4 13 Dewa Ruci
gunung CANDRAMUKA
Sampai di sana, Bima bertemu 2 raksasa yaitu RUKMUKA dan RUKMAKALA yang
menyerangnya
BATARA BAYU
Bima dijelaskan mengenai makna kayu gung susuhing angina yaitu:
Kayu
: Niat
Gung
: Besar
Susuh Angin : Pusat Nafas
Arti kesekuruhannya adalah niat yang besar akan terlaksana dengan pengaturan
Ada empat macam benda yang tampak oleh Bima, yaitu hitam, merah kuning dan
putih. Lalu berkatalah Dewa Ruci, "Yang pertama kau lihat cahaya, menyala tidak tahu
namanya, Pancamaya itu, sesungguhnya ada di dalam hatimu, yang memimpin dirimu,
maksudnya hati, disebut muka sifat, yang menuntun kepada sifat lebih, merupakan
hakikat sifat itu sendiri. Lekas pulang jangan berjalan, selidikilah rupa itu jangan ragu,
untuk hati tinggal, mata hati itulah, menandai pada hakikatmu, sedangkan yang berwarna
merah, hitam, kuning dan putih, itu adalah penghalang hati.
Hitam : kerjanya marah terhadap segala hal, murka, yang menghalangi dan menutupi
tindakan yang baik. Merah: menunjukkan nafsu yang baik, segala keinginan keluar dari
situ, panas hati, menutupi hati yang sadar kepada kewaspadaan. Kuning : hanya suka
merusak. Putih : berarti nyata, hati yang tenang suci tanpa berpikiran ini dan itu, perwira
dalam kedamaian. Sehingga semuanya persatuan Suksma Mulia.
Lalu Bima melihat, cahaya memancar berkilat, berpelangi melengkung, bentuk zat yang
dicari, apakah gerangan itu?! Menurut Dewa Ruci, itu adalah kemampuan manusia untuk
berwaspada, yang disebut sebagai Pramana. Pramana menyatu dengan diri tetapi tidak
ikut merasakan gembira dan prihatin, bertempat tinggal di tubuh, tidak ikut makan dan
minum, tidak ikut merasakan sakit dan menderita, jika berpisah dari tempatnya, raga
yang tinggal, badan tanpa daya. Itulah yang mampu merasakan penderitaannya, dihidupi
oleh suksma, ialah yang berhak menikmati hidup, mengakui rahasia zat.
Bima semakin dekat dengan Tuhan dan akhirnya kembali dan berterimakasih kepada
Drona.
14 19 Ukara
DWILINGGA
Dwilingga salin swara
: mloka mlaku, ongap angop
Upamane balung iku perangane awak utawa kewan sing atos dhewe. Kuwuk iku kucing
alasan ora ana sing ndarbeni. Banjur dirangkep dadi balung kuwuk sing tegese criping
pohung.
Tuladha:
Randha royal, Semar mendem, Nagasari, Gandarukem, Daramuluk
II. Camboran wudar, yaiku tembung camboran sing tembung siji lan sijine isih nduwe
teges dhewe-dhewe.
Tuladha: Meja tulis, Pelem golek, Wayang kulit, Piring beling
ATER ATER
1) Hanuswara : Ater-ater hanuswara uga diarani ater-ater kang nganggo swara irung amarga swaran
kang mbrengengeng. Kang kalebu ater-ater hanuswara yaiku an, any, am, ang. Ater-ater hanuswara
lumrah ateges solah tingkah utawa nindakak pagawyan. Ater-ater uga lumrah mratlakak
tembung "tanduk" (aktip).
Tuladha:
2) Tripursa : Ater-ater tripurusa yaiku ater-ater kang mujudak sesulih purusa. Ater-ater tripurusa iku
kosokbalen ater-ater hanuswara. Beda karo ater-ater hanuswara, dn ater-ater tripurusa
mratelak tembung "tanggap" (pasip). Cacah ater-ater tripurusa ana telu, yaiku dak, ko, di
Tuladha:
tripurusa
cacah
ana
13,
20 24 Teks Geguritan
Purwakanthi
A. Purwakanthi guru swara yaiku tetembungan sing nunggal swara, kayata:
1. Opor-opor bebek, mentas saka awake dhewek.
2. Kudu jujur, yen kepengen mujur.
3. Thenguk-thenguk nemu gethuk.
B. Purwakanthi guru sastra yaiku tetembungan sing nuggal sastra (aksara), kayata :
1. Wanita sugih wawasan wasis asung wewarah.
2. Katula-tula katali
3. Sluman, slumun, slamet
C. Purwakanthi guru basa yaiku tetembungan sing nunggal basa utawa tembung, kayata:
1. Kolik priya,priyagung anjani putra
2. Witing klapa, kalapa kangmaksih mudha
3. Kawi sekar, sekar pepundhen Sri Kresna
25 27 Wangsalan
Wangsalan iku unen-unen wujud cangkriman kang dikantheni batangane pisan, sanajan
batangan mau mung nrempet bae. Sing baku batangane, dudu cangkrimane. Batangan
mau lumrahe isi piwulang.
Tuladha:
a) reca kayu, goleka sabda rahayu. ( reca kayu = golekan)
b) bayem arda, dhasar anteng tur jatmika (bayem arda = lanteng)
c) kukus gantung, sawengan kang adi luhung. (kukus gantung = sawang)
d) durna putra, ngudiya basa utama (durna putra = aswatan)
e) gayung sumur, kewan gung granane dawa. aja kemba, mangesthi saliring karya.
( gayung sumur = timba; kewan gung granane dawa = esthi (gajah))
f) bibis tasik, tasik manda winor tirta. maju mundur, tangeh marem kang pinanggya
( bibis tasik = undur undur, tasik manda winor tirta = parem)
g) tapas aren, aren arab wijilira. tindak tanduk, nora ninggal tata krama. (tapas aren =
duk; aren Arab wijilira = kurma)
h) saron agung, agung agunging sujanma. yen mung ewuh, sabarang nora tumeka
( saron agung = demung; agung agunging sujanma = ratu)
i) cipta arda, ardaning tyas mring sasama. tyas susila, nor raga ambek jatmika. ( cipta
arda = nepsu; ardhaning tyas mring sasama = ambek)
j) mamet tirta, tirta jawah jro ketiga. suka lila,lebur luluh labuh praja. ( mamet tirta =
ngangsu, tirta jawah jro ketiga = labuh)
Wangsulan ing dhuwur kuwi awujud ukara rong gatra. gatra kapisan cangkimane,
gatra kapindo batangane. Ana kang mawa etungan 4 wanda + 8 wanda, ana kang
etungane ( 4 wanda + 8 wanda) x 2
Kajaba wangsalan wangsalan ing dhuwur uga ana wangsalan padinan. Ukara
wangsalan padinan iku ora ndadak nganggo ngelingi etungan cacahing wanda. Ana
sing ngganggo nyebutake batangane, ana sing tanpa nyebutake batangane.
A. tuladha wangsalan padinan kang ora nyebutake batangane :
a) We lha, njanur gunung kowe tekan kene. (janur gunung = aren = kadingaren)
b) Bok aja nglemah bengkah. (nglemah bengkah = tela = nyela nyela)
c) Aja njenang gula lho karo aku. ( jenang gula = glali = lali)
d) Wah, mandhan rawa lho kowe, bareng macak Jawa ( pandhan rawa = wlingi/manglingi)
e) Mung kepengen nggentha dara. ( gentha dara = sawangan = nyawang)
B. Tuladha wangsalan padinan kang nyebutake batangane
a) Nyaron bumbung, nganti cengklungen nggonku ngenteni. (saron bumbung = angklung
= cengklungen)
b) Yen ora nesu, geneya kowe kok mentil kacang, mrengut terus. ( mentil kacang =
sungut = mrengut)
c) Balung geni, mbokmenawa aku rene liya dina. ( balung geni = mawa = mbokmenawa)
d) Pindhang lulang, kacek apa aku karo dheweke. ( pindhang lulang = krecek = kacek)
e) Kancing gelung munggweng dhadha, titenana! ( kancing gelung munggweng dhadha =
peniti = titenana)
28 29 18 Parwan
1. ADHI PARWAN
Asal-usul Pandawa saat masih kecil, belum ada konflik
2. SABHA PARWAN
Pandawa dan Kurawa mulai dewasa
Mulai ada konflik karena hasutan SENGKUNI (adik DEWI GENDARI)
PANDAWA DADU Puntadewa kalah
3. WANA PARWAN
Pembuangan 12 TAHUN di hutan
bale sigala gala upaya kurawa membasmi pandawa
Pandawa TIDAK BOLEH DITEMUKAN sebelum masa pembuangan selesai
Puntadewa sempat tidak mau jadi raja, tetapi akhirnya mau setelah dibujuk KRESNA dan
WYASA
13. ANUSASANA PARWAN
Berisi nasehat untuk Pandawa
Wejangan kesaktian raja dan kewajiban kanggo yudhistira
14. ASWAMEDHIKA PARWAN
Selametan ASWAMEDHA berupa PELEPASAN KUDA yang diikuti Arjuna dan pasukannya;
tiap daerah yang DILALUI KUDA dianggap sebagai wilayah kekuasaan Astina
15. ASRAMAWASIKA PARWAN
DRESTARASTRA, DEWI GENDARI, DEWI KUNTI, dan WIDURA bertapa di hutan
Saat bertapa, DUPA-nya terbakar
Mereka terbakar di hutan
16. MAUSALA PARWAN
PERANG SAUDARA YADAWA (keluarganya Kresna)
Kerajaan Kresna hancur
BALADEWA (kakaknya Kresna) meninggal
Kresna menjadi PERTAPA
Kresna meninggal karena saat bertapa, kakinya terkena panah seorang pemburu kijang
17. MAHAPRASTANI PARWAN
Pandawa mundur dari kekuasaan
Astina diserahkan kepada PARIKESIT (cucu Arjuna dari anaknya yaitu Abimanyu)
MENINGGALNYA PANDAWA
Drupadi, sadewa, nakuka, arjuna, wrekudara, yudhistira
Sebelum meninggal, ada seekor anjing sing nututi yudhistira terus, nganti anaka bathara indra
dijak ke surge, ternyata anjinge dewa darma, akhirnya ke khayangan bareng
18. SWARGAROHANA PARWAN
Pandawa mengalami PEMBERSIHAN JIWA di neraka sebentar, tetapi Kurawa berada di surga
Setelah jiwanya disucikan, Pandawa masuk surga
Sebaliknya, Kurawa lalu dimasukkan ke neraka (KAWAH CANDRADIMUKA di lereng
GUNUNG JAMURDIPA)
30, 39 40, 46 uraian Suralaya
air
Duksinageni
Tinjomaya (Endraloka)
Ekacakra
Cakrakembang
Siddi Udal-udal
Panglawung
Argadumilah
Selamangumpeng
penguasa
Tejamaya
Sabaluri
Objek-objek lain di Suralaya
Lawang Selamatangkep
Paparyawarna
Bale Mercukundhamanik
Bale Mandhalasana
Gamelan Lokananta
Repat Kepanasan
Gunung Jamurdipa
Kawah Candradimuka
Endhut Blegadapa
Ajian milik Batara Wisnu :
Aji Panitisan
Aji Pangabaran
: BATARA ISMAYA
: BATARA ANTAGA
: Gerbang Suralaya dijaga Cingkarabala-Balaupata
: Alun-alun ditumbuhi Dewandaru-Wijayandaru
: Papan pasewakan (sidang)
: Papan rekreasi
: Gamelan penghibur
: Ara-ara jembar untuk tempat bertanguh
: Gunung di Suralaya
: kawahe Jamurdipa
: lahar tebal Candradimuka
Aji Kemayan
A. SERAT SMARADAHANA karya MPU DHARMAJA
Batara Guru sedang bertapa saat Suralaya diserang oleh PRABU
NILALUDRAKA dari GLUGUTINATAR
Batara Kamajaya disuruh membangunkan, lalu menggunakan PANAH
PANCAWISAYA
Batara Guru yang terpanah tiba-tiba seperti melihat istrinya, ternyata
itu hanya ilusi dari Batara Kamajaya
Batara Guru marah dan membunuh Batara Kamajaya
B. LAHIRNYA BATHARA GANESHA
Saat Dewi Uma hamil, Ia terkejut melihat gajah yg ditunggangi Bathara Indra
Dalam hati Batara Guru telah mengetahui apa yang akan terjadi akibat dari
perasaan takut permaisuri yang sedang hamil muda itu (akan melahirkan bayi
berkepala gajah)
Tidak lama kemudian Kahyangan kedatangan bala tentara Raja Nilarudraka
ingin melamar bidadari Kahyangan untuk dijadikan permaisuri. Para dewa
menolak lamaran.
Raja Nilarudraka ditolak, maka terjadilah perang antara bala tentara dewa
menghadapi bala tentara raksasa. Para dewa tidak mampu menghadapi
serangan itu.
Batara Guru memutuskan agar Batara Ganesa yang masih kecil itu maju ke
medan perang. Setiap bala tentara raksasa dapat dibunuhnya, Batara Ganesa
bertambah besar. Seluruh bala tentara raksasa dapat dibinasakan.
Batara Ganesa perang tanding (satu lawan satu) dengan Raja Nilarudraka.
Dalam perang tanding ini Raja Nilarudraka dapat dibinasakan dan dibunuh.
31 - 33 Pidhato [sesorah]
Sesorah utawa pidhato yaiku micara utawa nglairake gagasan, panemu saran
lisan ing sangarepe wong akeh. Sesorah uga bisa ditegesi minangka wicara kang
1.
2.
3.
4.
5.
yaiku sesorah kang ancas lan isine kanggo nampa rawuhe para tamu
Tanggap sabda:
yaiku sesorah kang isine kanggo nanggepi ature pambagyaharja
khotbah:
yaiku sesorah kang ancas lan isine mlligine kanggo babagan agama
Ngaturake pambagya
sesorah Kanggo nampa rawuhe tamu
2. Ngaturi kabar/ informasi/ pawarta
bisa arupq palapuran, pawarta babagan
bidang-bidang tartamtu, lsp.
3. Atur lelipur
nyenengake penggalihe para rawuh, kayata
ing acara mantu, tangggap warsa, lsp.
4. Ngengajak
kanggo ngajak para rawuh kanthi ndudut
atine (persuasif).
1.
Salam pambuka
Purwaka
Surasa basa / isi / wigatining atur
Dudutan
Pangarep-arep / pesen
Wasana basa
Salam panutup
urut
1)
2)
1.
2.
1.
2.
3.
4.
49 Uraian Hastabrata
Kartika : tau dimana harus berdiri, bukan Tuhan namun menjadi teladan
dan panutan