.32012 0.334
14
4.95303 0.653
21
0.1
Metoda Numerik
hal. 63
2.0
6.19174
7.38906
0.4
0.8
1.2
1.46410
2.14356
3.13843
1.49182
2.22554
3.32012
1.197
32
0.027
72
0.081
98
0.181
69
yh(x)
Yh(x) Yh(x)- yh(x)
4.5949
4.953
0.35806
7
03
6.7275
7.389
0.66156
0
06
Perhatikan bahwa kesalahan menurun dari nilai pertama karena h
dikecilkan
kali
h
7.2.
x
1.6
2.0
Metoda MultiStep
Koefisie
n
j 0
j 1
n p
p0
y n1 . Nilai y1 , ..., y p
a
j 0
1 ja j
j 0
j 0
j 1
j 1
i
j aj i j i 1b j
kali.
Ru
1
1
i 2, ..., m
bahwa Y x
da pat diderivikasikan m 1
Jika a 0 0 , a1 1 b1 0 , b0 2 , maka didapat rumus untuk metoda
,
titik
tenga
h
Metoda Numerik
hal. 64
y n 1 y n1 2hf x n , y n
n1
xn 1
Y t dt
xn 1
f t, Y (t)dt
xn
xn
3
Y x n 1 Y x n h f x n , Y x n f x n 1 , Y x n 1
x n n x n 1
Y
h
1
12 n
2
sehingga pendekatannya menjadi
1
y n 1 y n h f x n , Y x n f x n1 , Y x n 1
2
Karena rumusnya implisit, maka yn+1 dapat dihitung dengan iterasi,
jadi secara umum:
j 1
y n 1 y n
1
h f x n , y n f x n 1 , ynj
2
j=0, 1,
Langkah-langkah hitungan:
1. xn,yn telah diketahui/dihitung pada langkah sebelumnya
0
2. y n1 diprakirakan dgn rumus eksplisit, misalkan
y n01 y hf x n , y n
n
0 dimasukkan
3. y n1
sehingga
y n 1 dapat dihitung
Contoh:
y= y
Karena
maka
(x,y) = y,
Metoda Numerik
hal. 65
y(0) = 1
1
y n 1 y n h y n y n 1
2
y n 1
Untuk
h
2y
h n
1
2
1
1.1
y 1.2222 y n
0.9 n
y1 1.2222 y 0 1.2222 1
y 2 1.2222 y1 1.2222 1.2222 1.49383
h 0.2 y n 1
Jika ditabelkan:
x
0.4
0.8
1.2
1.6
2.0
7.3.
yh(x)
1.49383
2.23152
3.33350
4.97968
7.43878
Yh(x)
1.49182
2.22554
3.32012
4.95303
7.38906
Yh(x)y-h(x)
0.00200
-0.00598
-0.01339
-0.02665
0.04972
denga
n
k1 f xi ,y i
k 2 f xi ph,qhf xi ,y i y i
f xi ph,qhk1 y i
rsf xy x, y
f
s
2
2
yy
xx
x, y
x, y O r s
Metoda Numerik
hal. 66
k f x ,y
phf i i
2
Jadi
x ,y Oh 2
x ,y k
x
qhfi
y i 1 y i h xi ,y i ,h
y haf x ,y bf x ,y
i
i i
i i
pbf x ,y bqf x ,y
x
x ,y
y
(A)
h
y i 1 y i hy xi ,y i y x xi ,y i ...
2!
2
h
y y
y hy
y i
i
i
y
2
h2
x ,y f x ,y
y hf x ,y
f i
xf i i
i i
i i
2
A B a b 1, bp 12, bq 12
(B)
x ,y
y
Euler utk y
64748 i 1
y i [ f xi , y i f {xi h, y i hf ( xi , y i
)}]
2 14243 14444244443
h
slope di xi
slope di xi
1
dihitung dgn metoda
Euler
2. Langkah corrector:
a. hitung slope (y) dititik (xi, yi) yaitu f(xi, yi)
b. hitung slope rerata = (slope 1.b +
slope 2.a)/2 c. hitung yi+1 = yi + h x hasil
2.b
Untuk b = 1, a = 0, p = q =
y i 1 y i hf xi 12 h, y i 12 hf xi y i
(C)
k1 f x i , y i
k 2 f xi h 2 , y i 12 hk1
k 3 f xi h, y i 2hk 2 hk1
Metoda Numerik
hal. 67
Metoda Pertama
y i 1 y i h6 k1 2k 2 2k 3 k 4
k1 f x i , y i
k 2 f xi 21 h, y i 12 hk1
k 3 f xi 12 h, y i 12 hk 2
k 4 f xi 12 h, y i 12 hk 3
7.3.3.2.
Kedua
Metoda
y i 1 y i
k1 3k 2 3k 3 k 4
h
8
k1 f x i , y i
k 2 f x i
, y i hk 1
1
3
k 3 f xi 32 h, i 1 hk hk 2
y
k 4 f xi h, y i hk1 hk 2 hk 3
7.3.3.3.
Metoda Ketiga
2
hk
k1 f x i , y i
k 2 f xi 1 h, y i hk1
2
k 3 f xi 21 h,
y
k 4 f xi h, y i
Contoh
:
y
y
1
2
1
2
1
2
1 1
hk
hk 2 1
y 0 1
eksak
Y 1 e 1 2 1.648721271
Diselesaikan dengan
RK4:
1
1
2
Y x e
hk
3
x2
f x, y 21 Y
k1 f x0 ,y 0 f 0,1 2 1 1 2 1
1
k 2 f x 0 12 h,y 0 21 hk1 f 0 12 .1,1 1 2 .1.
2
1
hk
2
f 21 , 45 2 1 4.
k 3 f x0 21 h,y0
1
2
Metoda Numerik
hal. 68
1
2
1 1 2 1
1
hk
hk
1 1 0.64331
1
k 4 f x0 h,y 0
1
2
1
2
y 1 y 0
7.4.
1
2
hk 2 1
15 8 1 2
1
2
hk
3
10.64331 0.828125
1 1
2
Metoda Predictor-Corrector
xi k
y i 1 y i k
xi 1
f x, y dx
xi k
x a j x j
j 0
untuk k = 1, r = 1
y i 1 y i 1 2hf i
untuk k = 3, r = 3
y i 1 y i 3 4 3 h2 f i f i 1 2 f 1
2
O(h5)
O(h3
) (I)
O(h5)
untuk k = 5, r = 5
y i 1 y i 5 310 h11 f i 14 f i 1 26 f i 2 14 f i 3 11
f i 4
Integrasi tertutup dan beda terbagi mundur menjadi:
untuk k = 0, r = 3
O(h7)
y i 1 y i
2
h
24
9 f i 1 19 f i 5 f i 1
untuk k = 5, r = 5
y i 1 y 1 h3 f i 1 4 f i f i
1
Metoda Numerik
hal. 69
O(h5)
fi
(II) 5
O(h )
untuk k = 3, r = 5
y i 1 y i 3 245h 7 f i 1
f 1 12f i 2 f i 3
7
32
O(h7)
y i k belum
tertutup
lebih
Contoh:
14 5 ( 4 )
h f
15
1
(II) kesalahan:
h 5 f (4)
Pada
(I)
kesalahan:
xi 3 xi 1
xi 3 xi 1
90
1.
1
2.
Y
3.
Y
4.
Y
Yn Yn hYn
Y
n 1 Y n
h
2
h 2Y
3Y
5 h 3Y 3
n 1
n 1
Y h 23Y
16Yn 12
n
n 1
Y h 55Y
59Yn 24
n
12
n 1
n1
3 h 4 Y 4
5Y
n2
37Y
n2
251 h 5Y 5
9Y
n 3
720
Yn 1 Yn hYn 11 2 h Y
2
n 1
Y h Y Y 1 h Y
n 2 n 1 n 12
n 1
Y h 5Y 8Y 1 h Y
n 12 n 1 Y n
n 1
12
n 1
Y h 9Y 19Y
n 24 n 1 5Y n
n
4
n1
n2
19
720
Metoda Numerik
hal. 70
2.
Yn1 memakai rumus A-M tanpa iterasi dengan
Hitung
memakai
dari a (corrector; rumusAM) Contoh:
1. A-B-M derajat 4:
a. Predictor A-B
y n1 y n h 55 f 59 f n 137
24
n
f
b. Corrector AB
h
9 f n 1 19 f n5 f
y n 1 y n
24
9 f n 3
n 2
n 1
n2
y n 1 y n1
Contoh
penggunaan:
dy 1
y0
dx 2
Penyelesaiaan:
h
3
f n 1 4 f n
f n 1
1
2
y f x, y 2 1
y
Catatan: solusi
eksak
Y e
Digunakan h = 0.25
Euler y n 1 y n hf
n
i
n-3
n-2
n-1
n
n+1
AB
4:
xi
0.00
0.25
0.50
0.75
1.00
yi
1.0000
1.1250
1.2656
1.4238
1.6018
f(xi,yi)
0.5000
0.5625
0.6328
0.7119
0.8009
55 f n 59 f n 1 37 f n2 9 f n 3
y n 0.24
24 550.7119 590.6328 370.5625 90.50
y n 1 y n
h
24
Yn1 nilai
A-B-M-4:
Metoda Numerik
hal. 71
1.4238 0.18887
1.6127
(predictor)
f n 1 12 y n 1 12 1.6127 0.8063
y n 1 y n 24h 9 f n1 19 f n 5 f n 1 f n 2
1.4238
0.25
24
1.4238 0.1894
1.6132
A-M-4:
(predictor - corrector)
f n 1 12 1.6132 0.8066
Iterasi
2:
y n 1 1.4238
Iterasi
3:
y n 1 1.613217
Iterasi
9:
0.25
24
0.613216
f n 1 0.8066
M
f n 1 0.80661
y n 1 1.613217
Tabel hasil
x
0,00
0,25
0,50
0,75
1,00
1,0000
1,13315
1,28403
1,45499
1,64872
Euler
1,0000
1,1250
1,2656
1,4238
1,6018
-2,846%
A-B-4
1,6127
-2,185%
A-B-M4 1,6132
2,154%
Metoda Numerik
hal. 72
DAFTAR PUSTAKA
Jack la
Motta
Metoda Numerik
hal. 73
Jack la
Motta