“GANCARAN”
Disusun oleh :
Gancaran mateges prosa Bali Indonesia. Pengertian gancaran inggih ipun soroh sarwa
susastra Bali sane nenten nganutin guru laghu, nenten nganutin tembang, nenten nganutin
makudang-kudang wanda ring apada lingsa, nangin bebas. Gancaran Bali puniki
ngungguhang pidagingan (unteng) sane pacang katuturang ring para pamiarsa (pendengar)
miwah ring sang pangwacen (pembaca).
2. Wewidangan Gancaran
a. Satua
Satua utawi dongeng (basa Indonesia) akeh pesan wenten ring masyarakat Bali. Satua
madaging lelintihan satua sane tawah-tawah. Satua sapuniki nenten kauningin sapa sira sane
ngawit tur kaparinama anonim (tan madue pangawi).
Upama: Sang Lutung teken Sang Kekua, Kidang teken Cekcek, msl.
Upami : Crukcuk kuning, Siap Badeng, I Botol teken Sang Samong, Tantri Kamandaka, Ni
Dyah Tantri, Cangak mati baan lobane, msl
Upami : I Dempuawang, Ni Wayan Taluh, Pan Balang Tamas, I Belog, Pan Angklung
Gadang, msl
Yening anak masatua sinah pacang wenten anak alit-alit sane mirengang pitutur anake
masatua punika, Cihna (cirin-cirin) anake masatua, ulasane ngungguhang :
b. Babad (Hikayat)
Babad puniki berupa hikayat: satua sane nyatuang tokoh sane mlinggih ring puri (istana) tur
madue kesaktian, nyatuang sekancan indik (peristiwa), peperangan, pesantian, urip, kahanan
para satria, anak agung.
Upama : Babad Buleleng, Babad Blahbatuh, Babad Dalem, Babad Mengwi, Babad Pasek,
Babad Tegehkori, msl.
c. Wiracarita (Epos)
Satua sane ngungguhang soroh dewa utawi batara-batari kaparinama satua dewa-dewa
(mitos). Satua akehan ngundukang soroh agama, miwah mayapada (alam semesta),
mercepada.
Satua Bawak utawi cerita pendek (cerpen) Bali puniki wau wenten rikala wenten sayembara
panulisan susastra Bali Anyar olih Balai Penelitian Bahasa (dumun: Lembaga Bahasa
Nasional Cabang Singaraja). Sayembara puniki kawentenang duk warsa 28-10-1968 nyantos
28-10-1970, miwah tanggal 28-10-1989.
Upama :
b. Novel (Roman)
Novel marupa satua Bali sane dawanan tekening cerpen. Lelintihan satuane ngundukang
embas (lahir), idup, miwah seda (mati).
Satua novel ring susastra Bali sampun kawentenang ri kala warsa 1931 sane mamurda (judul)
"Nemu Karma" pikardin I Wayan Gobyah, miwah Mlancara kapikardin olih Gde Srawana
(asli: Wayan Badra).
Gancaran Bali kawangun antuk makudang-kudang srana (unsur) sastra. Srana sane anggena
ngwangun gancaran Bali puniki wenten kadi ring sor puniki.
Sakancan satuna sinah madue unteng, tetuek, suksma, utawi tema satua. Unteng satua puniki
pacang ngungguhang indik napi sane dados pokok tutur (Raos) ring satua gancaranne punika.
Unteng (tema) satua gancaran punika wenten sane masoroh Agama, pangurukan, pendidikan,
filsafat, sih kinasih (cinta kasih), adat istiadat, masyarakat (sosial), kasinatrian (pahlawan,
patriotisme).
Pemain sane dados tokoh ring satua gancaran punika ngungguhang watak, solah, pratingkah.
Indik solah utawi watak puniki pini dahat (penting) pesan, yen nyatuang gancaran.
Punapi satua gancaranne punika kaceritayang tur punapi lelintihan satuane, punika
kawastanin Lintihan, utawi alur sareng plot ring basa Indonesia.
Lelintihan satua nyatuang pamargin satuane nyantos puput. Sakancan kahanan (peristiwa)
sane marupa anak memargi, magrengan (mrebet), mabiuhan, nyantos puput, sami kasatuang
ring sastra gancaran punika.
Latar marupa genah ring dija puseh satuane kacaritayang utawi genah peristiwa (kahanan)
satuane kawentenang. Latar machine pusat utawi lingkungan genah peristiwa kasatuang.
Latar puniki dados marupa genahne ring dija, kala napi (waktu) utawi kali napi, musim napi.
Genah satua gancaran puniki wenten madasar saking sakala (kenyataan) miwah ring
pangipian utawi niskala (maya).
Carita sinah wenten anak ngarang, ngawi, utawi nulis, ring basa Indonesia parinama genah
sang pengawi puniki kaparinama pusat pengisahan utawi landas tumpu, miwah point of flew
ring basa Inggris.Genah (posisi) sang pengawi ring kawinipune wenten 3 soroh.
a. Sang pengarang dados pelaku tunggal pateh tekening tokoh pelaku satua gancaran.
b. Sang pengarang nwnten manyinahang sang tokoh pelaku saking satua gancaran, punika.
Upama : Tiang, titiang = wantah sang tokoh pelaku, menyinahang sang pengarang (pangawi)
Kadang-kadang sang pengarang kacihnayang olih kruna tiang, nanging kadang-kadang kruna
tiang nyihnayang sang tokoh pelaku, nenten ngatujuang sang pengarang.
Punapi solah, carane sang pengawi nyatuang lelintihan satuane punika kaparinama gaya
mesatua utawi carane masatua (tangkepne nyatuang satua).
Basa sane anggena nyatuang sareng daya pikat masatua gancaranne punika. Daya pikat utawi
daya tarik puniki kacihnayang ring :
Basa Bali punika marupa basa sane anggena sarana mareraosan ring para semeton ring
masyarakat. Ring susastra Bali wenten sane kasorohang paribahasa sane marupa gaya bahasa
matutur-tuturan. Antuk kasub pesan dados anggen sarana ngwangun susastra Bali.
Soroh paribasa puniki inggih ipun sakadi bladbadan, wewangsalan, peparikan, sesonggan,
sasenggakan, cacimpedan, sesawangan raos ngempelin, seloka, ungkapan, miwah kapatehan
suara.
Upama :
2. Desak dadi desek, Dayu dadi dayanin, yen jaba kenken De? (kapatehan suara)
4. Tiang sing nyak nginem kopi nyem, nyanan nyem tiang. (Kapatehan suara).
Wangun sastra novel Bali utawi roman Bali sampun wenten ring Indonesia duk warsa 1931.
Novel sane mamurda Nemu Karma pikardin I Wayan Gobiah saking Panjer (Denpasar)
sampun katerbitang olih Balai Pustaka ring Jakarta.
Wus punika, wenten malih terbit (mawurda Mlancaran ka sasak pikardin Gede Srawana
(saking Banjar Delodpeken, Singaraja). Novel puniki sampun katerjemahang antuk I Gusti
Putu Antara duk 1978.
Novel kekalih puniki sampun mungguh ring buku Kembang Rampe Kasusastraan Bali Anyar
I/II kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa tur kamedalang antuk
Balai Penelitian Bahasa, Singaraja warsa 1978.
Satua novel Nemu Karma karyan I Wayan Gobiah puniki nyaritaang indik anak truna-truna
pada mademenan tur anake tua pada adung: ring ipun. Satua novel puniki akeh medaging
piteket utawi pitutur indik anak bajang sane pacang makurenan, manyama braya, miwah bakti
ring anak linsir.
Tokoh sane munggah ring novel Nemu Karma sane kakaryanin warsa 1931 punika inggih
ipun Pan Sudana, Made Purni, Putu Sudana, Men Tirta, I Tirta, I Sukarsi, I Sangga msl.
Satua bawak mabasa Bali utawi cerita pendek (cerpen) embas duk wenten sayembara karang
mengarang saking Lembaga Bahasa Nasional Cabang I Singaraja warsa 1968.
Pengawi satua bawak mabasa Bali puniki mikadi Nyoman Manda (Gianyar), I Nyoman Tri
Sayta Paramartha (Singaraja), Putu Sedana (Singaraja), IB. Mayun (Denpasar), A.A.G.
Jelantik (Amlapura), IGP. Rai (Tabanan), Pt. Arya Semadi (Singaraja), IGK. Waca Warsaha
(Denpasar), miwah sane lianan (msl).
Indayang mangkin wacen satua bawak Kapatutan Ngulati Kamajuan puniki, sane pengawine
I Gusti Putu Rai (Kerambitan, Tabanan), sane kakawi th. 1975
e. Indik pabesen (piteket) napi sane kengin katekedang ring sang para pamiarsa?