Anda di halaman 1dari 73

Kelas/Semester

Metode

1.
2.
3.
4.

PARIKAN, WANGSALAN,
LAN CANDRA SENGKALAN
Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
: XI / 2
: Demonstrasi, Tanya jawab, Latihan/Drill
Waktu
:2 x 45 menit

I.
PANUDUH PIWULANG
Supaya paham informasi / berita lan bisa nggarap tugas, mula luwih dhisik maca
babagan Kompetensi Dasar lan Indikator.
Uga maca Materi bab NULIS PARIKAN, WANGSALAN, LAN CANDRA SENGKALAN kanthi
dibolan-baleni.
Kanggo ngukuhake pemahaman, dianjurake supaya maca buku referensi liyane.
Saben langkah digarap jumbuh karo tugas sing diwenehake.
Tugas dikumpulake jumbuh karo jadwal sing disarujuki / disepakati bebarengan.
Diskusikake lan konsultasikake karo guru menawa nemoni kangelan / reribet.
II.
KOMPETENSI SING AREP DIGAYUH
Standar Kompetensi : MENULIS
Mampu mengungkapkan pikiran, pendapat, gagasan, dan perasaan dalam berbagai
jenis karangan nonsastra maupun sastra mengguna-kan berbagai ragam bahasa
Jawa sesuai dengan unggah-ungguh dan menulis dengan huruf Jawa.
Kompetensi Dasar
: Menulis parikan dan atau wangsalan
Indikator
Menentukan kalimat yang termasuk parikan/wangsalan dari tembang/wacana
yang ditentukan
Membuat parikan/wangsalan sesuai dengan ilustrasi yang diberikan guru
Menerapkan/menggunakan parikan/wangsalan ke dalam kalimat
Menyunting parikan/wangsalan yang ditulis teman
:
III.
INFORMASI MATERI
A.
Parikan
Kang diarani parikan Yaiku unen-unen mawa paugeran telung warna yaiku :
kadedan saka rong ukara kang dhapukake nganggo purwakanthi guru swara
saben saukara kadedan saka rong gatra
ukara kapisan mung minangka purwaka; dn isi utawa wos dumunung ing ukara
kapindho.
Tuladha: Tawon madu, ngisep sekar. (Ukuran kapisan, 2 gatra). Calon Guru, kudu sabar
(ukuran Kapindho, 2 gatra). Gunane purwaka (ukuran kapisan) mung dianggo narik
kawigatene wong kang nedya sikandhani utawa dipituturi, Perlune, supaya ing
sadurunge ukara kang isi utawa wose dikandhakake, wong sing nedya dikandhani
wis ketarik atine, satemah banjur nggatekake, bisa ngerti temenan marang maksude
ukuran kang isi ngese (ukara kapindho).
Kanthi ukara liya sing diarani parikan kalebu salah sawijining puisi lawas. Parikan iki
padha karo puisi tradhisional Melayu kangaran pantun. Puisi iki ngemu surasa
purwakanthi swara/rima/sajak. Cacahe parikan iki ana sing 2 larik ana uga sing patang
larik. Yen ana pantun, rong larik mau diarani karmina/pantun kilat. Ciri-cirining parikan
:
1)
Nduweni purwakanthi ab-ab.
2)
Yen kedadeyan saka rong baris, baris kapisan sampiran lan baris kapindho isi.
Nanging yen dumadi saka patang baris, baris 1-2 sampiran, baris 3-4 kasebut isi.
3)
Pendhote parikan ana sing 4-4 lan 4-8 (kanggo sing rong larik), 8-8 (kanggo sing
patang larik). Pedhotan tegese gunggunge wanda saben sak gatra.
4)
Guna paedahe parikan kanggo pitutur, nyemoni, utawa gojegan ana ing
pacelathon.
Manut ( cacahing) wandane, parikan iku kena diperangi dadi telu, yaiku:
a. Parikankandadadean saka (4 wanda + 4 Wanda) X 2
Tuladha
1. Iwak bandheng, durung wayu (4 wanda + 4 Wanda)
Priya Ngganteng, sugih ngelmu (4 wanda + 4 Wanda
1. Manuk emprit, nucuk pari (4 4 ======= Sampiran)
Nasihat

Dadi murid, sing taberi


(4 4 ======= Isi)
1. Jemek-jemek, gula jawa (4 4 ======== Sampiran)
Nasihat
Aja ngenyek, padha kanca (4 4 ====== Isi)
1. Manuk tuhu, mencok pager (4 4 ====== Sampiran)
Nasihat
Yen sinau, dadi pinter
(4 4 ======= Isi)
b. Parikankandadean saka (4 wanda + 8 Wanda) X 2
Tuladha
1. Kembang adas, sumebar tengahing alas (4 wanda + 8 Wanda).
Tuwas tiwas, nglabuhi wong ora waras. (4 wanda + 8 wanda)
2. Kembang mlathi, warna peni ngganda wangi (4 8)
Nasihat
Watak putri, kudu titi ngati-ati (4 8 )
3. Gudheg manggar, bumbune mrica ketumbar (4 8)
Nasihat
Lamun sabar, bisa lejar serta bingar (4 8)
4. Kembang kencur, tinandur tepining sumur (4 8)
Nasihat
Sapa jujur, bakal luhur klawan makmur (4 8)
c. Parikan kang kadadean saka (8 wanda + 8 Wanda) X 2
Tuladha
1. Enting-enting gula jawa, sabungkus isine sanga
Ingatane para siswa, wajib seneng nggubah basa.
2. Esuk nakir sore nakir (8)
Sing ditakir godhong ploso (8)
Nyemoni
Esuk mikir sore mikir (8)
Sing dipikir ora krasa (8)
3. Jangan kacang jangan kara (8)
Kaduk uyah kurang gula (8)
Pitutur
Piwelingku mring pra mudha (8)
Aja wedi ing rekasa (8)
4. Yen kembang kembang cempaka (8)
Dudu kembang arum dalu (8)
Pitutur
Mumpung sira isih mudha (8)
Den asregep ngudi ngelmu (8)
Parikan sing kadadean saka (8 wanda + 8 wanda) X 2, saweneh ana sing ngarani
parikan patang pada. Iku keliru, sebab tembung pada iku tumprap reriptan
kanggone mung ana ing tembang. Dene yen tembung pada iku sing dikarepake
kudu mung ora ukara, siji-sijining ukura kadadean saka 2 gatra: dadi kabeh ana 4
gatra Wondene carane nulis 4 gatra iku, kena bae didadekake 4 larik. Tuladha kasebut
kena katulis mangkane
Enting-enting gula jawa
Sabungkus isine sanga
Ingatase para siswa
Wajib seneng nggubah basa
Parikan sing dianggo nggrongi lelagoning gendhing
Ing parikan iki dhapukaning ukara mesthi bae ora bisa tansah nglungguhi paungeran,
sebab cacahing wandane kawengku ing laguning gendhing.
Tuladha

Lelagon Parikan (Slendro Patet 9)


Cengkir Wungu, wungune ketiban daru (Dhu Ibu)
Calon guru, kudu sabar momot mengku (Pm)
Katrangan Perangan sing dikurung, yaiku (Dhu Ibu), iku wuwuhan, kanggo senggakan.

Suwe Ora Jamu. Pelog Pathet 6


Suwe ora jamu, jamu godhong kencur
Suwe ra ketemu, temu pisan maju mundur.
Carane ngarang parikan
Sing dikarang luwih dhisik ukara kapindho, yaiku sing isi ngese utawa Wose.
Ukarane kadedean saka 4 wanda + 4 Wanda, utawa 4 wanda + 8 wanda + 8
wanda.Sawise rampung pangarange ukara kapidho, banjur ngarang ukara kapisan,

yaiku ukara kang mung dianggo purwaka. Kehing wandane pada karo ukara kapindho,
lan dhapukane kudu mujudake purwakanthi guru swara karo ukara sing kapindho.
Klebu rerengganing basa
Parikan klebu rerengganing basa, sebab basa sing mawa parikan iku agawe senenge
wong sing maca utawa sing ngrungokake. Guneman mawa parikan basa njalari rame
nengsemake.Gendhing digerongi nganggo sakepan kang mawa parikan, bisa
marakake saya gayeng.
1.
A.
Wangsalan
Wangsalan kuwi tetembungan ing ukara sing disamun kayadn
cangkriman utawa batangan kasebut ing ukara candhak mung dicangking
wandan ba utawa unen-unen kang awujud cangriman kang batange ana ing
njero unen-unen kuwi. Wangsalan dianggo ana pacelathon saben dinane.
Wangsalan bisa diprang telu yakuwi: wangsalan sajroning pacelathon,
wangsalan di pni lan wangsalan awujud tembang.
Wangsalan jroning pacelathon
Njanur gunung, kadingarn dolan mrn? (janur gunung = arn)

Ngrokok cendhak, bocah cilik ora kena neges-neges (rokok cendhak = tegesan)

Jenang gula, aja lali (jenang gula = glali)

Nggodhong garing, suk-suk kokwisnglaras (godhong garing = klaras)

Balung klapa, thok-thok ora ngerti (balung klapa = bathok)

Balung geni, mbokmenawa aku ora bisa teka (balung geni = mawa)

Balung janur, sida lunga apa ora? (balung janur = sada)

Balung pakl, aja seneng alok-alok (balung pakl = pelok)

Jangan gori, nganti judheg anggonku mikir (jangan gori = gudheg)

Bocah cilik ora pareng ngrokok cendhak, saru kuwi kok neges-negesi barang
(ngrokok cendhak = tegesan; neges-negese)

Esuk-esuk kokwisnggodhong garing, kepenak tenan anggone nglaras.


(godhong garing = klaras; nglaras)
Wangsalan di pni

Carang wreksa, wreksa wilis tanpa patra. Ora gampang wong urip ing alam
donya. (carang wreksa = pang, wreksa wilis tanpa patra = wit kayu urip)

Kolik priya, wanara Anjani putra. Tuhu man, wong anom wedi kanglan (kolik
priya = tuhu, Anjani putra = Anoman)
Wangsalan awujud tembang

Kinanthi linging pitutur, kenthang rambat menyan putih, awasna dipun pratla.
Nolha wiranging wuri, cecangkok wohing kalapa, kang dadi pathoking urip.
kenthang rambat = tla
menyan putih = wlirang
cecongkak wohing kalapa = bathok
IV.
PENDALAMAN MATERI
Gawea kelompok sing gunggunge 5 siswa. Saben kelompok nggarap tugas-tugas ing
ngisor iki !
1.
Gawea parikan kanthi paugeran ing ndhuwur (purwakanthi, sampiran, lan isi,
pedhotan) !
a)
pedhotan 4 4, 4 4

b)
pedhotan 4 4, 4 4

c)
pedhotan 4 8, 4 8

d)
pedhotan 8 8, 8 8

..
1.
Wangsalan iki terangna tegese !
Tuladha : mbalung geni, mbok menawa aku entuk rejeki dina iki !

Mbalung geni = mawa dadine, mbok menawa


a)
Balung jagung ta, le, aja janggelan !
Wangsulan .
b)
Aja mutra bebek, wira-wiri ana apa ?
Wangsulan .
c)
Dadi bocah apa seneng nglemadi bengkah, ta, kok nyela-nyela !
Wangsulan .
d)
Wah.pasar cilik tenan ki, sida wurung anggonku lungan
Wangsulan .
e)
Awas kowe kancing jaja tenan, titenana
Wangsulan .
f)
Mesin tulis, Mas witikna aku kudu kepriye ?
Wangsulan .
g)
Senengane kok nyega mambu, pamer sepatune sing anyar !
Wangsulan .
h)
Mrica kecut, Mbak, sauni-unine taktampakok
Wangsulan .
i)
Damar mancung, Mas, cinupet samene dhisik anggone rembugan
Wangsulan .
j)
Bantal dawa ya, Ngger, elinge mrang Kang Maha Kuwasa
Wangsulan .
C. Candrasengkala
Candrasangkala utawa Sengkalan kuwi cara nulis taun sing disandhi
nganggo ukara. Panulisan titi mangsa iki asring kagunakak ing Sastra Jawa
Kuna lan Tengahan. Cara macan kanthi diwalik. Tuladha: Sirna ilang krtaning
bumi, yen diterjemahak dadi angka 0, 0, 4, 1. Diwalik banjur dadi 1400.
Tembung sengkalan, asal saka tembung saka lan kala. Saka utawa aka
iku jeneng bangsa Indhu, kala utawa kala ategeswektu. Sakakala yaiku kalan
ana ratu golongan aka kang jumeneng nata ing tanah Indhu sisih kidul, lan
wektu iku wiwitan tahun saka, yaiku taun 1 utawa taun 78 Mashi. Mungguh
kang dikarepak sengkalan, yaiku unn-unn sing nduwni teges angkaning
taun. Ing jaman biyn sing kanggo ptungan ing Tanah Jawa iku taun Saka.
Nanging saiki ana sing migunakak taun rembulan utawa taun candra, yaiku
ptungan sing sasin manut lakuning rembulan, diarani: Candrasengkala.
Sengkala kang adhedhasar taun srengng, banjur diarani: Suryasengkala
Werna-werna sengkalan
Miturut wujud
Miturut wujud, sengkalan kuwi ana rong werna yakuwi:

Suryasengkala; yakuwi sengkalan kanggo nengeri taun surya.

Candrasengkala; yakuwi sengkalan kanggo nengeri taun candra.


Miturut jinis
Miturut jinis sengkalan diprang dadi telu, yakuwi:

Sengkalan lamba, yakuwi sengkalan sing migunakak tembung-tembung sing


prasaja. Tuladha: Buta (5)lima(5) naga (8) siji (1), dadi angkan 5581 lan teges taun
1855.

Sengkalan miring, yakuwi sengkalan sing migunakak tembung-tembung miring


saka watek sengkalan lamba. Tuladha: Lungiding Wasita Ambuka Bawana (1975).

Tembung lungid maknan landhep, sing dikarepak landheping


gaman. Gaman duw watek 5.

Tembung wasita maknan pitutur jati, pitutur iku ana gegayutan


karo resi, wiku utawa pandhita sing nduw watek 7.

Tembung Ambuka, sing dikarepak lawang utawa gapura sing


nduw watek 9.

Tembung Bawana, sing dikarepak bumi sing nduw watek 1.


2 Sengkalan memet, yakuwi sengkalan sing digaw ora nganggo ukra nanging
awujud gambar,reca, candhi, gedhong lan sapanunggalan. Tuladha: Dik (buta)
gajah tinunggangan jalma, maknan 1785 (buta=5, gajah=8, tinunggangan=7,
jalma=1).
Tembung lan watek wantun
1.
Tembung sing nduwni watek 1 yakuwi: Tunggal, Siji, Nyawiji, Gusti, Sujanma,
Jalma, Wong, Semdi, Nabi, Rupa, Maha, Iku, Rat, Jagad, Bumi, Bawana, Surya,
Candra, Kartika, Urip, Wani, Putra, Tyas, Kalbu, Wardaya. Raja, Ratu, Narpa. .

2.

Tembung sing nduwni watek 2 yakuwi: Kalih, Dwi, Asta, Nembah, Nyembah,
Ntra,Caksu, Soca, Pandulu, Tingal, Paningal, Kembar, Myat, Swiwi, Peksi, Paksi, Paksa,
Sikara, Dresthi, Kanthi, Apasang, Sungu, Talingan, Karna. .
3.
Tembung sing nduwni watek 3 yakuwi; Tiga, Tri, Bahni, Geni, Agni, Ujwala,
Murub, Urub, Dahana, Payudhan, Yudha, Perang, Kaya, Kadya, Kadi, Bentr, Kawruh,
Guna, Wdha, Naut, Teken, Pawaka, Rananggana, Brama. .
4.
Tembung sing nduwni watek 4 yakuwi: Papat, Pat, Catur, Wahana, Warih,
Dadya, Kblat, Suci, Wening, Nadi, Toya, Jaladri, Samodra, Tasik, Sindu, Marta, Karta,
Masuh, Segara. .
5.
Tembung sing nduwni watek 5 yakuwi; Lima, Gangsal, Panca, Pandawa, Wisik,
Gati, Indriya, Parastra, Gaman, Panah, Pusaka, Lungid, Landhep, Guling, Diyu, Dik,
Buta, Yaksa, Raseksa, Raseksi, Wil, Galak, Tata, Maruta, Bayu, Samirana, Angin, Marga.
.
6.
Tembung sing nduwni watek 6 yakuwi: Nem, Sad, Rasa, Hartati, Sarkara, Tikta,
Obah, Oyag,Kayu, Wreksa, Prabatang, Lindhu, Mangsa, Naya, Wayang, Ilat. .
7.
Tembung sing nduwni watek 7 yakuwi: Pitu, Sapta, Prawata, Giri,
Arga, Gunung, Acala, Pandhita, Resi, Wiku, Sogata, Swara, Dwija, Wulang, Mulang,
Weling, Wasita, Tunggang, Titihan, Titih, Turangga, Aswa, Kuda, Jaran, Sabda, Muni. .
8.
Tembung sing nduwni watek 8 yakuwi: Wolu, Astha, Basu, Basuki, Slira, Murti,
Bujangga,Pujangga, Manggala, Taksaka, Ula, Naga, Sarpa, Sawer, Dwipa, Bajul, Liman,
Dwipangga, sthi, Gajah, Dirada, Kunjara, Tanu, Madya. .
9.
Tembung sing nduwni watek 9 yakuwi: Sanga, Sang, Nawa, Dwa,
Dwara, Lawang, Kori,Gapura, Lawang, Wiwara, Ambuka, Gandha, Puspa, Kembang,
Kusuma, Bedhah, Muka, Rudra, Gatra, Menga, Mancep. .
10.
Tembung sing nduwni watek 0 yakuwi: Ilang, Musna, Sirna, Nir, Murca,
Mlethik, Langit, Akasa, Wyat, Tawang, Kombul, Muluk, Nenga, Luhur, Duwur, Adoh,
Swarga, Tanpa, Tan, Swuh, Suda, Windu.
Caran Gawe Sengkalan
Yen arep gawe ukara sengkalan:

Sepisanan kudhu nggoleki tembung luwih dhisik kanggo guru dasanama


(persamaan arti kata), tegese tetembung sing darbe tegese padha duwe watak
wilangan sing padha. Umpamane :gunung, prawata, arga, giri, haldaka, lan redi.

Kaping loro, guru sastra (persamaan kata), tetembungan sing duwe wujud
tukisan sing padha, dianggep duwe wilangan sing padha. Thuladhane : esthi sing
tegese gajah. Lan tembung esthi iku, uga mengku teges kekareban kang duwe watak
wolu (8).

Kaping telu, nggoleki guru warga (persamaan golongan). Tetembungan sing


duwe golongan padha dianggep darbe watak wilangan sing pdha, contone : rembulan,
srengenge, bumi, kuwi duwe watak wilanagan siji (1).

Sing Kaping papat, guru wanda (persamaan suku kata), yakuwi tetembungan
sing duwe suku kata utawa unine padha dianggep duwe watak wilangan sing padha
yaiku papat (4)

Kaping lima, yakuwi migatekake anane guru sarana (persamaan fungsi), yakuwi
sarana utawaalat.Watak wilangan dianggep padha karo fungsine (pigunane). Tuladha :
lidah (ilat).Sing ngunakake rasa dianggep duwe watak wilangan padha yakuwi enem.

Kaping enem, nggoleki guru karya (persamaan sifat kerja) yakuwi barang lan
kerjane, watak wilangane dianggep padha, umpama mata lan madeng, dianggep
darbe watak wilangan padha yakuwi loro (2)

Kaping pitu, guru darwa (persamaan sifat), yakuwi sipat salah sawijining barang
(benda) dianggep darbe watak lan wilangan sing padha karo panas, dianggep duwe
watak wilangan sing padha yakuwi telu (3)

Kaping wolu, yakuwi nggoleki guru jarwa persamaan arti utawa sinonim).
Tetembungan sing duwe teges makna (arti ) sing padha. Conton, retu,obah lan horeg,
dianggep duwe watak wilangan sing padha yaiku enem (6)
Caran Maca Sengkalan
Maca sengkalan padha karo maos ukara umume, nanging angka sing kinandhut ing
ukara sengkalan mau diwaos saka mburi mengarep utawa saka tengen mangiwa kaya
maca tulisan Arab. Tegese, angka saka ukara sing keri saka sengkelan mau dadi angka
taun sing ngarep dhewe, kosok baline angka sing kinandhut ing tembung sepisan,
saka sengkalan Buta Cakil kang unine: Tangan Yaksa satataning Janma
(penyempurnaan bentuk wayang) Buta Cakil dhek jaman Sultan Agung.Tangan : 2,

Yaksa: 5, Satataning: 5, lan janma:1, dadi diwaca tahun 1552 Jawa utawa taun
16700 Masehi
V.
TUGAS
A. Ing Njaba Kelas
Parikan / unen-unen ing ngisor golekana bacutane !
1.
Kutha Sala ajeg rame
Sriwedari ing tengahe
.
.
1.
Sega punar sega empal
Segane panganten anyar,
.
.
1.
.
Golek ngelmu kudu sabar
1.
Kembang aren, sumebar tepining kalen
..
1.
Wit kecipir mrambat kawat
..
Gawea ukara nganggo wangsalan ing ngisor iki !
1.
Ron mlinjo
= so (godhong so)
====== ngaso
Tuladha
= Roning mlinjo, Bu, yenwissaya nyuwun ngaso
1.
Putrane Anjani = Anoman
====== enom
.
1.
Witng klapa
= glugu
====== salugune
.
1.
Godhong garing
= klaras
====== nglaras
.
1.
Kembang jambu
= karuk
====== kemaruk

B.
Ing Njero Kelas
1.
Ndiskusikake babagan ing ndhuwur
2.
Wakil kelompok kanthi pasangan maju ing ngarep kelas.
3.
Kelompok liyane mbiji kelompok sing maju.
4.
Sakwise kabeh kelompok maju, kelompok-kelompok mau nduduhake hasile
diskusi lan alasane presentasi hasil diskusi kelompok.
5.
Nyimpulake hasil diskusi kelompok.
6.
Ngempalake hasil diskusi.
7.
Nggarap tugas pribadi uji pemahaman
8.
Nggarap tugas pengembangan sikap.
9.
Konsultasi kalawan guru menawa kangelan.
10.
LANGKAH KERJA.
11.
Maca pawarta lan informasi materi kanthi patitis.
12.
Nggarap tugas kelompok sing cumepak.
13.
Nggarap tugas individu sing cumepak
14.
Ndiskusikake tugas kelompok diterusake diskusi kelas.
VII.
PENILAIAN
A. Uji Pemahaman
Aspek
: Kognitif
Indikator
:
Menuliskan kejadian sehari-hari ke dalam bentuk parikan dan
wangsalan.
Kelas/Semester : XI / 2
1.
Wenehana tandha ping ana aksara A, B, C, D, utawa E ana wangsulan sing
bener !
1.
Basa jawane pantun yaiku .
1.
Cangkriman
2.
Parikan
3.
Unen-unen
4.
Wangsulan

5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
6.

1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.

Singir
Ing ngisor iki cirri-cirine parikan, kajaba
Nduweni purwakanthi a b, a b
Yen kedadeyan saka 2 baris, baris kapisan sampiran lan baris kapindho isi
Pedhotan parikan 4 4, 4 4; 4 8, 4 8; lan 8 8, 8 8
Nduweni purwakanthi a a a a
Guna paedahe parikan yaitu kanggo nasihat, gojegan, utawa nyemoni
ana ing sajroning pacelathon.
Pedhotan ana ing parikan bisa kedadeyan saha .
4 4, 4 6
4 4, 4 8
4 6, 4 6
4- 8, 4 8
4 6, 4 8
Manuk emprit, nucuk pari
Dadi murid, siing taberi
Pedhotane parikan ing ndhuwur saben gatrane dumadi saka .
4 4, 4 4
4 6, 4 6
4 8, 4 8
4 6, 4 4
8 8, 8 8
Ing ngisor iki parikan sing pedhotane 8 8, 8 8 yaiku .
Manuk tuhu, menclok pager
Yen sinau, dadi pinter
Jemek-jemek, gula jawa
Aja ngenyek, padha kanca
Gudheg manggar, bumbune mrica ketumbar
Lamur sabar, bisa lejar serta bingar
Kembang kencur, tinandur tepining sumur
Sapa jujur, bakal luhur klawan makmur
Yen kembang-kembang cempaka dudu kembang arum dalu
Mumpung sira isih mudha, den asregep ngudi ilmu
Unen-unen sing wujude cangkriman, batangane ana ing njero unen-unen kuwi
diarani ..
Parikan
Wangsalan
Purwakanthi
Cangkriman
Paribasan
Dadi bocah aja seneng nglemah bengkah, ta, kok nyela-nyela. Nglemah
bengkah kuwi ..
Sela
Nela
Tela
Nyela
Kela
Mrica kecut, Mbak, sauni-unine taktampakok
Uni
Wuni
Muni
Sauni
Tuni
Bocak cilik ora pareng ngrokok cendhak, saru kuwi kok neges-neges barang
Ngrokok cendhak jenenge ..

1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
1.
1.
1.

1.

1.

Neges
Negesi
Teges
Tegesan
Ceges
Awas kowe, kancing jaya tenan, titenana !
Kancing jawa jenenge
Peniti
Titi
Eti
Titen
Titena
Wangsulan pitakon-pitakon ing ngisor iki !
Sebutna ciri-cirine parikan !
Wangsulan .
Gawea parikan kanthi pedhotan 4 8, 4 8
Wangsulan .
Apa bacutane parikan ing ngisor iki !
Esuk nakir sore nakir, sing ditakir godhong ploso
Wangsulan .
Wansulana ing ngisor iki gawea ukarane !
a) mesin tulis
= tik
= witikna
b) balung geni
= mawa
= mbok menawa
Wangsulan .
Golekana wangsulane saka ukara ing ngisor iki !
a) witing klapa, Mas, salugu-lugune adhiku isih lugu aku
b) esuk-esuk kokwisnggodhong garing, nglaras tembang karo loak-laok !
Wangsulan .

B. Pengembangan Sikap
Aspek
Indikator
wangsalan
Kelas/Smt

: Afektif
: Menuliskan kejadian sehari-hari ke dalam bentuk parikan dan
: XI / 2
Kriteria

N
o

Indikator

Siswa melu piwulangan


Parikan lan Wangsalan

Siswa aktif sajroning


pelajaran

Siswa aktif nggarap tugas


individu

Siswa aktif nggarap tugas


kelompok

O
k

Kr

Ar

O
t

Siswa aktif diskusi


kelompok

Siswa aktif diskusi kelas

Siswa aktif nyusun hasil


diskusi

Siswa aktif nyimpulake


diskusi kelas

Katerangan
Ok
Kr
Ar
Ot
VIII.

Skor
4
3
2
1

: Ora kendhat
: Kerep
: Arang
: Ora tau

TINDAK LANJUT

Yen tugaswisrampung jumbuh karo langkah gawe ing ndhuwur, siswa dikarepake
nerusake piwulangan sateruse, menawa during dibaleni maneh kanthi remedial.

WULANGAN 4
MAOS NASKAH DRAMA/SANDIWARA
Mata Pelajaran
Kelas/Semester
Metode
Waktu

: Bahasa Jawa
: XI / 2
: Demonstrasi, Tanya jawab, Latihan/Drill
:2 x 45 menit

I.
PANUDUH PIWULANG
Supaya paham informasi / berita lan bisa nggarap tugas, mula luwih dhisik maca
babagan Kompetensi Dasar lan Indikator.
Uga maca Materi bab MAOS NASKAH DRAMA/SANDIWARA kanthi dibolan-baleni.
Kanggo ngukuhake pemahaman, dianjurake supaya maca buku referensi liyane.
Saben langkah digarap jumbuh karo tugas sing diwenehake.
Tugas dikumpulake jumbuh karo jadwal sing disarujuki / disepakati bebarengan.
Diskusikake lan konsultasikake karo guru menawa nemoni kangelan / reribet.

II.
KOMPETENSI SING AREP DIGAYUH
Standar Kompetensi : MEMBACA
Mampu membaca dan memahami bacaan sastra maupun nonsastra, berhuruf Latin
maupun Jawa dengan berbagai keterampilan dan teknik membaca.
Kompetensi Dasar
: Membaca naskah drama/sandiwara sesuai karakter tokoh.
Indikator
1. menyebutkan karakter penokohan pada tokoh drama/sandiwara
2. membacakan naskah drama sesuai dengan karakter pada tokoh yang dibawakan
3. memberikan tanggapan terhadap pembacaan naskah drama yang dibawakan oleh
teman
:
III.
INFORMASI MATERI

Ing ngisor iki ana tuladha naskah carangan sandiwara Jawa, coba wacanen
ana sajroning batin banjur gladhen ing ngisore garapen kanthi patitis!
Naskah Carangan Sandiwara Jawa Andhe-Andhe Lumut
Dhapukan Lakon/casting:
1. Andhe-Andhe Lumut (Raden Panji Inukertapati)

satria bagus, gagah prakosa, luruh, wicaksana

Andhe-Andhe Lumut sejatine ningrat Kedhaton Blambangan jejuluk Raden Panji


Inukertapati kang oleh pidana daksia dadi kawula alit lan banjur diopeni dening
mbok randha dhadhapan ana ing Kadipaten Arum Wana.
2. Klenthing Kuning (Putri Galuh Candrakirana)

putri ayu, sabar, kesia-sia

Putri Galuh Candrakirana nduweni kekarepen nggoleki dedhemenane Raden


Panji Inukertapati kang lagi nglakoni pidana supaya bisa diboyong maneh ana ing
Kedhaton Blambangan, Putri Galuh Candrakurana salin wujud dadi wong ndesa
kang aran Klenthing Kuning.
3. Mbok Randha Dhadhapan
piyantun sepuh, sabar, wicaksana
4. Mbok Randha Menah
mbok randha wicaksana lan tresna banget marang anak-anake
5. Klething Abang
pambarepe para klenthing, galak, njaluk menang dhewe
6. Klething Ijo
klenthing kaping pindho, manja
7. Klething Ungu
klenthing kaping telu, ceplas-ceplos
8. Klething Biru
klenthing sing nomer papat, paling gecul (dhapukane lanang/banci)
9. Yuyu Kangkang

awujud yuyu, ala rupane, gampang dirayu, sing mbaureksa kali Suda Susila
watesing Kadipaten Arum Wana
10. Sang Hyang Kandha Wana
watake angker, sekti,wissepuh, seneng menehi pitulungan marang sapa kang
apik atine
11. Punggawa Kadipaten/Juru Warta
tukang nyorakake warta
12. Pengawal Punggawa 1
tukang nggawa kempul
13. Pengawal Punggawa 2
tukang nggawa payung
14. Dhagelan 1
15. Dhagelan 2
16. Dhagelan 3
para dhagelan yaiku kawula alit, watake gecul
PROLOG
Kocap kacarita, ana ing Negara kang aran Blambangan dicariyosake menawa ana
Satria mudha turunan ningrat jejuluk Raden Panji Inukertapati. Dasar Raden Panji
Inukertapati iku bagus rupane, sekti ilmune lan dhuwur kawruhe. Raden Panji

Inukertapati nduweni gandhulaning ati yaiku Putri Galuh Cangrakirana kang ayu paras
lan atine. Sakloron kuwi mau tansah padha sing ceblok dhemen. Ananging marga
salah sawijining babagan, Raden Panji Inukertapati gawe wirang kedhaton sak
punggawa lan wadya bala saingga Raden kuwi mau oleh pidana lunga saka kedhaton
dadi kawula cilik banjur diopeni karo mbok Randha Dhadhapan kang sugih bandha lan
urip ana ing dusun cilik kang aran Kadipaten Arum Wana. Putri Galuh Candrakirana
banjur ndhuweni kekareban bakal nggoleki ana ing ngendi papan dununge raden Panji
Inukertapati ya sang puspaning ati. Putri Galuh Candrakirana salin rupa dadi bocah
wadon ndesa supaya ora dingerteni dening para kawula cilik liyane. Putri Galuh
Candrakirana ngerteni dene sejatine Raden Panji Inukertapati iku ya si ANDHE-ANDHE
LUMUT..!
BABAK 1
SWASANA LATAR OMAH DUSUN
(mbok Menah mlaku nggawa bakul, banjur monolog)
MBOK MENAH : Elae, kaya ngene nasibe dadi randha, wis tuwa, urip ning Dusun sepi,
sanadyan mangkono tetep bungah rasaning atiku, amarga aku nduweni anak-anak
yaiku para klenthing, wis dasare ayu-ayu, pinter, nurut, sregep mbantu mbokne,
ananging anak-anakku durung padha rabi, hmm, kamangka sejatine ora kurangkurang para lanangan enom-tuwa sing wis nglamar anakku, lha ning piye maneh,
kabeh kuwi durung ana sing cocok ning ati.
(mbok menah ngundang para klenthing)
MBOK MENAH : wuk, anak-anakku! Abang, Ijo, Ungu, Biru!!
PARA KLENTHING : inggih mbok, wonten timbalan dhawuh!
(para klenthing teka)
MBOK MENAH : aduh anakku sing ayu-ayu, bar saka ngendhi kowe kabeh nduk,
hmmm, lha kae ngapa biru kok awul-awulan ra tata kaya mangkono horo?
K. BIRU : nganu mbok, mau aku dijahatin karo mbakyu-mbakyu, masa jarikku dibiaki
kaya ngene (karo mbiyak jarike dhewe) ya aku isin ta dedeloki mas-mase
K. IJO : ora kok mbok, mau aku ra mbiyak jarike Biru kaya ngene iki (karo mbiyak
jarike Biru) wong kok nuduh-nuduh
K. ABANG : iya mbok wong mau Ijo ora mbiyak ngene iki (karo mbiyak jarike Biru) len,
ra percaya takon Ungu kuwi
MBOK MENAH : apa bener nduk Ungu?
K. UNGU : bener mbok, kene ra tau mbiyak-mbiyak ngene iki (karo mbiyak jarike
Biru) masa dituduh mbiyak ngene (karo mbiyak jarike Biru), padahal yen mbiyak
ngene (karo mbiyak jarike Biru) kan ora apik, saru.
(K.Biru mulai anyel)
K. BIRU : nyoh nyoh nyoh! (karo mbiyak-mbiyak jarike dhewe)
MBOK MENAH : wis wis wis, ayo aja padha padu apa maneh biyak-biyakan ngene iki
(karo mbiyak jarike Biru), luwih becik ayo padha ning pawon ngewangi simbok olaholah
PARA KLENTHING : yo yo yo
(para klenthing lan mbok Menah lunga, klenthing kuning teka)
K. KUNING : Kulanuwun.
PARA KLENTHING : iya (para klenthing balik marani Kuning)
K. ABANG : iya, kowe sapa lan ana perlu apa?
K. KUNING : (karo jengkeng) aku klenthing kuning, aku urip dhewe ora nduwe
kadhang mitra, apa mbakyu-mbakyu kabeh gelem menawa aku didadine adhi ragil?
K. IJO : apa, arep numpang ning kene?? Ning kene panggonane wis enthek!
K. UNGU : iya! Luwih becik kowe golek panggonan liya!
K. KUNING : aku njaluk tulung banget, dikon turu kandhang pitik aku ya gelem
K. BIRU : huh, ki bocah ngeyel banget ta,, dikon lunga ya lunga! Tak jiwit lho! Tapi
nganggo tang!
K. ABANG : lho, wis ngerti ta guneme adhi2ku, kowe ning kene i bethek-betheke
mung bakal ngenthekne segane simbok thok, ndang lunga kana!
K. KUNING : tulung banget
K. ABANG : lunga!
K. KUNING : aku gelem kok dikongkon apa wae
K. ABANG : eee, isih ngeyel, ndang minggata!! (karo nendhang Kuning)
PARA KLENTHING : iya, ndang minggat! Sumingkir seka papan kene!
(Kuning nangis banjur mbok Menah teka)
MBOK MENAH : elae, ana apa iki kok ribut-ribut kaya mengkene? (terus marani
Kuning) lho kowe iki sapa nduk cah ayu, kena apa nangis?
K. KUNING : mbok tulungi kula, kula urip dhewe mboten kagungan kadhang mitra,
kula pingin urip ten ngriki kaliyan mbakyu-mbakyu menika, kula purun dipunutus napa

kemawon
(para klenthing ulate dadi peteng)
K. ABANG : halah mbok, cah kaya ngono i rasah ditanggepi!
K. IJO : iya mbok, mung nambah-nambahi beban keluwarga!
K. UNGU : tambah wong malah tambah bebane keluwarga, kene wae niate arep
ngelongi anggota kelurga barang eh (Abang, Ijo, Ungu nyawang Biru kompak)
K. BIRU : (bingung, thingak-thinguk) wah! Ra penak!
MBOK MENAH : wis-wis rasah padha ribut, simbok dadi bingung iki (banjur marani
Kuning) wis nduk rasah sedih maneh, simbok bakal menehi kowe ijin melu simbok lan
para anak-anakku iki, (para klenthing padha protes saur manuk) sssttt (marang para
klenthing) nanging ya kuwi.
K. KUNING : napa mbok?
MBOK MENAH : kowe kudu gelem nandhang gawe ngewangi simbok ning kene iki
K. KUNING : menawi mekaten kula bungah sanget mbok
(Kuning banjur ngambung tangane simbok, lan simbok ngenalake Kuning marang para
klenthing liyane, ulatane para klenthing liyane pating mbesengut)
MBOK RANDHA : wis ayo padha mlebu omah kabeh, ayo anakku kabeh, sing rukun
karo adhimu anyar iki
K. ABANG : pokoke kowe sing nyaponi latar!
K. UNGU : klambi-klambine aku lan liyane kowe pokoke sing ngumbah!
K. BIRU : kowe pokoke sing nyawiki aku!
K. IJO : husst
MBOK MENAH : wis ayo padha mlebu gage nduk!
(kabeh metu panggung)
BABAK II
SWASANA PADESAN/DUSUN
(para kawula alit/dhagelan padha gegojekan)
-pre memory-dhagelan bebas(gong! gong! juru warta teka dikawal para pengawale)
JURU WARTA : (maca/nyemak teks, bengok-bengok, lebay, lucu, diiringi kempul dening
pengawale)wara-wara! Mbok Randha Dhadhapan saka tlatah Kadipaten Arum Wana
menehi pawartos kangem sedhaya kawula kang mirengake! (para kawula padha
nyedhak siji mbaka siji ora keri para klenthing uga melu )
sayembara!! anak tunggal mbok Randha Dhadhapan yaiku jaka bagus kang aran
Andhe-Andhe Lumut badhe nggelar pilih-pinilih, timbang-tinimbang wanita kagem
didadosaken bojone, para kawula ingkang saguh lan mumpuni dipunantosi wanci
tabuh sekawan sonten menika wonten ing ngarsa dalem Mbok Randha Dhadhapan.
Dene wanita kang bakal dipundadosaken bojo gumanthung kawicaksananipun Ndara
Andhe-Andhe Lumut. Mekaten pawartos saking kula, nuwun nuwun maturnuwun!
(para punggawa lunga, para kawula padha bubar, dene Mbok Menah,
Abang, Ijo, Ungu lan Biru isih tetep ana papan mau)
K. ABANG : mbok, aku pingin melu sayembara mau mbok!
K. IJO, UNGU, BIRU : aku iya mbok
MBOK MENAH : wis ayo gek dha siap-siap, ayao padha dandan lan milih wusana kang
apik ana ing juru rias etan kana
PARA KLENTHING : ayo!
(nalika padha arep budhal teka Kuning sinambi mlayu)
K. KUNING : mbok, kula pripun?!
(para klenthing lan mbok Menah balik)
K. UNGU : lho, ngapa kowe nusul rene?
K. KUNING : aku ya pingin melu sayembara?
PARA KLENTHING : apa??!
K. BIRU : eh, mendingan kowe jaga omah wae!
K. IJO : Andhe-Andhe Lumut mesti ra bakal gelem karo dhapuranmu kuwi!
K. BIRU : yuukk, Andhe-Andhe Lumut mah gak level ame ye u kow?
K.ABANG : kowe apa wis nandhang gawean omah ha?!!
K. KUNING : dereng mbakyu Abang
K. ABANG : nah kuwi ateges kowe mblenjani janji!
K. IJO : wis untung diwenehi tumpanganan, janji arep rewang-rewang malah arep
mlenjani!
K. ABANG : nah mbok, piye iki si Kuning arep mblenjani janji!
MBOK MENAH : Kuning, apa bener kowe pingin melu sayembara?
K. KUNING : leres mbok
MBOK MENAH : apa pagaweyan omah wis mbok rampungake?

K.KUNING : dereng mbok


MBOK MENAH : Kuning anakku, sepurane simbok ora bisa menehi kowe ijin meluni
sayembara amarga tandang gawe kewajibanu durung mbok lakoni
(para klenthing padha seneng lan ngguyu nyukurke Kuning)
MBOK MENAH : nanging ya kuwi, upama kabeh pagawean mau wis mbok
rampungake, kowe oleh kok melu sayembara nusul mbakyu-mbakyumu
(para klenthing liyane protes, padha saur manuk)
K. IJO : o iya Kuning, aja lali kowe ning omah dandanke gendheng kamarku sing
bocor!
K. ABANG : aku mulih kudu mbok masakke iwak sing enak!
K. UNGU : tak tambahi! Kowe kudu nggawekne aku amben sing anyar!
K. BIRU : pokoke kowe ra oleh lunga sak durunge kabeh beres! Wis mbakyu ayo
padha lunga, rasah nggagas cah sithok iki!
(para klenthing banjur lunga, mbok Menah ora bisa tumindhak apa-apa, Kuning dhewe
ana ing papan mau sinambi nangis)
K. KUNING : duh Gusti, salah napa kula niki, nduweni mbakyu nanging atine ala
kabeh, kula pingin sanget kepanggih kaliyan Andhe-Andhe Lumut, apa mungkin kabeh
pagaweyan iki tak rampung tandhangi, Gusti, kula nyuwun pitulungan
(kadadak teka wong tuwa sarwa putih teka marani Kuning)
K. KUNING : mbah, panjenenganb sinten? (wedi)
SANG HYANG : ora usah wedi nduk, aku Sang Hyang Kandha Wana, teka amarga
krungu pandongamu mau, aku bakal mbiyantu kowe nduk cah ayu (Sang Hyang
banjur ngthokake aji-aji sahingga kabeh pagaweyane Kuning rampung)
K. KUNING : maturnuwun Hyang sampun mbiyantu kula
SANG HYANG : iya nduk, aku seneng mbiyantu kowe amarga atimu kang becik iku
K. KUNING : lajeng kula saged ndherek sayembara wonten Kadipaten Arum Wana
SANG HYANG : iya nduk, iki kowe tak sanguni pusaka teken sekti teken zaitun kang
bira mitulungi kowe marang bebayan
K. KUNING : maturnuwun sanget Sang Hyang, kula badhe mangkat sakmenika,
pangestunipun Hyang
SANG HYANG : iya nduk ati-ati, pangestumu tak tampa, Sang Hyang erep bali
dhisik(Sang Hyang lunga)
K. KUNING : maturnuwun Hyang, atos-atos! (Kuning lunga)
BABAK III
SWASANA PINGGIR KALI
(rombongan Abang, Ijo, Ungu, Biru teka ana pinggir kali Suda Susila)
K. ABANG : ee lha dhalah, kadingaren kaline banjir kaya mangkene
K. IJO : iya mbakyu, gek ya kretege ambrol sisan
K. UNGU : kamangka wong papat kabeh iki ora ana sing bisa nglangi, haduh, njut
kepiye iki??
K. BIRU : lha jan-jane awak dhewe arep ning ndi ta mbakyu?
K. ABANG : wah iki, awak dhewe iki arep menyang Kadipaten Arum Wana papan
pangginane Andhe-Andhe Lumut, kae galo panggonane ana ing sebrang kali iki
K. BIRU : wah, ndadak nyebrang kali barang ya, umpama pindah Kadipaten ngono
piye mbakyu?? Ben rasah nyabrang
K. IJO : gundhulmu! Rasah mokal-mokal, wis gek piye iki, ayo pagha golek akal
K. UNGU : coba tak ukur, kali iki banyune jero apa ora (njupuk watu banjur diuncalke
kali)
YUYU KANGKANG : ahaaa (ceguken) aduh biyuuunngg!! (metu karo ngelus-elus
sirah)
(para klenthing kaget lan gumun)
YUYU KANGKANG : ahaaa, sapa mau sing mbalang sirahku? Aduduh (Yuyu clingakclinguk banjur weruh para klenthing dadi ndomblong lan melet-melet)
K. UNGU : walah mbakyu, apa kuwi mbakyu, nggilani lan medheni tenan
K. BIRU : hiiii, sereeem
K. ABANG : sik sik, iki tak atasane (Abang maju nyedhaki Yuyu)
hei mas-mas, sampeyan niku sinten?
YUYU KANGKANG : ahaaa, aku Yuyu Kangkang, ahaaa, aku sing mbaureksa kali Suda
Susila iki, ahaa
K. IJO : (ngomong marang Abang) mbakyu, coba jalukana tulung menawa dheweke
bisa nyebrangake awak dhewe
K. BIRU : iya mbakyu, aku selak kebelet pingin ketemu Andhe-Andhe Lumut

K. ABANG : (marang para klenthing) iya, aku ya mikir kaya mangkana


(madhep Yuyu) Yuyu Kangkang, apa kowe bisa nulungi aku lan adhi-adhiku nyebrang
kali iki?
YUYU KANGKANG : ahaaaa, isa wae, nyat kuwi tugasku, ahaaa
(para klenthing padha seneng)
K. BIRU : wis, gek ndang ayo ayo ayo (polah)
YUYU KANGKANG : eiiiitsss, tapi, ahaaa, ana syarate
PARA KLENTHING : apa kuwi?
YUYU KANGKANG : aku mung njaluk piiiiiii lussss, ahaaa
PARA KLENTHING : pilus apa kuwi??
YUYU KANGKANG : pilus kuwi yaiku pipi alus, ahaaaa, ngerti ta maksude?
(para klenthing rambugan eyel-eyelen)
YUYU KANGKANG : piye, yen wegah ya wis, kowe kabeh ora bakal isa nyebrang
K. ABANG : Yuyu Kangkang,
YUYU KANGKANG : ahaaa.
K. ABANG : ya wis aku saguh karo apa sing mbok syaratake mau, wis ndang
sabrangna saiki, iki wis meh arep tabuh papat sore, cepet gage!
(Yuyu nyabrangake para klenthing siji-siji tekaning sebrang pipine para klenthing
diciweli)
(Kuning teka pinggir kali)
YUYU KANGKANG : ahaaa, sapa meneh iki kok ana bocah wadon ijen, ahaaaa, apa
arep nyabrang kowe nduk? Hahaha, ahaaaa
K. KUNING : iya ki sanak, banjur niki pripun?
YUYU KANGKANG : ahaa, aku isa nyabrangke kowe, ananging kowe kudu menehi aku
pilus alias pipi alus, ahaaa
K. KUNING : wah, menawi mekaten kula mboten purun ki sanak
YUYU KANGKANG : ahaa??? Eh, apa?? Kowe emoh?! Yen aku maksa piye horo?!
K. KUNUNG : adepana aku sik yen kowe wani
YUYU KANGKANG : eeee, lhadhalah, wani temen kowe iki heeehh??!!
(Yuyu maju ngoyak-oyak Kuning nangung Kuning usa endha terus)
K. KUNING : heh, rasakna iki! (karo ngathungke teken zaitun)
YUYU KANGKANG : aduh biyuuunngg!! Kapooookkk, ahaaa, ahaaa ahaaa (metu
lunga karo ginjal-ginjal)
K. KUNING : rasakna kuwi! (Kuning banjur ngathungke teken zaitun ana ing kali,
banjur kaline dadi sat banyune, Kuning langsung nyabrang lan mbacutake laku)
BABAK IV
SWASANA OMAH LODJI
(Andhe-Andhe Lumut lan Mbok Randha lungguh ana dhampar di kawal Juru Warta lan
Pengawal 1)
ANDHE LUMUT : juru warta
JURU WARTA : kula ndara, wonten timbalan dhawuh?
ANDHE LUMUT : kepriye, apa dhawuhku nyorakake sayembara ana ing sajroning
padesan sebrang kali Suda Susila wis mbok laksanaake?
JURU WARTA : awit pangestunipun sampun ndara
MBOK RANDHA : ya wis syukur, muga-muga wae para wanita saka sebrang kali kana
ana sing madhep manteb karo atimu ngger
ANDHE LUMUT : inggih ibu
MBOK RANDHA : iya, sebabe mau wae wis akeh para wanita pirang-pirang pangripta
sayembara pilih sing wis mbok tampik amarga ora sarujuk karo kekarepanmu
ANDHE LUMUT : inggih ibu, mugi tansah mekaten, manah kula inggih menggalih sami
kaliyan ibu, dene wanita ingkang kula idamaken saged enggal-enggala tinemu wonten
ing ngarsa kula lan ibu
PENGAWAL 2 : kula ingkang sowan ndara!
(pengawal 2 mlebu lumaksana jengkeng)
ANDHE LUMUT : pengawal, ana apa pengawal? Apa siang arep mbok wartaake?
PENGAWAL 2 : kepareng matur ndara, wonten ing latar dalem wonten rombongan
wanita malih, rombongan menika saking dusun sabrang kali Suda Susila, para
rombongan menika saprelu badhe tumut sayembara pilih
ANDHE LUMUT : ya yen mangkana, wis gage diaturi mlebu ana papan kene
PENGAWAL 2 : sendika ngestuakaen dhawuh ndara (pengawal metu lan balik maneh
mlebu karo para klenthing Abang, Ijo, Ungu, Biru, pengawal 1 lan 2 metu)
MBOK RANDHA : ee, bocah kok ya ayu-ayu kaya ngene iki, mangga-mangga
dipenakke sik anggone lungguh
PARA KLENTHING : inggih ibu
MBOK RANDHA : nduk, cah ayu-ayu, coba ibu pingin weruh jenengmu kabeh (para
klenthing banjur padha nepangake awake dhewe-dhewe) ngger Andhe-Andhe Lumut,

(marang Andhe-Andhe Lumut) coba saka bocah papat kuwi mau endi sing sarujuk karo
atimu?
(Andhe-Andhe Lumut mlaku marani para klenthing sinambi wira-wiri mriksani para
klenthing)
JURU WARTA : hehe, pripun ndara, ayu-ayu lhe, kajaba ingkang biru nika, hehe
MBOK RANDHA : kepriye ngger anakku?
ANDHE LUMUT : ibu, miturut panawang kula, para wanita menika mawi sukma
ingkang mboten sae
MBOK RANDHA : apa kuwi tegese ngger?
ANDHE LUMUT : inggih ibu, para wanuta menika sampun mawi tilasipun Si Yuyu
kangkang
MBOK RANDHA : dadi?
ANDHE LUMUT : niku ateges kula mboten saged nampi para wanita menika ibu
MBOK RANDHA : nduk cah ayu-ayu, wis ngerti ta apa sing diaturke dening anakku?
Sing sareh ya, mungkin iki durung jodhomu
(marang Andhe-Andhe Lumut) ngger, wis akeh wanita sing ora sarujuk marang atimu,
jan-jane panjalukmu sing kepiye ta ngger?
(Anghe-Andhe Lumut amung gedheg-gedheg kadadak pengawal 1)
PENGAWAL 1 : ndara, kepareng matur
ANDHE LUMUT : iya pengawal, ana wigati apa?
PENGAWAL 1 : wonten latar ana salah satunggaling wanita malih ingkang badhe
tumut sayembara pilih ndara
ANDHE LUMUT : ya wis ndang diaturu mlebu
(pengawal 1 ngacungke kode ngundang, pengawal 2 karo Kuning taka, Kuning amung
ndungkluk banjur lungguh)
(para klenthing padha kaget, saur manuk)
K. ABANG : hei Kuning, wani-wanine kowe rene?? Apa gaweanmu wis rampung?
K. KUNING : sampun mbakyu
K. UNGU : halah, awake dhewe sing ayu-ayu kaya ngene wae ora ditampa, apa
maneh kowe sing mung batur!
K. IJO : wis, kana ndang minggat tinimbang gawe isin ning kene!
K. KUNING : nyuwun pangapunten mbakyu, kita sedhaya anggadhahi hak ingkang
sami, kula uga pingin tumut sayembara pilih iki
MBOK RANDHA : (nugel atur, marang para klenthing) bener pangucape bocah iki
nduk (marang Kuning) nduk cah ayu sapa aranmu?
K. KUNING : kula Klenthing Kuning ibu
MBOK RANDHA : oo, iya, ngger anakku, coba kowe sawang bocah iki, apa kowe
sarujuk?
(Andhe-Andhe Lumut nyedhaki Kuning, ngranggih tangane, Kuning ngadhek, sakloron
padha tinemu sawang)
KLENTING KUNING : Kangmas Inukertapati.!
ANDHE LUMUT : Diajeng Candrakirana.!
(kebeh isining panggung tablo/matung)
TAMAT
IV. PENDALAMAN MATERI
A. Naskah sandiwara ing nduwur wacanen kanthi permati. Banjur isenana
kolom-kolom ing ngisor iki!
B. Adhedhasar pacelathon ana ndhuwur isinen bagan ing ngisor iki!
Unsur intrinsic

Ukara panyengkuyung

Tema

___________________
__

______________________________________
_

Karakt
er

Andhe-Andhe
Lumut Mbok
randha

1.
____________________________________
2.

Settin
g

___________________
___________________
Kleting Kuning
___________________
_
___________________
_

_____________________________________
1.
______________________________________
_
2.
_____________________________________
______________________________________
_
1.
____________________________________
2.
____________________________________

Papan
Panggonan:Wektu:
___________________
Kahanan:
___________________
__

1.
____________________________________.
______________________________________
_
2.
_____________________________________
1.
____________________________________

B. Gawenen kelompok kang cacahe padha karo paraga ing sandiwara


ndhuwur, banjur wacanen kanthi intonasi kang trep! Kayadene maragakake
sandiwara radio!
C. Dene kelompok liyane (sing ora maju) nyathet kaluwihan lan kekurangan
kelompok sing maju adhedhasar kolom-kolom ing ngisor iki!
Skor
N
o

Ketera
ngan

Kriteria Penilaian
1

Kekompakan

1: Ala

Kelancaran

2:
Kurang

Pelafalan

3:
Cukup

Ekspresi

4: Apik

Penampiilan (bloking,
setting)

5: Apik
banget

WULANGAN 6
AKSARA JAWA
Mata Pelajaran
: Bahasa Jawa
Kelas/Semester
: XI / 2
Metode
: Demonstrasi, Tanya jawab, Latihan/Drill
Waktu
:2 x 45 menit
====================================================
================
I. PANUDUH PIWULANG
1.
Supaya paham informasi / berita lan bisa nggarap tugas, mula luwih
dhisik maca babagan Kompetensi Dasar lan Indikator.
2.
Uga maca Materi bab AKSARA JAWA kanthi dibolan-baleni.
3.
Kanggo ngukuhake pemahaman, dianjurake supaya maca buku referensi
liyane.
4.
Saben langkah digarap jumbuh karo tugas sing diwenehake.
5.
Tugas dikumpulake jumbuh karo jadwal sing disarujuki / disepakati
bebarengan.
6.
Diskusikake lan konsultasikake karo guru menawa nemoni kangelan /
reribet.
II. KOMPETENSI SING AREP DIGAYUH
Standar Kompetensi
:
1.
Menulis wacana pendek dengan huruf jawa
2.
Membaca dan memahami berbagai teks bacaan nonsastra berbahasa Jawa
dengan berbagai teknik membaca untuk berbagai tujuan.
Kompetensi Dasar

1.1.
Menulis huruf Jawa
2.1.
Membaca pemahaman bacaan sederhana berhuruf Jawa 25 kalimat (5
paragraf)
Indikator
:
1.1. Menulis wacana pendek dengan huruf Jawa.
2.1. Membaca teks yang disediakan dengan lancer dan benar.
2.2. Mengungkapkan isi bacaan.
2.3. Menceritakan kembali isi bacaan dalam beberapa menit.
2.4. Menjawab pertanyaan bacaan.
III.
PENDALAMAN MATERI
A. Aksara Murda
Aksara murda uga kasebut aksara gedhe (kapital) cacahe ana 8. Unine : na, ka, ta, sa,
pa, nya, ga, ba (n, k, t, s, p, ny, g, b). Aksara murda iki kanggo tembung-tembung sing
mbutuhake aksara gedhe kayata jenenge pawongan, papan panggonan, pulo, Negara,
unsure keagamaan. Cacahe aksara murda saben tembung amung siji.
Wujude Aksara Murda :
IV.
PENDALAMAN MATERI
A. Ing ngisor iki ana wacan tulisen nganggo aksara Jawa !
Tukang Nyampur Formalin Diincim 15 Taun
Markas Besar Kepolisian RI (Mabes Polri) ngincim matrai hukuman kaunjara 15
taun marang pelaku sing kabukten nyampur fomalin karo bahan panganan. Wakil
Kepala Divisi Humas Mabes Polri Brigjen Anton Bahrul Alam mratelakake, kanggo
ngerim sumebare panganan kang ngandhut formalin ing pasaran, polisi bakal
nganakake operasi. Operasi sing utama katindakake marang industri-industri
panganan.
Sauntara kuwi Kepala Badan Pengawasan Obat lan Makanan, Sampurno, nduweni
pangira ing Indonesia ana prodhusen formalin cacah 20 kanthi kapasitas produksi mau
dinuga diedharake kanthi bebas ing pasaran.
Wangsulan :

B. Wacana mawa aksara Jawa ing ngisor iki wacanen lan gentia nganggo aksara
latin !
Aksara jawa ing ngisor iki wacanen kanthi permati!
?m=spvC[rob.
?j[r*[g=o,sumukHwai=m=spvC[robtaunHiki2008jiy
nVkStenn\pn[sS.Ai=surby,pnsSi=awznTiluwihsk 40derj[tClCiyus.
znTi[wo[lo[roautwpsi[ynK=rwt
HinpHi=rumhskitKels[H[mBk\awnBezi[aorseqiqikK=mBvkKi. ki
psHzinLuwihsk[lo[ro [aor[koz=rfzdemM[khwai=sMau. a
xpZlihai=ruw=k=luwihbbu s\mwa[c,k[nQo=[zsi=[aorsguh.
lgi[ao[lhx[spSk[dokTe/w[a,a[khk=pdd]deg,wefi,appsediynDuwi[tTkirkiraisihv
nDkK=[gonebu[sHobt\l[kokHxpHlianSlBr=.

1.
2.
3.
4.
5.
1.

1.

V.
TUGAS
A. Ing Njaba Kelas
Tulisen nganggo aksara Jawa !
Sri Sultan Hamengku Buwono X
Presiden Susilo Bambang Yudhoyono
Saiki wulan Januari taun 2009
Bom ing Palu newasake wong 7
Zakat Fitrah wajib ukume tumrap wong Islam.
Apa macane aksara jawa ing ngisor lan apa tegese !
kc=m=sni=glLlvJ/rn\
Wangsulan :

sptemenBklTinemu

Wangsulan :

1.
becikKetitikHlketr
Wangsulan :

1.
afig=,afigu=,afigun
Wangsulan :

1.
gjhzifkRph
Wangsulan :

VI.
1.
2.
3.
4.
5.

LANGKAH KERJA
Maca informasi kanthi patitis
Ngapalake aksara jawa, murda, swara, lsp.
Nransit aksara jawa ana ing aksara latin.
Diskusi kelompok diterusake diskusi kelas.

VII.
PENILAIAN
A. Uji Pemahaman
Aspek
: Kognitif
Indikator
:
1.1. Menulis wacana pendek dengan huruf Jawa.
1.2. Membaca teks yang disediakan dengan lancer dan benar.
1.3. Mengungkapkan isi bacaan.
1.4. Menceritakan kembali isi bacaan dalam beberapa kalimat.
1.5. Menjawab pertanyaan bacaan.
Kelas/Smt
: XI / 2
I.

Wenehanan tandha ping ana aksara A, B, C, D, utawa E ana wangsulan sing bener !
1. 2006 yen ditulis aksara jawa dadine :
A. 2004
B. 2005
C. 2006
2. 8043 Yen ditulis aksara latin dadi
A.
3407
B. 4308
C/ 3408

D. 2007
D. 8043

3.. Irah-irahan wacan ing ndhuwur yaiku


A. Mangsa ketiga
B. Mangsa pancaroba
D. Mangsa sumuk
E. Mangsa lara
4. Paragraf ing ndhuwur kedadeyan saka ukara
a. 4
b. 5
c. 6
d. 7

E. 2008

E. 4038

C. Mangsa pana

e. 8

Ana ing ngendi prastawa kuwi kedadeyan?


Kutha Surabaya
C. Kutha Ngayogyakarta
Kutha Solo
B.
Kutha Semarang
D. Kutha Jakarta
A.

6. Tahun pira prastawa kuwi kedadeyan ?


a. 2004
b. 2005
c 2006

d. 2007

E.

e. 2008

7. Pira cacahe kipas angina kang kanggo ngawekani panase hawa kasebut?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e.5
8. Ukara kapisan wacan ing nduwur unine .
A. Jare Bagong, sumuk hawa ing mangsa pancaroba taun iki 2008 jian nyiksa
tenan, panase.
B. Ing Surabaya, panasing hawa nganti luwih saka 40 derajat celcius.

C. Nganti wong loro kang rawat inap ing rumah sakit kelas embek, awan bengi ora
sethithik kang mbanyaki.
D. Arep ngalih sal kang luwih bagus, mawa AC, la kanthonge kang ora ana
E. Apa pasedhiyan dhuwite kira-kira isih nyandhak kanggo nebus obat, lha kok
arep alihan sal barang.
9. Kelas pira kang diarani kelas embek?
a. 1
b. 2
c. 3
A.
B.

d. 4

10. f+ktP+t]h yen ditulis aksara latin dari


Jakat piterah
C. Zakat pitrah
Jakat fiterah
D. Zakat fiterah

e. 5
E. Zakat fitrah

?ku/bn\XnDutNutupFln\,?
[wo=[a[wonNnSksz=[dssi=ffiku/b[nNsemBu/rn\XnDutLpi[nDob]nTsHi=[po[r=
o,Si[foa/[joauvJukRsknQinutupFl[nP]o[to
[kolSurby,psuruhan\se[nn,23mxt\2008.?[w=o[w=oaikufu
mfiskw/g[fssiri=brt\p[motn\ketp=,jtix[jo,minDi,
gLghArum\pLu[mBon\ged=lnKlitezh.auvJukRsaikuvJl/Rij
lu/surbybvuwzilumPuh7jm\,
A.
B.
C.

11. wacan ing ndhuwur nduweni irah-irahan .


Korban lendhut nutup dalan
D. Kurban lendut nutup dhalan
Korban lendhut nutup dhalan
E. Kurban lendhut nutup dalan
Kurban lendhot nutup dalan
12. Kedadeyan saka pirang desa kurban lendhut lapindo sing nutup dalan?
a. 7
b. 8
c. 9
d. 10
e.11

13. Apa arane dalan kang ditutup dening warga kurban lendhut?
A.
Dalan Jurusan Surabaya-Porong
D. Dalan ProtokolSurabaya
Pasuruan
B.
Dalan Jurusan pasuruanSurabaya
E. Dalan Protokol Pasuruan
Surabaya
C.
Dalan SidoarjoPorong
14. Ing ngisor jeneng-jenenge desa sing nutup dalan amarga desane dadi kurban
lendhut , kajaba .
A. Siring Barat, Pamotan
C. Ketapang, Jatirejo
E. Mindi,
Glagah Arum
B. Plumbon, Gedhang
D. Siring wetan, Kali Tengah
15. Pira suwene lumpuhe jalurSurabayaBanyuwangi apadeneSurabaya Malang?
a. 6 jam b. 7 jam c. 8 jam d. 9 jam
e.10 jam
II. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki !
2. Apa macane tulisan aksara jawa ing ngisor iki ?
?mnutCqetT[nN*[g=o,[a=o[ko[sHopNmHi=g]aAme/tsefinsewe
zi[n[aorkur=sk300000rupiyh.aikutri[pP[dkse[mo [nolnMu=[a=o[koskm/
[r,duru=xg[aobt\[a=o[ko[sDokTe/,ln liyliy[n.
?
[d[kH[mBnKe[ponkK[nNm[kN@mP}t[folnV=b[wyn\tilikSnk.bez=[nfiajkTuruzG
el/lmPitHi=[a[mP/rnZx[pHomh. sfuru=[zturu,sisnkMaume/
[lokK[kt[konMr=ke[ponkK[nm [kN@mP},
[aor=[kotk=fia=gepLuwihjemB/wwsS[nN.hwpnsKy[z[naikijlrnskslhm=s,apans
ebbSebLiy[n.
Wangsulan :

2. Tulisen nganggo aksara jawa !


Budaya jawa kudu dilestarekake, murih lestari lan ngrembaka.
Wangsulan :

3. Wenahana tuladha (satembung wae) tembung kang ana aksara murda, aksara
swara, aksara/angka jawa, lan aksara rekan !
Wangsulan :

4. Tulisen nganggo aksara jawa !


Imam S Arifin manggung ing kutha Rembang
Wangsulan :

B. Pengembangan Sikap
Aspek
: Kognitif
Indikator
: 1.1. Menulis wacana pendek dengan huruf Jawa.
2.1.Membaca teks yang disediakan dengan lancer dan benar.
2.2.Mengungkapkan isi bacaan.
2.3.Menceritakan kembali isi bacaan dalam beberapa kalimat.
2.4.Menjawab pertanyaan bacaan.
Kelas/Smt
: XI / 2
Kriteria
N
o

Indikator
Ok

Siswa melu piwulangan Aksara Jawa

Siswa aktif sajroning pelajaran

Siswa aktif nggarap tugas individu

Siswa aktif nggarap tugas kelompok

Siswa aktif diskusi kelompok

Siswa aktif diskusi kelas

Siswa aktif nyusun hasil diskusi

Siswa aktif nyimpulake diskusi kelas

Kr

Ar

O
t

Katerangan :
Skor
Ok
: Ora kendhat
4
Kr
: Kerep
3
Ar
: Arang
2
Ot
: Ora tau
1
VIII.
TINDAK LANJUT
Yen tugaswisrampung jumbuh karo langkah gawe ing ndhuwur, siswa dikarepake
nerusake piwulangan sateruse, menawa during dibaleni maneh kanthi remedial.

I.

ULANGAN UMUM SEMESTER II


BAHASA JAWA
KELAS XI
Wenehana tandha ping ing lembar jawab kang wis cumawis kanthi
aksara A, B, C, D, utawa E!

1.
A.
2.
A.
B.
C.

A.
B.
C.
D.
E.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.

1.
1.
2.
3.

Pawarta sing diwaca ana syarat-syarate kaya ing ngisor iki, kajaba
Anget
B. Merak ati
C. Gres
D.
Anyar
E. Endah
Kahanan kang bisa didadeake pawarta yaiku
Kedadeyan lan prastawa
D. Kedadeyan lan kahanan
Kedadeyan lan panggonan
E. Panggonan lan prastawa
Kahanan lan panggonan
3. Swarane merdu, enak dirungokake, gampang dimangerteni tegese kalebu gladhen

Vokal / swara
Variasi vokal
Ngatur intonasi
Pernafasan
Performance / penampilan
Pengetan angka tahun kang disamarake ana reroncening ukara diarani
Cangkriman
D. Sengkalan
Parikan
E. Saloka
Wangsalan
Tembung-tembung kang duweni watak angka 8 ana ing candra sengkalan kaya
ing ngisor iki kajaba
Gajah
D. Ula
Naga
E. Pandawa
Baya
Sirna tata estining wong. Sengkalan iki ana ing sajroning layang Djokolodang- R.
Ng. Ronggawarsita. Nuduhake taun
1620
D. 1964
1532
E. 1850
1746
Nata ratu ilang tangan. Sengkalan kasebut nuduhake taun
2008
D. 2011
2009
E. 2012
2010
Suryo lair nalika Gunung obah bolongan jagad.Dadi Suryo lair ing taun
1952
D. 1987
1967
E. 1993
1945
Perangan ing ngisor iki kanggo soal nomer 9-14!
Dina-dina iki akeh pawarta tabung gas njeblug. Ya sing ukurane telung kilogram uga
sing ukurane rolas kilogram. Njebluge gas iki mau merga kebocoran. Kamangka biyen,
nalika isih jamane kompor lenga, pamarentah mbagekake tabung gas sakompore.
Dijamin gas elpiji luwih aman tinimbang kompor lenga. Kasunyatane saiki lha kok
kuwalik omonge kang Barjo.
Ya kuwi aku sarujuk, kang. Kenapa pamarentah mblenjani janji. Sacara teknis kudune
luwih aman, nanging kasunyatane ora mengkono. Krungu-krungu tabung sing dienggo
saiki ora memenuhi standar SNI saute cak Bedja.
Lha ya, yen pancen ora memenuhi standar SNI, kenapa kok diculna? Iki sing duwe
wewenang Pertamina, ya kudune tanggung jawab. Apa maneh yen mbleduge kuwi
merga masalah teknis, dudu kesalahan manungsane tambahe yu Sri.
Pejabate Pertamina ganti wae, sing duwe dedikasi ngono lho..wisora wayahe kerja
sembrono! tutuge lek Gimin.
Ing ngisor iki isi semakan wacan ing ndhuwur, kajaba
Akeh tabung gas njeblug
Mleduge merga kebocoran
Pamarentah mlenjani janji

4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.

1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.

Pejabat menehi ganti rugi


Pertamina kudu tanggung jawab
Pawongan kang rembugan ing dhuwur kajaba
Petugas Pertamina
Yu Sri
Kang Barjo
Lek Wagimin
Cak Bedjo
Ukara kang trep kanggo ngrangkum semakan ing dhuwur yaiku
Rega gas mundhak
Pertamina tangggung jawab gas njeblug
Akeh tabung gas njeblug
Kang Barjo mandegani demo
Pamarentah mbagi tabung gas
Paragrap kapisan ngemot pawarta bab
Rega gas mundhak
Pertamina tanggung jawab gas njeblug
Akeh tabung gas njeblug
Pejabat Pertamina diganti
Tabung gas ora memenuhi SNI
Apa kang dadi pamanggihe Lek Gimin
Jaluk ganti rugi
Pejabat Pertamina diganti
Nganaake demo ing Pertamina
Ora maneh nganggo kompor gas
Ngganti kompor lenga karo kompor gas
Kritikan kang trep kanggo kahanan ing sajroning wacan yaiku
Kompor lenga diganti kompor gas
Pamarentah kudu ngawasi teknis keamanan tabung gas sedurunge
diculake
Ora usah nganggo kompor gas
Pejabat Pertamina kudu diganti
Pamarentah kudu aweh ganti rugi
Maskumambang
Samubarang kumambang kentir ing warih
Raos kawlas arsa
Dene ngaten kang kaeksi
Manungsa, kewan, lan brana
Ana tembang Maskumambang ing dhuwur, tembung warihtegese
Bumi
D. Laut
Banyu
E. Gunung
Angin
Tembang Maskumambang iki nyritaake bencana alam apa?
Longsor ing Aceh
Banjir ing Aceh
Kobongan ing Aceh
Tsunami ing Aceh
Tabrakan ing Aceh
Ngowahi tembang utawa geguritan sing maune awujud pupuh / pada / bait dadi
gancaran utawa prosa diarani
Parafrase
D. Singgetan
Paramasastra
E. Gatra
Pelog
Dhandanggula
Kawruhana wong priya sejati

1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.

1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.

Lamun arsa hangupaya garwa


Den patitis pamilihe
Pisan kengguh wong ayu
Kaping pindho milih wong sugih
Kapng telu kawibawan
Kaping papatipun
Kena sambang sesrawungan
Bisa uga ginelut ing tembang manis
Mawa denya waspada
Ana ing tembang Dhandanggula iki, kanggo priya kang arep golek garwa, yen
milih garwa kudu , kajaba
Ayu samubarange, ya rupa ya atine
Sugih samubarange, ya donya ya atine
Kawibawan
Sambang sesrawungan
Ngremehake lan ngina wong liya
Watake tembang Dhandanggula yaiku
Gandrungasmara
Nesu, dendam, muring
Gandrung tegang
Luwes, manis, sarwa cocok
Nerangake, mbabar kawruh
Wacan ing ngisor iki kanggo soal nomer 20-24!
Ing dhialog sajroning televisi, menteri komonikasi lan informasi, Sofyan
Dzalilnampatelepon saka salah sijining masyarakat. Sing duwe pangjab murih
pamarentah saiki wani tumindak tegas lan mbuktiake janjine mbrabtas KKN.
Pawongan kuwi nelakake anane aparat pamerentah kang terang-terangan jaluk dhuwit
sogokan. Kedadean kuwi dialami nalika dheweke dhaftar CPNS. Dheweke jaluk supaya
preman-preman birokrat dibrantas. Pak menteri janji yen arep nerusake perkara mau
menyang presiden.
Anane oknum-oknum sing njaluki sogokanwissumebar ing masyarakat. Mung wae ora
ana sing mbrastha bab kuwi. Malah sawijining pejabat negendikan yen kuwi mung isu,
kamangkawisdadi rahasia umum.
Irah-irahan kang gumathok kanggo wacan ing dhuwur yaiku
Pratelane Menteri Komunikasi lan Informasi
Acara dhialog ing sawijing stasiun televisi
Masyarakat ngajab pamarentah supaya mbrantas preman demokrat
Dhuwit puluhan yuta amblas
Preman-preman birokrat CPNS
Sapa kang diarani preman-preman birokrat ing wacan kuwi?
Aparat pamarentah kang nakal
Masyarakat sing nelepon
Oknum-oknum
Preman-preman ing bis
Pawongan kang daftar CPNS
Sapa kang janji arep nerusake perkara sogokan menyang presiden?
Pemda
Penelepon
Menteri Komunikasi lan Informasi
Aparat pamarentahan
Masyarakat umum
Ana ing ngendi Sofyan Dzalil mangerteni pangajabe masyarakat murih
pamarentah mbrastha KKN?
Ana ing Pemda
Ing acara dhialog radio
Ing acara dhialog televisi
Ing bebrayan umum

5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.

1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.

Ana ing pamarentahan


Ukara pokok paragrap pungkasan yaiku
Acara dhialog ing sawijining stasiun televisi
Anane penelepon sing jaluk dhuwit sogokan
Pratelane menteri komunikasi lan informasi
Anane oknum sing jaluk sigokan sumebar ing tengah masyarakat
Perkara kuwi dudu rahasia umum
Masyarakat ngajab murih pamarentah wani tumindak tegas. Tegese
tembung ngajab yaiku
Ngarep-ngarep
D. Ngabani
Kepenging
E. Ngomong
Njaluk
Tegese mbrasthayaiku
Ngilangi
D. Ngabani
Ngresiki
E. Nyedhiyani
Njaluk
Perangan tembang ing ngisor iki kanggo soal nomer 27-30!
Aja Lamis
Aja sok gampang janji wong manis
Yen ta amung lamis
Becik aluwung prasaja nimas
Ora agawe cuwa
Tansah ngugemi tresnamu wingi
Jebul amung lamis
Kaya nngenteni thukuling jamur
Ing mangsa ketiga
Aku iki prasasat
Lara tan antuk jampi
Mbok aja mung lamis
Kang uwis dadine banjur didis

Tembang ing dhuwur kalebu tembang gagrag


Lawas
D. Moderen
Anyar
E. Tradisional
Sedherhana
Tegese tembung Lamising tembang ing dhuwur yaiku
Goroh
D. Lara
Manis
E. Apik
Kleru
Tegese tembung Becik ing tembang ing dhuwur yaiku
Ketara
D. Antuk
Ala
E. Lara
Apik
Tembang ing dhuwur ngemu piwulang
Yen wong iku kudu sing goroh
Dadia wong kang lamis
Pitutur yen wong iku kudu lamis
Pitutur yen wong iku kudu jujur
Tansah ngugemi tresnamu
Ana ing tembang campursari Mr. Mendem,ngemu piwulang
Miras dadi remenane wong kakung
Njaluk donga supaya ora kumat
Ora gagas amarga isih kumat
Awakke rusak amarga miras
Tuntunan becik kang aja disepeleake marang wong sakabehane
?setaunHnpir=fin.

1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.

1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.

an;365;fin
an;348;fin
an;265;fin
an;165;fin
an;365;din
?spasM[ng/wnipun,r,A,@/tini.
@ ,&,[$o[s]ofini=rt\
&,*,%,a,%uge/
r,m,%usPkusum
@ ,r,^,wi/y!gr
@ ,&,&,A,A,Afipti
Gusti Gandakusuma, yen ditulis aksara jawa dadine
&usTignFkusum
&usTi&nFkusum
&sTi&nDkusum
&usTi&nDkusum
&usti&nfkusum
Ngedhuk blambangan, yen ditulis aksara jawa dadine
zefukblmBzn\
zedukBlmBzn\
zedukbLmBzn\
zeduk\bLmB=zn\
zeduk\bLmBzn\
Atlet, kuliah, lan buang,yen ditulis aksara jawa dadine
A[tLt\,kuliyh,buw=
a[tLt\,kuliyh,buw=
A[tLt\,kuliah,buw=
A[tLt\kuliyh,bua=
atelet\kuliah,bua=
Wacan nganggo aksara Jawa iki kanggo soal nomer 37-39!
?pm[rnThfideseg\zLuwrisnFer.
?A=[got[@omiisi;1;f,%,r,
p+yku+n\Af]iyni,senin\;11;Ap]il\;2011;nDesegPm[rnthsupytumulizLuwriankBuwhkpl\
$in/@ufusCch ;20;k=aisihfisnder[fni=prbjgLaut\[somlia.
?$in/@ufusFitwnBjgLaut\[$omliywiwit;16;mxt\;2011;ai=kifu[lWt[n%u[lo[$o[kot],
$emennJu=[$omliy,Ap+ik.
?@p[tnKpl\
$LmetJuarik=[kobe/znk[k[komuniksikLwnRfi[yoEl$inTknF[ynBjgLautMaufumfisk[wo=;3
5;lnK[bhsikepSenJt
Apa sing dadi underan wacana ing dhuwur?
Pamarentah didheseg supaya enggal ngluwari sandera
PT. Samudra Indonesiaora gelem ngurusi bab panyanderane kapal Sinar
Kudus
Bantahane pamarentah yen ora enggal nangani perkara mau
Kahanane para sandera sing wiwit mrihatinake
Angele ngentukake dhuwit tebusan kanggo ngluwari para sandera
Kapan kapal Sinar Kudus ditawan bajag lautSomalia?
11 April 2011
16 Maret 2011
10 April 2011
16 April 2011
16 Februari 2011
Sapa asmane kapten kapal Sinar Laut sing kober nganaake komunikasi klawan
radio El Shinta?
Joko Suyanto

2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
1.

1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.

1.
2.
3.

Fayakhun Adriadi
Slamet Jauhari
Triyono
Suwandi
Anggota Komisi I DPR, Fayakhun Adriyan
Asma kuwi yen ditulis nganggo Aksara Jawa
p+ykun+\Af]iafi
pykun\Af]iyfi
p+ykun\Af]iyf
p+yku+n\Af]iyfi
pykun\Af]iafi
Bubar mancing banjur golek kayu
Yen ditulis Aksara Jawa
bub/mnCi=bnUJu/[zGGo[lkKyu
bub/mnCi=bnJu/a=[go[lkKyu
bub/mvCi=bvJu/a=[go2kKyu
bub/mvCi=bvJu/[zGo[lkKyu
bub/mvCi=bvJ/a=[go[lkKyu
Nuwun sewu, pak. Punapa kepareng tasipun kula bektaaken?. Kang matur
kepingin
Disiki pak gurune
Boncengake pak gurune
Pamit marang pak gurune
Menyang mburi
Atur pambiyantu marang pak gurune
Bapak : Sesuk awakmu melu lunga apa ora?
Anak : Insya Allah benjang derek
Saya
D. Aku
Dalem
E. Nyong
Kula
Pak Hendra : Lha ana apa kok nndadak nggoleki Bu Wiwid?
Nazkia : Kula dikengken ibu maringaken serat kanggo Bu Wiwid.
Atur Nazkia ing dhuwur dadi bener manut unggah-ungguh Basa Jawa, yen ukarane
diganti
Kula dipunutus ibu ngaturaken serat kagem Bu Wiwid
Kula dikongkon ibu menehake serat kanggo Bu Wiwid
Kula dipunutus ibu menehake serat kanggo Bu Wiwid
Aku diutus ibu nagturaken serat kagem Bu Wiwid
Aku diutus ibu ngaturake serat kagem Bu Wiwid
Parikan ana ing basaIndonesiakaaran
Puisi
D. Cerpen
Gurindam
E. Soneta
Pantun
Titikane parikan ing ngisor iki kajaba
Duweni purwakanthi ab-ab
Pedhotan parikan 4-4, 4-8, 8-8
Dumadi saka sampiran lan isi
Duweni guna paedahe piweling lan nyemoni
Awujud cangkriman
Kembang mlati, warna peni ganda wangi
Watak putri, kudu titi ngati-ati
Parikan ing dhuwur duweni pedhotan
4-4, 4-4
D. 4-8, 4-8
4-2, 4-2
E. 8-8, 8-8
4-6, 4-6

1.

1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
1.

Manuk tuhu, menclok pager

Isi kang mathuk kanggo parikan ing dhuwur yaiku


Dadi murid, sing taberi
Aja ngenyek, padha kanca
Yen sinau, dadi pinter
Watak putri, kudu titi
Lamun sabar, bisa lejar
Unen-unen kang wujude canngkriman, batangane ana ing sajroning unen-unen
kuwi diarani
Parikan
D. Cangkriman
Wangsalan
E. Paribasan
Purwakanthi
Roning mlinjo, sampun sayah nyuwun ngaso.
Batangane wangsalan ing dhuwur
Blarak
D. So
Kreweng
E. Meri
Guling
II.
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki!
Tulisen Candrasengkala taun 1988, 2010, lan 2011!
Coba gawenen gancaran / parafrase saka tembang Asmaradana
kangwissumadya!

Asmaradana
Gegarane wong akrami
Dudu bandha dudu rupa
Among ati pawitane
Luput pisan kena pisan
Yen ampang luwih gampang
Yen angel, angel kalangkung
Tan kena tinumbas arta
1.
Tulisen mawa Aksara Jawa wacan ing ngisor iki!
Merapi Krodha Maneh
Trauma merga pajebluge Gunung Merapi durung bae ilang. Nanging gunung geni
paling aktif sadonya kuwi krodha meneh. Pengamat Gunung Merapi posko Kaliurang,
Sleman,Yogyakarta, Triyono ngandharake menawa aktifitase gunung kasebut saya
mundhak wiwit kemis nganti setu.
1.
Gawea parikan kanthi pedhotan 4-8!
## Sugeng Makarya ##
WULAN
GAN 1

1.
1.
2.
3.
4.
5.
6.

NYEMAK MUSYAWARAH
Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
Kelas/Semester
: XI / 2
Metode
: Demonstrasi, Tanya jawab, Latihan/Drill
Waktu
: 2 x 45 menit
I.
PANUDUH PIWULANG
Supaya paham informasi / berita lan bisa nggarap tugas, mula luwih
dhisik maca babagan Kompetensi Dasar lan Indikator.
Uga maca materi bab NYEMAK MUSYAWARAH kanthi dibolan-baleni.
Kanggo ngukuhake pemahaman, diprayogakake supaya maca buku
referensi liyane.
Saben langkah digarap jumbuh karo tugas sing diwenehake.
Tugas dikumpulake jumbuh karo jadwal sing disarujuki / disepakati
bebarengan.
Rembugen/Diskusikake lan konsultasikake karo guru menawa nemoni
kangelan / reribet.

1.

1.
2.
3.
4.
1.

1.
2.
3.
4.

1.
2.
3.
1.

2.

II. KOMPETENSI SING AREP DIGAYUH


Standar Kompetensi :
MENDENGARKAN
:
Mampu mendengarkan dan memahani wacana lisan nonsastra maupun sastra dalam
berbagai ragam bahasa Jawa
Kompetensi Dasar
:
Mendengarkan kegiatan musyawarah yang disampaikan secara langsung atau berupa
rekaman
Indikator
:
Menyebutkan pokok-pokok isi musyawarah
Merangkum pokok-pokok isi musyawarah
Menyampaikan secara lisan rangkuman pokok-pokok musyawarah dengan
menggunakan bahasa karma
Menanggapi (isi) musyawarah yang disampaikan secara lisan oleh teman
sekelasnya
Nyemak
Ana sajroning bebrayan ana tembung krungu, ngrungokake lan nyemak. Katelune
beda-beda tegese.
Krungu tegese proses kegiyatan nampa swara sing dilakoni kanthi ora sengaja utawa
saderma kabeneran.
Tuladha : Nalika aku sinau, aku krungu barang tiba saka ndhuwur gendheng.
Ngrungokake tegese proses kegiyatan nampa swara sing dilakoni kanthi sengaja
nanging during ana unsure pemahaman.
Tuladha : nalika aku sinau basa Jawa, aku krungu lagu karemenanku, sabanjure aku
ngrungokake lagu kuwi. Barengwisrampung lagune,aku sinau maneh.
Nyemak tegese proses kegiyatan nyemak lambing-lambang lisan kanthi nggatekna
kang tumenen, paham, apresiatif, sarta interpretasi antuk informasi, nangkep isi
utawa pesen sarta paham tegese babagan sing diomongake pembicara.
Tuladha : aku mesthi nyemak piwulangan sing diparingake guruku kanthi tumenen,
sinambi nyathet bab-bab penting sing diterangake.
Jinising nyemak kaperang dadi loro, yakuwi :
a). Nyemak Ekstensif
Tegese proses nyemak ana bebrayan saben dinane. Kayata nyemak radio, televise,
pacelathon ning pasar, lsp.
Ana patang perangan nyemak ekstensif
Nyemak Sekunder, nyemak sing kedadeyan sarana kebeneran. Upamane : lagi
sinau uga bisa ngrungokake wong omong, swara radio, tv, lsp.
Nyemak Sosial, nyemak sing ditindakake ana bebrayan social. Kayata : pasar,
terminal, kantor pos, lsp.
Nyemak Estetika / Apresiatif, tegese kegiyatan nyemak kanggo nikmati karya
sastra. Kayata : nyemak puisi, cerita, syair lagu, lsp.
Nyemak Pasif, tegese ngrungokake sing dilakoni kanthitampaana upaya sadar.
Tuladhane nyemak basa dhaerah ngasi tekan bisa.
b). Nyemak Intensif
Tegese kegiyatan nyemak sing dilakoni kanthi tumenen lan konsentrasi sing dhuwur.
Ciri-ciri nyemak intensif :
a. Nyemak kanthi pemahaman
Nyemak kanthi kebak konsentrasi
c. Nyemak paham bahasa formal
Diakhiri reproduksi hasil simakan
Jinising nyemak Intensif yaiku :
Nyemak Kritis tegese :kegiyatan nyemak sing dilakoni kanthi tumenen kanggo
menehi biji kang objektif, nemtokake asli lan orane, kaluwihan, lan kakurangankakurangane.
Nyemak Konsentratif, tegese : kegiyatan nyemak sing dilakoni kanthi permati;
kanggo entuk pemahaman sing apik tumrap informasi sisng dirungokake. Tujuan
nyemak konsentratif yaiku :

manut petunjuk-petunjuk/pituduh-pituduh (umpamane : pituduh ngisi


formulir pendaftaran.

Nggoleki sesambungane antarunsur sajroning nyemak.

Nggoleki sesambungane kuantitas lan kualitas sajroning komponen.

Nggoleki informasi penting.

1.

1.

1.

1.

Nggoleki urutan penyajian bahan semakan.


Nggoleki gagasan utama
Nyemak eksploratif, tegese kegiyatan nyemak sing dilakoni kanthi permati
kanggo entuk informasi anyar. Tujuane :

nemokake gagasan anyar.

Nemokake informasi anyar lan tambahan saka bidang tertentu.

Nyemak kanggo nemokake topik-topik anyar sing bisa dikembangake.

Nemokake unsure-unsur bahasa sing sifate penting.


Nyemak Interogatif, tegese : kegiyatan nyemak sing nduweni tujuan kanggo
nggoleki informasi kanthi cara ngajokake pitakon-pitakon sing diarahake tumraping
entuk-entukaning informasi. Tujuane :

Kanggo nggoleki fakta-fakta / kasunyatan.

Nyemak gagasan anyar.

Nyemak kanggo entuk informasi sing disemak asli apa ora.


Nyemak Musyawarah
Nyemak Musyawarah kalebu nyemak intensir yaiku nyemak konsentratif. Topik sing
dirembug ana sajroning musyawarah kuwi beda-beda. Musyawarah dadi gayeng
menawa topike isih actual.
Kango nggoleki informasi penting ana sajroning musyawarah bisa nggunakake format
ing ngisor ini.
1. Tema / topik
:
2. Paraga Musyawarah
:
1. ..
2. ..
3. ..
4. ..
3. Isi Musyawarah
a. Pambuka
: .
b. Isi
: .
c. Panutup
: .
4. Simpulane
: .
I.
PENDALAMAN MATERI
Ing ngisor iki ana tetes musyawarah (kudune didemonstrasikake). Semaken kanthi
permati banjur gawea kelompok diskusi kanggo ndiskusikake bab-bab kang penting.
Format laporan diskusi kaya ing ngisor iki :
1. Tema / topik
:
2. Paraga Musyawarah
:
1. .
2. ..
3...
4..
3. Isi Musyawarah
a. Pambuka
: .
b. Isi
: .
c. Panutup
: .
4. Simpulane
: .
REBOISASI
Sawijining dina ing RT 4 / RW V Kampung Tegalsari nganakake rapat RT sing
mbahas bab penghijauan utawa reboasasi.
Ketua RT
: Assalamualaikum Warrahmatullahi Wabarakatuh.
Warga
: Waalaikum salam.
Ketua RT
: Matur nuwun kula aturaken dhumateng para bapak warga RT 4 ingkang
sampung kersa angrawuhi musyawarah rutin bulanan punika. Wonten ing wekdal
punika, kula badhe medharaken bab ingkang saged dipun wastani wigati. Sakjane
ngono ya antaraning penting ora penting. Jlentrehipun kados makaten. Sapunika lak
mangsa rendheng kamangka kahanan RT 4 punika ing pinggir radosan taksih kosong
dereng wonten tanemanipun. Kados pundit menawi dipun anakaken penghijauan ?
Pak Agus :
Wah.sajakipun kok sae punika, kula inggih setuju kemawon.
Sanesipun kados pundit ?
Pak Marno : Babagan ingkang sae kados makaten menawi kula nggih monat-manut
mawon.
Pak Joko
: Monat-manut nggih pareng, Pak. Ning niku lho, dananipun kados
pundit ?
Pak RT
: Lja.punika ingkang kedah dipun rembug sesarengan. Mangga kula
aturaken panjenengan ingkang ngrembug. O ..inggih, Pak Marno rak bendhahara, ta.
Kados pundit, Pak ? kahanan kas RT ?

Pak Marno : Mekaten Bapak-bapak, kas RT kita taksih wetah, tegesipun dereng
dipun angge kegiyatan ingkang mbetahake arta kathah. Wingi halal bihalal rak
sederma kempalan sarasan. Gunggunge arta wonten Rp. 500-an ewu. Sumangga
panjenengan kemawon.
Ketua RT : Wah .kaleresan menawi makaten. Kados pundit Bapk-bapak bab
penghijauan punika ?
Warga
: Setujuuuuuu! Hu..hu.hu..
Pak Jarot :
Nyuwun sewu, Pak RT, lajeng jinisipun taneman punika punapa ? Jinis
rak nggih netepake rega barang ?
Pak Joko :
Kados pundit menawi glodog utawi cemara kemawon. Sae lho taneman
punika.
Warga
:
Wahcocokcocok !
Pak RT
:
Nggih sampun. Menawi makaten mangga minggu ngajeng kita gotong
royong nanem pelem. Matur nuwun sanget dene panjenengan sampun ngarujuki bab
punika. Kula cekapi semanten..
Wassalamualaikum Warahmatullahi Wabarakatuh.
1.
II.
TUGAS
1.

1.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.

1.

1.

1.
1.
2.

1.

Ing Njaba Kelas


Golekana acara musyawarah ing tv/radio, rungokno/semaken kanthi permati. Banjur
format sing ana ndhuwur isenana. !
Ing Njero Kelas
Ndiskusikake babagan ing ndhuwur
Wakil kelompok kanthi pasangan maju ing ngarep kelas.
Kelompok liyane mbiji kelompok sing maju.
Sakwise kabeh kelompok maju, kelompok-kelompok mau nduduhake
hasile diskusi lan alasane presentasi hasil diskusi kelompok.
Nyimpulake hasil diskusi kelompok.
Ngempalake hasil diskusi.
Nggarap tugas pribadi uji pemahaman
Nggarap tugas pengembangan sikap.
Konsultasi kalawan guru menawa kangelan.
LANGKAH KERJA.
Maca pawarta lan informasi materi kanthi patitis.
Nggarap tugas kelompok sing cumepak.
Nggarap tugas individu sing cumepak.
Ndiskusikake tugas kelompok diterusake diskusi kelas.
IV.
PENILAIAN
Uji Pemahaman
Aspek
:
Kognitif
Indikator
: 1. Mencatat pokok-pokok pembicaraan (siapa yang berbicara dan
apa isi pembicaraan).
2. Merangkum isi pembicaraan ke dalam beberapa kalimat.
3. Mengajukan dan menjawab pertanyaan isi musyawarah.
4. Menanggapi pembicaraan dalam bentuk kritikan atau dukungan.
Kelas / Semester :
XI / 2
Wenehana tandha ping ana aksara A, B, C, D, utawa E marang jawaban kang
paling bener !
1. Kegiyatannampaswara kanthi ora sengaja, saderma kebeneran diarani
Nyemak
B. Semak
C. Nguping
D. Krungu
E. Ngrungokno
2. Dene kegiyatan (sing positif),nampaswara kanthi sengaja tur entuk reproduksi
diarani
Nyemak
B. Semak
C. Nguping
D. Krungu
E. Ngrungokno
3. Ing ngisor iki sing dudu kalebu nyemak ekstensif yaiku ..
Nyemak sekunder
B. Nyemak kritis
C. Nyemak social
Nyemak estetika
E. Nyemak pasif
4. Yen pas ana jroning pasa kowe nyemak tembung-tembunge wong ing pasa kuwi
diarani .
Nyemak sekunder
B. Nyemak kritis
C. Nyemak social
3. Nyemak estetika
E. Nyemak pasif

1.
2.
3.
4.
5.

1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.

1.

1.

1.

1.

5. Ciri-cirining nyemak intensif ana ing ngisor iki, kajaba


Kanthi pemahaman
Konsentrasi sing temenan
Paham basa formal
Informasi penting
Reproduksi hasil simakan
6. Kegiyatan nyemak sing dilakoni kanthi tumenen kanggo menehi biji sing objektif,
asli lan orane, lan kekurangan-kekurangane diarani nyemak ..
Kritis
B. Konsentratif
C. Eksploratif D. Interogratif E. Intensif
7. Ing ngisor iki tujuane nyemak eksploratif, kajaba ..
Nemokake gagasan anyar
Nemokake informasi penting
Nemokake informasi anyar lan tambahan
Nemokake topik-topik anyar
Nemokake unsur-unsur basa sing sifate penting.
8. Nyemak musyawarah kalebu nyemak ..
Sekunder
B. Sosial
C. Estetika
D. Ekstensif
E. Intensif
9. Sing kudu digatekake ana ing nyemak sawijining musyawarah yaiku ..
Topik
B. Paraga
C. Wektu
D. Simpulan
E. Asile
10. Topik musyawarah ana ing ndhuwur yaiku ..
Penghijauan dhateng wono
Penghijauan salebeting kampong.
Penghijauan radosan RT4
Penghijauan griya piyambak-piyambak.
Penghijauan lapangan RT 4
II. Wangsulan pitakon-pitakon ing ngisor iki !
Coba bedakno tegese krungu, ngrukokake, lan nyemak !
Wangsulan :

Nyemak ekstensif ana pira ? cethakno !


Wangsulan :

Apa tujuane nyemak konsentratif. Sebutna 4 wae !


Wangsulan :

Kepriye kesimpulane musyawarah ana ing dhuwur ?


Wangsulan :

Coba wenehana tanggapanmu (akeh 2 ukara) tumrap gagasane Pak RT !


Wangsulan :

B. Pengembangan Sikap
Aspek
: Afektif
Indikator
: 1. Mencatat pokok-pokok pembicaraan (siapa yang berbicara dan
apa isi pembicaraan)
2. Merangkum isi pembicaraan ke dalam beberapa kalimat.
3. Mengajukan dan menjawab pertanyaan isi musyawarah.
4. Menanggapi pembicaraan dalam bentuk kritikan / dukungan.
Kelas / Smt
:
XI / 2

Kriteria
N
o

Indikator

Siswa melu piwulangan


Nyemak Musyawarah

Siswa aktif sajroning


pelajaran

Siswa aktif nggarap tugas


individu

Siswa aktif nggarap tugas


kelompok

Siswa aktif diskusi


kelompok

Siswa aktif diskusi kelas

Siswa aktif nyusun hasil


diskusi

Siswa aktif nyimpulake


diskusi kelas

O
k

Kr

Ar

O
t

Katerangan :
Skor
Ok
: Ora kendhat
4
Kr
: Kerep
3
Ar
: Arang
2
Ot
: Ora tau
1
VIII.
TINDAK LANJUT
Yen tugaswisrampung jumbuh karo langkah gawe ing ndhuwur, siswa dikarepake
nerusake piwulangan sateruse, menawa during dibaleni maneh kanthi remedial.

WULANGAN
2
NGREMBUG MACAPAT (MICARA)
Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
Kelas/Semester
: XI / 2
Metode
: Demonstrasi, Tanya jawab, Latihan/Drill
Waktu
:2 x 45 menit

1.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
1.

1.
2.
3.
4.
5.
6.

I.

PANUDUH PIWULANG
Supaya paham informasi / berita lan bisa nggarap tugas, mula luwih
dhisik maca babagan Kompetensi Dasar lan Indikator.
Uga maca Materi bab NGREMBUG MACAPAT kanthi dibolan-baleni.
Kanggo ngukuhake pemahaman, dianjurake supaya maca buku referensi
liyane.
Saben langkah digarap jumbuh karo tugas sing diwenehake.
Tugas dikumpulake jumbuh karo jadwal sing disarujuki / disepakati
bebarengan.
Diskusikake lan konsultasikake karo guru menawa nemoni kangelan /
reribet.
II. KOMPETENSI SING AREP DIGAYUH
Standar Kompetensi :
BERBICARA
Mampu mengungkapkan pikiran, pendapat, gagasan, dan perasaan secara lisan
nonsastra maupun sastra dengan menggunakan berbagai ragam dan unggahungguh bahasa Jawa
Kompetensi Dasar
:
Membahas atau mendiskusikan isi tembang macapat
Indikator
:
Menyebutkan paugeran tembang macapat (guru gatra, guru wilangan, guru
lagu,
wataking tembang)
Mendiskusikan isi atau makna tembang macapat yang disajikan guru
Melaporkan hasil diskusi
Menanggapi hasil diskusi yang dibawakan oleh perwakilan kelompok
Membuat tembang macapat (yang ditentukan oleh guru) dengan bahasa
ngoko/krama
Menembangkan tembang macapat yang disajikan guru
III. INFORMASI MATERI
A. Tembang Macapat
Tegese Tembung Macapat
Macapat ditegesi maca papat-papat tegese macane papat-papat, saben pamunggele
tembung kedadeyan saka patang wanda. Ananging iki dudu siji-sijine teges. . salah
sawijining pakar Sastra Jawa, Arps negesi macapat kanthi teges-teges kang maneka
warna kaya kang kapacak ana bukune kang asesirah Tembang in two traditions.
Kajaba saka kuwi, -pat ngrujuk marang panandha diakritis (sandhangan) ana
sajroning aksara Jawakang jumbuh lan mathuk ana sajroning tetembangan macapat.
Miturut Serat Mardawalagu, sing dianggit dening Ranggawarsita, macapat kuwi saka
singkatan frasamaca-pat-lagu sing tegese nembangake lagu kang angka papat
melagukan nada keempat. Kajaba maca-pat-lagu, isih ana maneh maca-salagu, maca-ro-lagu lan maca-tri-lagu. Maca-sa kalebu maca lagu utawa tembang kang
paling tuwa, miturut ujaring kandha diripta dening para Dewa lan diturunkan marang
pandita Walmiki lan digandhakake dening sang pujangga istana Yogiswara saka
Kediri.Maca-sasaiki diarani tembang gedh. Maca-ro kalebu tembang gedh kang
gunggunge pada saben pupuh bisa kurang saka papat, lan gunggunge wanda saben
gatra ora kudu padha. Maca-tri utawa kategori angka telu yakuwi tembang
tengahan kang miturut ujaring kandha diripta dening Resi Wiratmaka, pandita istana
Janggala lan kasampurnakake dening Pangeran Panji Inukartapati lan sadulure.
Pungkasane,macapat utawa tembang cilik diciptakake dening Sunan Bonang lan
diturunake marang para wali.
Sejarah macapat
Sacara umum macapat thukul nalikaning zaman Majapahit lan kawiwitan antuk
pangaribawa sakaWalisanga. Kahanan iki mligi ana ing Jawa tengah, dene ing Jawa
Timur lan Bali macapat wis ditepungi sadurunge Islam teka ing laladan Jawa..
tuladhane ana sawijining naskah saka Bali atau Jawa Timur kang asesirah Kidung
Ranggalaw kang tinulis ing tahun 1334 Masehi.
Struktur macapat
Sawijing karya sastra macapat biasane kaperang dadi pirang-pirang pupuh. Saeben
pupuh kaperang dadi pirang-pirang pada. Saben pupuh migunakake utawa struktur
kang padha. Metrum iki gumantung sakawatak isi teks kang diceritakake.
Gunggunge pada saben pupuh beda-beda, gumantung marang gunggunge naskah
kang digunakake. Sabanjure saben pada kaperang dadi larik utawa gatra. Sabanjure
saben gatra kaperang wanda. Sabengatra nduweni wanda kang tetep lan dipungkasi
dening vocal kang padha.
Tabel macapat

Supaya luwih gampang mbedakake antaraning guru gatra, guru wilangan lan guru
lagu saka tembang-tembang kuwi, saben metrum ditata ana sajroning table ing
ngisor iki.:
Metr
um

G
at
ra

I
I

I
I
I

I
V

V
I

V
I
I

V
II
I

I
X

7
a

Tembang cilik / Sekar alit


Dhan
dhang
gula

1
0

1
0
i

1
0
a

7
u

9
i

7
a

6
u

8
a

1
2
i

Masku
mam
bang

1
2
i

6
a

8
i

8
a

Sinom

8
a

8
i

8
a

8
i

7
i

8
u

7
a

8
i

1
2
a

Kinan
thi

8
u

8
i

8
a

8
i

8
a

8
i

Asma
randa
na

8
a

8
i

8
a

7
a

8
u

8
a

Durm
a

1
2
a

7
i

6
a

7
a

8
i

5
a

7
i

Pangk
ur

8
a

1
1
i

8
u

7
a

1
2
u

8
a

8
i

Mijil

1
0
i

6
o

1
0

1
0
i

6
i

6
u

Pocun
g

1
2
u

6
a

8
i

1
2
a

Tembang tengahan / Sekar madya


Jurud
hemu
ng

8
a

8
u

8
u

8
a

8
u

8
a

Wiran
grong

8
i

8
o

1
0
u

6
i

7
a

8
a

Balab
ak

1
2
a

1
2
a

1
2
u

Gamb
uh

7
u

1
0
u

1
2
i

8
u

8
o

8
u

Megat
ruh

1
2
u

8
i

8
u

8
i

8
o

Tembang gedh / Sekar ageng


Girisa

8
a

8
a

8
a

8
a

8
a

8
a

8
a

8
a

Tembang Macapat ing ngisor iki sinaunana !


ASMARADANA
Asjamara ari mami
Masmirah kulaka warta
Dasihmu tan wurung layon
Aneng kutha Prabalingga
Prang tandhing Wuru Bisma
Kariya mukti wong ayu
Pun kakang pamit palastra
Watake tembang Asmaradana : merak ati, sedhih (karanaasmara)
Tegese tembang ing ndhuwur yaiku nyritakake bab Darmawulan (mantune Patih
Logender) sing arep pamit marang garwane (Anjasmara) kanggo ngluruk perang ana
ing Kutha Prabalingga/Blambangan mungsuh Adipati Menak Jinggo/Wuru Bisma.
Pungkasaning perang Damarwulan mesthekake, menawa dheweke mesthi tumekaning
lampus/mati amarga Adipati Menak Jinggo iku sekti mandraguna. Mulane, Anjasmara
dipamiti (mukti ing Majapahit) dene Damarwulan arep palastra/mati.
Ing ngisor iki ana tembang Maskumambang sing ditulis dening sdl. M Wijotohardhjo
bab Tsunami ing Aceh ! Coba sinaunana !
MASKUMAMBANG
1. Samubarang kumambang kentir ing warih
Raos kawlas arsa
Dene ngaten kang kaeksi
Manungsa, kewan lan brana
2. Sumatera Lor, Aceh lan manca negari
Srilangka,India
Siam,Malaysiatuwin
Kepuloan Maladewa
3. Kenging lindhu kang gedhe ngedap-ngedapi
Sarta banjir bandhang
Tirta samodra ngebyuki
Alun gung nyempyok dharatan
4. Mewu ewu kuwandha ngeres ersi
Tan kober karumat
Margi sinapu Tsunami
Tan ana bangkit suwala
5. Padunungan, pasar, took, kantor,loji
Bosah baseh, wrata
Kang kalis keplayu ngungsi
Salang tunjang pados gesang
6. Pating glolo, pating jlerit lan histeris
Madosi kluwarga
Kang ical tumekeng lalis
Mbuh neng ngendi tan kawuryan
7. Sanadyan ta manut ngelmu Geologi
Mung prastawa lumrah
Anane lindhu tektonik
Perangan bumi kang owah
8. Nanging iku dadi tandha sarta bukti
Kuwasaning Allah
Paring prengetan lan uji
Marang sakabehing titah
9. Lamun kita kathah tumindak nalisir
Cengkah sing pitedah
Lan nerak wewaler Gusti
Kanthi tan rumangsa dosa

Tembang Maskumambang iki watake meh padha kalawan tembang Asmaradana.


Watake Maskumambang kuwi : sedhih, nelangsa. Maskumambang ing ndhuwur
kedadeyan saha sangang (9) pupuh utawa pada. Saha pupuh siji nganti tumekaning
pupuh 9 nyritakake bab panandhang kasangsaran tragedy/musibah Tsunami.
Ing ngisor iki arep kababar tuladha-tuladhane tembang sing bisa kanggo maneka
warna kabutuhaning masyarakat.
1.
Tembang kanggo cangkriman
Pocung
Kang sinebut dudu bapa dudu biyung
Tansah nggulawentah
Ngesoh elmu kebak asih
Nadyan abot ndra selak lan suwale
Bapak pucung dawa iren mlayu-mlayu
Sabamrana-mrana
Saben jalma den untali
Sak mangkono si pucung ku migunani
1.
Tembang kanggo pendidikan, budi pekerti, moral
Pocung
Murid iku kudu manut marang guru
Rukun marang kanca
Aja drengki aja srei
Aja climut aja jail aja nakal
Putra iku kudu bekti marang ibu
Uga marang bapa
Dituturi dititeni
Sinaune disregepi aja mblayang
1.
Tembang pitedah / tuntunan
Mijil
Dedalane guna lawan sekti
Kudu andhap asor
Wani ngalah luhur wekasane
Tumungkula yen dipun dukani
Bapang den simpangi
Ana catur mungkur
Lamun sira pengin urip aji
Aja pamer wong
Aja tansah ngunggulan dirine
Marang liya kang gelem ngurmati
Kabeh den rukuni
Ati kudu tulus
B. Parafrase Tembang Macapat
Parafrase tegese ngowahi tembang/geguritan sing maune awujud pupuh/pada /bait
dadi gancaran/prosa. Ana basaIndonesiagampange sinebut memprosakan puisi. Perlu
dimangerteni, tembang uga kalebu salah sijining jinis geguritan, geguritan kang kuno.
Mawi paugeran guru gatra, guru lagu, guru wilangan, lan nduweni watak dhewe
dhewe. Ngarang tembang ora kena ngawur, kudu nganggo paugeran-paugeran mau.
Ing ngisor iki ana tuladha tembang sing arep didadekake gancaran (paraphrase).
1)
Dhandanggula
Dhandanggula
Kawruhana wong priya sejati
Lamun arsa hanguapaya garwa
Den patitis pamilihe
Pisan kengguh wong ayu
Kaping pindho milih wong sugih
Kaping telu kawibawan
Kaping papatipun
Kena sambang sarawungan
Bisa uga ginelut ing tembang manis
Marma denya waspada
Tembang ing ndhuwur gancarane ana ing ngisor iki.
Kawruhana/mangertanana wong priya kang sejati. Menawa nggolek garwa kudu sing
patitis, kudu ngati-ati, kanthi permati, ora grusa-grusu. Yen kengguh wong ayu, ayu
kang bener iku hayu tegese nylametake lelakon. Dadi yen wong lanang milih wong
ayu (hayu) kudu ngerti yen calon garwane iku bakal nylametake lelakon, dudu wong
ayu sing nyengsarakake lelakon.

Kapindho, yen milih garwa maraga garwane wong sugih ya kudu ngati-ati. Sebab
wong lanang yen milih bojo sugih, ing tembe mburine bakal ora kajen. Ora mung
dheweke ananging bisa uga wong tuwane, sedulure, lan sapanunggalane, sebab
dianggep wong mlarat. Mula wong lanang iku kudu rumagang gawe duwe panggaotan
aja mung nunut wong wadon. Tegese wong lanang iku kudu tanggung jawab.
Kaping telu, yen milih calon bojo amarga nunut kawibawan. Tuladhane calon bojone
putrane wong kondhang, pejabat sing kudu ngati-ati, kudu dipikir kanthi permati,
supaya ora keduwung ing mburi. Sabab, kawibawan iku ora langgeng, watake sok
seneng ngremehake wong lan ngina wong, sebab dianggep ora sadrajat, ora babag
derajate.
Kaping papate, milih calon garwa saka sambaing srawungan. Bibite wong bareng
kuliah, duwe hobi padha, kanca latihan Koor, lsp. Woang Jawa paring sesulang lan
pemut sing ngati-ati, amarga wong sambaing srawungan iku, witing tresna jalaran
saka kulina banjur kurang prayitna, ing tembe mburine keduwung amarga panelitine
kurang permati.
Pinglima, ginilut ing tembung manis. Lha iki mbebayani banget. Sebab tembung manis
mau jebul ora tekan bathin, among samudana, ethok-ethok. Wong kang tansah
nganggo tembung manis adakane duwe pamrih, luwih-luwih pamrih bandha. Cekake
tembung manis ora kena ditamba-tamba.
Iku werdine tembang macapat ing ndhuwur.
2)
Asmaradana
Asmaradana
Gegarane wong akrami
Dudu bandha dudu rupa
Among ati pawitane
Luput pisan kena pisan
Yen gamang luwih gampang
Yen angel, angel kalangkung
Tan kena tinumbas arta.
Cetha, menawa pawitane wong arep rabi kuwi dudu bandha dudu rupa. Tegese dudu
golek wong ayu, dudu wong sugih, dudu kawibawan, lan sapanunggale, nanging
among ati pawitane. Atine sapa ? Atine wong loro sing lanang lang sing wadon.
Sebab jodho iku angel-angel gampang. Yen kena ya kena pisan, yen luput ya luput
pisan. Ora bisa bola-bali. Yen angel ya angel banget. Ora kena dituku nganggo dhuwit.
C. Wataking Tembang

Tembang Pocung
: saenake, sembranan, guyonan. Gunane kanggo
guyonan (berkelakar), cangkriman, pitutur.

Tembang Mijil
: gandrung-gandrung, prihatin, Gunane: pangudhar rasa
prihatin.

Tembang Maskumambang : susah nelangsa, prihatin, merana. Gunane kanggo


mratelakake rasa susah karana.

Tembang Kinanthi
: gandrungasmara. Gunane: kanggo mratelakake rasa
susah karanaasmara.

Tembang Durma
: nesu, dendam, muring. Gunane kanggo pengeten
anlikaning perang, tantang-tantangan.

Tembang Asmaradana: sengsem, nesu, dendam. Gunane mratelakake rasa


susah karanaasmara.

Tembang Pangkur
: gandrung, tegang. Gunane kanggo menehi
pepenget/peringatan

Tembang Sinom
: lugu, susah, prasaja. Gunane kanggo menehi pitutur,
kanggo mbabar rasa susah.

Tembang Dhandhanggula: luwes, manis, sarwa cocok. Gunane kanggo pitutur,


mbabar rasa susah, kanggo pambuka gendhing.

Tembang megatruh
: susah, rasa cuwa/gela kang mbangeti. Gunane
kanggo mbabarake rasa susah.

Tembang Gambuh
: nerangake, nbeber kawruh. Gunane kanggo mulang
muruk.
IV.
PENDALAMAN MATERI
1.
Ing ngisor iki ana sapupuh tembang pocung. Gawea gancarane lan tegese sisan
tembung-tembung sing angel.
Pocung
Apa iku yen diemut mawut-mawut
Sing kalebon nyaprut

Yen dirasa legi gurih


Dikremi tuwa anom uga simbah
1.
Gawea tembang Maskumambang kanthi paugeran ing ngisor iki !
Guru
Gatra

Guru
Wilanga
n

Guru
Lagu

12

1.

Ukarane

Apa watake tembang-tembang ing ngisor iki !


No

Tembang

Pocung

Durma

Mijil

Asmaradana

Maskumambang

Kinanthi

Pangkur

Dhandanggula

Watake

V.
TUGAS
A. Ing Njaba Kelas
1. Gawea gancaran tembang Mijil ing ngisor iki ! (Parafrase)
Mijil
Dedalane guna lawan sekti
Kudu andhap asor
Wani ngalah luhur wekasane
Tumangkula yen dipun dukani
Bapang den Simpangi
Ana catur mungkur
2. Gawea tembang Mijil kanthi paugeran ing ngisor iki !
Guru
Gatra

Guru
Wilanga
n

Guru
Lagu

10

10

10

Ukarane

B.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
1.
1.
2.
3.
4.
1.

1.

1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.

1.
2.
3.
4.
5.

Ing Njero Kelas


Ndiskusikake babagan ing ndhuwur
Wakil kelompok kanthi pasangan maju ing ngarep kelas.
Kelompok liyane mbiji kelompok sing maju.
Sakwise kabeh kelompok maju, kelompok-kelompok mau nduduhake hasile
diskusi lan alasane presentasi hasil diskusi kelompok.
Nyimpulake hasil diskusi kelompok.
Ngempalake hasil diskusi.
Nggarap tugas pribadi uji pemahaman
Nggarap tugas pengembangan sikap.
Konsultasi kalawan guru menawa kangelan.
LANGKAH KERJA.
Maca pawarta lan informasi materi kanthi patitis.
Nggarap tugas kelompok sing cumepak.
Nggarap tugas individu sing cumepak
Ndiskusikake tugas kelompok diterusake diskusi kelas.
VII.
PENILAIAN
Uji Pemahaman
Aspek
: Kognitif
Indikator
:1.1. Mengungkapkan makna yang terkandung dalam tembang macapat
1.2. Menanggapi makna yang terkandung dalam tembang macapat.
1.3. Menyebutkan watak tembang macapat.
2.1. memparafrasekan geguritan/macapat dalam berbagai ragam bahasa Jawa.
Kelas/Semester : XI / 2
Wenehana tandha ping ana aksara A, B, C, D, utawa E ana wangsulan kang
paling bener !
1. Ing ngisor iki sing dudu kalebu tembang macapat yaiku
Gambuh
Asmaradana
Maskumambang
Kinanthi
Dhandanggula
2. Watake tembang Asmaradana yaiku .
Sereng, galak
Merak ati, sedhih
Sedhih, ngayawara
Sembranan, parikeno
Sesuluh, piwulang
3. Dene tembang sing nduweni watak sereng galak yaiku .
Kinanthi
Durma
Dhandanggula
Pangkur
Mijil
4. Guru gatra tembang Dhandanggula cacahe
A. 6
B. 7
C. 8
D. 9
E. 10
5. Guru gatra tembang Asmaradana yaiku ..
A. 5
B. 6
C. 7
D. 8
E. 9
6. Ing ngisor iki guru lagune tembang Asmaradana yaiku .
A. a
B. i
C. u
D. e
E. o
7. Sing sinebut Wuru Bisma ana tembang Asmaradana yaiku .
Damarwulan
Patih Logender
Menakjinggo
Layang Seto
Layang Kumitir
8. Kutha Prabalingga sing dimaksud ana tembang Asmaradana yaiku .

1.
2.
3.
4.
5.

1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.

1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.

Purbalingga
Jawa Timur
Prabalingga
Blambangan
Majapahit
9. Simaken tembang Pocung ing ngisor iki !
Pocung
Siswa iku kudu manut marang guru
Rukun marang kanca
Aja drengki aja srei
Aja climut aja jail aja nakal
Surasaning tembang pocung ing ndhuwur ngemot bab ..kajaba..
Pendidikan
Budi pekerti
Unggah-ungguh
Moral
Cangkriman
10. Tegese climut ana tembang pocung ing ndhuwur yaiku .
Seneng colong-jupuk
Seneng golek ilmu
Seneng kekancan
Seneng memitran
Seneng dolanan
11. Paugerane nggawe tembang ana ing ngisor iki, kajaba ..
Guru gatra
Guru lagu
Guru wilangan
Guru tembang
Watake tembang
12. Tembang sing digawe gancran jenenge
Geguritan
Parikan
Wangsulan
Paraphrase
Syingir
13. Tembang Dhandanggula ing ngisor iki waspadakna !
Dhandanggula
Kawruhana wong priya sejati
Lamun arsa hangupaya garwa
Den patitis pamilihe
Pisan kengguh wong ayu
Kaping pindho milih wong sugih
Kaping telu kawibawan
Kaping papatipun
Kena sambaing srawungan
Bisa uga ginelut ing tembung manis
Marma denya waspada
Tegesing ukara den patitis pamilihe ana ing ngisor iki kajaba ..
Sing ngati-ati
Sing premati
Ora grusa-grusu
Sing ayu
Sing teliti
14. Milih wong sugih kudu ngati-ati, awit
Nyengsarakake lelakon
Nylametake lelakon
Bakal ora kajen
Diremehake liyan

5.
1.

1.
1.

1.

1.

1.

1.

1.

Kurang prayitna
15. Tegese hangupaya padha karo ing ngisor iki ..
Ngupadi;
B. Nyaosi
C. Menehi;
D. Ngaturi
E. Nggawa
Wangsulan pitakon-pitakon ing ngisor iki !
Sebutna tembang-tembang sing kalebu macapat !
Wangsulan :
..
coba wenehana teges/critakna tembang Asmaradana ing ngisor iki !
Asmaradana
Anjasmara ari mami
Mas mirah kulaka warta
Dasihmu tan wurung layon
Aneng kutha Prabalingga
Prang tandhing Wuru Bisma
Kariya mukti wong ayu
Pun kakang pamit palastra
Wangsulan :
.
Tulisen paugerane tembang Asmaradana ing ndhuwur !
Wangsulan :

Wenehana tuladha tembang sing ngemu cangkriman!


Wangsulan :

Apa sing diaranei paraphrase ?


Wangsulan :

..
Pengembangan Sikap
Aspek
: Afektif
Indikator
: 1.1. Mengungkapkan makna yang terkandung dalam tembang
macapat.
1.2. Menanggapi makna yang terkandung dalam tembang macapat.
1.3. Menyebutkan watak tembang macapat.
2.1.Memparafrasekan geguritan/macapat dalam berbagai ragam bahasa Jawa.
Kelas/Semester : XI / 2
Kriteria
N
o

Indikator

Siswa melu piwulangan


Tembang Macapat

Siswa aktif sajroning


pelajaran

Siswa aktif nggarap tugas


individu

Siswa aktif nggarap tugas


kelompok

Siswa aktif diskusi


kelompok

Siswa aktif diskusi kelas

O
k

Kr

Ar

O
t

Siswa aktif nyusun hasil


diskusi

Siswa aktif nyimpulake


diskusi kelas

Katerangan :
Skor
Ok
: Ora kendhat
4
Kr
: Kerep
3
Ar
: Arang
2
Ot
: Ora tau
1
VIII.
TINDAK LANJUT
Yen tugaswisrampung jumbuh karo langkah gawe ing ndhuwur, siswa dikarepake
nerusake piwulangan sateruse, menawa during dibaleni maneh kanthi remedial.
WULAN
GANN 3

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
1.

1.

NULIS WACAN PERSUASI


Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
Kelas/Semester
: XI / 2
Metode
: Demonstrasi, Tanya jawab, Latihan/Drill
Waktu
:2 x 45 menit
I.
PANUDUH PIWULANG
Supaya paham informasi / berita lan bisa nggarap tugas, mula luwih dhisik
maca babagan Kompetensi Dasar lan Indikator.
Uga maca Materi bab NULIS WACAN PERSUASI kanthi dibolan-baleni.
Kanggo ngukuhake pemahaman, dianjurake supaya maca buku referensi liyane.
Saben langkah digarap jumbuh karo tugas sing diwenehake.
Tugas dikumpulake jumbuh karo jadwal sing disarujuki / disepakati bebarengan.
Diskusikake lan konsultasikake karo guru menawa nemoni kangelan / reribet.
II.
KOMPETENSI SING AREP DIGAYUH
Standar Kompetensi :MENULIS
Mampu mengungkapkan pikiran, pendapat, gagasan, dan perasaan dalam berbagai
jenis karangan nonsastra maupun sastra mengguna-kan berbagai ragam bahasa
Jawa sesuai dengan unggah-ungguh dan menulis dengan huruf Jawa.
Kompetensi Dasar
: Menulis wacana persuasi dalam bentuk naskah pidato
Indikator
:
1
Menentukan topic wacana persuasii
2
Membuat naskah pidato yang berupa persuasi dari kerangka karangan yang
disediakan
3
Membuat kerangka karangan pidato yang berupa persusasi dengan topik yang
telah dipilihnya
4
Menulis pidato utuh berupa wacana persuasi berdasarkan kerangka karangan
yang telah disusunnya
5
Menyunting pidato berupa wacana persuasi yang ditulis teman
III.
INFORMASI MATERI
WACANA PERSUASI ( PANGAJAK).
Paragrap persuasi iku sambungane saka kembangane paragrap argumentasi.
Persuasi sepisanan ngandharake gagasan nganggo alesan, bukti, utawa tuladha
kanggo nyakinanke pamaos. Banjur dibarengi nganggo ajakan, bujukan ,rayuan,
imbauan utawa saran marang pamaos. Bedane paragrap argumentasi lan paragrap
persuasi. paragrap argumentasi kang dadi bakune yaiku salah benere gagasan /
pendapat. nek paragrap persuasi ngarep arep supaya pamaos melu karo kekarepane
panulis.
Tuladha :
Praktik pidato iku gedhe banget mupangate. Saben praktik pidato iku mesthi duweni
pengalaman kang paling nyensemake ati. Saya kulina anggone praktik pidato, mbuh
iku gladhen utawa praktik pidato temenan bakal saya akeh pengalaman batin kang
diduweni. Saka pengalaman batin mau pamicara nemokake cara cara pidato sing

efektif lan nyenengake. Saya akeh pamikat kang ditemokake lan saya kerep
dipraktike, bakal saya akeh pengalaman pamaos.Wis ora mokal maneh yen praktik
pidato iku kaya obat kuwat kanggo mangun rasa percaya dhiri. yen rasa percaya dhiri
mauwis gedhe, pamicara bisa ngayahi tugas kanthi tenang tanpa ana godha ( kaya
rasa isin ), wedi lan grogi. percaya dhiri mau kang dadi modal pisanan kanggo
nggayuh keberhasilan pidato. Mula supaya mahir lan prigel pidato, panjenengan kudu
nglakoni praktik pidato.
IV. PENDALAMAN MATERI
Ing ngisor iki ngenani tuladha sesorah kang nganggo wacan persuasi. Wacanen kanthi
permati, banjur titenana ciri-ciri kang mligi wacan peruasi!
Mengeti dinten pendidikan nasional
Assalamualaikum Wr. Wb.
Nuwun!
Bapak Ibu Dwija Basa Jawa ingkang satuhu kinabekten; sarta sedaya kanca panyarta
lomba sesorah ingkang dados kekudanganing para pinisepuh.
Sumangga kula dherekaken ngunjukaken raos syukur Alhamdulillah hirobilalamin
wonten ngarsanipun Pangeran ingkang Mahawikan inggih Allah Taalla, ingkang
sampun kepareng ngrentahaken pinten-pinten kanikmatan, kabingahan, sarta
kawilujengan dhumateng kula sedaya, satemah saged ndherek lomba sesorah ing
enjing menika.
Salawat saha salam mugi tansah katetepna dhateng Kanjeng Nabi Agung Muhammad
SAW, tumedhakipun dhateng garwa putra, para sekabat, sarta sedaya pandherekipun,
mugi kalebetna kula lan panjenengan sedaya. Amin.
Ing salajengipun keparenga kula kanthi andhap asoring manah badhe ngaturaken
sekedhik kanthi irah-irahan Gerakan Disiplin Nasional Tumrap para Mudha lan Para
Siswa.
Sanggyaning para siswa ingkang kula tresnani, tetembungan Gerakan Disiplin
Nasional utawi GDN sampun sawetawis dangu kula mangertosi. Wondene menggah
ingkang dados werdinipun inggih menika satunggaling tindak lampah ingkang kanthi
raos lila lan legawa nindakaken sedaya pranatan saha aturan ingkang lumampah ing
papan ngriku, sarta nebihi sedaya pepacuh utawi awisan kados ingkang sampun
kapacak ing Tata Tertib Sekolah ingkang lumampah salebeting negari Indonesia. Jer
kula sedaya kedah tansah enget, bilih wonten sawenehing paribasan mawa Basa
Indonesia ingkang ungelipun Di mana bumi dipijak, di situ langit dijunjung. Ingkang
tegesipun, wonten ing sadhengah papan ingkang kula anggeni menika, kula sedaya
kedah angugemi, ngurmati, sarta nindakaken adapt-istiadat utawi tata cara ingkang
sampun lumampah ing papan ngriku. Sampun ngantos nyingkiri utawi nebihi, kepara
anjejegaken angger-angger ssaengga dados kuwajiban ingkang kedah dipunlampahi,
syukur bage dados pakulinan ingkang mbalung sungsum tumraping para siswa. Angon
mangsa makaten wonten Basa Jawi. Tegesipun dados siswa menika kedahipun
mangertosi mpan lan papa, mangertosi kahanan utawi situasi ingkang dipun adhepi.
Wonten ing irah-irahan sinebut tumrap para mudha saha para siswa, artosipun
gerakan Disiplin Nasional mekaten kedah katindakaken dening para mudha sarta para
siswa. Kanthi makaten lampahing gladhen kedah kawiwitan nalika taksih lare
(prasiswa/dereng sekolah), kalajengaken sasampunipun mlebet sekolah utawi sampun
dados nem-neman. Samangke dumugi dewasa sarta sepuh sampun dados
budayanipun saben tiyang sami nggadhahi budaya dhisiplin ngantos mratah sanegari.
Kula sedaya kedah mangertosi bilih, ingkang kawastanan panggulawenthah
(pendidikan) mekaten lumampah ing samadyaning kulawarga, ekolah, tuwin ing
madyaning masyarakat. Kanthi mekaten kula sedaya kedah tansah mulat dhateng
sedaya satunggal-satunggaling papan panggulawenthah kasebut, ingkang saestu
benten kawontenanipun sarta pangaribawanipun dhateng kadewasaning lare.
Menawi ing keluwarg sarta ing sekolah, temtu kemawon ingkang dados patuladhan
sarrta paringipun seserepan ingkang sae-sae, ananging beda sarta tebih inggih
menika pengaruh sarta patuladhan ingkang pinanggih ing masyarakat, menika
menawi boten tansah ngatos-atos kathah perkawis-perkawis ingkang kedah
dipunsaring kanthin saestu.
Kanthi wontenipun panggladhi Gerakkan disiplin Nasional wiwit alit sarta nalikanipun
lare dados siswa, menawi lare menika saestu sampun nggadhahi cepengan ingkang
dados piandeling gesang utawiway of life, saestu nalikanipun pikantuk pambujukpambujuk sarta pangaribawa ingkang boten laras kaliyan adapt-istiadat sarta
kabudayanipun, mesthi kemawon sampun gadhah panyaring utawi filter. Saged milih
pundit ingkang saged dipuntulad sarta katindakaken tuwin pundi ingkang kedah
dipuntebihi kepara dipuntilaraken.
Ing wekdal menika, kula sedaya sami ngawuningani, bilih Gerakan Disiplin Nasional
saestu mrihatosaken sanget, kacihna kanthi wontenipun kedadosan-kedadosan

ingkang saestu nyimpang saking paugeran sarta tata karma Nasional, kepara para
pangarsa ingkang wonten nginggil inggih boten saged kangge tepa palupi, nalikanipun
kula miwah panjenengan nyumerepi kawontenan ing TV ngantos sami jejotosan
amargi beda pamanggih. Menika saestu tebih saking landhesan Pancasila ingkang
antawisipun nyebataken demokrasi. Lan cetha boten jumbuh kalih piwulangan Jawa
ingkang kebak tepa selira.
Ingkang menika , kula sedaya mliginipun para siswa sumangga nggrengsengaken GDN
kanthi saking sekedhik ngulinakaken tigang kabudayan, inggih menika : budaya
tertib (tertib ing sekolah, tertib ing margi, tertib ing masyarakat); budaya
resikan (resikan badan, boten mbucal uwuh ing sadhengah papan) lan budaya
makarya (ngginakaken wekdal kangge sinau)
Mekaten ingkang saged kula aturaken, mugi saged dados panglimbang sarta
paninting, tumuju dhateng kadewasan lair lan batos. Amin.
Wonten kasar sarta lepating atur, kula namung tansah nyuwun lumunturing samodra
pangaksama. Wabilahitaufik wal hidayah, Wassalamualaikum Wr. Wb.
Nuwun.
A. Wangsulana pitakon ing ngisor iki!
1. Apa isining pidato ing ndhuwur?
2.. Apa kang diarani Gerakan Disiplin Nasional kuwi?
3. Kenangapa disiplin nasional mrihatinake banget?
4. Ana wacan ing ndhuwur, ukara ngendi kang nuduhake menawa sesorah ing
ndhuwur kuwi kalebu persuasi?
5. Gawea pitakonan lan wangsulane sisan, kang gegayutan karo paragraph ing
ndhuwur kang cacahe 5!
B. Gawenen paragraph persuasi kang saparagraf nduweni ukara paling
sithik enem ukara!

WULAN
GANN 4

1.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
1.

1.
2.
3.
4.
1.
1.

PARIKAN, WANGSALAN,
LAN CANDRA SENGKALAN
Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
Kelas/Semester
: XI / 2
Metode
: Demonstrasi, Tanya jawab, Latihan/Drill
Waktu
:2 x 45 menit
I.
PANUDUH PIWULANG
Supaya paham informasi / berita lan bisa nggarap tugas, mula luwih
dhisik maca babagan Kompetensi Dasar lan Indikator.
Uga maca Materi bab NULIS PARIKAN, WANGSALAN, LAN CANDRA
SENGKALAN kanthi dibolan-baleni.
Kanggo ngukuhake pemahaman, dianjurake supaya maca buku referensi
liyane.
Saben langkah digarap jumbuh karo tugas sing diwenehake.
Tugas dikumpulake jumbuh karo jadwal sing disarujuki / disepakati
bebarengan.
Diskusikake lan konsultasikake karo guru menawa nemoni kangelan /
reribet.
II.
KOMPETENSI SING AREP DIGAYUH
Standar Kompetensi : MENULIS
Mampu mengungkapkan pikiran, pendapat, gagasan, dan perasaan dalam berbagai
jenis karangan nonsastra maupun sastra mengguna-kan berbagai ragam bahasa
Jawa sesuai dengan unggah-ungguh dan menulis dengan huruf Jawa.
Kompetensi Dasar
: Menulis parikan dan atau wangsalan
Indikator
Menentukan kalimat yang termasuk parikan/wangsalan dari tembang/wacana
yang ditentukan
Membuat parikan/wangsalan sesuai dengan ilustrasi yang diberikan guru
Menerapkan/menggunakan parikan/wangsalan ke dalam kalimat
Menyunting parikan/wangsalan yang ditulis teman
:
III.
INFORMASI MATERI
A.
Parikan
Kang diarani parikan Yaiku unen-unen mawa paugeran telung warna yaiku :
kadedan saka rong ukara kang dhapukake nganggo purwakanthi guru swara
saben saukara kadedan saka rong gatra
ukara kapisan mung minangka purwaka; dn isi utawa wos dumunung ing
ukara kapindho.
Tuladha: Tawon madu, ngisep sekar. (Ukuran kapisan, 2 gatra). Calon Guru, kudu sabar
(ukuran Kapindho, 2 gatra). Gunane purwaka (ukuran kapisan) mung dianggo narik
kawigatene wong kang nedya sikandhani utawa dipituturi, Perlune, supaya ing
sadurunge ukara kang isi utawa wose dikandhakake, wong sing nedya dikandhani
wis ketarik atine, satemah banjur nggatekake, bisa ngerti temenan marang maksude
ukuran kang isi ngese (ukara kapindho).
Kanthi ukara liya sing diarani parikan kalebu salah sawijining puisi lawas. Parikan iki
padha karo puisi tradhisional Melayu kangaran pantun. Puisi iki ngemu surasa
purwakanthi swara/rima/sajak. Cacahe parikan iki ana sing 2 larik ana uga sing patang
larik. Yen ana pantun, rong larik mau diarani karmina/pantun kilat. Ciri-cirining parikan
:
1)
Nduweni purwakanthi ab-ab.

2)
Yen kedadeyan saka rong baris, baris kapisan sampiran lan baris kapindho isi.
Nanging yen dumadi saka patang baris, baris 1-2 sampiran, baris 3-4 kasebut isi.
3)
Pendhote parikan ana sing 4-4 lan 4-8 (kanggo sing rong larik), 8-8 (kanggo sing
patang larik). Pedhotan tegese gunggunge wanda saben sak gatra.
4)
Guna paedahe parikan kanggo pitutur, nyemoni, utawa gojegan ana ing
pacelathon.
Manut ( cacahing) wandane, parikan iku kena diperangi dadi telu, yaiku:
a. Parikankandadadean saka (4 wanda + 4 Wanda) X 2
Tuladha
1. Iwak bandheng, durung wayu (4 wanda + 4 Wanda)
Priya Ngganteng, sugih ngelmu (4 wanda + 4 Wanda
1.
Manuk emprit, nucuk pari (4 4 ======= Sampiran)
Nasihat
Dadi murik, sing taberi
(4 4 ======= Isi)
1.
Jemek-jemek, gula jawa (4 4 ======== Sampiran)
Nasihat
Aja ngenyek, padha kanca (4 4 ====== Isi)
1.
Manuk tuhu, mencok pager (4 4 ====== Sampiran)
Nasihat
Yen sinau, dadi pinter
(4 4 ======= Isi)
b. Parikankandadean saka (4 wanda + 8 Wanda) X 2
Tuladha
1. Kembang adas, sumebar tengahing alas (4 wanda + 8 Wanda).
Tuwas tiwas, nglabuhi wong ora waras. (4 wanda + 8 wanda)
2. Kembang mlathi, warna peni ngganda wangi (4 8)
Nasihat
Watak putri, kudu titi ngati-ati (4 8 )
3. Gudheg manggar, bumbune mrica ketumbar (4 8)
Nasihat
Lamun sabar, bisa lejar serta bingar (4 8)
4. Kembang kencur, tinandur tepining sumur (4 8)
Nasihat
Sapa jujur, bakal luhur klawan makmur (4 8)
c. Parikan kang kadadean saka (8 wanda + 8 Wanda) X 2
Tuladha
1. Enting-enting gula jawa, sabungkus isine sanga
Ingatane para siswa, wajib seneng nggubah basa.
2. Esuk nakir sore nakir (8)
Sing ditakir godhong ploso (8)
Nyemoni
Esuk mikir sore mikir (8)
Sing dipikir ora krasa (8)
3. Jangan kacang jangan kara (8)
Kaduk uyah kurang gula (8)
Pitutur
Piwelingku mring pra mudha (8)
Aja wedi ing rekasa (8)
4. Yen kembang kembang cempaka (8)
Dudu kembang arum dalu (8)
Pitutur
Mumpung sira isih mudha (8)
Den asregep ngudi ngelmu (8)
Parikan sing kadadean saka (8 wanda + 8 wanda) X 2, saweneh ana sing ngarani
parikan patang pada. Iku keliru, sebab tembung pada iku tumprap reriptan
kanggone mung ana ing tembang. Dene yen tembung pada iku sing dikarepake
kudu mung ora ukara, siji-sijining ukura kadadean saka 2 gatra: dadi kabeh ana 4
gatra Wondene carane nulis 4 gatra iku, kena bae didadekake 4 larik. Tuladha kasebut
kena katulis mangkane
Enting-enting gula jawa
Sabungkus isine sanga
Ingatase para siswa
Wajib seneng nggubah basa
Parikan sing dianggo nggrongi lelagoning gendhing
Ing parikan iki dhapukaning ukara mesthi bae ora bisa tansah nglungguhi paungeran,
sebab cacahing wandane kawengku ing laguning gendhing.

Tuladha
Lelagon Parikan (Slendro Patet 9)
Cengkir Wungu, wungune ketiban daru (Dhu Ibu)
Calon guru, kudu sabar momot mengku (Pm)
Katrangan Perangan sing dikurung, yaiku (Dhu Ibu), iku wuwuhan, kanggo senggakan.

Suwe Ora Jamu. Pelog Pathet 6


Suwe ora jamu, jamu godhong kencur
Suwe ra ketemu, temu pisan maju mundur.
Carane ngarang parikan
Sing dikarang luwih dhisik ukara kapindho, yaiku sing isi ngese utawa Wose.
Ukarane kadedean saka 4 wanda + 4 Wanda, utawa 4 wanda + 8 wanda + 8
wanda.Sawise rampung pangarange ukara kapidho, banjur ngarang ukara kapisan,
yaiku ukara kang mung dianggo purwaka. Kehing wandane pada karo ukara kapindho,
lan dhapukane kudu mujudake purwakanthi guru swara karo ukara sing kapindho.
Klebu rerengganing basa
Parikan klebu rerengganing basa, sebab basa sing mawa parikan iku agawe senenge
wong sing maca utawa sing ngrungokake. Guneman mawa parikan basa njalari rame
nengsemake.Gendhing digerongi nganggo sakepan kang mawa parikan, bisa
marakake saya gayeng.
1.
A.
Wangsalan

Wangsalan kuwi tetembungan ing ukara sing disamun kayadn


cangkriman utawa batangan kasebut ing ukara candhak mung dicangking
wandan ba utawa unen-unen kang awujud cangriman kang batange ana ing
njero unen-unen kuwi. Wangsalan dianggo ana pacelathon saben dinane.
Wangsalan bisa diprang telu yakuwi: wangsalan sajroning pacelathon,
wangsalan di pni lan wangsalan awujud tembang.
Wangsalan jroning pacelathon
Njanur gunung, kadingarn dolan mrn? (janur gunung = arn)

Ngrokok cendhak, bocah cilik ora kena neges-neges (rokok cendhak = tegesan)

Jenang gula, aja lali (jenang gula = glali)

Nggodhong garing, suk-suk kokwisnglaras (godhong garing = klaras)

Balung klapa, thok-thok ora ngerti (balung klapa = bathok)

Balung geni, mbokmenawa aku ora bisa teka (balung geni = mawa)

Balung janur, sida lunga apa ora? (balung janur = sada)

Balung pakl, aja seneng alok-alok (balung pakl = pelok)

Jangan gori, nganti judheg anggonku mikir (jangan gori = gudheg)

Bocah cilik ora pareng ngrokok cendhak, saru kuwi kok neges-negesi barang
(ngrokok cendhak = tegesan; neges-negese)

Esuk-esuk kokwisnggodhong garing, kepenak tenan anggone nglaras.


(godhong garing = klaras; nglaras)
Wangsalan di pni

Carang wreksa, wreksa wilis tanpa patra. Ora gampang wong urip ing alam
donya. (carang wreksa = pang, wreksa wilis tanpa patra = wit kayu urip)

Kolik priya, wanara Anjani putra. Tuhu man, wong anom wedi kanglan (kolik
priya = tuhu, Anjani putra = Anoman)
Wangsalan awujud tembang

Kinanthi linging pitutur, kenthang rambat menyan putih, awasna dipun pratla.
Nolha wiranging wuri, cecangkok wohing kalapa, kang dadi pathoking urip.
kenthang rambat = tla
menyan putih = wlirang
cecongkak wohing kalapa = bathok
IV.
PENDALAMAN MATERI
Gawea kelompok sing gunggunge 5 siswa. Saben kelompok nggarap tugas-tugas ing
ngisor iki !
1.
Gawea parikan kanthi paugeran ing ndhuwur (purwakanthi, sampiran, la nisi,
pedhotan) !
a)
pedhotan 4 4, 4 4

b)
pedhotan 4 4, 4 4

c)
pedhotan 4 8, 4 8

d)
pedhotan 8 8, 8 8

..
1.
Wangsalan iki terangna tegese !
Tuladha : mbalung geni, mbok menawa aku entuk rejeki dina iki !
Mbalung geni = mawa dadine, mbok menawa
a)
Balung jagung ta, le, aja janggelan !
Wangsulan .
b)
Aja mutra bebek, wira-wiri ana apa ?
Wangsulan .
c)
Dadi bocah apa seneng nglemadi bengkah, ta, kok nyela-nyela !
Wangsulan .
d)
Wah.pasar cilik tenan ki, sida wurung anggonku lungan
Wangsulan .
e)
Awas kowe kancing jaja tenan, titenana
Wangsulan .
f)
Mesin tulis, Mas witikna aku kudu kepriye ?
Wangsulan .
g)
Senengane kok nyega mambu, pamer sepatune sing anyar !
Wangsulan .
h)
Mrica kecut, Mbak, sauni-unine taktampakok
Wangsulan .
i)
Damar mancung, Mas, cinupet samene dhisik anggone rembugan
Wangsulan .
j)
Bantal dawa ya, Ngger, elinge mrang Kang Maha Kuwasa
Wangsulan .
C. Candrasengkala
Candrasangkala utawa Sengkalan kuwi cara nulis taun sing disandhi
nganggo ukara. Panulisan titi mangsa iki asring kagunakak ing Sastra Jawa
Kuna lan Tengahan. Cara macan kanthi diwalik. Tuladha: Sirna ilang krtaning
bumi, yen diterjemahak dadi angka 0, 0, 4, 1. Diwalik banjur dadi 1400.
Tembung sengkalan, asal saka tembung saka lan kala. Saka utawa aka
iku jeneng bangsa Indhu, kala utawa kala ategeswektu. Sakakala yaiku kalan
ana ratu golongan aka kang jumeneng nata ing tanah Indhu sisih kidul, lan
wektu iku wiwitan tahun saka, yaiku taun 1 utawa taun 78 Mashi. Mungguh
kang dikarepak sengkalan, yaiku unn-unn sing nduwni teges angkaning
taun. Ing jaman biyn sing kanggo ptungan ing Tanah Jawa iku taun Saka.
Nanging saiki ana sing migunakak taun rembulan utawa taun candra, yaiku
ptungan sing sasin manut lakuning rembulan, diarani: Candrasengkala.
Sengkala kang adhedhasar taun srengng, banjur diarani: Suryasengkala

Werna-werna sengkalan
Miturut wujud
Miturut wujud, sengkalan kuwi ana rong werna yakuwi:
Suryasengkala; yakuwi sengkalan kanggo nengeri taun surya.
Candrasengkala; yakuwi sengkalan kanggo nengeri taun candra.
Miturut jinis
Miturut jinis sengkalan diprang dadi telu, yakuwi:
Sengkalan lamba, yakuwi sengkalan sing migunakak tembung-tembung sing
prasaja. Tuladha: Buta (5)lima(5) naga (8) siji (1), dadi angkan 5581 lan teges taun
1855.
Sengkalan miring, yakuwi sengkalan sing migunakak tembung-tembung miring
saka watek sengkalan lamba. Tuladha: Lungiding Wasita Ambuka Bawana (1975).
Tembung lungid maknan landhep, sing dikarepak landheping
gaman. Gaman duw watek 5.
Tembung wasita maknan pitutur jati, pitutur iku ana gegayutan
karo resi, wiku utawa pandhita sing nduw watek 7.

Tembung Ambuka, sing dikarepak lawang utawa gapura sing


nduw watek 9.

Tembung Bawana, sing dikarepak bumi sing nduw watek 1.


2 Sengkalan memet, yakuwi sengkalan sing digaw ora nganggo ukra nanging
awujud gambar,reca, candhi, gedhong lan sapanunggalan. Tuladha: Dik (buta)
gajah tinunggangan jalma, maknan 1785 (buta=5, gajah=8, tinunggangan=7,
jalma=1).
Tembung lan watek wantun
1.
Tembung sing nduwni watek 1 yakuwi: Tunggal, Siji, Nyawiji, Gusti, Sujanma,
Jalma, Wong, Semdi, Nabi, Rupa, Maha, Iku, Rat, Jagad, Bumi, Bawana, Surya,
Candra, Kartika, Urip, Wani, Putra, Tyas, Kalbu, Wardaya. Raja, Ratu, Narpa. .
2.
Tembung sing nduwni watek 2 yakuwi: Kalih, Dwi, Asta, Nembah, Nyembah,
Ntra,Caksu, Soca, Pandulu, Tingal, Paningal, Kembar, Myat, Swiwi, Peksi, Paksi, Paksa,
Sikara, Dresthi, Kanthi, Apasang, Sungu, Talingan, Karna. .
3.
Tembung sing nduwni watek 3 yakuwi; Tiga, Tri, Bahni, Geni, Agni, Ujwala,
Murub, Urub, Dahana, Payudhan, Yudha, Perang, Kaya, Kadya, Kadi, Bentr, Kawruh,
Guna, Wdha, Naut, Teken, Pawaka, Rananggana, Brama. .
4.
Tembung sing nduwni watek 4 yakuwi: Papat, Pat, Catur, Wahana, Warih,
Dadya, Kblat, Suci, Wening, Nadi, Toya, Jaladri, Samodra, Tasik, Sindu, Marta, Karta,
Masuh, Segara. .
5.
Tembung sing nduwni watek 5 yakuwi; Lima, Gangsal, Panca, Pandawa, Wisik,
Gati, Indriya, Parastra, Gaman, Panah, Pusaka, Lungid, Landhep, Guling, Diyu, Dik,
Buta, Yaksa, Raseksa, Raseksi, Wil, Galak, Tata, Maruta, Bayu, Samirana, Angin, Marga.
.
6.
Tembung sing nduwni watek 6 yakuwi: Nem, Sad, Rasa, Hartati, Sarkara, Tikta,
Obah, Oyag,Kayu, Wreksa, Prabatang, Lindhu, Mangsa, Naya, Wayang, Ilat. .
7.
Tembung sing nduwni watek 7 yakuwi: Pitu, Sapta, Prawata, Giri,
Arga, Gunung, Acala, Pandhita, Resi, Wiku, Sogata, Swara, Dwija, Wulang, Mulang,
Weling, Wasita, Tunggang, Titihan, Titih, Turangga, Aswa, Kuda, Jaran, Sabda, Muni. .
8.
Tembung sing nduwni watek 8 yakuwi: Wolu, Astha, Basu, Basuki, Slira, Murti,
Bujangga,Pujangga, Manggala, Taksaka, Ula, Naga, Sarpa, Sawer, Dwipa, Bajul, Liman,
Dwipangga, sthi, Gajah, Dirada, Kunjara, Tanu, Madya. .
9.
Tembung sing nduwni watek 9 yakuwi: Sanga, Sang, Nawa, Dwa,
Dwara, Lawang, Kori,Gapura, Lawang, Wiwara, Ambuka, Gandha, Puspa, Kembang,
Kusuma, Bedhah, Muka, Rudra, Gatra, Menga, Mancep. .
10.
Tembung sing nduwni watek 0 yakuwi: Ilang, Musna, Sirna, Nir, Murca,
Mlethik, Langit, Akasa, Wyat, Tawang, Kombul, Muluk, Nenga, Luhur, Duwur, Adoh,
Swarga, Tanpa, Tan, Swuh, Suda, Windu.
Caran Gawe Sengkalan
Yen arep gawe ukara sengkalan:

Sepisanan kudhu nggoleki tembung luwih dhisik kanggo guru dasanama


(persamaan arti kata), tegese tetembung sing darbe tegese padha duwe watak
wilangan sing padha. Umpamane :gunung, prawata, arga, giri, haldaka, lan redi.

Kaping loro, guru sastra (persamaan kata), tetembungan sing duwe wujud
tukisan sing padha, dianggep duwe wilangan sing padha. Thuladhane : esthi sing
tegese gajah. Lan tembung esthi iku, uga mengku teges kekareban kang duwe watak
wolu (8).

Kaping telu, nggoleki guru warga (persamaan golongan). Tetembungan sing


duwe golongan padha dianggep darbe watak wilangan sing pdha, contone : rembulan,
srengenge, bumi, kuwi duwe watak wilanagan siji (1).

Sing Kaping papat, guru wanda (persamaan suku kata), yakuwi tetembungan
sing duwe suku kata utawa unine padha dianggep duwe watak wilangan sing padha
yaiku papat (4)

Kaping lima, yakuwi migatekake anane guru sarana (persamaan fungsi), yakuwi
sarana utawaalat.Watak wilangan dianggep padha karo fungsine (pigunane). Tuladha :
lidah (ilat).Sing ngunakake rasa dianggep duwe watak wilangan padha yakuwi enem.

Kaping enem, nggoleki guru karya (persamaan sifat kerja) yakuwi barang lan
kerjane, watak wilangane dianggep padha, umpama mata lan madeng, dianggep
darbe watak wilangan padha yakuwi loro (2)

Kaping pitu, guru darwa (persamaan sifat), yakuwi sipat salah sawijining barang
(benda) dianggep darbe watak lan wilangan sing padha karo panas, dianggep duwe
watak wilangan sing padha yakuwi telu (3)

Kaping wolu, yakuwi nggoleki guru jarwa persamaan arti utawa sinonim).
Tetembungan sing duwe teges makna (arti ) sing padha. Conton, retu,obah lan horeg,
dianggep duwe watak wilangan sing padha yaiku enem (6)
Caran Maca Sengkalan
Maca sengkalan padha karo maos ukara umume, nanging angka sing kinandhut ing
ukara sengkalan mau diwaos saka mburi mengarep utawa saka tengen mangiwa kaya
maca tulisan Arab. Tegese, angka saka ukara sing keri saka sengkelan mau dadi angka
taun sing ngarep dhewe, kosok baline angka sing kinandhut ing tembung sepisan,
saka sengkalan Buta Cakil kang unine: Tangan Yaksa satataning Janma
(penyempurnaan bentuk wayang) Buta Cakil dhek jaman Sultan Agung.Tangan : 2,
Yaksa: 5, Satataning: 5, lan janma:1, dadi diwaca tahun 1552 Jawa utawa taun
16700 Masehi
V.
TUGAS
A. Ing Njaba Kelas
Parikan / unen-unen ing ngisor golekana bacutane !
1.
Kutha Sala ajeg rame
Sriwedari ing tengahe
.
.
1.
Sega punar sega empal
Segane panganten anyar,
.
.
1.
.
Golek ngelmu kudu sabar
1.
Kembang aren, sumebar tepining kalen
..
1.
Wit kecipir mrambat kawat
..
Gawea ukara nganggo wangsalan ing ngisor iki !
1.
Ron mlinjo
= so (godhong so)
====== ngaso
Tuladha
= Roning mlinjo, Bu, yenwissaya nyuwun ngaso
1.
Putrane Anjani = Anoman
====== enom
.
1.
Witng klapa
= glugu
====== salugune
.
1.
Godhong garing
= klaras
====== nglaras
.
1.
Kembang jambu
= karuk
====== kemaruk

B.
Ing Njero Kelas
1.
Ndiskusikake babagan ing ndhuwur
2.
Wakil kelompok kanthi pasangan maju ing ngarep kelas.
3.
Kelompok liyane mbiji kelompok sing maju.
4.
Sakwise kabeh kelompok maju, kelompok-kelompok mau nduduhake hasile
diskusi lan alasane presentasi hasil diskusi kelompok.
5.
Nyimpulake hasil diskusi kelompok.
6.
Ngempalake hasil diskusi.
7.
Nggarap tugas pribadi uji pemahaman
8.
Nggarap tugas pengembangan sikap.
9.
Konsultasi kalawan guru menawa kangelan.
10.
LANGKAH KERJA.
11.
Maca pawarta lan informasi materi kanthi patitis.
12.
Nggarap tugas kelompok sing cumepak.
13.
Nggarap tugas individu sing cumepak
14.
Ndiskusikake tugas kelompok diterusake diskusi kelas.
VII.
PENILAIAN

1.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
6.

1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.

A. Uji Pemahaman
Aspek
: Kognitif
Indikator
:
Menuliskan kejadian sehari-hari ke dalam bentuk parikan dan
wangsalan.
Kelas/Semester : XI / 2
Wenehana tandha ping ana aksara A, B, C, D, utawa E ana wangsulan sing
bener !
Basa jawane pantun yaiku .
Cangkriman
Parikan
Unen-unen
Wangsulan
Singir
Ing ngisor iki cirri-cirine parikan, kajaba
Nduweni purwakanthi a b, a b
Yen kedadeyan saka 2 baris, baris kapisan sampiran lan baris kapindho isi
Pedhotan parikan 4 4, 4 4; 4 8, 4 8; lan 8 8, 8 8
Nduweni purwakanthi a a a a
Guna paedahe parikan yaitu kanggo nasihat, gojegan, utawa nyemoni
ana ing sajroning pacelathon.
Pedhotan ana ing parikan bisa kedadeyan saha .
4 4, 4 6
4 4, 4 8
4 6, 4 6
4- 8, 4 8
4 6, 4 8
Manuk emprit, nucuk pari
Dadi murid, siing taberi
Pedhotane parikan ing ndhuwur saben gatrane dumadi saka .
4 4, 4 4
4 6, 4 6
4 8, 4 8
4 6, 4 4
8 8, 8 8
Ing ngisor iki parikan sing pedhotane 8 8, 8 8 yaiku .
Manuk tuhu, menclok pager
Yen sinau, dadi pinter
Jemek-jemek, gula jawa
Aja ngenyek, padha kanca
Gudheg manggar, bumbune mrica ketumbar
Lamur sabar, bisa lejar serta bingar
Kembang kencur, tinandur tepining sumur
Sapa jujur, bakal luhur klawan makmur
Yen kembang-kembang cempaka dudu kembang arum dalu
Mumpung sira isih mudha, den asregep ngudi ilmu
Unen-unen sing wujude cangkriman, batangane ana ing njero unen-unen kuwi
diarani ..
Parikan
Wangsalan
Purwakanthi
Cangkriman
Paribasan
Dadi bocah aja seneng nglemah bengkah, ta, kok nyela-nyela. Nglemah
bengkah kuwi ..
Sela
Nela

3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
1.
1.
1.

1.

1.

Tela
Nyela
Kela
Mrica kecut, Mbak, sauni-unine taktampakok
Uni
Wuni
Muni
Sauni
Tuni
Bocak cilik ora pareng ngrokok cendhak, saru kuwi kok neges-neges barang
Ngrokok cendhak jenenge ..
Neges
Negesi
Teges
Tegesan
Ceges
Awas kowe, kancing jaya tenan, titenana !
Kancing jawa jenenge
Peniti
Titi
Eti
Titen
Titena
Wangsulan pitakon-pitakon ing ngisor iki !
Sebutna ciri-cirine parikan !
Wangsulan .
Gawea parikan kanthi pedhotan 4 8, 4 8
Wangsulan .
Apa bacutane parikan ing ngisor iki !
Esuk nakir sore nakir, sing ditakir godhong ploso
Wangsulan .
Wansulana ing ngisor iki gawea ukarane !
a) mesin tulis
= tik
= witikna
b) balung geni
= mawa
= mbok menawa
Wangsulan .
Golekana wangsulane saka ukara ing ngisor iki !
a) witing klapa, Mas, salugu-lugune adhiku isih lugu aku
b) esuk-esuk kokwisnggodhong garing, nglaras tembang karo loak-laok !
Wangsulan .
B. Pengembangan Sikap
Aspek
: Afektif
Indikator
: Menuliskan kejadian sehari-hari ke dalam bentuk parikan dan wangsalan
Kelas/Smt
: XI / 2
Kriteria
N
o

Indikator

Siswa melu piwulangan


Parikan lan Wangsalan

Siswa aktif sajroning


pelajaran

Siswa aktif nggarap tugas


individu

O
k

Kr

Ar

O
t

Siswa aktif nggarap tugas


kelompok

Siswa aktif diskusi


kelompok

Siswa aktif diskusi kelas

Siswa aktif nyusun hasil


diskusi

Siswa aktif nyimpulake


diskusi kelas

Katerangan :
Skor
Ok
: Ora kendhat
4
Kr
: Kerep
3
Ar
: Arang
2
Ot
: Ora tau
1
VIII.
TINDAK LANJUT
Yen tugaswisrampung jumbuh karo langkah gawe ing ndhuwur, siswa dikarepake
nerusake piwulangan sateruse, menawa during dibaleni maneh kanthi remedial.
WULAN
GANN 5

1.

MAOS NASKAH DRAMA/SANDIWARA


Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
Kelas/Semester
: XI / 2
Metode
: Demonstrasi, Tanya jawab, Latihan/Drill
Waktu
:2 x 45 menit
I.
PANUDUH PIWULANG
Supaya paham informasi / berita lan bisa nggarap tugas, mula luwih dhisik
maca babagan Kompetensi Dasar lan Indikator.
Uga maca Materi bab MAOS NASKAH DRAMA/SANDIWARA kanthi dibolan-baleni.
Kanggo ngukuhake pemahaman, dianjurake supaya maca buku referensi liyane.
Saben langkah digarap jumbuh karo tugas sing diwenehake.
Tugas dikumpulake jumbuh karo jadwal sing disarujuki / disepakati bebarengan.
Diskusikake lan konsultasikake karo guru menawa nemoni kangelan / reribet.
II.
KOMPETENSI SING AREP DIGAYUH
Standar Kompetensi : MEMBACA
Mampu membaca dan memahami bacaan sastra maupun nonsastra, berhuruf Latin
maupun Jawa dengan berbagai keterampilan dan teknik membaca.
Kompetensi Dasar
: Membaca naskah drama/sandiwara sesuai karakter tokoh.
Indikator
menyebutkan karakter penokohan pada tokoh drama/sandiwara
membacakan naskah drama sesuai dengan karakter pada tokoh yang
dibawakan
memberikan tanggapan terhadap pembacaan naskah drama yang dibawakan
oleh teman
:
III.
INFORMASI MATERI

Ing ngisor iki ana tuladha naskah carangan sandiwara Jawa, coba wacanen
ana sajroning batin banjur gladhen ing ngisore garapen kanthi patitis!
Naskah Carangan Sandiwara Jawa Andhe-Andhe Lumut
Dhapukan Lakon/casting:
1. Andhe-Andhe Lumut (Raden Panji Inukertapati)
satria bagus, gagah prakosa, luruh, wicaksana

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
1.

1.
2.
3.

Andhe-Andhe Lumut sejatine ningrat Kedhaton Blambangan jejuluk Raden Panji


Inukertapati kang oleh pidana daksia dadi kawula alit lan banjur diopeni dening mbok
randha dhadhapan ana ing Kadipaten Arum Wana.
2. Klenthing Kuning (Putri Galuh Candrakirana)
putri ayu, sabar, kesia-sia
Putri Galuh Candrakirana nduweni kekarepen nggoleki dedhemenane Raden
Panji Inukertapati kang lagi nglakoni pidana supaya bisa diboyong maneh ana ing
Kedhaton Blambangan, Putri Galuh Candrakurana salin wujud dadi wong ndesa kang
aran Klenthing Kuning.
3. Mbok Randha Dhadhapan
piyantun sepuh, sabar, wicaksana
4. Mbok Randha Menah
mbok randha wicaksana lan tresna banget marang anak-anake
5. Klething Abang
pambarepe para klenthing, galak, njaluk menang dhewe
6. Klething Ijo
klenthing kaping pindho, manja
7. Klething Ungu
klenthing kaping telu, ceplas-ceplos
8. Klething Biru
klenthing sing nomer papat, paling gecul (dhapukane lanang/banci)
9. Yuyu Kangkang
awujud yuyu, ala rupane, gampang dirayu, sing mbaureksa kali Suda Susila
watesing Kadipaten Arum Wana
10. Sang Hyang Kandha Wana
watake angker, sekti,wissepuh, seneng menehi pitulungan marang sapa kang
apik atine
11. Punggawa Kadipaten/Juru Warta
tukang nyorakake warta
12. Pengawal Punggawa 1
tukang nggawa kempul
13. Pengawal Punggawa 2
tukang nggawa payung
14. Dhagelan 1
15. Dhagelan 2
16. Dhagelan 3
para dhagelan yaiku kawula alit, watake gecul
PROLOG
Kocap kacarita, ana ing Negara kang aran Blambangan dicariyosake menawa ana
Satria mudha turunan ningrat jejuluk Raden Panji Inukertapati. Dasar Raden Panji
Inukertapati iku bagus rupane, sekti ilmune lan dhuwur kawruhe. Raden Panji
Inukertapati nduweni gandhulaning ati yaiku Putri Galuh Cangrakirana kang ayu paras
lan atine. Sakloron kuwi mau tansah padha sing ceblok dhemen. Ananging marga
salah sawijining babagan, Raden Panji Inukertapati gawe wirang kedhaton sak
punggawa lan wadya bala saingga Raden kuwi mau oleh pidana lunga saka kedhaton
dadi kawula cilik banjur diopeni karo mbok Randha Dhadhapan kang sugih bandha lan
urip ana ing dusun cilik kang aran Kadipaten Arum Wana. Putri Galuh Candrakirana
banjur ndhuweni kekareban bakal nggoleki ana ing ngendi papan dununge raden Panji
Inukertapati ya sang puspaning ati. Putri Galuh Candrakirana salin rupa dadi bocah
wadon ndesa supaya ora dingerteni dening para kawula cilik liyane. Putri Galuh
Candrakirana ngerteni dene sejatine Raden Panji Inukertapati iku ya si ANDHE-ANDHE
LUMUT..!
BABAK 1
SWASANA LATAR OMAH DUSUN
(mbok Menah mlaku nggawa bakul, banjur monolog)
MBOK MENAH : Elae, kaya ngene nasibe dadi randha, wis tuwa, urip ning Dusun sepi,
sanadyan mangkono tetep bungah rasaning atiku, amarga aku nduweni anak-anak
yaiku para klenthing, wis dasare ayu-ayu, pinter, nurut, sregep mbantu mbokne,
ananging anak-anakku durung padha rabi, hmm, kamangka sejatine ora kurangkurang para lanangan enom-tuwa sing wis nglamar anakku, lha ning piye maneh,
kabeh kuwi durung ana sing cocok ning ati.
(mbok menah ngundang para klenthing)

MBOK MENAH : wuk, anak-anakku! Abang, Ijo, Ungu, Biru!!


PARA KLENTHING : inggih mbok, wonten timbalan dhawuh!
(para klenthing teka)
MBOK MENAH : aduh anakku sing ayu-ayu, bar saka ngendhi kowe kabeh nduk,
hmmm, lha kae ngapa biru kok awul-awulan ra tata kaya mangkono horo?
K. BIRU : nganu mbok, mau aku dijahatin karo mbakyu-mbakyu, masa jarikku dibiaki
kaya ngene (karo mbiyak jarike dhewe) ya aku isin ta dedeloki mas-mase
K. IJO : ora kok mbok, mau aku ra mbiyak jarike Biru kaya ngene iki (karo mbiyak
jarike Biru) wong kok nuduh-nuduh
K. ABANG : iya mbok wong mau Ijo ora mbiyak ngene iki (karo mbiyak jarike Biru) len,
ra percaya takon Ungu kuwi
MBOK MENAH : apa bener nduk Ungu?
K. UNGU : bener mbok, kene ra tau mbiyak-mbiyak ngene iki (karo mbiyak jarike
Biru) masa dituduh mbiyak ngene (karo mbiyak jarike Biru), padahal yen mbiyak
ngene (karo mbiyak jarike Biru) kan ora apik, saru.
(K.Biru mulai anyel)
K. BIRU : nyoh nyoh nyoh! (karo mbiyak-mbiyak jarike dhewe)
MBOK MENAH : wis wis wis, ayo aja padha padu apa maneh biyak-biyakan ngene iki
(karo mbiyak jarike Biru), luwih becik ayo padha ning pawon ngewangi simbok olaholah
PARA KLENTHING : yo yo yo
(para klenthing lan mbok Menah lunga, klenthing kuning teka)
K. KUNING : Kulanuwun.
PARA KLENTHING : iya (para klenthing balik marani Kuning)
K. ABANG : iya, kowe sapa lan ana perlu apa?
K. KUNING : (karo jengkeng) aku klenthing kuning, aku urip dhewe ora nduwe
kadhang mitra, apa mbakyu-mbakyu kabeh gelem menawa aku didadine adhi ragil?
K. IJO : apa, arep numpang ning kene?? Ning kene panggonane wis enthek!
K. UNGU : iya! Luwih becik kowe golek panggonan liya!
K. KUNING : aku njaluk tulung banget, dikon turu kandhang pitik aku ya gelem
K. BIRU : huh, ki bocah ngeyel banget ta,, dikon lunga ya lunga! Tak jiwit lho! Tapi
nganggo tang!
K. ABANG : lho, wis ngerti ta guneme adhi2ku, kowe ning kene i bethek-betheke
mung bakal ngenthekne segane simbok thok, ndang lunga kana!
K. KUNING : tulung banget
K. ABANG : lunga!
K. KUNING : aku gelem kok dikongkon apa wae
K. ABANG : eee, isih ngeyel, ndang minggata!! (karo nendhang Kuning)
PARA KLENTHING : iya, ndang minggat! Sumingkir seka papan kene!
(Kuning nangis banjur mbok Menah teka)
MBOK MENAH : elae, ana apa iki kok ribut-ribut kaya mengkene? (terus marani
Kuning) lho kowe iki sapa nduk cah ayu, kena apa nangis?
K. KUNING : mbok tulungi kula, kula urip dhewe mboten kagungan kadhang mitra,
kula pingin urip ten ngriki kaliyan mbakyu-mbakyu menika, kula purun dipunutus napa
kemawon
(para klenthing ulate dadi peteng)
K. ABANG : halah mbok, cah kaya ngono i rasah ditanggepi!
K. IJO : iya mbok, mung nambah-nambahi beban keluwarga!
K. UNGU : tambah wong malah tambah bebane keluwarga, kene wae niate arep
ngelongi anggota kelurga barang eh (Abang, Ijo, Ungu nyawang Biru kompak)
K. BIRU : (bingung, thingak-thinguk) wah! Ra penak!
MBOK MENAH : wis-wis rasah padha ribut, simbok dadi bingung iki (banjur marani
Kuning) wis nduk rasah sedih maneh, simbok bakal menehi kowe ijin melu simbok lan
para anak-anakku iki, (para klenthing padha protes saur manuk) sssttt (marang para
klenthing) nanging ya kuwi.
K. KUNING : napa mbok?
MBOK MENAH : kowe kudu gelem nandhang gawe ngewangi simbok ning kene iki
K. KUNING : menawi mekaten kula bungah sanget mbok
(Kuning banjur ngambung tangane simbok, lan simbok ngenalake Kuning marang para
klenthing liyane, ulatane para klenthing liyane pating mbesengut)
MBOK RANDHA : wis ayo padha mlebu omah kabeh, ayo anakku kabeh, sing rukun
karo adhimu anyar iki
K. ABANG : pokoke kowe sing nyaponi latar!
K. UNGU : klambi-klambine aku lan liyane kowe pokoke sing ngumbah!
K. BIRU : kowe pokoke sing nyawiki aku!
K. IJO : husst

MBOK MENAH : wis ayo padha mlebu gage nduk!


(kabeh metu panggung)
BABAK II
SWASANA PADESAN/DUSUN
(para kawula alit/dhagelan padha gegojekan)
-pre memory-dhagelan bebas(gong! gong! juru warta teka dikawal para pengawale)
JURU WARTA : (maca/nyemak teks, bengok-bengok, lebay, lucu, diiringi kempul dening
pengawale)wara-wara! Mbok Randha Dhadhapan saka tlatah Kadipaten Arum Wana
menehi pawartos kangem sedhaya kawula kang mirengake! (para kawula padha
nyedhak siji mbaka siji ora keri para klenthing uga melu )
sayembara!! anak tunggal mbok Randha Dhadhapan yaiku jaka bagus kang aran
Andhe-Andhe Lumut badhe nggelar pilih-pinilih, timbang-tinimbang wanita kagem
didadosaken bojone, para kawula ingkang saguh lan mumpuni dipunantosi wanci
tabuh sekawan sonten menika wonten ing ngarsa dalem Mbok Randha Dhadhapan.
Dene wanita kang bakal dipundadosaken bojo gumanthung kawicaksananipun Ndara
Andhe-Andhe Lumut. Mekaten pawartos saking kula, nuwun nuwun maturnuwun!
(para punggawa lunga, para kawula padha bubar, dene Mbok Menah,
Abang, Ijo, Ungu lan Biru isih tetep ana papan mau)
K. ABANG : mbok, aku pingin melu sayembara mau mbok!
K. IJO, UNGU, BIRU : aku iya mbok
MBOK MENAH : wis ayo gek dha siap-siap, ayao padha dandan lan milih wusana kang
apik ana ing juru rias etan kana
PARA KLENTHING : ayo!
(nalika padha arep budhal teka Kuning sinambi mlayu)
K. KUNING : mbok, kula pripun?!
(para klenthing lan mbok Menah balik)
K. UNGU : lho, ngapa kowe nusul rene?
K. KUNING : aku ya pingin melu sayembara?
PARA KLENTHING : apa??!
K. BIRU : eh, mendingan kowe jaga omah wae!
K. IJO : Andhe-Andhe Lumut mesti ra bakal gelem karo dhapuranmu kuwi!
K. BIRU : yuukk, Andhe-Andhe Lumut mah gak level ame ye u kow?
K.ABANG : kowe apa wis nandhang gawean omah ha?!!
K. KUNING : dereng mbakyu Abang
K. ABANG : nah kuwi ateges kowe mblenjani janji!
K. IJO : wis untung diwenehi tumpanganan, janji arep rewang-rewang malah arep
mlenjani!
K. ABANG : nah mbok, piye iki si Kuning arep mblenjani janji!
MBOK MENAH : Kuning, apa bener kowe pingin melu sayembara?
K. KUNING : leres mbok
MBOK MENAH : apa pagaweyan omah wis mbok rampungake?
K.KUNING : dereng mbok
MBOK MENAH : Kuning anakku, sepurane simbok ora bisa menehi kowe ijin meluni
sayembara amarga tandang gawe kewajibanu durung mbok lakoni
(para klenthing padha seneng lan ngguyu nyukurke Kuning)
MBOK MENAH : nanging ya kuwi, upama kabeh pagawean mau wis mbok
rampungake, kowe oleh kok melu sayembara nusul mbakyu-mbakyumu
(para klenthing liyane protes, padha saur manuk)
K. IJO : o iya Kuning, aja lali kowe ning omah dandanke gendheng kamarku sing
bocor!
K. ABANG : aku mulih kudu mbok masakke iwak sing enak!
K. UNGU : tak tambahi! Kowe kudu nggawekne aku amben sing anyar!
K. BIRU : pokoke kowe ra oleh lunga sak durunge kabeh beres! Wis mbakyu ayo
padha lunga, rasah nggagas cah sithok iki!
(para klenthing banjur lunga, mbok Menah ora bisa tumindhak apa-apa, Kuning dhewe
ana ing papan mau sinambi nangis)
K. KUNING : duh Gusti, salah napa kula niki, nduweni mbakyu nanging atine ala
kabeh, kula pingin sanget kepanggih kaliyan Andhe-Andhe Lumut, apa mungkin kabeh
pagaweyan iki tak rampung tandhangi, Gusti, kula nyuwun pitulungan
(kadadak teka wong tuwa sarwa putih teka marani Kuning)
K. KUNING : mbah, panjenenganb sinten? (wedi)
SANG HYANG : ora usah wedi nduk, aku Sang Hyang Kandha Wana, teka amarga
krungu pandongamu mau, aku bakal mbiyantu kowe nduk cah ayu (Sang Hyang
banjur ngthokake aji-aji sahingga kabeh pagaweyane Kuning rampung)
K. KUNING : maturnuwun Hyang sampun mbiyantu kula

SANG HYANG : iya nduk, aku seneng mbiyantu kowe amarga atimu kang becik iku
K. KUNING : lajeng kula saged ndherek sayembara wonten Kadipaten Arum Wana
SANG HYANG : iya nduk, iki kowe tak sanguni pusaka teken sekti teken zaitun kang
bira mitulungi kowe marang bebayan
K. KUNING : maturnuwun sanget Sang Hyang, kula badhe mangkat sakmenika,
pangestunipun Hyang
SANG HYANG : iya nduk ati-ati, pangestumu tak tampa, Sang Hyang erep bali
dhisik(Sang Hyang lunga)
K. KUNING : maturnuwun Hyang, atos-atos! (Kuning lunga)
BABAK III
SWASANA PINGGIR KALI
(rombongan Abang, Ijo, Ungu, Biru teka ana pinggir kali Suda Susila)
K. ABANG : ee lha dhalah, kadingaren kaline banjir kaya mangkene
K. IJO : iya mbakyu, gek ya kretege ambrol sisan
K. UNGU : kamangka wong papat kabeh iki ora ana sing bisa nglangi, haduh, njut
kepiye iki??
K. BIRU : lha jan-jane awak dhewe arep ning ndi ta mbakyu?
K. ABANG : wah iki, awak dhewe iki arep menyang Kadipaten Arum Wana papan
pangginane Andhe-Andhe Lumut, kae galo panggonane ana ing sebrang kali iki
K. BIRU : wah, ndadak nyebrang kali barang ya, umpama pindah Kadipaten ngono
piye mbakyu?? Ben rasah nyabrang
K. IJO : gundhulmu! Rasah mokal-mokal, wis gek piye iki, ayo pagha golek akal
K. UNGU : coba tak ukur, kali iki banyune jero apa ora (njupuk watu banjur diuncalke
kali)
YUYU KANGKANG : ahaaa (ceguken) aduh biyuuunngg!! (metu karo ngelus-elus
sirah)
(para klenthing kaget lan gumun)
YUYU KANGKANG : ahaaa, sapa mau sing mbalang sirahku? Aduduh (Yuyu clingakclinguk banjur weruh para klenthing dadi ndomblong lan melet-melet)
K. UNGU : walah mbakyu, apa kuwi mbakyu, nggilani lan medheni tenan
K. BIRU : hiiii, sereeem
K. ABANG : sik sik, iki tak atasane (Abang maju nyedhaki Yuyu)
hei mas-mas, sampeyan niku sinten?
YUYU KANGKANG : ahaaa, aku Yuyu Kangkang, ahaaa, aku sing mbaureksa kali Suda
Susila iki, ahaa
K. IJO : (ngomong marang Abang) mbakyu, coba jalukana tulung menawa dheweke
bisa nyebrangake awak dhewe
K. BIRU : iya mbakyu, aku selak kebelet pingin ketemu Andhe-Andhe Lumut
K. ABANG : (marang para klenthing) iya, aku ya mikir kaya mangkana
(madhep Yuyu) Yuyu Kangkang, apa kowe bisa nulungi aku lan adhi-adhiku nyebrang
kali iki?
YUYU KANGKANG : ahaaaa, isa wae, nyat kuwi tugasku, ahaaa
(para klenthing padha seneng)
K. BIRU : wis, gek ndang ayo ayo ayo (polah)
YUYU KANGKANG : eiiiitsss, tapi, ahaaa, ana syarate
PARA KLENTHING : apa kuwi?
YUYU KANGKANG : aku mung njaluk piiiiiii lussss, ahaaa
PARA KLENTHING : pilus apa kuwi??
YUYU KANGKANG : pilus kuwi yaiku pipi alus, ahaaaa, ngerti ta maksude?
(para klenthing rambugan eyel-eyelen)
YUYU KANGKANG : piye, yen wegah ya wis, kowe kabeh ora bakal isa nyebrang
K. ABANG : Yuyu Kangkang,
YUYU KANGKANG : ahaaa.
K. ABANG : ya wis aku saguh karo apa sing mbok syaratake mau, wis ndang
sabrangna saiki, iki wis meh arep tabuh papat sore, cepet gage!
(Yuyu nyabrangake para klenthing siji-siji tekaning sebrang pipine para klenthing
diciweli)
(Kuning teka pinggir kali)
YUYU KANGKANG : ahaaa, sapa meneh iki kok ana bocah wadon ijen, ahaaaa, apa
arep nyabrang kowe nduk? Hahaha, ahaaaa
K. KUNING : iya ki sanak, banjur niki pripun?
YUYU KANGKANG : ahaa, aku isa nyabrangke kowe, ananging kowe kudu menehi aku
pilus alias pipi alus, ahaaa
K. KUNING : wah, menawi mekaten kula mboten purun ki sanak
YUYU KANGKANG : ahaa??? Eh, apa?? Kowe emoh?! Yen aku maksa piye horo?!
K. KUNUNG : adepana aku sik yen kowe wani

YUYU KANGKANG : eeee, lhadhalah, wani temen kowe iki heeehh??!!


(Yuyu maju ngoyak-oyak Kuning nangung Kuning usa endha terus)
K. KUNING : heh, rasakna iki! (karo ngathungke teken zaitun)
YUYU KANGKANG : aduh biyuuunngg!! Kapooookkk, ahaaa, ahaaa ahaaa (metu
lunga karo ginjal-ginjal)
K. KUNING : rasakna kuwi! (Kuning banjur ngathungke teken zaitun ana ing kali,
banjur kaline dadi sat banyune, Kuning langsung nyabrang lan mbacutake laku)
BABAK IV
SWASANA OMAH LODJI
(Andhe-Andhe Lumut lan Mbok Randha lungguh ana dhampar di kawal Juru Warta lan
Pengawal 1)
ANDHE LUMUT : juru warta
JURU WARTA : kula ndara, wonten timbalan dhawuh?
ANDHE LUMUT : kepriye, apa dhawuhku nyorakake sayembara ana ing sajroning
padesan sebrang kali Suda Susila wis mbok laksanaake?
JURU WARTA : awit pangestunipun sampun ndara
MBOK RANDHA : ya wis syukur, muga-muga wae para wanita saka sebrang kali kana
ana sing madhep manteb karo atimu ngger
ANDHE LUMUT : inggih ibu
MBOK RANDHA : iya, sebabe mau wae wis akeh para wanita pirang-pirang pangripta
sayembara pilih sing wis mbok tampik amarga ora sarujuk karo kekarepanmu
ANDHE LUMUT : inggih ibu, mugi tansah mekaten, manah kula inggih menggalih sami
kaliyan ibu, dene wanita ingkang kula idamaken saged enggal-enggala tinemu wonten
ing ngarsa kula lan ibu
PENGAWAL 2 : kula ingkang sowan ndara!
(pengawal 2 mlebu lumaksana jengkeng)
ANDHE LUMUT : pengawal, ana apa pengawal? Apa siang arep mbok wartaake?
PENGAWAL 2 : kepareng matur ndara, wonten ing latar dalem wonten rombongan
wanita malih, rombongan menika saking dusun sabrang kali Suda Susila, para
rombongan menika saprelu badhe tumut sayembara pilih
ANDHE LUMUT : ya yen mangkana, wis gage diaturi mlebu ana papan kene
PENGAWAL 2 : sendika ngestuakaen dhawuh ndara (pengawal metu lan balik maneh
mlebu karo para klenthing Abang, Ijo, Ungu, Biru, pengawal 1 lan 2 metu)
MBOK RANDHA : ee, bocah kok ya ayu-ayu kaya ngene iki, mangga-mangga
dipenakke sik anggone lungguh
PARA KLENTHING : inggih ibu
MBOK RANDHA : nduk, cah ayu-ayu, coba ibu pingin weruh jenengmu kabeh (para
klenthing banjur padha nepangake awake dhewe-dhewe) ngger Andhe-Andhe Lumut,
(marang Andhe-Andhe Lumut) coba saka bocah papat kuwi mau endi sing sarujuk karo
atimu?
(Andhe-Andhe Lumut mlaku marani para klenthing sinambi wira-wiri mriksani para
klenthing)
JURU WARTA : hehe, pripun ndara, ayu-ayu lhe, kajaba ingkang biru nika, hehe
MBOK RANDHA : kepriye ngger anakku?
ANDHE LUMUT : ibu, miturut panawang kula, para wanita menika mawi sukma
ingkang mboten sae
MBOK RANDHA : apa kuwi tegese ngger?
ANDHE LUMUT : inggih ibu, para wanuta menika sampun mawi tilasipun Si Yuyu
kangkang
MBOK RANDHA : dadi?
ANDHE LUMUT : niku ateges kula mboten saged nampi para wanita menika ibu
MBOK RANDHA : nduk cah ayu-ayu, wis ngerti ta apa sing diaturke dening anakku?
Sing sareh ya, mungkin iki durung jodhomu
(marang Andhe-Andhe Lumut) ngger, wis akeh wanita sing ora sarujuk marang atimu,
jan-jane panjalukmu sing kepiye ta ngger?
(Anghe-Andhe Lumut amung gedheg-gedheg kadadak pengawal 1)
PENGAWAL 1 : ndara, kepareng matur
ANDHE LUMUT : iya pengawal, ana wigati apa?
PENGAWAL 1 : wonten latar ana salah satunggaling wanita malih ingkang badhe
tumut sayembara pilih ndara
ANDHE LUMUT : ya wis ndang diaturu mlebu
(pengawal 1 ngacungke kode ngundang, pengawal 2 karo Kuning taka, Kuning amung
ndungkluk banjur lungguh)
(para klenthing padha kaget, saur manuk)
K. ABANG : hei Kuning, wani-wanine kowe rene?? Apa gaweanmu wis rampung?
K. KUNING : sampun mbakyu

K. UNGU : halah, awake dhewe sing ayu-ayu kaya ngene wae ora ditampa, apa
maneh kowe sing mung batur!
K. IJO : wis, kana ndang minggat tinimbang gawe isin ning kene!
K. KUNING : nyuwun pangapunten mbakyu, kita sedhaya anggadhahi hak ingkang
sami, kula uga pingin tumut sayembara pilih iki
MBOK RANDHA : (nugel atur, marang para klenthing) bener pangucape bocah iki
nduk (marang Kuning) nduk cah ayu sapa aranmu?
K. KUNING : kula Klenthing Kuning ibu
MBOK RANDHA : oo, iya, ngger anakku, coba kowe sawang bocah iki, apa kowe
sarujuk?
(Andhe-Andhe Lumut nyedhaki Kuning, ngranggih tangane, Kuning ngadhek, sakloron
padha tinemu sawang)
KLENTING KUNING : Kangmas Inukertapati.!
ANDHE LUMUT : Diajeng Candrakirana.!
(kebeh isining panggung tablo/matung)
TAMAT
IV. PENDALAMAN MATERI
A. Naskah sandiwara ing nduwur wacanen kanthi permati. Banjur isenana
kolom-kolom ing ngisor iki!
B. Adhedhasar pacelathon ana ndhuwur isinen bagan ing ngisor iki!
Unsur intrinsic
Tem
a

____________________
_

Ukara panyengkuyung
______________________________________
_

KarakterAndhe-Andhe Lumut
Mbok randha
___________________
___________________
Kleting Kuning
____________________
____________________1. ____________________________________
2. _____________________________________
1. _______________________________________
2. _____________________________________
_______________________________________
1. ____________________________________
2. ____________________________________SettingPapan Panggonan:
Wektu:
___________________
Kahanan:
_____________________1. ____________________________________
. _______________________________________
2. _____________________________________
1. ____________________________________
B. Gawenen kelompok kang cacahe padha karo paraga ing sandiwara
ndhuwur, banjur wacanen kanthi intonasi kang trep! Kayadene maragakake
sandiwara radio!
C. Dene kelompok liyane (sing ora maju) nyathet kaluwihan lan kekurangan
kelompok sing maju adhedhasar kolom-kolom ing ngisor iki!
N
o

Kriteria Penilaian

Skor

Ketera
ngan
4

Kekompakan

1: Ala

Kelancaran

2:
Kurang

Pelafalan

3:
Cukup

Ekspresi

4: Apik

Penampiilan (bloking,
setting)

5: Apik
banget

WULAN
GAN 6
AKSARA JAWA
Mata Pelajaran
: Bahasa Jawa
Kelas/Semester
: XI / 2
Metode
: Demonstrasi, Tanya jawab, Latihan/Drill
Waktu
:2 x 45 menit
====================================================
================

1.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
1.

PANUDUH PIWULANG
Supaya paham informasi / berita lan bisa nggarap tugas, mula luwih
dhisik maca babagan Kompetensi Dasar lan Indikator.
Uga maca Materi bab AKSARA JAWA kanthi dibolan-baleni.
Kanggo ngukuhake pemahaman, dianjurake supaya maca buku referensi
liyane.
Saben langkah digarap jumbuh karo tugas sing diwenehake.
Tugas dikumpulake jumbuh karo jadwal sing disarujuki / disepakati
bebarengan.
Diskusikake lan konsultasikake karo guru menawa nemoni kangelan /
reribet.
KOMPETENSI SING AREP DIGAYUH
Standar Kompetensi
: 1.
Menulis wacana pendek dengan huruf jawa
2.
Membaca dan memahami berbagai teks bacaan nonsastra berbahasa Jawa
dengan berbagai teknik membaca untuk berbagai tujuan.
Kompetensi Dasar
: 1.1.
Menulis huruf Jawa
: 2.1.
Membaca pemahaman bacaan sederhana berhuruf Jawa 25 kalimat (5
paragraf)
Indikator
: 1.1.
Menulis wacana pendek dengan huruf Jawa.
2.1.
Membaca teks yang disediakan dengan lancer dan benar.
2.2.
Mengungkapkan isi bacaan.
2.3.
Menceritakan kembali isi bacaan dalam beberapa menit.
2.4.
Menjawab pertanyaan bacaan.
III.
PENDALAMAN MATERI
A. Aksara Murda
Aksara murda uga kasebut aksara gedhe (kapital) cacahe ana 8. Unine : na, ka, ta, sa,
pa, nya, ga, ba (n, k, t, s, p, ny, g, b). Aksara murda iki kanggo tembung-tembung sing
mbutuhake aksara gedhe kayata jenenge pawongan, papan panggonan, pulo, Negara,
unsure keagamaan. Cacahe aksara murda saben tembung amung siji.
Wujude Aksara Murda :
IV.
PENDALAMAN MATERI
A. Ing ngisor iki ana wacan tulisen nganggo aksara Jawa !
Tukang Nyampur Formalin Diincim 15 Taun
Markas Besar Kepolisian RI (Mabes Polri) ngincim matrai hukuman kaunjara 15
taun marang pelaku sing kabukten nyampur fomalin karo bahan panganan. Wakil
Kepala Divisi Humas Mabes Polri Brigjen Anton Bahrul Alam mratelakake, kanggo
ngerim sumebare panganan kang ngandhut formalin ing pasaran, polisi bakal
nganakake operasi. Operasi sing utama katindakake marang industri-industri
panganan.
Sauntara kuwi Kepala Badan Pengawasan Obat lan Makanan, Sampurno, nduweni
pangira ing Indonesia ana prodhusen formalin cacah 20 kanthi kapasitas produksi mau
dinuga diedharake kanthi bebas ing pasaran.
Wangsulan :

B. Wacana mawa aksara Jawa ing ngisor iki wacanen lan gentia nganggo aksara
latin !
Aksara jawa ing ngisor iki wacanen kanthi permati!
?m=spvC[rob.
?j[r*[g=o,sumukHwai=m=spvC[robtaunHiki2008jiy
nVkStenn\pn[sS.Ai=surby,pnsSi=awznTiluwihsk 40derj[tClCiyus.
znTi[wo[lo[roautwpsi[ynK=rwt
HinpHi=rumhskitKels[H[mBk\awnBezi[aorseqiqikK=mBvkKi. ki
psHzinLuwihsk[lo[ro [aor[koz=rfzdemM[khwai=sMau. a
xpZlihai=ruw=k=luwihbbu s\mwa[c,k[nQo=[zsi=[aorsguh.
lgi[ao[lhx[spSk[dokTe/w[a,a[khk=pdd]deg,wefi,appsediynDuwi[tTkirkiraisihv
nDkK=[gonebu[sHobt\l[kokHxpHlianSlBr=.
V.
TUGAS
A. Ing Njaba Kelas

1.
2.
3.
4.
5.
1.

1.

1.

1.

1.

1.
2.
3.
4.

1.
1.

1.
2.
3.
4.
5.
1.

Tulisen nganggo aksara Jawa !


Sri Sultan Hamengku Buwono X
Presiden Susilo Bambang Yudhoyono
Saiki wulan Januari taun 2009
Bom ing Palu newasake wong 7
Zakat Fitrah wajib ukume tumrap wong Islam.
Apa macane aksara jawa ing ngisor lan apa tegese !
kc=m=sni=glLlvJ/rn\
Wangsulan :

sptemenBklTinemu
Wangsulan :

becikKetitikHlketr
Wangsulan :

afig=,afigu=,afigun
Wangsulan :

gjhzifkRph
Wangsulan :

VI.
LANGKAH KERJA
Maca informasi kanthi patitis
Ngapalake aksara jawa, murda, swara, lsp.
Nransit aksara jawa ana ing aksara latin.
Diskusi kelompok diterusake diskusi kelas.
VII.
PENILAIAN
A. Uji Pemahaman
Aspek
: Kognitif
Indikator
: 1.1. Menulis wacana pendek dengan huruf Jawa.
1.1. Membaca teks yang disediakan dengan lancer dan benar.
1.2. Mengungkapkan isi bacaan.
1.3. Menceritakan kembali isi bacaan dalam beberapa kalimat.
1.4. Menjawab pertanyaan bacaan.
Kelas/Smt
: XI / 2
I. Wenehanan tandha ping ana aksara A, B, C, D, utawa E ana wangsulan sing bener !
2006 yen ditulis aksara jawa dadine :
2004
B. 2005
C. 2006
D. 2007
E. 2008
2. 8043
Yen ditulis aksara latin dadi
3407
4308
3408
8043
4038
3.. Irah-irahan wacan ing ndhuwur yaiku
Mangsa ketiga
b. Mangsa pancaroba
c. Mangsa pana
d. Mangsa sumuk e. Mangsa lara
4. Paragraf ing ndhuwur kedadeyan saka ukara
a. 4
b. 5
c. 6
d. 7
e. 8
5 Ana ing ngendi prastawa kuwi kedadeyan?

1.
2.
3.
4.
5.

1.
2.
3.
4.
5.

1.
2.
3.
4.
5.

1.
2.
3.
4.
5.

1.
2.
3.
4.
5.

1.
2.
3.
4.
5.

1.

Kutha Surabaya
Kutha Semarang
Kutha Jakarta
Kutha Ngayogyakarta
Kutha Solo
6. Tahun pira prastawa kuwi kedadeyan ?
a. 2004
b. 2005
c 2006
d. 2007
e. 2008
7. Pira cacahe kipas angina kang kanggo ngawekani panase hawa kasebut?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e.5
8. Ukara kapisan wacan ing nduwur unine .
Jare Bagong, sumuk hawa ing mangsa pancaroba taun iki 2008 jian nyiksa
tenan, panase.
Ing Surabaya, panasing hawa nganti luwih saka 40 derajat celcius.
Nganti wong loro kang rawat inap ing rumah sakit kelas embek, awan bengi ora
sethithik kang mbanyaki.
Arep ngalih sal kang luwih bagus, mawa AC, la kanthonge kang ora ana
Apa pasedhiyan dhuwite kira-kira isih nyandhak kanggo nebus obat, lha kok
arep alihan sal barang.
9. Kelas pira kang diarani kelas embek?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 5
10. f+ktP+t]h yen ditulis aksara latin dari
Jakat piterah
Zakat pitrah
Zakat fitrah
Jakat fiterah
Zakat fiterah
?ku/bn\XnDutNutupFln\,?
[wo=[a[wonNnSksz=[dssi=ffiku/b[nNsemBu/rn\XnDutLpi[nDob]nTsHi=[po[r=
o,Si[foa/[joauvJukRsknQinutupFl[nP]o[to
[kolSurby,psuruhan\se[nn,23mxt\2008.?[w=o[w=oaikufu
mfiskw/g[fssiri=brt\p[motn\ketp=,jtix[jo,minDi,
gLghArum\pLu[mBon\ged=lnKlitezh.auvJukRsaikuvJl/Rij
lu/surbybvuwzilumPuh7jm\,
11. wacan ing ndhuwur nduweni irah-irahan .
Korban lendhut nutup dalan
Kurban lendut nutup dhalan
Korban lendhut nutup dhalan
Kurban lendhut nutup dalan
Kurban lendhot nutup dalan
12. Kedadeyan saka pirang desa kurban lendhut lapindo sing nutup dalan?
a. 7
b. 8
c. 9
d. 10
e.11
13. Apa arane dalan kang ditutup dening warga kurban lendhut?
Dalan Jurusan Surabaya-Porong
Dalan ProtokolSurabayaPasuruan
Dalan Jurusan pasuruanSurabaya
Dalan Protokol PasuruanSurabaya
Dalan SidoarjoPorong
14. Ing ngisor jeneng-jenenge desa sing nutup dalan amarga desane dadi kurban
lendhut , kajaba .
Siring Barat, Pamotan
Ketapang, Jatirejo
Mindi, Glagah Arum
Plumbon, Gedhang
Siring wetan, Kali Tengah
15. Pira suwene lumpuhe jalurSurabayaBanyuwangi apadeneSurabaya Malang?
a. 6 jam b. 7 jam c. 8 jam d. 9 jam
e.10 jam
II. Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki !
Apa macane tulisan aksara jawa ing ngisor iki ?

?mnutCqetT[nN*[g=o,[a=o[ko[sHopNmHi=g]aAme/tsefinsewe
zi[n[aorkur=sk300000rupiyh.aikutri[pP[dkse[mo [nolnMu=[a=o[koskm/
[r,duru=xg[aobt\[a=o[ko[sDokTe/,ln liyliy[n.
?
[d[kH[mBnKe[ponkK[nNm[kN@mP}t[folnV=b[wyn\tilikSnk.bez=[nfiajkTuruzG
el/lmPitHi=[a[mP/rnZx[pHomh. sfuru=[zturu,sisnkMaume/
[lokK[kt[konMr=ke[ponkK[nm [kN@mP},
[aor=[kotk=fia=gepLuwihjemB/wwsS[nN.hwpnsKy[z[naikijlrnskslhm=s,apans
ebbSebLiy[n.
Wangsulan :

1.
Tulisen nganggo aksara jawa !
Budaya jawa kudu dilestarekake, murih lestari lan ngrembaka.
Wangsulan :

1.
Wenahana tuladha (satembung wae) tembung kang ana aksara murda, aksara
swara, aksara/angka jawa, lan aksara rekan !
Wangsulan :

1.
Tulisen nganggo aksara jawa !
Imam S Arifin manggung ing kutha Rembang
Wangsulan :

B. Pengembangan Sikap
Aspek
: Kognitif
Indikator
: 1.1. Menulis wacana pendek dengan huruf Jawa.
2.1.Membaca teks yang disediakan dengan lancer dan benar.
2.2.Mengungkapkan isi bacaan.
2.3.Menceritakan kembali isi bacaan dalam beberapa kalimat.
2.4.Menjawab pertanyaan bacaan.
Kelas/Smt
: XI / 2
Kriteria
N
o

Indikator

Siswa melu piwulangan


Aksara Jawa

Siswa aktif sajroning


pelajaran

Siswa aktif nggarap tugas


individu

Siswa aktif nggarap tugas


kelompok

Siswa aktif diskusi


kelompok

Siswa aktif diskusi kelas

O
k

Kr

Ar

O
t

Siswa aktif nyusun hasil


diskusi

Siswa aktif nyimpulake


diskusi kelas

Katerangan :
Skor
Ok
: Ora kendhat
4
Kr
: Kerep
3
Ar
: Arang
2
Ot
: Ora tau
1
VIII.
TINDAK LANJUT
Yen tugaswisrampung jumbuh karo langkah gawe ing ndhuwur, siswa dikarepake
nerusake piwulangan sateruse, menawa during dibaleni maneh kanthi remedial.
ULANGAN UMUM SEMESTER II
BAHASA JAWA
KELAS XI
1.
I.
Wenehana tandha ping ing lembar jawab kang wis
cumawis kanthi aksara A, B, C, D, utawa E!
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
1.
1.

Pawarta sing diwaca ana syarat-syarate kaya ing ngisor iki, kajaba
Anget
D. Merak ati
Anyar
E. Endah
Gres
Kahanan kang bisa didadeake pawarta yaiku
Kedadeyan lan prastawa
Kedadeyan lan kahanan
Kedadeyan lan panggonan
Panggonan lan prastawa
Kahanan lan panggonan
Swarane merdu, enak dirungokake, gampang dimangerteni tegese kalebu
gladhen
Vokal / swara
Variasi vokal
Ngatur intonasi
Pernafasan
Performance / penampilan
Pengetan angka tahun kang disamarake ana reroncening ukara diarani
Cangkriman
D. Sengkalan
Parikan
E. Saloka
Wangsalan
Tembung-tembung kang duweni watak angka 8 ana ing candra sengkalan kaya
ing ngisor iki kajaba
Gajah
D. Ula
Naga
E. Pandawa
Baya
Sirna tata estining wong. Sengkalan iki ana ing sajroning layang Djokolodang- R.
Ng. Ronggawarsita. Nuduhake taun
1620
D. 1964
1532
E. 1850
1746
Nata ratu ilang tangan. Sengkalan kasebut nuduhake taun
2008
D. 2011
2009
E. 2012
2010
Suryo lair nalika Gunung obah bolongan jagad.Dadi Suryo lair ing taun
1952
D. 1987

2.
3.

1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.

1967
E. 1993
1945
Perangan ing ngisor iki kanggo soal nomer 9-14!
Dina-dina iki akeh pawarta tabung gas njeblug. Ya sing ukurane telung kilogram uga
sing ukurane rolas kilogram. Njebluge gas iki mau merga kebocoran. Kamangka biyen,
nalika isih jamane kompor lenga, pamarentah mbagekake tabung gas sakompore.
Dijamin gas elpiji luwih aman tinimbang kompor lenga. Kasunyatane saiki lha kok
kuwalik omonge kang Barjo.
Ya kuwi aku sarujuk, kang. Kenapa pamarentah mblenjani janji. Sacara teknis kudune
luwih aman, nanging kasunyatane ora mengkono. Krungu-krungu tabung sing dienggo
saiki ora memenuhi standar SNI saute cak Bedja.
Lha ya, yen pancen ora memenuhi standar SNI, kenapa kok diculna? Iki sing duwe
wewenang Pertamina, ya kudune tanggung jawab. Apa maneh yen mbleduge kuwi
merga masalah teknis, dudu kesalahan manungsane tambahe yu Sri.
Pejabate Pertamina ganti wae, sing duwe dedikasi ngono lho..wisora wayahe kerja
sembrono! tutuge lek Gimin.
Ing ngisor iki isi semakan wacan ing ndhuwur, kajaba
Akeh tabung gas njeblug
Mleduge merga kebocoran
Pamarentah mlenjani janji
Pejabat menehi ganti rugi
Pertamina kudu tanggung jawab
Pawongan kang rembugan ing dhuwur kajaba
Petugas Pertamina
Yu Sri
Kang Barjo
Lek Wagimin
Cak Bedjo
Ukara kang trep kanggo ngrangkum semakan ing dhuwur yaiku
Rega gas mundhak
Pertamina tangggung jawab gas njeblug
Akeh tabung gas njeblug
Kang Barjo mandegani demo
Pamarentah mbagi tabung gas
Paragrap kapisan ngemot pawarta bab
Rega gas mundhak
Pertamina tanggung jawab gas njeblug
Akeh tabung gas njeblug
Pejabat Pertamina diganti
Tabung gas ora memenuhi SNI
Apa kang dadi pamanggihe Lek Gimin
Jaluk ganti rugi
Pejabat Pertamina diganti
Nganaake demo ing Pertamina
Ora maneh nganggo kompor gas
Ngganti kompor lenga karo kompor gas
Kritikan kang trep kanggo kahanan ing sajroning wacan yaiku
Kompor lenga diganti kompor gas
Pamarentah kudu ngawasi teknis keamanan tabung gas sedurunge
diculake
Ora usah nganggo kompor gas
Pejabat Pertamina kudu diganti
Pamarentah kudu aweh ganti rugi
Maskumambang
Samubarang kumambang kentir ing warih
Raos kawlas arsa

1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.

1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.

1.
1.
2.
3.
4.
5.

Dene ngaten kang kaeksi


Manungsa, kewan, lan brana
Ana tembang Maskumambang ing dhuwur, tembung warihtegese
Bumi
D. Laut
Banyu
E. Gunung
Angin
Tembang Maskumambang iki nyritaake bencana alam apa?
Longsor ing Aceh
Banjir ing Aceh
Kobongan ing Aceh
Tsunami ing Aceh
Tabrakan ing Aceh
Ngowahi tembang utawa geguritan sing maune awujud pupuh / pada / bait dadi
gancaran utawa prosa diarani
Parafrase
D. Singgetan
Paramasastra
E. Gatra
Pelog
Dhandanggula
Kawruhana wong priya sejati
Lamun arsa hangupaya garwa
Den patitis pamilihe
Pisan kengguh wong ayu
Kaping pindho milih wong sugih
Kapng telu kawibawan
Kaping papatipun
Kena sambang sesrawungan
Bisa uga ginelut ing tembang manis
Mawa denya waspada
Ana ing tembang Dhandanggula iki, kanggo priya kang arep golek garwa, yen
milih garwa kudu , kajaba
Ayu samubarange, ya rupa ya atine
Sugih samubarange, ya donya ya atine
Kawibawan
Sambang sesrawungan
Ngremehake lan ngina wong liya
Watake tembang Dhandanggula yaiku
Gandrungasmara
Nesu, dendam, muring
Gandrung tegang
Luwes, manis, sarwa cocok
Nerangake, mbabar kawruh
Wacan ing ngisor iki kanggo soal nomer 20-24!
Ing dhialog sajroning televisi, menteri komonikasi lan informasi, Sofyan
Dzalilnampatelepon saka salah sijining masyarakat. Sing duwe pangjab murih
pamarentah saiki wani tumindak tegas lan mbuktiake janjine mbrabtas KKN.
Pawongan kuwi nelakake anane aparat pamerentah kang terang-terangan jaluk dhuwit
sogokan. Kedadean kuwi dialami nalika dheweke dhaftar CPNS. Dheweke jaluk supaya
preman-preman birokrat dibrantas. Pak menteri janji yen arep nerusake perkara mau
menyang presiden.
Anane oknum-oknum sing njaluki sogokanwissumebar ing masyarakat. Mung wae ora
ana sing mbrastha bab kuwi. Malah sawijining pejabat negendikan yen kuwi mung isu,
kamangkawisdadi rahasia umum.
Irah-irahan kang gumathok kanggo wacan ing dhuwur yaiku
Pratelane Menteri Komunikasi lan Informasi
Acara dhialog ing sawijing stasiun televisi
Masyarakat ngajab pamarentah supaya mbrantas preman demokrat
Dhuwit puluhan yuta amblas
Preman-preman birokrat CPNS

1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.

1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.

Sapa kang diarani preman-preman birokrat ing wacan kuwi?


Aparat pamarentah kang nakal
Masyarakat sing nelepon
Oknum-oknum
Preman-preman ing bis
Pawongan kang daftar CPNS
Sapa kang janji arep nerusake perkara sogokan menyang presiden?
Pemda
Penelepon
Menteri Komunikasi lan Informasi
Aparat pamarentahan
Masyarakat umum
Ana ing ngendi Sofyan Dzalil mangerteni pangajabe masyarakat murih
pamarentah mbrastha KKN?
Ana ing Pemda
Ing acara dhialog radio
Ing acara dhialog televisi
Ing bebrayan umum
Ana ing pamarentahan
Ukara pokok paragrap pungkasan yaiku
Acara dhialog ing sawijining stasiun televisi
Anane penelepon sing jaluk dhuwit sogokan
Pratelane menteri komunikasi lan informasi
Anane oknum sing jaluk sigokan sumebar ing tengah masyarakat
Perkara kuwi dudu rahasia umum
Masyarakat ngajab murih pamarentah wani tumindak tegas. Tegese
tembung ngajab yaiku
Ngarep-ngarep
D. Ngabani
Kepenging
E. Ngomong
Njaluk
Tegese mbrasthayaiku
Ngilangi
D. Ngabani
Ngresiki
E. Nyedhiyani
Njaluk
Perangan tembang ing ngisor iki kanggo soal nomer 27-30!
Aja Lamis
Aja sok gampang janji wong manis
Yen ta amung lamis
Becik aluwung prasaja nimas
Ora agawe cuwa
Tansah ngugemi tresnamu wingi
Jebul amung lamis
Kaya nngenteni thukuling jamur
Ing mangsa ketiga
Aku iki prasasat
Lara tan antuk jampi
Mbok aja mung lamis
Kang uwis dadine banjur didis

Tembang ing dhuwur kalebu tembang gagrag


Lawas
D. Moderen
Anyar
E. Tradisional
Sedherhana
Tegese tembung Lamising tembang ing dhuwur yaiku
Goroh
D. Lara
Manis
E. Apik
Kleru

1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.

Tegese tembung Becik ing tembang ing dhuwur yaiku


Ketara
D. Antuk
Ala
E. Lara
Apik
Tembang ing dhuwur ngemu piwulang
Yen wong iku kudu sing goroh
Dadia wong kang lamis
Pitutur yen wong iku kudu lamis
Pitutur yen wong iku kudu jujur
Tansah ngugemi tresnamu
Ana ing tembang campursari Mr. Mendem,ngemu piwulang
Miras dadi remenane wong kakung
Njaluk donga supaya ora kumat
Ora gagas amarga isih kumat
Awakke rusak amarga miras
Tuntunan becik kang aja disepeleake marang wong sakabehane
?setaunHnpir=fin.
an;365;fin
an;348;fin
an;265;fin
an;165;fin
an;365;din
?spasM[ng/wnipun,r,A,@/tini.
@ ,&,[$o[s]ofini=rt\
&,*,%,a,%uge/
r,m,%usPkusum
@ ,r,^,wi/y!gr
@ ,&,&,A,A,Afipti
Gusti Gandakusuma, yen ditulis aksara jawa dadine
&usTignFkusum
&usTi&nFkusum
&sTi&nDkusum
&usTi&nDkusum
&usti&nfkusum
Ngedhuk blambangan, yen ditulis aksara jawa dadine
zefukblmBzn\
zedukBlmBzn\
zedukbLmBzn\
zeduk\bLmB=zn\
zeduk\bLmBzn\
Atlet, kuliah, lan buang,yen ditulis aksara jawa dadine
A[tLt\,kuliyh,buw=
a[tLt\,kuliyh,buw=
A[tLt\,kuliah,buw=
A[tLt\kuliyh,bua=
atelet\kuliah,bua=
Wacan nganggo aksara Jawa iki kanggo soal nomer 37-39!
?pm[rnThfideseg\zLuwrisnFer.
?A=[got[@omiisi;1;f,%,r,
p+yku+n\Af]iyni,senin\;11;Ap]il\;2011;nDesegPm[rnthsupytumulizLuwriankBuwhkpl\
$in/@ufusCch ;20;k=aisihfisnder[fni=prbjgLaut\[somlia.
?$in/@ufusFitwnBjgLaut\[$omliywiwit;16;mxt\;2011;ai=kifu[lWt[n%u[lo[$o[kot],
$emennJu=[$omliy,Ap+ik.

1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
1.

1.
2.
3.

?@p[tnKpl\
$LmetJuarik=[kobe/znk[k[komuniksikLwnRfi[yoEl$inTknF[ynBjgLautMaufumfisk[wo=;3
5;lnK[bhsikepSenJt
Apa sing dadi underan wacana ing dhuwur?
Pamarentah didheseg supaya enggal ngluwari sandera
PT. Samudra Indonesiaora gelem ngurusi bab panyanderane kapal Sinar
Kudus
Bantahane pamarentah yen ora enggal nangani perkara mau
Kahanane para sandera sing wiwit mrihatinake
Angele ngentukake dhuwit tebusan kanggo ngluwari para sandera
Kapan kapal Sinar Kudus ditawan bajag lautSomalia?
11 April 2011
16 Maret 2011
10 April 2011
16 April 2011
16 Februari 2011
Sapa asmane kapten kapal Sinar Laut sing kober nganaake komunikasi klawan
radio El Shinta?
Joko Suyanto
Fayakhun Adriadi
Slamet Jauhari
Triyono
Suwandi
Anggota Komisi I DPR, Fayakhun Adriyan
Asma kuwi yen ditulis nganggo Aksara Jawa
p+ykun+\Af]iafi
pykun\Af]iyfi
p+ykun\Af]iyf
p+yku+n\Af]iyfi
pykun\Af]iafi
Bubar mancing banjur golek kayu
Yen ditulis Aksara Jawa
bub/mnCi=bnUJu/[zGGo[lkKyu
bub/mnCi=bnJu/a=[go[lkKyu
bub/mvCi=bvJu/a=[go2kKyu
bub/mvCi=bvJu/[zGo[lkKyu
bub/mvCi=bvJ/a=[go[lkKyu
Nuwun sewu, pak. Punapa kepareng tasipun kula bektaaken?. Kang matur
kepingin
Disiki pak gurune
Boncengake pak gurune
Pamit marang pak gurune
Menyang mburi
Atur pambiyantu marang pak gurune
Bapak : Sesuk awakmu melu lunga apa ora?
Anak : Insya Allah benjang derek
Saya
D. Aku
Dalem
E. Nyong
Kula
Pak Hendra : Lha ana apa kok nndadak nggoleki Bu Wiwid?
Nazkia : Kula dikengken ibu maringaken serat kanggo Bu Wiwid.
Atur Nazkia ing dhuwur dadi bener manut unggah-ungguh Basa Jawa, yen ukarane
diganti
Kula dipunutus ibu ngaturaken serat kagem Bu Wiwid
Kula dikongkon ibu menehake serat kanggo Bu Wiwid
Kula dipunutus ibu menehake serat kanggo Bu Wiwid

4.
5.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
1.

1.
2.
3.
1.

1.
2.
3.
4.
5.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
3.
1.
1.
1.

Aku diutus ibu nagturaken serat kagem Bu Wiwid


Aku diutus ibu ngaturake serat kagem Bu Wiwid
Parikan ana ing basaIndonesiakaaran
Puisi
D. Cerpen
Gurindam
E. Soneta
Pantun
Titikane parikan ing ngisor iki kajaba
Duweni purwakanthi ab-ab
Pedhotan parikan 4-4, 4-8, 8-8
Dumadi saka sampiran lan isi
Duweni guna paedahe piweling lan nyemoni
Awujud cangkriman
Kembang mlati, warna peni ganda wangi
Watak putri, kudu titi ngati-ati
Parikan ing dhuwur duweni pedhotan
4-4, 4-4
D. 4-8, 4-8
4-2, 4-2
E. 8-8, 8-8
4-6, 4-6
Manuk tuhu, menclok pager

Isi kang mathuk kanggo parikan ing dhuwur yaiku


Dadi murid, sing taberi
Aja ngenyek, padha kanca
Yen sinau, dadi pinter
Watak putri, kudu titi
Lamun sabar, bisa lejar
Unen-unen kang wujude canngkriman, batangane ana ing sajroning unen-unen
kuwi diarani
Parikan
D. Cangkriman
Wangsalan
E. Paribasan
Purwakanthi
Roning mlinjo, sampun sayah nyuwun ngaso.
Batangane wangsalan ing dhuwur
Blarak
D. So
Kreweng
E. Meri
Guling
II.
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki!
Tulisen Candrasengkala taun 1988, 2010, lan 2011!
Coba gawenen gancaran / parafrase saka tembang Asmaradana
kangwissumadya!

Asmaradana
Gegarane wong akrami
Dudu bandha dudu rupa
Among ati pawitane
Luput pisan kena pisan
Yen ampang luwih gampang
Yen angel, angel kalangkung
Tan kena tinumbas arta
1.
Tulisen mawa Aksara Jawa wacan ing ngisor iki!
Merapi Krodha Maneh
Trauma merga pajebluge Gunung Merapi durung bae ilang. Nanging gunung geni
paling aktif sadonya kuwi krodha meneh. Pengamat Gunung Merapi posko Kaliurang,
Sleman,Yogyakarta, Triyono ngandharake menawa aktifitase gunung kasebut saya
mundhak wiwit kemis nganti setu.
1.
Gawea parikan kanthi pedhotan 4-8!
## Sugeng Makarya ##
About these ads

Share this:

Twitter2

Facebook14

Related
modul basa jawa kelas xi semester 2
modul basa jawa kelas x semester 1
modul basa jawa kelas x semester 1
Posted in: Uncategorized
modul basa jawa kelas xii semester 1
silabus b jawa ber-eek kelas x-1

Anda mungkin juga menyukai